¿QUE TRAIO NA MALETA? -I-

¿QUE TRAIO NA MALETA?

Mosteiro (Pol), Monumento ao Emigrante.

Xosé María Gómez Vilabella

¿Que, que traio? ¡Vaia pregunta máis necia: O que traemos todos, tódolos retornados, moita experiencia e pouco diñeiro; para máis inri, se atopamos baleiro o campo da feira, sen parentes ou amigos que agarden por nós, dan ganas de chorar!

Estou de volta; eu, tamén! De volta de todo; afellas que si! Escangallado, abafado; do traballo, pero tamén dos traballos. Sobre todo, saturado de lembranzas: as da miña crianza, e tras delas, as de todo por aló por onde andei; tantas, e tan apisoadas as teño que, ao non caberme na chola, paseinas á maleta. ¿Do que non, que ía traer nela?

Non, non son aquel Pensador de Auguste Rodin, aquel “Le Penseur”, por máis que os da Graña, ¡eles tamén!, me retratasen dun xeito parecido:

O de Rodin estaba, pero eu regreso, que así o evidencia a miña maleta. Os retornados de América traían baúis, que “mundos” lles chamaban, polo grandes que eran, e pola de cousas que traían! Eu, e coma min, estoutros de Europa, coa maleta, chega, ¡e xa viñese chea!

¿Que ten outra cara este tipo da maleta? E logo, non representa ao emigrante? ¡Se tal é, se tal fai, se tal cometido ten, eu, como emigrante que tamén son, nesa figura, nesa representación, nesa evocación, estou; vaia se estou! ¿Que de corpo presente non? ¡O que importa do ser é ser, e só se é en espírito pois a carne fómola deixando, a rachadelas, en farrapos, prendida nas silvas das trochas da nosa emigración, da propia de cada quen!

Daquela, feita esta aclaración, tedes que admitir que aquí, como emigrante, dedícanme unha festa, no que foi Campo da Feira, ben grande e ben mantida por certo, pero o caso é que…, ¡non veño, non estou para festas, pois, na idade de bailar, emigrei, chorei, e despois diso…, abafoume a morriña! Pousei a maleta e senteime no saco, que xa non podo nin coa alma, de saturada que a teño, de martirizada que a traio.

Festa (anual) do Emigrante,

en Mosteiro (Pol).

Estes que me reciben, ¿fano con cariño? ¡Aínda que só sexa por protocolo veciñal...! Cariño, si, pero tamén algo de decepción, pois en cadansúa familia, en tódalas casas, sen excepción, estaban afeitos ás remesas dos emigrantes, e desde que estas foron a menos..., que menos que dedicarnos unha festa evocadora!

¡A de cartos que mandei, que mandamos! As arcas dos Bancos, dos Bancos e das Caixas, que en definitiva Bancos son / eran, grazas a nós, se non a min si aos meus colegas, estiveron repletas, pero estes morgados, os herdeiros, os da casa, en vez de engadir valores, valores paparon, e o caso é que nin por iso luciron! O que non paparon déronllelo aos Administradores do Estado, ¡outros morgados!, tan importantes, todos, todos eles, que so pensaron en importar. Como dicía Unamuno, “Que inventen ellos”, que nós, con inventar festas, temos de sobra! Por falta de iniciativas, aqueles sobrantes, os monetarios, tamén emigraron: para Madrid, Barcelona, Vascongadas…; e aquí, que? Toda a industria que vexo é esta de tras miña, ¡carpas da festa!

¡Galicia, unha terra rica de xente pobre! ¡Ai Castelao, Castelao, se vises esta crise, a actual, a do XXI, que de seguro a verás polo alto que estás, seguro que xa dis o contrario: Unha xente rica, enriquecida maiormente coas nosas remesas, coas da emigración, que, ao ter de sobra, o único porvir que calcularon foi ese invento de secar, de esterilizar as hortas, plantándolles eucaliptos! ¡Ai Rosendo Salvado, que fuches, que eras, outro retornado, ávido de traer novidades, que inocente fuches traéndonos eucaliptos na túa maleta; sería a cambio das preces que lles levaches aos australianos? ¿Por que o fixeches, Reverendo Padre? ¡Que ninguén mo diga, que xa o sei: Como era algo molesta a rega dos prados, aquilo da “pilla – pillota”, e tamén a sacha dos hortos, ti, caritativo, ¡ala!, reas de eucalyptus, que son útiles, ¡moito!, para fabricar papel hixiénico, papel de señoritos…, que así aforraban nas verzas de limpa-lo cu, e xa non fosen ortigas..., se os pillaba lonxe da horta!

Vindo do xeral ao particular: Aquí mesmo, metro arriba ou abaixo, naquela feira do 21, foi onde lle pedín, e me concedeu, acompañala, na inmediata Festa do San Cosme, en Gondel. ¿Lémbraste, Guillermina? ¡Eu si, pero estou sen pedirche desculpas, e diso teño remorsos! Ela, unha rapaciña tímida e inocente, de saias longas e pelo “ao Garçón”. Comezaba a ter, e merecíaos, moitos pretendentes, dada a súa simpatía innata, amén da cultivada, así que me apresurei a pedirlle palabra…, para o San Cosme!

Guillermina era de palabra, así que, obtida a súa, esperaríame toda a tarde, que daquela as noites eran propiedade das curuxas, das curuxas e tamén da Garda civil, así que as virxes seguían sendo virxes; o único perigo podía estar nos recunchos do camiño de volta, pero era improbable xa que os retornos facíanse en grupo, por aldeas; coma quen di, por castros. Ela non faltou, ¡coido que non!, pero eu si, mais non por culpa miña senón daquel fausto / infausto telegrama postal que me esixía coller o tren correo, de inmediato, para presentarme en Madrid, no Ministerio, nas Cías. do Ministerio. Con dezaoito anos cumpridos; exactamente dezaoito, un mes, e un día. ¿Éxida, ou condena? ¡A esa idade, e naquelas circunstancias, que máis dá Arxentina que Palacio de Buenavista, Segunda Cia. de Destinos, se todo é / era emigración!

Perdóame, Guillermina, que cho pido con todo respecto; perdóame aquel plantón involuntario…, precisamente por irme voluntario, con antelación; pero fíxeno á forza, obrigado polas circunstancias, impelido pola miña renuncia da Beca que tiven, ¡que a gañara!, no Instituto de Lugo, xunto coas irmás Hermida,

Amalia Hermida.

Mestra. Presidenta de Manos Unidas, en Lugo.

Súa irmá xemelga, Clementina, morreu moi nova.

pois as becas, daquela, obtíñanse en rigorosa oposición. ¡Seis becas convocadas, e só tres aprobados! Presidira don Delio Mendaña, do que dicían..., ¡que non regalaba nada! Seu pai, don Policarpo, ben acreditado estaba aquí en Mosteiro, nesta feira dos ovos, das pitas e dos ovos, competindo coas irmás do Foxo, pois elas estaban acostumadas a engana-las nosas mulleres! Así, con aquela deserción do arado, tan temperá, aquel pipiolo, aquel zoqueiriño de Bergland, asegurábase tres anos de rancho, aínda que incompletos, pois, por culpa dos apuntes, que no Centro de Estudios Mercantiles y Económicos dábanos a última hora, tan tarde que, nin collendo o “Metro” en San Bernardo daba chegado á última quenda das ceas ministeriais. ¿Penoso? ¡Que va; máis ben normal pois outro tanto lles pasaría, nos seus traballos, ao resto dos traballadores por entón emigrados!

-.-

A forza propulsora dos que se senten / dos que nos sentimos, incómodos. Nacemos con ela e ten un efecto progresivo, multiplicador dos esforzos. O home é de seu, de natureza, inquedo; pero non todos reaccionamos coa mesma intensidade ante os estímulos que nos rodeen, ¡que nos aceleren! Cada persoa é un mundo, así que é unha temeridade xeneralizar, pero dentro diso hai móbiles que temos en común: Ao meu voulle chamar “Agravio comparativo”. Sentíame nivelado, intelectualmente, cos da miña escola que pasaron ao Instituto, así que, ¿por qué tiña que gardar ovellas e cavar no monte mentres eles lle daban ao latín e falaban en castelán, que era entón a lingua da xente de carreira?

Para máis agravio, cando viñan as vacacións dos que foran compañeiros meus de escola, fose da de meu pai –mestre dos de a ferrado- ou na pública, cando os vía na misa, na feira ou nas festas da bisbarra, eles xuntábanse, alternaban, cos da súa ¿clase social? A min, como moito, dicíanme “Ola” ao pasar, e para iso non sempre. Ben marcado me quedou aquel día da festa do Santo no que o César do Herdeiro, daquela en segundo ou en terceiro de Bacharelato, alí no Campo de San Cibrao, se quedou mirando para min en actitude de espera a que lle falase, eu! Captei tan ben a mensaxe, que me volvín de costas, e aos poucos aparteime do sitio. ¡Hai que pasar por elas para entendelo!

¿Entender aos cativos? A necesidade imperiosa que ten un neno de ver satisfeitas as súas demandas enfróntase, con demasiada frecuencia neste mundo das limitacións, ás circunstancias, non sempre superables, da súa familia; ás veces por pobreza económica, e outras por pura ignorancia, fogareña, pero tamén ambiental.

No meu caso o drama era compartido; tiven conciencia diso desde neno, ¡de verdade! Eu sufría, asemade, por min, pero tamén por meus pais, que ben lles notaba os seus desánimos, a súa melancolía, ás súas impotencias. Estaban vivindo unha traxedia familiar polifacética, shakesperiana, agravadas as desgrazas pola persecución franquista, aquelas durmidas na pedreira da carballeira, das que meu pai quedou baldado, por días de vida. Algo xa teño dito, pero o resto déixoo quedar no tinteiro pois o lector abondo terá coas súas sen compartir bágoas alleas. Así que, falarei dos nenos en xeral:

No inicio da vida, da vida exterior se entende, as necesidades teñen que ver coa supervivencia, o alimento, o abrigo, os afectos circundantes, os desprazamentos...; en xeral, a nosa participación naquilo que vemos ou que tocamos. Segundo nos atendan, segundo nos regulen as compracencias, así iremos desenrolando a paciencia, pero tamén a capacidade de frustración, a vergoña, o noxo, o medo, e demais sensacións vitais incorporadas do medio no que nos estean criando.

Amasando no pan da personalidade. Dicía miña avoa: De pouco serve que a fariña sexa boa se non sabemos ou non queremos amasala! Pois, co neno, tres cuartos do mesmo! Ao fermento, nas crianzas, chámaselle conciencia moral; e dentro desa conciencia fulgura unha luz, un farol, ao que chamamos “vocación”, que nos di ata onde e por onde podemos navegar. A mecánica difire se imos a remo, a vela ou a motor. ¡Son as posibilidades, as circunstancias orteguianas!

O impulso persoal está no querer; pero as limitacións, as directrices, están no poder; e poderes hainos de dous tipos: o moral e mailo material. O poder moral ten de temón a conciencia moral, que vai regulando a conducta na dirección que a persoa, de acordo cos seus principios, considera correcta. En canto ao material, sen fariña non hai masa, pero a masa tamén pode, e debe ser, aproveitada con xeito, cousa que non se fai en tódalas artesas. A multiplicación do pan fíxoa Xesús, pero a nós incúmbenos aproveita-las migas, facer o milagre do aproveitamento. ¡Canto doe ve-lo estrago que fan algunhas familias, coa de penurias que os circunscriben, que nos rodean, aínda que non nos impresionen! Nisto tamén son doutores os emigrantes, tanto os que se van como os que veñen; antes, pero agora, tamén!

-.-

¡Para min foi unha lámpada de Aladino!

Grazas ao cacharro de escribir do Mestre de Gondel, Sanfiz, e despois á Academia de Calvo Sotelo, “E.R.T.”, de Lugo, servidor sabía Mecanografía e Taquigafía, artes que, sumadas ao padroádego do entón Capitán, Luís Lombardero Fórneas, valéronme un destino; ¡cousas do Destino, se dicía daquela! No Consejo Supremo de Justicia Militar, Fortuny, 4. Aquel xogo era un tanto desigual: 21 Generales, e mailo General Presidente (Ponte y Manso de Zúñiga), fronte a 20 mecanógrafos. ¡Case empatados, que xa é un milagre! Seríao no mundo civil, pero, daquela, no militar, non!

Miña Guillermina, hoxe dona Guillermina, aquela que acompañei na feira do 21 de Setembro do ano 1948, e potencialmente, co pensamento, na inminente festa de Gondel, tanto se aínda estás na terra como se te fuches de viaxe definitiva, de emigración definitiva, que non o sei, nin vexo a quen preguntarlle, o obxecto da presente oración é…, pedirche desculpas! Teléfonos non había, nin na miña casa nin na túa, -en Mosteiro, daquela, tampouco, que aínda non llelo pediran a Fraga as irmás do Pacio-, e mandarche un recado…, ¿por quen, na aldea; por unha pomba mensaxeira? Debinche escribir, debín, desde Madrid, explicándome, xustificándome, pero, ¡dábame tanta vergoña dicir que firmara por tres anos de presidio, de cuartel…, para poder estudiar algo, algo máis, que estaba canso do meu auto didactismo, incluso de poñer escola, daquelas do ferrado, que xa a fixera en Piñeiro, do Corgo, e tamén en Librán, da Valeira, cando nin alumno merecía ser! Os emigrantes, estes desertores do arado, sexa para os nosos cuarteis ou para países estranxeiros, ¡outros cuarteis, con outra disciplina, pero, cuarteis en definitiva!, sempre che saímos ás escondidas, avergoñados; ¡sempre! Polos motivos que fosen, pero, ¡sempre! Por culpa das nosas miserias, das propias pero tamén das herdadas!

-.-

Xa que empecei con confidencias, seguirei. ¡O burro diante, para que non se espante! Na espera daquel telegrama aceptándome a..., ¿a instancia? ¡Mira que ter que facer unha instancia, unha petición, para pecharme, tres anos, nun cuartel, co medo que se lles tiña daquela...! Digo, esperando polo telegrama: Advertírame meu pai que eran demasiado grandes os baúis que trouxeran de América meus tíos, da súa emigración, ¡mundos!, así que urxía pasar polo taller do Balbino de Mirón, un carpinteiro factótum, acreditado, para que me fixese unha maleta pequeneira, de talas finas, lixeira..., que os xamóns, para o Capitán Lombardero, meu recomendante, e outro tanto para meu primo, José Lombardero, en sacos irían, dos da fariña!

Xa digo: O mesmo día da festa de Gondel, acompañado de meu pai, el cos xamóns, e eu coa maleta, madrugando o necesario, a pinrel, baixamos a Luaces, á estrada de Lugo..., para coller a tempo o coche de Trigo, sempre tan puntual, que xa era un milagre tal e como estaba empedrada, daquela, a LU-760.

En Luaces xuntámonos co señor Avelino, dos Abuide de Sarille, e tamén co Darío Penelas, de Pousadela, ámbolos dous coas eguas de leva-los cántaros do leite, fresquiño.., que llelos carrexaría a Liña...; ¡para Lugo; para onde senón?

Un deles:

-¿A quen se lle ocorre, ir a Lugo neste día de festa; vanvos botar de menos en Gondel!

Meu pai:

-Aquí este fillo..., por levarlle a contraria a seu pai! A min perseguíronme os de Franco, e el, para vingarse, vainos servir, nada menos que no seu Ministerio do Ejército!

-¡Como non te expliques mellor..., e iso que es Mestre!

-Para estudiar...; apuntouse ao Ministerio, que os de oficinas seica teñen as tardes libres! ¡Xa que tanto nos prexudicou o franquismo, será cousa de pasarlle factura, de aproveitarse...!

Con esta aclaración metafórica captaron a ironía de meu pai, pero non houbo réplica pois naquel intre o chofer da liña, señor Avelino, tocou a bucina, xa desde a curva de Subarreiro, para anunciarnos que se aproximaba. Levaba présa, pois viña de lonxe, ¡do Eo!, e pretendía chegar ao Miño, ao Miño de Lugo.

 

Xa na das murallas, ¡mal síntoma!, á Zona de Reclutamiento, para obter billete..., por conta do Ejército! Querido José Enrique Villarino, foi teu pai quen nos atendeu, -doulle as grazas na túa persoa- que coñecía ao meu..., ¡pois, para recomendacións, Lugo!, así que non tivemos que agardar quendas; e da Zona, ao tren!

Pero a historia daquela viaxe merece capítulo á parte:

¡Adeus, Lugo!

Nada máis saír de Lugo en dirección a Madrid, o de sempre, a Ponte da Chanca; de pasada a ponte, logo comezan esas trincheiras, esas escavacións de Castelo, que tal parece un medio túnel, só que aberto por arriba. Aos poucos: ¡Rrrrraaaassss! O convoi, ladeado; arrastrándose, que non rodando.

Desde que nos fomos incorporando da caída acertou a pasar por aquel “pasillo” dos vagóns da Terceira, un Revisor. Alguén atreveuse a preguntar:

-¿Que; cal vai borracho, o tren ou o chofer?

-¡Tranquilos, que isto ten arranxo! As travesas, que están podres..., pero en Monforte hai máquinas, máquinas con grúa!

¡Xa, xa! ¿Ignorancia, ou disimulo? Tempo adiante, estando no Supremo, tiven que mecanografar, ¡oh casualidades; que pequeno é o mundo!, un Informe, alí na Fiscalía de Guerra, onde se explicaba que aquilo do tren en Castelo (Lugo) fora unha sabotaxe do maquis..., que lle quitaran uns parafusos ao raíl para que desencarreirase, pero..., ¡con tanta conciencia que o fixeron precisamente onde non houbese vítimas, simplemente cos vagóns caídos, apoiados contra a escavación lateral! (Desde aquel día comecei a crer nos Secretos de Estado!).

En Madrid, estación vella, Príncipe Pío; esperábanme os parentes... ¡Case sempre houbo parentes, parentes e/ou veciños, nos puntos de chegada, agardando polo emigrantiño! Pero antes diso, cun retraso de non sei cantas horas por culpa do..., ¿atentado?, máis ou menos desde o Escorial, ¡como se fose cousa dun vento guadarrameño!, déronse en abrir as ventás, e por elas, aqueles ¿tolos?, compañeiros da viaxe, deron en tirar sacos, e máis sacos, de..., ¿de que ía ser, de estraperlo!, patacas, fabas, e cousas así, en Madrid, ¡tamén en Madrid!, caras e escasas. Pero todo calculado, pois ben sabían os viaxeiros quen e onde esperaban os seus cómplices para recolle-la mercadoría! (Teño que poñelo por escrito xa que, oralmente, ninguén me crería agora que estamos avanzando polo libre comercio, e que a postguerra española parece quedar lonxe; como na prehistoria, máis ou menos!).

Para ir a Banco, ao pabellón 20, -que era o do Conserxe, meu primo Lombardero-, collemos o metro. ¡A primeira ocasión na que este emigrantiño se vía correndo por debaixo da terra, nunha cidade; os túneles do tren, aqueles, tiveran saída, pero o metro era, ¡é!, unha toupa sen fume, pero, eterna, interminable! O tren correo paraba nas estacións un tempo suficiente para baixar e subir, pero o “metro”, cos seus letreiros de “Antes de entrar dejen salir”, estaba dirixido por alguén que non coñecía os costumes da xente: ¡A saída era empurrando! O aldeán, afeito aos espazos abertos..., non empurrou! As voces da plataforma chegáronlle ao maquinista, así que, ¡grazas desde aquí!, parou e volveu a abrir. Aquelas voces berraban: “¡Pepito, Pepito!”, así que o maquinista ben pensou que caera un neno aos raís; ¡Raís en Lugo, e raís en Madrid! Cando a xente viu saír, san e salvo, ao rapaz, ben que me abafaron; ¡e menos mal que non sabían que se trataba dun galego...!

Por primeira vez entrei nun Banco..., con tantos ou máis fusís nas portas que un cuartel! Aquela impresión foi de órdago, pero houbese tido atenuantes se daquela chego a saber que un daqueles gardas, tempo adiante, sería cuñado meu. ¡Grazas, Vitoria, pois, casándote con un Policía Armado, quitóuseme a aprehensión que lles collín daquela! O susto seguinte foi cando me mandaron..., ¡iso, mandaron!, bañarme naquela porcelana que tiña unha billa de auga quente... ¡Auga quente, a min, que viña de bañarme no río das Lagas, secándome ao sol, á forza de correr, arriba e abaixo, por aquel prado onde enriabamos o liño!

Con todas aquelas peripecias ao lombo, ¡Deus, que ganas me entraron de volver á miña lareira! É o que teñen as firmas, pois firmas, e despois tes que cumprir: ¡Pacta sunt servanda!

¡Esa será tu cárcel!, me dijeron mis primos, desde la acera de enfrente,

nada más salir de la otra, del “metro”.

¿Sigo? Se o lector é un vello, un vello curtido na emigración, ese crerá os meus contratempos; pero, de ser un rapaz, que apague! ¡Que pague, non; que apague!

-.-

¿Durmín aquela noite? ¡Si, nunha nube! A habitación era grande, cunha ventá ao ceo; no alto do edificio de Cibeles (Banco de España); aló abaixo, o tesouro de España, pero no meu cerebro, un inferno: ¿Como e cando ía saír daquela..., aventura? Entre as emocións e mailas preocupacións, o caso é que non peguei os ollos en toda a noite: ¡Rapaz, vas bo para o exame que che van facer nesoutra beiravía, no Ministerio!

-Atiende a lo que te voy decir: Sólo te quedarás a comer en el Ministerio los días festivos, pues los otros lo harás aquí, con nosotros, porque después tienes que ir a clase, por la tarde. Ya te dijimos que tu primo te consiguió..., (¡benditos conseguidores, vulgo, caciques!), una beca, en el Centro de Estudios Mercantiles y Económicos, que se la dieron los de Acción Católica. Para eso tienes que pedir un “pase pernocta”, que ya te dirá el Cabo Verdugo como se hace;  los Verdugo son nuestros vecinos, aquí al lado, en el pabellón 21…

Por aquela muller, por aquela Santa, Juanita, Juana Navarro de Lombardero, levo rezado tanto ou mais que por miña nai; miña nai tiña a obriga de criarme, estoutra non. Juanita fíxoo precisamente porque era xenerosa, ¡unha santa! Non recei por ela, receille a ela, como se reza aos santos: ¡ela, e poucos máis!

Ao sentinela da porta que dá a Alcalá pouco lle faltou para meterme o fusil polas nafres:

-¿A dónde vas, atontado?

-¡Vengo a presentarme...; soy voluntario!

-Nosotros, los soldados, por la puerta de la calle Prim...

Se non chega a ser porque me persignara ao saír do Banco de España, houbese tomado aquilo por un refuse de San Pedro; foi como se me dixese: ¡Primeiro, polo Purgatorio, séxase, por Prim!

En Prim tiñan a porta aberta...; unha porta grande, tanto coma a boca dunha quenlla..., que ía tragar tres anos, ¡tres!, da miña vida, en plena mocidade. Alistáronme, pesáronme, medíronme, cortáronme o pelo ao cero... ¿Sería para que non lles levase piollos..., xa que ía da aldea! E por último déronme unha cartilla onde poñía: “2ª Compañía de Destinos”.

¡Vaia, ho, xa teño Destino, xa estou destinado! A continuación, uniforme, dous, pero de momento recollería o de face-la Instrución. ¡Iso; instruírme, que boa falta me facía, caído dunha nube, braceando naquel mar das quenllas..., e sen saber nadar!

¿Metamorfose?

¡Algo así!

¡De fronte; marchen; ar! A aquel Sarxento, alto e feo coma un diabro, os veteranos chamábanlle “Gilda” precisamente por iso, por ser o reverso daquela Gilda da película. Para min, aínda era peor a fealdade da súa alma, ¡maldito bicho!, que comigo non foi capaz de recoñecer que viña dunha aldeíña, concretamente de arar e de zoquear, de leva-las vacas pola corda, e non me resultaba doado marca-lo paso, competindo con aqueles señoritos madrileños que seica fixeran ximnasia nas súas escolas. ¡Menos mal que aos tres meses xurei bandeira, librándome por puntos do pelotón dos torpes..., que igual noutras cousas eran máis listos cós aprobados!

-.-

O Supremo, para min, foi supremo. Fortuny, 4; aló arriba, por tras da Castellana. Alí era outra clase de xente; ¡con estrelas, gordísimas, que tamén foron problema para o zoqueiro! Pasar do ripeiro ás máquinas daqueles Oficios, cuns escritos redactados á man, con letra de médico, por aqueles señoróns das estrelas de oito puntas, e algún coas de catro, que aínda impoñían máis..., require..., iso, iso no que estades pensando! Pero os emigrantes témolos..., pois os que non, xa non emigran!

-.-

Volvendo ao tema, deixando os Cabos e atando cabos:

¿Que lle debo, que lle debemos á emigración? ¡Moitísimo, incalculable, así que, ademais deste monumento e desta festa en Mosteiro, era pouco dedicarlles un responso, tal que no mes das Ánimas!

No persoal, o primeiro que se me vén á cabeza: Facía un día soleado, precioso, primaveral, así que cheguei a San Cibrao ben suado de subi-la costa de Ribón; alí por xunto da casa do Cuco meu pai detívose para recuperar forzas:

-Neno, non traes un pano? ¡Daquela sécate a fronte, que estás chorreando!

Xa cos ollos secos e limpos, ¡que descubrimento: unha bandeira tricolor, grandísima, colgada dun pau, alí adiante, na “Casa de Córneas”, que era onde tiña a “Unión de Agricultores y Ganaderos de Montecubeiro” o seu local social!

-Papá, xa que falamos de panos, ese da Casa da Unión..., dá para tres sabas!

Fulminoume cunha daquelas olladas súas que tanto respecto lles metían aos seus alumnos:

-Perdóoche porque non sabes o que dis. Non é un pano, e tampouco unha saba, senón a nosa bandeira, a insignia da nosa Patria, España! Sempre que pasen con ela por diante de ti, ou ti por diante dela, se levas pucha, descúbrete.

-E logo, para que está aí, colgada, coma se fose na moca dun malle?

-¡É un signo externo, neste caso de algo que lles debemos aos nosos emigrantes, que nin en Buenos Aires se esqueceron da súa Patria!

-¿Trouxérona…?

-¡Non exactamente! O que trouxeron foi unha maleta de cartos, e compartíronos con nós, cos morgados, cos que quedamos agochados en cadansúa lareira. Con eses cartos organizaron esta Unión, que vén a ser unha Cooperativa Económico-cultural. Ben sabes que da súa biblioteca, que é circulante, adoito levar libros, que os podo ter quince días. No económico, traen nitratos, sulfatos, e demais artigos, para o campo, que, ao pormenor, estaban carísimos, pero así, ao comprar en cantidade, por xunto, poden cedelos baratísimos aos socios.

-¿Que me di do teatro? ¿Non vimos para ver á prima Asunción, do San Bernabé, facendo unha carnavalada? O Padriño díxome que a súa sobriña, co nova que é, xa traballa no teatro de Arximiro..., e que o fai de marabilla!

-Si, fillo, que ese é outro favor que lle debemos á emigración, pois o teatro, así como o tango, cultívase moito na Arxentina, e de aló trouxeron esas ideas.

Pero despois, na ¿foleada? de xullo do 36, a Casa de Córneas pasou de biblioteca a cuartel, a cuartel mixto, Garda Civil – Falange. Con ese novo ¿evento? aprendín que a cultura e mailo cooperativismo son / eran o principal inimigo do caciquismo entón imperante.

Nisto veu a Longa Noite de Pedra, e seguía sen amencer a primeiros dos 40, a pesares daquel himno mentireiro, “… que en España empieza a amanecer”. Aquela noite estabamos na ruada da casa do Ferreiro, os cativos atusmando, e dos grandes, os homes dándolle a brisca, e as mulleres unhas coa roca e outras facendo na media, á vez que lle daban á palleta, repetindo temas, pois, dunhas cousas non se sabía, e doutras era perigoso falar. Aos poucos, que se lle faría noite polo monte da Capela arriba, chegou o señor Severino, que fora a Lugo, deixando a besta en Mosteiro para, ao seu regreso, cargala cos vultos: ¡Dous paquetóns enormes, ben cosidos e ben atados!

-Queridos, -que sempre dicía así-, estou de regreso de Buenos Aires, por segunda vez!

A todo isto díxolle súa cuñada:

-É certo que estes paquetes veñen de Buenos Aires, que xa nos anticipou teu irmán Eduardo que os ía mandar vía Nova York, por iso da censura, supoño, pero ti o que vés a tal momento é de Lugo!

O señor Severino pediulles que, acabada a partida, retirasen os naipes da mesa de levante, e sen máis requisitos nin explicacións púxose a abrir aqueles fardos. ¡Deus, o que de alí saíu, de apertadas que viñan as cousas! O que máis me chamou a atención foron aqueles cortes de traxe, que dixeron eran…, ¡de Vicuña! (Unha Vicuña, camélido suramericano, só produce 200 gr. de lá, e para iso rapada cada tres anos, así que aqueles téxtiles eran de millonario, daquela e sempre). Aló no fondo, un feixe de periódicos, mesturados, “La Nación”, e, “La Prensa”.

Como deixaron a un lado aquel mazo de periódicos, eu, que casualmente tiña a luz de carburo ao meu lado, colgada da gramalleira, púxenme a ler, con igual fruición ou máis que un arqueólogo descubrindo a momia dun faraón.

O que non lembro é en cal deles viña, pero na segunda páxina din con un verso, ¡en galego! Non caín de cu porque estaba sentado nunha banca de respaldo, pero pouco faltou. ¡Na escola de Maxide, aquí mesmo, dentro de Galicia, daquela non se podía falar, e menos escribir, en galego; mira ti por onde, aló adiante, Atlántico en medio, escribían naqueles periódicos…, ¡en galego!

¿Que lin? ¡Pouco menos que a Biblia en verso: algo inaudito, algo que nunca oíra no meu país!

Cando penso que te fuches,

negra sombra que me asombras,

ó pé dos meus cabezais

tornas facéndome mofa.

…

De inmediato pedinlle ao Eduardiño, que viña a ser da miña idade, que me prestase a súa pizarra, e mais un pizarrín, que xa llo devolvería ao día seguinte: Copiei aqueles versos, todo, enteiros, e leveinos na pizarra para pasalos ao meu cartapacio da escola…, pero non cheguei a ensinarllo ao Mestre…, por se había castigo para aquel pecado lingüístico!

.../...

Pasa a

¿QUE TRAIO NA MALETA?

-II-

Xosé María Gómez Vilabella

.