¡EU SON RICO! -III-

.../...

Muíño do Pacio. Hoxe museo.

¿Que pasou, muiñeira,

que lle fixeches ao troiteiro de Castro do Rei?

Señor, picoume a pedra, e picouma de vez:

Tanto se emocionou, tanto acelerou,

dálle que te pego, dálle que che dou,

que se lle foi o martelo…,

pola moxega!

¡Escangallamos a peneira

de tanto que peneiramos para volvelo ao seu!

¡Tra-la-ri-ro, tra-la-rá!

¿Que fixeches, muiñeira,

onde está ese troiteiro de Castro do Rei?

¡Señor, o que tiña que pasar, pasou:

Volveu coa cana empalmada,

e daquela deu en apañar nas troitas…,

por debaixo do meu refaixo!

¡Escangallamos a peneira

de tanto que peneiramos para volvelo ao seu!

¡Tra-la-ri-ro, tra-la-rá!

Rapaces de Pol, vide moe-la moenda,

e de paso picádelle a pedra,

que non ten quen lla pique…,

á súa maneira!

Repicádea con xeito, por arriba e por abaixo,

punto vai e punto vén,

e non coma ese troiteiro de Castro do Rei,

que tan mal lla picou que se esfarelou!

¡Tra-la-ri-ro, tra-la-rá!

Polo que respecta á “Contabilidade” por correspondencia témo-lo caso do meu amigo e veciño Amadeo Trashorras, que o decatarse de que en Sagaruxe non lle facía falta levar contas, mandárono para Lugo, e ingresou en Comercio, sabendo no que se metía.

De postos a facer baremos, quen sacaba máis puntos eran as calceteiras, pois todo se facía de agulla, menos, se acaso, as bragas das mulleres, que nunca llelas vin no tendal feitas de punto. En canto aos mozos levaban a palma os xastres, que se especializaron en revolver chaquetas, ¡así lles quedase o peto do lado dereito! Non foi porque mandasen as dereitas senón porque as prendas dos avós outro corte non admitían.

Coa experiencia dos “Montaña”, que cobraron en Barcelona, chegados detrás da propia infantería, os queixos, os ovos, os chourizos…, en xoias, pois outro diñeiro de “curso legal” aínda non adquiriran aqueles potentados cataláunicos, tódolos chatarreiros, –camións e buses da requisa que nin ao Exército lle servían-, botáronse ás feiras, para aliviar, de paso, ás nosas amas de casa, que baleiraban a súa despensa con tal de mercar un paniño das mans. (Coa manga só nos limpabamos os varóns).

Retornado de Lugo, esgotado o cursiño dactilográfico, o propio era volver a tornar das vacas, máxime naqueles días de medra das herbas, que non debían ser tronzadas só pena de quedarnos sen as da gadaña, así que aquel luns tocoume traelas precisamente para aquí, para esta carballeira. Quercus, sempre observador, advertiume:

-Vés todo lagañoso así que fai un esforzo para non durmirte, pois acabarán aí abaixo, arrasando no centeo…

-¡Se chegas a ter ollos no sitio das follas…!

-Sabes de sobra que tódolos meus sentidos se concretan e concertan nestas follas… ¡Uih, como vés de Lugo, metamorfoseado por completo!

-Querido Quercus, sabes perfectamente que esta modorra de hoxe ten outras causas…

-Seino, pero ti calas, escondes, disimulas…, e non é xusto que a posterioridade ignore os traballiños, as penalidades, do voso mocear. Agora que utilizan as árbores para facer papel, en lugar das barbas; agora que se extinguen as narracións de lareira, o propio é que anotes estes episodios, pois, do que non, dentro duns anos as seguintes xeracións coidarán que os casamentos sempre foron por esculca dos chufóns…, previo regalo duns calzóns de baeta colorada!

-Xa que mo propós… O caso foi que quedara coa rapaciña da Meda en ir por aló…, esquecéndome de que eran os Milagres en Xerbolés…, e que estaría alí a…, a outra! ¡Menos mal que só hai medio cento de domingos ao ano! Saín nada máis comer rumbo á Meda…, no cabalo de San Fernando, uns cachos a pé e outros andando! ¡Ti, meu Quercus, como non andas…!

-Vinte desde aquí, que ías subindo a Castelo; por certo, daquela xa alasabas...

-Pois desde Castelo vaise á casa do Lavandeira; e de alí, a Córneas; e de Córneas, á Meda. ¡Un calvario! Pero fun levando a cruz, distraído nos meus pensamentos, que fixeron de Cirineo. Como os carballos sodes hermafroditas, coido que non serás capaz de comprender o que tiran dúas tetas…, ¡máis que dúas carretas!

-¡Procaz!

-¡Oíno, pero non debera dicilo! O caso foi que a morena tenme obsesionado, así que empecei aquí, aquí mesmo, a matinar no feliz que seríamos de casados, e con ese pensamento cheguei á Fonte dos Namoros, pero ela…, non estaba! Alguén lle pasou o recado, e aos poucos xa se presentou cunha sela de aros dourados na súa cabeciña rizada, que nin rodela precisa. Na Meda nunca faltan samaritanos que pasen os recados! Tan pronto deixou a sella na súa cociña pasamos á palleira, onde o chedeiro do seu carro pareceume máis mulido cás propias cadeiras dese Círculo das Artes de Lugo; e se non fose porque se fixo de noite, e chamárona, eu seguiría alí, máis hipnotizado co abade Ero da Armenteira co seu reiseñor…

Fonte dos Namoros, na Meda,

que como sempre había xente nela, desde aquí pasábanse os recados.

-Así que volviches de noite para a casa, ¡e menos mal se había lúa…!

-¡Diso nada, pois vindo por Córneas, supoño que foi coa friaxe da noite, lembreime da festa dos Milagres en Xerbolés! Collín o camiño de Suegos, coa mala fada de que me perdín nun daqueles currais, e para atallar saltei por unha ladeira en dirección á Casa do Río. Nisto, que pasou un nubrado, e tiven unha caída de roulóns que me levou precisamente ao río, pero non á Casa do Río! Púxenme a escoitar, coa boa fada de que oín o can de Teixeiro, que ladra coma un lobo ouveando, son que coñecía doutras viaxes. Con esa orientación fun subindo, subindo, unhas veces por corredoiras e outras por carreiros ou cómaros, ata que na baixada dos Campos de Cirio percibín a banda de música. Tirei en liña recta, sen importarme as silvas nin os toxos, así que, cando cheguei ás inmediacións da capela, o primeiro que tiven que facer foi lavarme, a cara e mailo traxe, nos prados da Uceira.

Para secarme arrimeime ao lume que tiña aceso, tras do carro, esa rosquilleira da Ribadauga de Luaces; alí non me vían, así que estaba disposto a pasar unha hora tras das lapas, pero nisto que soou por encima da miña cabeza unha especie de avión… ¡Era a pistola do Labrada, que a lanzou por riba do toldo da rosquilleira para evitar que o cacharan os gardas! Iso sóubeno máis tarde, que me dixeron que ao recolle-los toldos apareceu Vitoriano cunha lanterna, busca que te buscarás na súa pistola, na dos tiros, pois a outra seguro que se lle derreteu polo calzón abaixo..., co medo aos gardas! Medio mollado aínda, acompañei a moza de Rois ata a súa casa, pero non me fatigou o parrafeo xa que lle repetín os mesmos piropos que utilizara coa da Meda. ¡Supoño que iso é o que fan os musulmáns, eses que teñen varias mulleres, repetirse! En definitiva, que cheguei aquí a Bergland sobre do día, ¡e menos mal que me deixaron a porta sen tranca!

-Dáo por ben empregado, pois o mundo sen mulleres sería coma unha roseira sen flores.

¡Deus, que sería de min sen a sombra bendita, sen o acollemento do meu Quercus, nunha aldeíña tan curta de entendemento como de mensura, con só unha legua de perímetro! Nin eu os entendía, nin eles facían por entenderme, así que o meu futuro clamaba polo cambio, polo éxodo, pola emigración. Viríanme paus, virían, pois era de esperar, pero que non fose dos propios, daqueles a quen eu quería entrañablemente, pese ao noso distanciamento.

Distanciamento nas mentalidades, con proximidade física. Ao domingo seguinte fun cos meus, cos veciños, ao veciño Suegos, pero esta vez non caín polo barranco, que me quedei máis arriba, na ermida do San Bernabeu, ao que sempre lle chamamos, Bernabé. Da miña casa levamos a merenda naquel cesto de dúas tapas, no de ir á feira; alí meu pai permitiuse o luxo de collerlle á Narnexa unha xerra de viño. Nada máis chegar, e tamén alasando pois desde Veiga todo é costa arriba, e a nutrición daba para pouco, comezou a Misa. ¿Que lle pedirían ao San Bernabé aquelas persoas que deron unha volta completa á ermida…, de xeonllos, e arrastrando nas zocas! ¡Moi grave e moi importante tiña que ser! Ao señor Cura escapóuselle que Bernabé, coma san Paulo, eran ricos, pero a fe levounos a convivir cos pobres… Non sei como lle perdoaron aqueles ricos da bisbarra alí presentes, pois dalgún deles dicíase que prestaban diñeiro con usura; ¡era tanto como chamarlles ateos! Coido que lle perdoaron, ou tentaron facerse perdoar, pois vin que botaron unha peseta no cestiño das esmolas.

Os pais, con meu irmán que aínda era un neno, tornaron para casa pouco despois do xantar, pero a min, ¡todo un mestre de escola!, deixáronme cos mozos do lugar. As romarías encantábanme, pero o meu complexo estaba en bailar mal, así que tiña poucas ocasións de falarlles en poesía ás rapazas, que era a miña debilidade; ¡monopolizábanas os danzantes! E logo que ningunha das miñas encantadoras se fixo visible; visibles non, pero no meu corazón seguían. Estrela, cadora con máis peso específico cá outra, pero…, ¡mal vehículo é o que non leva roda de reposto! As festas remataban ao solpor, ¡sempre, por imperativo legal; quere dicirse, tricornal! A tal momento achegóuseme Eduardo do Ferreiro, e díxome: “Entre tódolos veciños temos que escoltar á orfa, xa que non ten pai que a leve á casa…, e xa ves que está con ela o Narciso… ¡Ese é capaz de forzala na primeira das xesteiras!”. Non puido logralo pois tivo en todo o camiño de volta un cinto de castidade, con dez rapaces! O tal Narciso cansouse de roldar, e de andar, perdéndoo de vista ao pasar por Castelo, onde seica había, daquela, unhas mulleres caritativas. ¿Agradeceríanolo a orfa? ¡O máis seguro é que nin se decatase de que estaba sendo escoltada!

De domingo en domingo, ao seguinte tocaba feira en Castroverde, e aló me fun cun saquete de zocas. Naquela ocasión vendinas todas, así que quedei libre para rolda-las mozas de Librán; ¡moitas, e boas! Formouse un grupo e, como non tiña zocas nin mozas, adherinme aos do Val coa conditio sine qua non de que elas poñían un pan e mailos queixos que lles sobraran, e os rapaces mercaríamos unha cesta de cereixas temperás, das que estaban vendendo aqueles homes da Ribeira de Piquín. O banquete celebrouse no rego de arriba de Vilabade, e eu, xa cerca da noite, tirei cara a Teixeda, para coller o camiño de carro entre lusco e fusco. Querido Quercus, ¡que pracer sería andar de mozas se non fose pola escuridade e pola lama das corredoiras!

Naquelas semanas o meu mundo desbordouse, cambaleouse, cambiou de color. Nada era igual pois pasaban cousas para as que non estaba preparado, mentalizado; e para traumatizarme un pouco máis, para liquidar o meu platonismo, aquela escena no Prado Grande de Penelas… Eu estaba gadañando os arredores do prado de Figueroa, que o levabamos en arrendo; e mesmo por detrás da parede Sur do de Penelas, no que tiñan a herba estendida, gadañada do véspera, vin entrar pola súa cancela dous rapaces, el cun colmeiro, e ela cun angazo. Aínda que estaban lonxe, coñecinos ao momento, pero non vou dicir quen era pois chegaron a ter netos, pero con parella diferente. Puxéronse a angazar e a recoller, empalleirando; seguramente porque o amo da rapaza temese unha tronada de tanta calor como facía, e iso que aínda corría Xuño. Terminada a primeira palleira puxéronse a brincar desaforadamente, con tal arte que ao momento deixei de velos, envoltos naquela herba seca. ¡Correran as cortinas! Como tardaban en saír do seu…, tálamo? a min deume por asubiar aquela canción que dicía,

O merlo e maila merla / ían polo prado abaixo, / e o merlo como é máis pillo, / meteuna debaixo.

Non rematei a cantata pois deseguido me entraron remorsos: Aquí non houbera violación pois ela ben que se ría, pero…, ¡aquilo non estaba bendito por don Benito, polo noso crego! ¿Que podía facer eu, lonxe como estaba, e fraco coma unha vara de abeleira? Por outra parte, abrazáranse de mutuo acordo… Para non ver como remataba aquel eclipse moral eclipseime eu, pasando a gadañar de cu, na dirección oposta. Meu querido Quercus, isto, este suceso, nunca llelo contei aos veciños, ni sequera ao Eduardo, da vergoña, allea, que pasei!

¡Ai Quercus, Quercus, que porca é a vida, que animais somos, e encima rinse de ti se a tomas cunha certa dose de sensibilidade! ¿Non cho parece?

O carballo sacudiu as ramas, pero non demasiado, matiz que interpretei como de prudencia vexetativa, pois, de coñecerse o seu ideario, igual lle ían mexar ao tronco, ou levaban os cans para que llo fixesen!

Aquilo de respirar debaixo dunha colmeirada de herba tróuxome á memoria algo que non tiña nada que ver coa xuventude, pero si coa miña infancia. ¡A miña bronquite! Collina nas pedreiras das chousas de Sarille mentres meus pais arrincaban chantos para poñelos de tornarratos nas patas do hórreo que íamos reformar. Eles suaban dándolle ás cuñas e á peta, pero o cativo, no ínterim, tentaba facer casiñas co rebo da pedreira; mentres suei non houbo problema, pero ao descansar colleume a xeada, coa consecuencia natural e directa dunha bronquite mortal. Meu pai, nada máis chegar comigo á casa, aparellou a besta e largouse para Serés, a busca-lo médico. Cando este deu chegado a Bergland nada máis botarme unha ollada pediulle a meu avó a bota do viño. -¡Está case baleira..., pero agarde, que vou pola xerra! –Daquela, un trago, para animarme, e despois...

¡Despois tirou de lanceta! Este señor vaime abrir en canal para secarme os pulmóns! Pero non foi así: Coa lanceta rachou a bota, facendo dúas metades, que as quentou no lume da lareira, e acto seguido, ¡cataplás! ¡Dúas cataplasmas ardendo, una no peito e outra nas costas! Despois daquela cura de cabalo eu non conto con pisa-lo inferno, que xa o tiven en vida. ¡Grazas, don José, que para min fuches o mellor veterinario de tódolos tempos!

A primavera fixo mutis polo foro dándolle paso ao verán, que aquel ano prometía unha boa colleita, de mellor traballadas que tiñamos as terras cos arados do ferreiro de Ver. O malo era poder co traballo pois fóranse para Lugo, de rendistas ou a poñer unha taberna, case tódolos ricachos da bisbarra. Deron en vir caseiros da parte da Fonsagrada, clima máis frío, e por ende, máis prolífico. A Castela case non foron segadores, segundo me dixo Queitano de Bascuas, que lle minorou a fabricación de fouciños. No censo dos Concellos seguían as cifras altas pero non eran certas, nin lles importaban aos alcaldes, todos eles de designación dixital, gobernativa, que nunca de votos oíran falar, ou o tiñan esquecido. Os barcos de América, previa reclamación e depósito no Banco de España, volvían a funcionar; ¡fóronse incluso os que tiñan emprego fixo en España! Coa sega si que ría a primavera, en particular aquela cuadrilla de Millares que lle veu segar ao Sidro de Brais, ¡cun gaiteiro, ademais do porrón!

Aos poucos chegou de vacacións meu primo José Lombardero Gómez, aportándonos catro traxes azuis, dos de conserxe do Banco de España, aos que só había que quitarlles os botóns e mailos galóns prateados. ¡Deus llo pague! Pero a miña débeda foi meirande pois asesoroume de que, firmando tres aniños de nada para o Ministerio do Exército podería asistir polas tardes ao Centro de Estudios Mercantiles y Económicos, calle de la Bola núm. 8, onde me ía conseguir unha beca por medio dos seus amigos da Acción Católica. Deus llo pagou por min, que o tivo máis de cen anos gozando deste Val das Bágoas!

Aquel ano o primeiro dos centeos segámolo medio verde pois na artesa só quedaba o fermento da fornada anterior, e a hucha do hórreo estaba baleira. ¡Pobres madrileños, coa fame que pasaran, tanto na guerra como na post, e encima diso, nós, coa artesa libre! Meu pai ordenou te-los mollos dous días na eira, ao sol, para acelera-la súa maduración, e acto seguido, ¡que non todo ía ser comer cachelos con patacas e patacas con cachelos!, tirou de malles, e…, ¡ao muíño! Ben que lle encargou ao Muiñeiro da Laxe unha peneirada concienciuda, ¡como para madrileños!, ignorándose entón que o pan integral é máis nutritivo.

De tanto que calelláramos, retirando así as papoulas para ofrecérllelas ás vacas, ¡que ben as merecían!, a sega estaba doada, máxime con aqueles aceiros de Queitano, afiados e reafiados polo señor Vicente da Ponte, do que nunca relatarei tantas anécdotas como deixou merecidas. Os madrileños a segar non axudaron pero si foron utilísimos pola súa grata presenza; iso que din os que non emigraron de que os emigrantes só volven para sentarse á sombra dos carballos non é certo, ¿verdade que non, meu Quercus?, pois, aínda que só sexa polo que deles aprendemos, merece a pena hospedalos.

O carreto dos mollos sempre se facía apresurado polo apremo dos outros traballos de temporada, pero en particular por se ao señor Santiago lle daba por chorar…, por chorar e por tronar! (Diso nos vén aos galegos a sona de choromicas, de que por Santiago, auga no lombo e mocos no pano!) Aquel ano, retirada a máquina de mallar con leña, aquel monstro dos Silva e dos Teixeiro de Gondel, comezaron a funcionar as de gasolina. ¡Cando funcionaban, pois este ano para poñer en revolucións a do Eduardo da Nogueira tivo que vir o fillo do Ferreiro de Castroverde, despois tamén ferreiro pero daquela un neno; limpoulle a buxía, que ninguén soubera facelo!

Quercus, nisto das mallas…, dous pecados teño, e a ti, que es un deus, confésochos: Eu empezaba por tirar mollos a destallo; unha, para facer rabiar as desatadoras, e outra, para que non lles faltase traballo nos minutos seguintes. Ipso facto, baixábame da meda para achegarme á cociña, que sempre lles caín ben ás cociñeiras, e dábanme a proba-los pistos. ¿Por que sería? ¡Sego sen sabelo! Unha cousa é mallar de verdade, e outra distinta facer mallas, representar mallas por diversión, por simple lembranza. As mallas dos ricos eran peor có purgatorio, e non só polo que duraban senón porque tiñamos que participar en todas, pois sempre había, ou parecía haber, favores, débedas de gratitude. ¡Maldito complexo de Stockholm!

A instancia non lla puiden mandar ao primo Lombardero ata pasado o 28 de agosto porque ese era o día no que rexistraran aquel neno nado o día vinte e seis. Foi me pai a Castroverde, e coa partida trouxo selos de Correos. Papel de barba sempre tiñamos na casa por culpa das escrituras que facía o meu proxenitor, ¡notario maior da bisbarra!, pero os borradores, por economía, facíaos co pizarrín. Redactamos entre ambos, como Deus nos daba a entender, aquela…, petición? ¡Unha petición para servir a Franco militarmente, polo brevísimo espazo de tres anos, cos emolumentos de media peseta ao día! Si, certo, pero eu non tiña outro camiño, outra saída, salvo emigrar ás Américas, e na emigración a saber se podería estudar, polo menos, iso que chamaban cultura xeneral. Cumprir aqueles dezaoito anos, que me habilitaban para firmar unha escravitude, foi o aniversario máis feliz da miña vida, desta que vos estou relatando, sequera sexa con pinceladas de brocha gorda.

Tras das mallas veu setembro, que me colleu lavadiño, pois, xunto co Antonio de Mariano, que facía medio tempo na nosa casa, maiormente para os traballos de forza, e iso que a el tampouco lle sobraba, baixamos ao prado do Pozo, tamén chamado das Lagas porque era alí onde enriabamos o liño, e, tan en coiros como nos pariran as nais respectivas, só que algo máis peludos, tamén nos “enriamos”, usando as algas como esponxa, técnica que me ensinou Antonio, pero non me dixo, nin lle preguntei, se era invento propio ou apreso. Coa mesma tamén me ensinou a coller troitas, que era ben sinxelo se non fosen tan escorregadizas: apertábanse as algas coas dúas mans, ben separadas unha da outra, e xuntándoas con suavidade pero con gran velocidade para non darlles tempo nin ocasión de fuxir. As anguías eran máis difíciles, e non paraban nas mans salvo que se tivesen calosas, como era o caso do amigo Antonio. Con aquelas artes, con aquelas malas artes, apreixei cinco troitas, delgadiñas coma cinco frechas, que logo parecían as da Falanxe. Comémolas á tardiña, de merenda.

Na festa do Santo, nin sei como, aparecín sentado na parede do prado de Avelino, que daba ao adro, coa Guillermiña do Ramalledo. Aquela rapaza caíame ben: era churrusqueira sen por iso deixar de ser recatada, e aquel día, por excepción, non tiña pretendentes. ¿Non sería que se cansara de bailar? Se así foi, a min pintábame ben, que non me deu corda. Falaba pouco pero sorría moito, así que faciamos unha parella de bo complemento. Pregunteille se tiña compromiso para o xa próximo San Cosme, en Gondel, e, incriblemente pola miña parte, díxome que non tería inconveniente en estar comigo. ¡Xa, xa: foi a primeira vez que faltei á miña palabra, pero iso require un capítulo á parte!

A véspera do San Cosme, séxase o 25 de setembro, chegounos un telegrama por medio da Garda Civil de Castroverde no que se me ordenaba presentarme, ¡inmediatamente!, en Lugo, na Zona de Recrutamento. Nin que dicir ten que o día da festa de Gondel, á hora da Misa, eu xa estaba viaxando, con meu pai, levados nos coches da Empresa Trigo. Meu Quercus querido, cando nos volvamos a ver lémbrame esta falta, que non quero chegar ao Ceo sen o perdón, previo, exculpatorio, da bela Guillermiña, pois, se ela vai diante, pode darlle malas referencias a San Pedro. Lembrando as festas do San Cosme: ¡Aquí deixo unha evocación delas!

-oOo-

Querido Quercus, xa sei que non sabes ler, pero de hoxe en diante vou levar unha especie de “diario” esporádico, non cronolóxico, pois teño moito a que atender, e non podo desaproveita-lo tempo. Nesta especie de “crónica” irei apuntando algún dos feitos da miña vida cuarteleira, para lerchos e comentalos en persoa cando volvamos a vernos. ¡Deus, como te boto en falta agora que en vez dun carballo teño un fusil coa culata de freixo!

Corría o ano 1948… ¡Corría máis có tren correo, pois, nada máis saír de Lugo, pasada a ponte da Chanca, nunhas corredoiras que fai a vía, aínda en termos de Castelo, as rodas dianteiras…, cataplás! ¿Estarían podres as travesas, con todo ser de carballo, e por iso se soltaron os parafusos? ¡Por culpa do meu peso non foi, iso téñoo de certo! No meu vagón comentouse que aquilo fora unha sabotaxe, posiblemente urdida e tramada polos “fillos de…”, de Enriqueta Otero! Fose quen fose ou como fose, de ser unha sabotaxe antifranquista, o fautor / fautores foron de conciencia pois os carrís alterados non estaban en zona de perigo, así que o tren canto fixo foi envorcar a súa locomotora sobre o valado da dereita. ¡Da dereita, si, que vaia casualidade! Tardou un século en vir, polos carrís sans, unha máquina grúa, seguramente a única que tiñan en Monforte. Levantaron a caída, repuxeron as travesas, e…, fíxose de noite! A Madrid chegamos ao día seguinte, tamén de noite; menos mal que levaba da casa, para os parentes, queixos e chourizos, así que lles din unha boa entrada, pero sen pan, que seguía racionado, e non subiron para vendelo en ningunha das estacións.

O desespero en Madrid de miña prima Juanita e da súa filla Carmen foi antolóxico pois sabido é que o franquismo non aceptaba contratempos, así que na estación do Norte nin o seu Xefe soubo o motivo do retraso daquel “correo”. Pero como o que mal empeza peor acaba, aínda me faltaba o incidente do “Metro”: En cada estación entraba máis xente da que saía segundo nos íamos achegando ao centro de Madrid. En Sol o abarrote foi total, así que me separaron de miñas primas, ¡varios metros! En Banco elas saíron, pero eu, que non aprendera a dicir, ¡Por favor…!, quedei anubrado, coma unha pataca nun saco! As parentas deron en berrar: “¡Pepito, Pepito…!”, con tal dramatismo que o condutor volveu a abri-las portas…, e saíu o neno! Aquel abouxo tamén foi de antoloxía, pois o “neno” extraviado…, xa se afeitaba!

Na azotea do Banco de España

Aquela noite non peguei ollo, e na seguinte, tampouco. ¿Podes crer que durmín, que tratei de durmir, no propio edificio do Banco de España, no Paseo del Prado, pabellón 20, que era onde lle deran a vivenda a meu primo Lombardero? Non te censuro, pois parece inimaxinable: ¡No propio Banco de España, encima, arriba, do Tesouro español! ¡Cos cheiros da prata e dos billetes agora si que estou afumado; son rico, máis aínda, pois teño a riqueza de España aos meus pes, que xa é o colmo! Noutra das vivendas había un Cabo, da sección de Armas, e de apelido Verdugo, ¡nada menos!, que me chamou moi cedo, a petición de meus primos…, e con el me fun ao Palacio de Buenavista! Ao Palacio, si, pero pola porta de atrás, onde presenciei o primeiro dos saúdos militares, daquel Cabo ao Sarxento “Gilda”. ¿Por que lle chamaban así? Díxome o cabo, “Le damos el nombre de la artista más cachonda y más guapa de este mundo, Rita Hayworth, por lo feo que es, pero ándate con cuidado que este no hecha rapapolvos sino arrestos”. ¡Carajo coa Gilda; non se me caeron os calzóns, co medo, de puro milagre!

Feitos uns cantos trámites daquela presentación, daquel sometemento, e xa sen o “Verdugo” ao meu lado, de gardacostas, non pensedes mal, pasáronos ao botiquín, onde nos vacinaron, e tivemos sorte pois o entón Tenente Coronel Gómez-Zamalloa, xefe do Batallón do Ministerio, dera orde de que non rapasen os quintos salvo que lles visen piollos… ¡Fame e medo levaba, pero piollos, non! A fase seguinte foi pasar polo ¿despacho? do cabo furriel que nos foi tirando á cara senllos uniformes de caqui, amén dunhas botas que eran máis apropiadas para ir aos toxos á Grandiña que para pasear por Madrid. Ou era miope, ou se equivocou de talla comigo, pois, de enfundado naquelas prendas quedei feito un espantallo; iso si, coa miña roupa de civil atada coa camisa de ídem, que nola deixaron levar ás casas a todos aqueles que íamos durmir fóra do cuartel; aos outros asignáronlles cama e “taquilla”. Como xa tiñan no meu expediente un certificado da Academia E.R.T., que llelo mandara coa solicitude, sen proba algunha destináronme á II Compañía de Destinos, onde tiña que presentarme ao día seguinte, tamén ao amencer.

De volta con meus primos, e suxeitando os calzóns coas mans, pois entre a súa talla e maila miña fame, emperráranse en caer polos xeonllos abaixo, Juanita propúxome, ¡despois dunha pratada de lentellas, “píldoras de Negrín”, que moito estimei!, baixarme á calle Alcalá onde dixo que había fotógrafos ambulantes…, “¡…para que les mandes tu primera fotografía a tus padres, que estarán deseando verte de uniforme”! (Aquela foto non a poño aquí para que os posibles lectores non me tomen por un pallaso do circo; a que poño é unha posterior, xa de “soldado de oficinas”).

2ª Cia. de Destinos, Ministerio del Ejército.

Mes e medio de instrución…, mes e medio de purgatorio! Marca-lo paso só é doado para aqueles que teñen bo oído, para os que saben bailar. O que me saíu perfecto foron os tiros de fusil, aló arriba, en Campamento, despois da Casa de Campo, e sen saber chisca-lo ollo! Crearon un “pelotón de los torpes” no que entraban, e cabían, os torpes de movementos físicos; os outros, non; eses tiveron dez días máis de…, ¿instrución? ¡Libreime del! A mediados de novembro xurámo-la bandeira no patio grande do Ministerio. ¡E houbo paella…, pa nós!

Xurada a bandeira, viñeron os premios, pois, por malo que fose o destino, peor era machucar o peito con aqueles, ¡Armas sobre el hombro, ar! O meu “choio” no Consejo Supremo de Justicia Militar, calle Fortuny número catro, foi guapo, pero complicado: mecanógrafo da Sala de Pensiones de Guerra. Funlle dá-las grazas ao entón capitán Luís Lombardero, á sazón no Alto Estado Maior, secretario do xeneral Carlos Martínez-Campos, que era neto daquel de Sagunto, e por tanto, III Duque de la Torre; iso ademais de cabaleiro, que lle salvou a vida a Pío Baroja, cando a guerra, en contra do ideario imposto polo seu mandamáis. Foi académico da Historia, e preceptor de Juán Carlos. Daquela o meu parente fíxome unha putada: Díxolle a Martínez-Campos que eu sabía moita historia, e…, o futuro Presidente da de Historia fíxome unhas cantas preguntas, ás que contestei como puiden, pero non o debín facer tan mal que nin a terra me tragou nin o xeneral se escandalizou. Coa súa firma tiven un dos primeiros carnés de Investigador; sabido é que os prohibira o franquismo, temporalmente, por anos, pero eu, a través de meu “padriño”, botei noutro, noutro padriño! Con aquel carné na man…, metinlles man aos legaxos do convento de Montecubeiro, que por certo cheiraba a esterco. ¡Virxes, pero esquecidos!

Querido Quercus, sen presumir de listiño, pero vouche dicir que entre o Auxiliar da Mariña, señor Basanta, -que ademais posuía un bar na calle Princesa, no que era habitual, e tiña a súa nutrida tertulia, o discutible / discutidor ferrolán Santiago Montero Díaz-, e este servidor e amigo, démoslle un incrible baixón á tulla dos expedientes da guerra, da que ían dez anos e unha boa parte das familias seguían sen cobrar unha peseta, nin serlles recoñecido o seu dereito. Demos en anticiparnos á redacción dos nosos xefes, facéndoa nós, e pasándolles á firma montañas de oficios e de resolucións. Sinceramente, cumprimos o xuramento da bandeira: fixemos algo, ou incluso moito, por aqueles que, “… a tu sombra, adorándote, murieron!”, pero non nos deron a medalla de sufrimentos pola Patria: ¡suamos tinta, e tiña que ser sangue!

Cando xa quedaban poucos sen pensionar, de Pensiones de Guerra pasáronme á Fiscalía Militar, Cruces e todo iso, onde tiven, de entrada, a desagradable función de mecanografar as descualificacións que lle estaban facendo ao xeneral Aranda, -ao traveso da pluma do comandante Cantalapiedra, que facía de médium daquela “tropa”-, que se fora masón, e mil argucias máis, para poñe-lo de cu ao establishment e darlle por saco. ¡Pobre Aranda, que ata lle tiraron a casa que tiña na Coruña, no Burgo! Por aqueles tempos eu xa estaba saturado das asistencias -cunha beca da Acción Católica, que me conseguira Ginés, un paisano de Baralla, compañeiro no Banco de España de meu primo Lombardero, ¡sen padriños neste mundo non hai bautizos!- ao Centro de Estudios Mercantiles y Económicos, na calle da Bola, perpendicular a San Quintín, que era onde os galegos nos centrábamos?, concentrabámonos?, baixo a presidencia do coronel Lobo Montero, un lobo ben amable por certo, e dispúxenme a solicitar oposicións no Banco Exterior de España, á sazón presidido por Arburúa, logo Ministro de Comercio. Facía falta un “Certificado de Buena Conducta” expedido pola Garda Civil do lugar de procedencia, Castroverde no meu caso, pero o demo, que doutro non se explica, fixo que aí tivese un expediente gravísimo, ¡por informar ao Paquiño do Ramalledo (na súa casa houbera problemas de fuxidos), dos requisitos esixidos para obter unha pensión por culpa de que se pillara os dedos nunha imprenta do Exército! En tales circunstancias, con tales antecedentes, ¡adxacentes e independentes!, o Comandante do posto negoulle a meu pai ese certificado, e case o prende por insistir. Comentei no Supremo o meu interdito, e…, acabei tendo nas mans un certificado monumental, firmado nada máis e nada menos que polo Presidente, general Ponte y Manso de Zuñiga! (Non repito os detalles porque xa o contei mil veces). O mesmo xeneral que asignou a sentenza de morte de Julián Besteiro, firmou e afirmou o meu futuro, o meu porvir; ¡que cousas, que contradicións ten a vida!

A todo isto, meu querido e agora lonxano Quercus, ¿que opinas das miñas aventuras / desventuras no Exército, co Exército? ¿Non será mellor calar, pois, tantas foron, e tan insólitas, que ninguén me vai crer por moito que diga a máis estrita verdade, e que esconda ou silencie a maioría daquelas peripecias? Contigo na distancia agora si que son pobre, que non teño con quen espraiarme, nin quen ánimos me dea; eu, que sigo sendo un aldeán no medio deste Madrid dos prepotentes, rodeado de tanta xente, estou clamando no deserto; ignorado, incomprendido…, e menos mal que me deu por facerlle versos á miña Estrela, que lle deben gustar xa que me manda, en contestación, unhas cartas do máis tenro, tanto, que cheiran a virxe!

Estou decidido pola mociña de Rois, pero tamén me persigue a tentación dunha sobriña de Ben-Cho-Shey (o ourensán Xosé Ramón Fernández Oxea, asiduos do Centro Gallego); ela, natural de Soria, e de nome Carmina Cerrada Algarra. No físico parécese á moza da Meda, pero ten unha labia que subxuga; ¡está equivocando o futuro, que vai por Ciencias e non por Letras! (Desta moza tiven as últimas novas polo blog “javiermarias.es”, no que o 14 de agosto do ano 2007, referíndose a un artigo seu publicado no Heraldo de Soria do día 5, alude a unha carta sobre o mesmo que recibiu da repetida Carmen Cerrada Algarra; ¡que pequeno é o mundo, miña vella - bela Carmina!).

Esquecíaseme referirche, querido Quercus, querido confidente, ¡ai se houbese telepatía cos carballos, cantas cousiñas cousas che ía referir!, que nas vacacións do CEME deume por desatar aqueles mazos de pergameos do A.H.N., e, principalmente con aqueles datos, montei un “Castroverde. Bosquejo histórico-geográfico”. ¡Case nada, o meu primeiro libro!, que foi ao prelo na imprenta Aja, de Madrid. Dediqueillo a meu avó, que moito máis me tiña merecido.

¿De Madrid, que, que máis? Moito, moitísimo máis, case infinito para o meu saber e para o meu entender, pero…, e se cansamos ao lector! Non se di que do ben escrito sobra a metade?

oOo

De licenciado, e aprobadas as oposicións do Banco Exterior de España, mentres non me chaman, ¡aquí estou, outra vez contigo, meu cadora máis querido Quercus! Agora, que non teño que escribirche aqueles relatos, da miña boca ás túas orellas, digo, ás túas follas, vasme aguantar estes ripios; nun bisbiseo, por suposto, para que non se alteren estes veciños, pois, se me oen falar en verso, ¡co mal que me entenden, e a pesares do moito que os quero!, vanme tillar de tolo, que con outros o fixeron, e tamén sen causa xustificada!

Aproveitei aquela paréntese temporal, rural, para mocear un pouco, para…, comparar?, pero aquela estudante de Rois…, un Ceo, unha Estrela! Non é chufa, que o xuro polos meus entregos, todos eles pobres pero honrados, polo menos ata onde coñecín. As mozas do país colleran unha diverxencia inesperada: As de estudos, salvo a miña Estrela, non comparaban unha oposición “de cultura xeral” cunha carreira de señoritos; e as outras, soberbia á parte, non me seguían nos meus parrafeos. ¡Deus, que difícil é atopar muller de xeito para un rapaz tan exótico como dicían que era eu! ¿Quen son, de onde veño, de París ou da serra do Pradairo? Neste mundo simplista, ou hai que ser simple, ou tan complexo que te deixen en paz por…, por incomprendido, por intocable!

¡Como cambiou esta bisbarra en tres aniños de nada…; de nada para os morgados, ben asentados na súa cadeira de mando! Empézase a notar un despoboamento: uns, emigraron, en migración interna ou externa; e outros, casáronse, pero…, non sei que pasa, non sei o que pretenden, non sei como o fan, que dos dous fillos non pasan! Pálpase o autoodio, e castrapean que dá noxo. ¡Menos mal que volvo para Madrid, pois o que é deste país só me gustan as mozas, as mozas e mailas carballeiras! Estaban vendendo / comprando algunha terra, operacións complementarias das partillas. Os morgados seguen nos candeeiros, pero as mozas, morgadas incluso, prefiren a quen as leve para unha cidade, así sexa de gardiana do seu garda. Fálase máis das vacas, e menos dos trigais. Na feira piden pulpo, así, en castelán; ¡isto non varía! Don Benito, o Cura, cadora fala máis na lingua do Imperio; aprendeuse iso, ese lema da falanxe, “¡Por el Imperio hacia Dios!”, e non hai quen o pare. O de que seu irmán ía na camioneta, cando aquilo de Calvo Sotelo, din, e será verdade, que foi obrigado. ¡Canto daría por ter unha foto daquel don Benito entrando en Madrid, no 39, con dúas pistolas ao cinto! Así subiu ao taxi de meu tío, pero..., non lle fixo foto! En galego só se fala nas lareiras, na intimidade, pois, cando vas a Lugo de tendas, se non castrapeas nin caso che fan, e por veces, ofenden. ¡Volveu a reconquistar Galicia aquela Isabel I de Castela, cun galego á cabeza para máis inri!

Quercus, meu pai permitiume plantar unhas maceiras, de verrugas, aí abaixo, na Penela e tamén na Pumarega, así que, de presente, xa escribín un libro e plantei unha árbore; agora quédame facer un fillo, mais para iso terei que esperar, eu a posesionarme, e a miña Estrela a termina-lo seu Maxisterio. ¡Para fillos bravos na miña familia chegou con Daniel, aquel fillo do Xosé do Ferreiro!

Estes días arrimeime ao ripeiro, ¡outra vez!, que lle conservo querenza. Entre outras cousiñas, fixen unhas zocas para min, tipo zapato, que estou disposto a levalas comigo na maleta para Madrid, e de Madrid a onde o Destino me leve! Se non as levo, se non as gardo, como poderei demostrar no futuro que o meu título de nobreza, o principal, é / foi, zoqueiro?

¡Outra vez en Madrid, pabellón 20 do Banco de España, con meus primos! ¡Deus llelo pague! Desta vez deixei aquela maleta de táboas que me carpinteara Balbino de Mirón, por cativa e por pesada. Tiña, debía levarlles, un bo obsequio da matanza a meus primos Lombardero, así que non chegou coa maleta de cartón, coa nova, que lle tiven que engadir un saco espartano, digo, de esparto. Querido Quercus, adeus, outra vez, pero…, volverei!, que tamén o dixo, e tamén o fixo, Douglas MacArthur, en peores circunstancias.

O libro víñame grande, pero…, por algo se empeza!

O señor Pinillos, que fora o meu preparador na academia, e daquela era segundo, en Personal, asignoume ao seu despacho, con Alfonso Portabales de Xefe. ¡Portabales, o galego máis señor, e más amable, de cantos coñecín! ¡Grazas, aos dous! ¡Están entre os que desexo ver na miña arribada ao Ceo! Pinillos era duro, pero competente. O peor foi que me sentaron na mesa, dobre, dun marica; simpático si, pero marica, Santiago Pedrola Tomé. Foi o único marica simpático co que tropecei, e iso que me fixo unha gran putada, segundo direi no seu momento.

Para que te fagas unha idea, meu querido Quercus, do pobre que estaba España, aínda daquela, chegarame con dicirche que todo o noso estaño estaba depositado no soto do Banco Exterior de España, Carrera de San Jerónimo 36, e para iso, peñorado, empeñado!

¡Tren correo, coma sempre! Pero esta vez a única sabotaxe que padecín foi a de Antonio de Candal, tamén de Rois, que nos viu subir xuntos en Lugo, -Estrela ía tomar posesión da súa escoliña do Incio-, pero aquel veciño volveu para o lugar informando a cantos quixesen oílo que, a Mestra de Casanova fuxira co Gómez de Bergland…, no tren de Madrid! Menos mal que non lle creron na casa dos meus futuros sogros; do contrario, adeus casoiro! Quercus, que mal pensada é a xente; hoxe son incrédulos, pero daquela só había fariseos…, en lugar de galegos! No túnel do Oural, ¡que nunca máis curto me pareceu!, démonos o primeiro dos nosos bicos; o malo foi que ela tivo que apearse ao final, nada máis saír…, do Ceo! ¡Tanto hoxe, e tan pouco daquela! Pero non me pesa, que cheguei a ter claro que aos noivados pásalles coma o trigo, que, segalo verde…, deixa de ser trigo!

A estas alturas, queda alguén que me teña por pobre, polo menos en anécdotas? Crieime ao sopé dun carballo, aprendín dos carballos, que é unha gran riqueza; e de grandiño, ao redor de min todo foron cartos: o berce da miña madurez estivo no Banco de España, e despois pasei, entrei, no Banco Exterior de España. ¡Que importa que os cartos fosen doutros se llelos gardaba eu! De entrada, e foi mellor así para ir madurando paseniño, o señor Portabales encomendoume o control do persoal, retrasos, enfermidades, permisos, vacacións, altas e baixas. A responsabilidade de esixir e de controlar responsabilidades fai ao home responsable; se é de boa madeira, por suposto!

Aquelas “responsabilidades” deixábanme tempo para controlar Madrid, e tanto cheguei a controlalo que moitos paisanos foron iniciados por min no coñecemento dunha Vila que fora Corte, unha corte das de maiúsculas. Tiña a súa graza: un rapaciño que procedía das cortes galaicas ensinando a Corte castelá! En particular o que moito ensinei e expliquei foron os museos, nos que vía retratada a historia deste cóctel de razas ao que vimos chamando España. Pero houbo un que me ensinou a min: En certa ocasión, paseando pola Gran Vía de José Antonio, aquel que tanto estorbaba que o deixaron morrer nunha prisión de Alacante en vez de liberalo cun comando de catro lexionarios, e de morto déronlle…, iso, Vía.Con Francisco Otero Besteiro, de aprendiz e recén chegado, lamenteime da ironía coa que nos acollían por entón en Madrid co arraigado, “Eres un gallego si no lo haces!”. ¡Estas errado, -díxome Otero, precisamente enfronte da Telefónica-, e voucho demostrar!

¿Que atusma o Rei, desde a Telefónica; está outeando a chegada da II República?

-Mira, ponte de cara a ese edificio, e ségueme a corrente!

Deu en facer xestos dramáticos, con estas frases en voz alta: -¡Dios mío, Dios mío, que se está preparando para saltar desde esa ventana…! ¡Otro suicida! Etcétera, etcétera. A xente deu en arremuiñarse e preguntaba en cal das ventás estaba o suicida, pois…, non lograban velo! Non, non era compaixón, nin dor porque caese un descoñecido; era espectáculo…, gratuíto! Tirei do Otero Besteiro por un brazo, e arrastreino polas escaleiras do Metro abaixo, cousa que me agradeceu pois a súa demostración de que os madrileños eran máis ruíns e máis paspáns cós galegos estivo a punto de custarnos a vida, a nós mesmos, que se chegan a decatarse da pulla igual nos arrastran, eles, pola beiravía, e sería peor!

Do Banco Exterior moito non che podo contar, meu Quercus, pois neses empregos todo é “secreto profesional”. ¡Xa me entendes!

A circunstancia de traballar no departamento de Persoal deume ocasión para iniciarme no sistema de ascensos e traslados. Eu estaba a gusto, pero tiña moito que recuperar para acadar o nivel daqueles veciños que estudiaran oficialmente. Pedinlle os libros a miña prima Fina, á que máis tarde, xa no TEU e no cine, chamaríamos Mercedes Cora, aquela eminencia que participou en once películas, ademais do teatro e da súa carreira de Dereito, Oficial de Prisións, e…, canceríxena, pois morreu de rapaza, cun cancro no peito, nada máis terminar de aleitar na súa nena, Berta; con aqueles libros, cos dela, preparei o primeiro de Bacharelato, do que me examinei por libre no Instituto Cardenal Cisneros. Iso era lento…, e eu quería casar, pronto, non fose o diaño que me quedase sen a miña Estrela! Por entón os pisos, escasos polos bombardeos e demais abandonos, cedíanse por traspaso, coma se fosen tendas. A miña moza non podía, non debía, pedir dote, xa que a estudaran. Eu gañaba 553 pesetas, nas pagas ordinarias. O meu amigo Fernández-Cuevas Magret, un catalán amigo dos amigos pero tamén das pelas, propúxome montar unha granxa de pitos, nas aforas de Madrid; e un dos Pereira ofreceume una praza de encargado nun bar de mala nota, onde lle debían favores, supoño que carcerís. Pero nada diso me satisfacía. Daquela nas sucursais de África Occidental, e tamén na Guinea, pagaban ben, e ascendíase por méritos persoais, con preferencia, PERO…, o pero das maiúsculas estaba en que só ían, só elixían veteranos, preferiblemente recomendados, con máis dun ano de antigüidade. De pronto, deron en desfilar por Persoal os asinantes daquelas instancias, e retiráronas! ¿Por que? Declarárase unha epidemia de peste bubónica na África Occidental, que os acolloou, mais para min abríase o Ceo: ¿Peste bubónica? ¡Eu son de Montecubeiro!

Redactei a instancia correspondente, presenteina, e aquela mesma mañá dixéronme que encargase roupa lixeira, fresca. ¡Pero eu quería casar…! Déronme dúas semanas para despedirme da familia, así que, nada máis chegar a San Cibrao pedinlle os papeis a don Benito, sen amoestacións, en total acordo coa noiva valente; valente, ou temeraria? ¡Ai, pero…, sen un certificado acreditativo de que non te casaches en Madrid, non podo xunguirvos! Dábase o casual de que o noso Crego acababa de obter unha reconvención do seu bispo porque casara unha veciña…, cun casado! Sen pararme a discutir, que por outra parte sería inútil con aquel testán, volta a Madrid! E novo casual: O marica Pedrola chamou a miña tía Ermitas para pedirlle entradas de claque, que mas conseguía a súa filla, Mercedes Cora. -¡Está aquí Pepito, que está arreglando los papeles para casarse! –Mira el pillín, que prefiere llevarse una blanca en la maleta…! Acto seguido díxollo ao Xefe Grande, señor Espadas Borondo, e un minuto despois chamaban por teléfono a miña tía para que me presentase inmediatamente, que non autorizaban o meu traslado de non ir solteiro, conditio sine qua non! ¿Estreliña, qué facemos? ¡Por nada do mundo perdas ese traslado con ascenso, pois o de casarnos pode facerse por poderes, que coñezo outros casos…! Querido Quercus, é, ou non é, para facerlle un monumento? ¡Unha moza que renuncia ao seu velo de tule ilusión para que o rapaz logre un ascenso profesional, a risco de que se esqueza dela!

Benquerido amigo, de chegado aquí non quixese defraudarte pero entendo que vai sendo hora de poñer puntos suspensivos, que non final, a estas lembranzas, a estas confesións. Se aquel pasado foi un rosario de anécdotas dramáticas, ¡imaxínate o que segue, guerra de Ifni incluída! Teño por seguro que nin os que me creron as peripecias anteditas van dixerir as que seguiron; daquela, antes de que me tomen por mentireiro sen selo, prefiro darlles a calada por resposta. ¿Vale?, como din agora.

Coa miña Estrela, xa en Ifni.

Polo que a ti se refire, meu Quercus idolatrado, como esta separación, Sidi Ifni – Galiza, é considerable, salvo que che funcione a telepatía, vai para largo que podamos reunirnos, e para iso, con présas, atendendo de paso outros compromisos e outras apetencias, así que propoño deixar os seguintes para cando veñan as miñas cinsas ao teu carón, que daquela, como os carballos, ¡se non vos vén un tronzador, un verdugo!, acumulades centos de anos, será a ocasión, tranquila e sosegada, de repasar eventos, séxanche cribles ou non.

-.-

Grazas, meu Quercus pola paciencia que tiveches comigo, pois, salvo a miña muller, aínda non din con outro que che igualase. Que Deus te bendiga, e che dea a paz, segundo dicía o meu Cura, don Benito, que tiña as súas arroutadas pero no fondo era un santo, “como para mi deseo”. Neste desexo, que o fago meu, ¡paz e ben, para todos, inimigos incluídos! ¡Amén!

Quedábame por explicar o quid da miña riqueza:

Nestas oito décadas de goces e de sombras, de ledicias e de penalidades, sempre me considerei, e considero, rico, ou máis aínda, sumando nos meus bens o don celestial da miña carballeira troncal. Pero vouvos facer outra confidencia: o agradecido que lles estou ás penalidades, pois, sen elas, dubido que soubese valorar as ledicias que levo gozado: ¡A mellor vara de medir son as penalidades!

¿Como ía valorar estas riquezas sen coñecer a pobreza; como ía apreciar unha grata compañía sen coñecer a soidade? ¡Pois, para compañía grata a dos carballos, tan caladiños, e á vez, tan elocuentes! Por algo quero quedarme cabe deles, cerca deles..., mentres a ánima sube ao Ceo, que así, na resurrección, volverei a recuperar estes amigos da infancia; volverei ao Paraíso!

Xosé María Gómez Vilabella