jueves, 14 de octubre de 2021

A CALOR DA LAREIRA

 

 

A CALOR DA LAREIRA 

 

Xosé María Gómez Vilabella

 

 

Conferencia na Caixa de Aforros de Galicia. Á miña esquerda o debuxante Augusto Trillo.

 

Tema:

“De cartos falábase nas lareiras pero gardábanse na hucha da avoíña”

 

Cando cansei de falar, digo, de ler, que é como agora se fai, Trillo preguntoume:

-Moito sabes das lareiras; pero, dime, ¿como era a túa, a da túa familia”.

Expliqueille que o meu tátara fóra da Casa Grande da Olga (Caraño), dos Gómez de Neira, (1), e que cociña monumental era a deles; ¡aquela, si! Dinlle detalles da mesma, e ao día seguinte obsequioume con este debuxo evocativo:

 

Trillo non omitiu centrar o crucifixo, facéndose eco de que a miña familia, os fillos daquel Gómez de Neira, que casara cunha moza da casa do Pacio, de Bergland, onde fundaron, construíron, unha casa nova, eran tan relixiosos que ingresaron no convento dominico de San Ciprián de Montecubeiro; cando a desamortización, o que aínda vivía daquela, baixouse, ¡abaixouse!, a vivir na casa patrucial, onde lle puxeron unha cambariña debaixo das escaleiras do sobrado. Xa  non o coñecín, pero teño referencias exactas pois cando eu era neno e entraba con algún feixe, herba, verzas, millo..., preguntaba:

-Madriña, onde o pouso?

-Neno, coma sempre, na cama do Cura, que, desde o Ceo, halle gustar que sigamos usándoa para un fin bo, e non como fan noutras casas, que agora xa ninguén durme diante da lareira...

-Madriña, sempre tes ocorrencias, que por algo o padriño cando adormezo engurrado encima da artesa sempre me di:

-¡Veña, rapaz; agora que xa rezamos o rosario, encorrélate na cama..., pero despois de persignarte!

 


(1) Doña Catalina Sanjurjo, estuvo casada con D. Antonio Gómez de Neira, Familiar y notario que fue de la Santa Inquisición; un hijo suyo del mismo nombre quedó soltero asistiendo a su madre, que había enviudado en el año 1636. Ella cuidó a todos sus hijos portándose con firmeza en su viudedad. 
( MANUEL VÁZQUEZ SEIJAS. Fortalezas de Lugo y su provincia tomo IV, pags. 131-143)


 

-.-

Como vedes, as lareiras eran moito, pero non o eran todo pois nelas oíase pero non se vía, a diferenza do que pasa agora con esa entremetida á que chamamos “tele”, e por veces, “telegaita”. Poño por caso, para ver un morreo de rapaces tiven que ir á escola, e mellor me fóra non velo pois ata que me casei maldito un conseguín: ¿Eran virtuosas, ou non me querían? ¡Coido que as dúas, asemade!

Falando da escola: No recreo, en días fríos, cruzábamos o curral, a cen, para acudir á lareira, na cociña vella de Candal, onde a señora María Manuela, sen omisión algunha, ¡Deus llo pague, que de seguro xa lle ten pagado, tan santa que era!, non regateaba estelas para que non se lle apagase a fogueira dos rapaces. Un daqueles días, despois de quentar as mans, sentín unha necesidade, outra, así que crucei a eira para ir ao horto, alí por detrás das loureiras. ¡Que espectáculo, miña madriña: o Antonio de Maceda, un grandallón, que seguía indo á escola por xenerosidade de don Jesús, que nunca llela negou aos mozos, así estivesen licenciados do Exército, á hora do recreo escapulíase, a saber por onde e para onde, que nunca o vin quentando as mans; estaba alí no horto, pegadiño á criada da casa…, dándose un morreo, ao estilo destes que se ven agora na tele!

 

Eu, non sei se pícaro ou discreto, agacheime detrás dos ramallos dunha loureira, cos ollos tan abertos coma os dun león; evacuei, abotoei o calzón, pero…, eles seguían! ¡Que boa cousa debía ser aquilo para que tanto tempo lle botaban, e logo que nin oían ni vían a intromisión do neno!

 

Ao día seguinte, coa mala idea de espreitar desde as ventás do colexio, díxenlle ao mestre que  non ía saír ao recreo para rematar aqueles problemas que nos puxera no encerado, que se me atravesaran. ¡Mentira; o que se lle atravesara ao traveso era a malicia de ver un novo capítulo daquela serie! Os problemas do encerado remateinos, e ían ben, pero o que foi mal era a miña espreita pois aquel día…, non acudiron ao horto! ¡Igual estaban na palleira, arrincando feo para dárllelo ás vacas, ou tras do palleiro...! Cando volveron a entrar, os do recreo viñan coloradiños, nenos e nenas, pero en particular Antonio, o mocetón; tampouco souben se aquel día estivera na lareira, cos cativos, ou..., iso que sospeitei; se foi isto último moita herba ou palla deberon arrincar, para que tan colorado viñese!

 

Aquel ensaio debeu ser frutífero, que non tardaron en casar, ben namorados supoño a xulgar pola cantidade de fillos que criaron. ¡Teño claro que ían, que se comportaban así, con boas intencións, pero…, a min déronme un mal exemplo, aínda que sen querer, pois, o dito, tiven que chegar ao casamento para catar un bico, co que me gustaban as rapazas!

 

-.-

 


Reflexionando, lembrando, apuntando.

 

Quen abxura da súa herdanza, do esforzo dos seus entregos? Nisto estou pensando. ¿Como era aquilo, aquela reflexión, de Jorge Manrique? ¡Ah, si: “… cuán presto se va el placer;/cómo después de acordado da dolor; cómo a nuestro parecer/cualquiera tiempo pasado fue mejor”.

“a nuestro parecer”. Si, claro: É que as cousas malas esquécense mellor; pero as boas teñen dono, teñen fautor! Logo, é de malnacidos ser desagradecidos! Por exemplo: Naquelas lareiras non había ordenadores, nin impresoras, nin..., pero había esforzos, houbo moita xenerosidade, que nos foi propiciada, que serviu de base para constrir este presente, cómodo e científico. Que tamén viñeron cousas malas, consecuencias irritantes? ¡E logo, non é certo, tamén, que o lume da lareira quentaba, pero tamén producía fume, fume e cinsa?

-.-

A escaleira da civilización, digo, da calefacción.


Aparición do lume no paleolítico

Iso de frota-los paus igual o descubriron ao darse a man, esa calorciña que sentimos nas mans, pero eu tamén penso que a caída dun raio, nada máis saír, ¡expulsados!, do Paraíso, orixinou o primeiro dos incendios, e aqueles paleolíticos ao decatarse de que iso, ademais de malo era bo, conservaron as brasas, multiplicáronas, engadindo leña.

Que facían no meu Bergland despois da guerra, que ata escaseaban os mixtos, e os mecheiros, aqueles de “mecha”, só os tiñan aqueles que llelos compraran aos mouros da Reconquista? (¡Reconquista, si, foi aquela dos mouros, non a nosa, cando, no 1936 os devolveu á “súa” Covadonga o noso Hermenegildo!) Pois, cunha tixola vella íase a casa grande, a pedir unhas brasas, que nesas non lles escaseaba o lume, nin o lume nin os acendedores.

Ao ver que o lume derretía a madeira, os antigos matinaron que aquilo de come-la carne crúa era propio das feras pero non do home, por caído, por maldito, que estivese. Pensei nisto aquel día que, no Sáhara, o comerciante Alí Ben Boaida, daquela amigo ¡por comenencia!, pero que, en premio por ter escondidas as armas da súa rebelión precisamente no almacén do Banco Exterior de España os do Istiqlal propuxérono, ¡e foi!, Gobernador do seu Agadir... Ía dicindo, quería dicirvos, que o Boaida invitounos, no Aiún, a cordeiro asado, ¡asado nunhas brasas que cubriu, que lle cubriron os seus escravos, con area do deserto; así ardeulle a lá, e derretéuselle o sebo. ¡Nunca mellor carne de borrego comín, deliciosa! O Homo Sapiens tamén..., pois o pobre estaría farto de comer das árbores, mazás, peras, castañas, landras...; ¡e todo cru! O pecado fora grande, grande e grave, pero a penitencia pasouno ao gremio dos animais.

¡O lume só é malo nos infernos, nos infernos e tamén cando queimamos aquilo que debéramos cultivar e coidar! Pero o lume non foi abondo nas inclemencias climáticas, e as árbores no inverno, caída a folla, non abrigaban, así que o sapiens, observando que os zorros, ¡que por algo se chamaban así, escaravellaban covas para abeirarse..., buscou as naturais, as cavernas, tal que a nosa de Castroverde, esta de Xivil, catalogada como “do paleolítico superior”.

 

Os rapaces escaravellando na Cova da Valiña

 

Servidor, co libro da cova; e Pablo Castedo, dándolles unha serenata aos nosos entregos.

Desta cova, ¡desta lareira primitiva!, teño dito no meu libro “Castroverde na Historia e no Presente” que,

“... Non, non era un técnico, pero si un home de ben aquel D. Darío...

 

D. Darío Trasorras (ou Trashorras), de Bolaño, dono - descubridor desta Cova da Valiña. Os seus antepasados e / ou os veciños tiñan esfargallada media cova, os primeiros 15/20 metros dela, para utilizar a pedra calcaria... Pero D. Darío descubriuna, ou díxoo, que vén a ser o mesmo, en 1962; non a soterrou, nin a escondeu, nin a explotou como tal canteira, senón que informou dela, participouna, e iso a pesar do que lle prexudicaba a leira. O seu fillo, Rubén Darío, levoulle ao Museo de Lugo, concretamente ao seu director, D. Manuel Vázquez Seijas, un feixe daqueles ósos, que foron obxecto dunha publicación de D. Manuel, no ano 1965. No 1971 D. Felipe Arias Vilas confirmouno e ampliouno no seu Catálogo prehistórico da Bisbarra de Castroverde.

 

Hoxe é perigoso asomarse polas inmediacións da cova, máis alá dese castiro que hai na pista que vai a Pozos, Carballedo e Serés, porque así quedaron, encubríronse, con todo tipo de maleza, nas inmediacións da cova, as antigas canteiras de pedra calcaria, amén dunha mina de antimonio, bastante fonda, tamén abandonada. Etc. Mellor será que pregunten nas oficinas do Concello para que os informen ao respecto. O museo correspondente de Castroverde aínda non pasou da fase verbal, así que os restos da Valiña andan espallados, ¡e xa non se perdan!, entre Lugo, Santiago e Vilalba. ¡Máis de medio milleiro de obxectos de óso, pedra, e outros elementos fosilizados, entre eles, excrementos humanos; case nada!

 

(Menos mal que Pablo Castedo aquel día levou a gaita, que así non resultaron tan aburridos os meus apuntes. Así é como hai que visitar esta cova..., para renderlles honores aos nosos, remotos, antepasados!)

 

“Esta Cova, así, con maiúsculas, é un tesouro, pero, de presente, un tesouro escondido, espoliado, alleado. ¡Para os de Castroverde, pouco menos que pirateado, e o que queda, segundo se aprecia, sen protección, xa que nin cerres ten!

 

Empecemos por coñecer que foi investigada, sistemática e cientificamente, por arqueólogos da Universidade de Santiago en 1987/88. Aqueles traballos foron recollidos en varias publicacións da Dirección Xeral do Patrimonio Histórico e Monumental. Segundo estas, trátase dunha caverna de cinco galerías, unha delas de 15 m, outra de 10 m, e tres de 8 m; posiblemente habitaron nela vinte ou trinta individuos durante o Paleolítico superior inicial.

 

O equipo que levou a termo esta escavación arqueolóxica estivo formado por uns vinte expertos, algún deles estranxeiro, dirixidos polos doutores César Llana e María José Soto Barreiro, que deixaron constancia de que,

a pesar do rexuvenecemento continuo dos solos sometidos á dinámica de ladeira,
- a elevada acidez de gran parte dos solos galegos, que impide a conservación de restos óseos,
- e mailo emprego como materia prima de cuarzos, gres, cuarcitas, etc., con ausencia en xeral, do emprego de sílex e carencia de estruturas, algún xacemento podía haber, podía quedar, que nos permitise adestrarnos no coñecemento do Paleolítico superior de Galicia, e ese resultou ser o caso da Cova da Valiña.

 

As súas características ao efectuarse a prospección de 1987, segundo Antonio Martínez Cortiza, César Llana e María José Soto, eran as seguintes:

 

Entrada ao suroeste, de 1,50 m de longa, por 1,65 m de altura. A cámara principal cun eixe lonxitudinal de 8,5o m , e a transversal dun máximo de 2 m; teito abovedado de 1,50 m, como máximo. No fondo da cámara principal un burato que dá paso a unha segunda cámara, a nivel inferior, duns 5 m de eixe lonxitudinal. Outra pequena cámara comunicada ao exterior. Calculan que, cos barrenos dos anos sesenta, polo menos 15 m deste xacemento víronse afectados, destruídos.

 

Dito nunha apertada síntese:

 

A campaña 1987/88 dos investigadores aludidos puxo de releve 130 pezas correspondentes a lascas, soportes de tipo laminar, núcleos, fragmentos naturais e debris. En canto á macrofauna do primeiro nivel arqueolóxico díxosenos que o total de ósos identificables recuperados nas dúas campañas acada os 225, pertencentes a 14 especies distintas, das que o animal mellor conservado é o coello; 98 restos identificados que representan un número mínimo de 7 individuos. Esta mostra ósea seica é a maior das recuperadas na Comunidade Galega entre as pertencentes ao Pleistoceno, o que lle permitiu ao equipo investigador determina-la presenza de especies ata entón inéditas para Galicia, como foi o caso da hiena e mailo rinoceronte. O resto das especies identificadas complétase co cervo, o corzo, grandes bóvidos, xabaril, cabalo, lobo, oso das cavernas, ou pardo, marta, castor e lebre.

 

Incisións nos restos óseos. Oito evidencias para o nivel arqueolóxico 1: estas incisións parece que se orixinaron por dúas tarefas diferentes: a desarticulación e o descarnado, faltando as resultantes dos procesos de separación da pel e do despezamento.

 

Estudo da industria lítica do nivel arqueolóxico antedito: Adscríbese esta industria dentro do marco do Paleolítico superior inicial, relacionándose co complexo cultural Perigordiense.


Esta riqueza de achados -opinan estes investigadores-, que ademais foi incompleta polos estragos da canteira e demais movementos de terras, invita a practicar un posterior e meticuloso recoñecemento deste bolo (Dos seus bolos = Bolaño) de Xivil, abondoso en calcarias, e por tanto, en grutas...”

 

¡Ai meus queridos entregos, que apertados vivistes daquela, comparados cos da miña xeración; que comodidades as da miña lareira comparadas coas vosas, con aquelas das covas!


 

Cociña de museo, ou museo de cociña? ¡Con luz eléctrica..., o museo, que non a cociña!

-.-

Os bon vivant

 

Os bon vivant aprenderon dos romanos que o complemento dunha boa cociña é ter, cerca dela, unha boa despensa.

 


 


Chegamos ao XXI con miles de receitas aconselladas por centos de chefs, pero, sen lume na lareira..., poucas!

 

Buscando orixes, topeime con Fran Belín González, que dixo, coido que moi atinadamente:

 

No bastaba alimentarse sino transformar en agradable sensación el sustento nutricional, por lo que el chuletón de mamut, al margen de los hombres de las cavernas tradicionalistas, siempre supo mejor pasado por la hoguera que crudo y sin aderezo.

 

Con el descubrimiento del fuego, el hombre se alió con la cocción de la materia prima y así carnes, pescados y frutos eran sometidos a las llamas para darles el ahumado más apetecible. Fueron estos los inicios por el gusto de la buena comida.

 

Si en la retina conservamos todos aquellos banquetes de la Roma imperial plasmados en el celuloide, amén del boato que a lo largo de la historia ha hecho la humanidad de las "comilonas" generalmente para celebrar algún acontecimiento, ya en tiempos más contemporáneos la gastronomía jugó un papel crucial en algo tan evidente o indispensable como es nutrirse cada día para vivir (grabado Caius Apicio, considerado el primer gastrónomo de la Historia).

 

La historia de la cocina es muy diversa y ha cambiado en cada siglo con nuevas creaciones e ideas –también errores que trascendieron-, siempre con la mentalidad de mejorar y satisfacer el arte de ollas y calderos.

Nunca faltó el toque de las tradiciones locales, de tantas y tantas cocineras/os anónimas/os, como el de los virtuosos de los fogones, tan o más importantes que otros artistas en los ambientes cortesanos de época o en las abadías y tahonas del medievo.

 

Ya en el Imperio Romano se fomentaba la búsqueda de nuevas sazones para sus preparaciones; fue cuando crearon el garum, un condimento salado a base de tripas de pescado fermentado que también era usado como salsa. A Caius Apicius se le atribuye la creación del primer libro de cocina, “De re coquinaria”, donde detallaba los estilos de comer y varias recetas divididas según familia: aves, carnes y verduras.

 

Las primeras sazones en los alimentos fueron otorgadas por el agua de mar, ya que nuestros antecesores lavaban sus recolecciones como frutas y carne para retirar exceso de tierra; detectaron el agradable sabor salino y el inicio de mezclar otros alimentos con hierbas para propiciar sabores más benignos.

 

Medievo salsero. La Edad Media. En este tiempo histórico sí se tenía que recurrir a los aderezos y el “blanqueo” de las carnes. La base principal la constituían líquidos de sabor ácido: vinagre, moust, “agaz”, zumo de limón, de naranjas o de grosellas, etc. en los cuales se disolvían -o simplemente se ponían en suspensión- cierto número de elementos aromáticos.

 

El célebre Taillevent, uno de los nombre propios de la historia de la gastronomía, nos proporciona la lista: jengibre, canela, clavo de olor, granos del paraíso, pimienta larga, macis, especias en polvo, flor de canela, azafrán, noys mugartes (nuez moscada), plantas aromáticas, ajo, perejil, cebolleta y azúcar o miel, consideradas en aquella época como especias.

 

La salsa medieval se ligaba a veces con “pan mojado” o yemas de huevo, pero las materias grasas eran inexistentes.

 

Profundizar el por qué hacemos lo que hacemos es fundamental para entender cómo ha ido evolucionando las culturas culinarias con el paso de las eras. Todo es por una razón y es el tiempo y las diferentes personas quienes han logrado difundir los conocimientos necesarios para que sean de nuestro provecho.

 

De ahí el dilema: conservar o tirar. La obsesión por aprovechar los nutrientes que iban a sobrar es más antigua que aquel primer bistec de mamut que se echó a perder. Entre la observación, lo evidente y los accidentes -de los que surgieron el queso, por ejemplo-, la humanidad pudo asegurarse la supervivencia con caza, pesca y agricultura junto a salazones o escabeches hasta la moderna refrigeración.

 

La conserva, fue todo un hito en la técnica de garantizar el acopio de materias primas durante meses. Desde los tratamientos más simples, la evolución ha desembocado en tendencias de las que salen "rarezas".

-.-

 

 

Lar, lares, lareiras...; manes e penates.

Lar. Sitio a carón do lume, na cociña.

Miña casiña, meu lar,
¡cántas onciñas
de ouro me vals!

Rosalía de Castro

Para Rosalía, a alma amorosa de Galicia, o lar era un todo: calor, corazón, sentimento, pobreza e riqueza, amor e dolor, Ceo e Purgatorio, todo á vez. ¿Só para Rosalía? ¡Para tódolos galegos..., salvo que non sexamos galegos!

Acepcións: fogar, casa, morada, domicilio, residencia, vivenda, teito, acubillo, fogón, cheminea dos nosos fumes...; ¡e tamén altar: para Deus e para a nosa xente, mentres non houbese partillas!

Lares. Como o traxe da cultura celta era o entrego, o vello, o de diario, ao vir os romanos cambiamos de chaqueta, e puxémonos a túnica dos lares. Para eles, para os nosos invasores ¿civilizadores?, especialistas en saquear, ademais do Dereito, ¡do seu!, estas deidades, os lares, eran os fillos de Lara (ou Larunda), unha das náyades, e do deus Mercurio (algunhas fontes atribúenlle a paternidade ao propio Júpiter), tendo a orixe desta crenza nos cultos etruscos aos deuses. ¡Non lles faltaba imaxinación!

Quen estudou a fondo a historia dos nosos lares foi Mª. Isabel Portela Filgueiras, do C.S.I.C., que no seu “Los dioses lares en la Hispania Romana”, resume que:

“La división de las tribus galaicas en numerosas colectividades adscritas a sus corres-pondientes castros favorece en gran modo el nacimiento de dioses protectores de recin-tos amurallados o de las poblaciones que en ellos vivían o se refugiaban. Cuando las ar-mas romanas o la intensificación de los trabajos agrícolas obligaron a abandonar la pro-tección de los muros de los castros, convirtiéndose la colectividad guerrera en pacífica asociación de señor y colonos no debió quedar en el antiguo habitat otro recuerdo del pasado que el antiguo dios protector”.

Cando nos chegou o cristianismo, ¡gracias, señor Santiago!, nas nosas cociñas quedou o nome, tan só o nome pois pasámonos a Cristo, que subimos a súa cruz ao centro da campá do fume, e para iso ben visible, así que o de “lares” quedou para os falares, ademais das lembranzas.

Lareiras. O seu culto, ¡o seu cultivo”, espiu as nosas carballeiras, que só deixamos vestixios nos que daban as mellores landras..., para ceba-los porcos, que foron o noso nutrinte estrela, século a século! Visto así, as estelas foron un autentico sacrificio...; ¡aos deuses, non, ao deus Familia!

As “emigracións” dos lares. Os “lares” trouxéronos os romanos, cando, vitoriosos no Medullius, invadiron a nosa Gallaecia, este curro paradisíaco. Daquela o nome peninsular era o fenicio I-Spin-Ya, Shapán, que seica significa coellos, terra dos coellos. ¿Dos coellos? ¿Sería porque non os tiñan no Este, ou porque nestas latitudes fornicaban máis cós coellos?  

Os romanos, alternando o “Iberia”, que tanto lles gustaba aos gregos, asombrados, encantados, coa nosa minería metálica, pasáronos a Hispania, termo cargado de hipóteses, pero todas metálicas, seica.

Fose cal fose o nome, os nosos ¿castelos? foron os castros, sempre en alturas, e sempre cerca de fontes, ¡tantas que ten o noso Paraíso! Pero os romanos, aínda que deron en habitalos, desfixéronos: unha, porque dos varóns uns foron acoitelados, e outros incorporados ás súas lexións; coas mulleres indefensas, e coas sabinas en Roma, que non era cousa de levalas á Iberia, como sempre fixeron os exércitos nos seus avances, deron en procrear: ¡Hispano romanos!

O paso seguinte foi xubilar aos centurións, dándolles de pensión as terras conquistadas; e así naceron, xurdiron, as pallozas dos seus labregos, dos seus aforados, das que aínda queda algunha no Leste de Lugo, na zona montañosa. ¡Nin deixaron de ser redondas, nin lles faltou o lume, cando as habitaron!

 


Chegados os suevos, coas vacas, co centeo, co millo..., tiveron por inimigos, ademais dos outros godos, os ratos, ¡a ratume, ademais dos caciques!, así que deron en poñerlles patas ás pallozas, ademais de cambiarlles o nome, pois deron en chamarlles ¡hórreos!, por analoxía co costume de “aforrar”. Foi un invento ástur, pois no Occidente especializáronse en facer miniaturas, séxase, cabozos, ou cabazos.


 

-.-


Hórreo da casa de Gómez de Bergland

A representación gráfica máis antiga dos hórreos galegos témola nas “Cantigas de Santa María, de Alfonso X o Sabio, século XIII, pero viñan de máis atrás.

-.-

Antes co crucifixo, antes da evanxelización: Lares, manes e penates. A súa evocación, a súa devoción.

¡Ai, Santiaguiño, gracias, pois aqueles romanos tíñannos atrofiados, esmagados, coa súa colección de deuses..., e xa nos sobraba cos seus centurións!

Destes deuses pouco vou falar xa que non me son familiares: A miña dona, ¡iso, dona!, procede de Rois, fundación sueva, con un nome que para eles significaba “xunqueira”, pero foilles moi útil para as teixas que trouxeron aqueles norteños. En canto ao meu Bergland, primos irmáns, pois Berg para os suevos significaba “montaña”, e land “terras de”; despois fundouse a parroquia “Montecubeiro”, así que este servidor..., suevo e montaraz, polos catro costados!

Lares. Fillos, -dicíase-, da ninfa Lara; exercían de deuses nas encrucilladas dos camiños, pero máis ben nos fogares, séxase, ¡onde había fogo, fogo humano, cordialidade! Nos casamentos, compres, aniversarios e defuncións, comprábaselles a súa protección con pan, aceite e mel. E se había incenso, queimábase. ¡Saían caros!

Manes. ¡Estes si que eran da familia! Chamábaselles así ás ánimas dos defuntos, e como tales, protectores íntimos; neste pensamento, que tiña a súa lóxica, quen traizoase a súa memoria expoñíase a toda clase de infortunios, séxase, vinganzas: pesadelos, enfermidades, todo tipo de desgracias.

Penates. Tivo que ser o propio Deus, o verdadeiro, quen lles soprou aos romanos aquilo dos penates, que lles atribuíron un papel similar aos anxos, só que con outro nome: Velaban polos alimentos da casa, da familia, protexendo a intimidade fogareña.

Odio aos romanos por aquela salvaxada do Medullius, que non podo quitala da cabeza cadora que, desde a miña finquiña, “As Andoriñas”, contemplo o Monciro, o “Mons Ciro”, pero si lles agradezo o seu Dereito, que me fixo moito pracer aprobalo..., ¡aprobalo e admiralo!


O Mons Ciro, visto desde a miña finca.

-.-

A carón da lareira / fóra da casa.

O que pasou por fóra, no exterior, derivado ou non das lareiras, sóubose, falouse, escribiuse, pero, das súas intimidades, todo inédito. Demasiada sacralidade como para propalarse, daquela, pero..., hoxe?

Pois nese secreto, nese hermetismo, coceuse, ademais do pote, a nosa personalidade, moral incluída.

En Lucas, 19, 39-40: “Algúns dos fariseos que estaban entre a xente, dixéronlle: -Mestre, reprende a eses teus discípulos. Pero el respondeulles: Asegúrovos que se estes calan, falarán as pedras”. ¡Non calaron, non, pois cos Evanxeos os evanxelistas ensináronnos a escaleira do Ceo!

Tampouco calaban os avós, na súa cadeira de tras da lareira, que así foron a nosa primeira escola, a básica, o introito da nosa cultura. Con aquelas brasas eles tamén quentaban as mans, cansas de traballar, ¡de orar et laborar, como dicían e como facían os beneditinos.

Pero, xeneralizando, agora que as lareiras xa son Historia, coido que non é pecado falar delas..., xa que elas non falan!

¿Onde aprenderon o que sabían, o que chegaron a saber, o que foron comunicando, de xeración en xeración, os nosos entregos? ¡Pois nesa aula quentiña, acolledora, xenerosa, que eran, que foron ata fai ben pouco, as nosas lareiras!

Os grandes, vulgo caciques, co seu poderío pagaron mestres que ensinaban por fóra, de casa en casa, e de xeración en xeración. Así se tiñan por “nobres”, cando a nobreza limpa, a que gañaba o pan coa suor da súa fronte, ¡da súa!, eran os desapercibidos, os traballadores, os pagáns, os paganos, os que pagaban foros e gavelas. Cando chegou a hora das cociñas económicas, tamén chamadas “bilbaínas”, os netos estudaron fóra delas, fóra da casa patrucial, ¡fixéronse visibles!, aprenderon a escribir e a falar en público, así que contaron as súas proezas, dándolle importancia ao país, pero esquecéndose da súa nutrición, da nai que os pariu e dos avós que lles ensinaron a persignarse, a presentarse; en definitiva, a pensar.

Sen os lares, sen o lar da cociña, sen o seu fogo, sen aquela calor, tanto física como moral, os galegos, e outros pobos tamén, seguiríamos..., nas covas da Valiña!

¿Agradecémolo? ¡Intimamente coido que si, pero escondemos a nosa procedencia, rural, agrícola, e iso que comemos daquel pan, daquelas decrúas que se idearon nas cociñas dos avós!

-.-

A lareira tamén funcionou de paristallo, maiormente nas invernías.

 

Xesús, no presebe; nós, aquí en Galicia, vinte séculos imitándoo.

Os presebes daban á cociña, así que...; a diferencia estaba en que a nai do Fillo de Deus era, e seguía sendo, Virxe.

As circunstancias mandan. Nas nosas casiñas todo o útil, necesario, estaba ao alcance da man, así que a parteira usaba delas como quirófano: toda clase de utensilios, discreción e illamento, pois ao resto da familia botábano pola eira arriba; e logo auga quente, panos limpos... O barrelo, esperando, xunto da lareira; e por cama un feixe de herba seca ou de pallas, recuberto cunha boa manta, lá tecida con liño, séxase, colcha.

Nada máis saír á luz, ¡a do sol, aínda non, pero á do lume, si!, con auga fresquiña da sella, ¡auga de socorro!, unha especie de vacina para que non lle pasase ao neno nada malo en tanto os padriños non o levasen á igrexa parroquial. Presidindo a cerimonia, o ritual, o crucifixo da campá dos fumes. ¡Aquilo si que era un nacer católico, unha devoción mariana, un facer apostolado!

¡Ah, si; o embigo, o cordón umbilical? Daquela aínda non os utilizaban os médicos para facer ensaios, pero téñenme dito que nalgunhas casas, despois da atume, gardaban o sobrante nun pucheiriño de barro, ¡tal que se fose unha reliquia anxelical!

-.-

Levábanlle a cesta... ¿Non sería unha forma de paga-la entrada para verlle a cría á parida?

Iso de leva-lo cesto tamén era un rito, unha canonización da muller: ¡Xa era nai, xa era dona; agora, si!

(Digámolo entre parénteses: Como as cestas eran moitas, moitas e variadas, nunca faltou unha cuñada, ou unha veciña, que levase á feira os sobrantes, ¡para convertelos en chocolate!, que era o único que non ía de obsequio, porque había que compralo e andaba caro, xunto coa augardente, pois os pais, os varóns, nunca cesta recibiron).

No meu caso -contáronmo- aos poucos días do meu nacemento pariu unha nena unha veciña de Maxide, e como lle tardaron en baixar os costros á nai, mandáronlle recado á miña, por se podía e quería darlle unhas mamadiñas á recén. Seica o fixo, encantada, e tempo adiante, cando empecei a ir á escola, díxome miña nai: -De mozo, non te tente o demo falarlle a esa nena (á de marras), pois non podes casar con ela, ¡que sodes irmáns..., polo leite que lle din a mamar!

A presentación no templo, aquí chamada “acollerse á Misa”. Uns quince días despois, despois de bautizada a criatura, para que a nai puidese aguanta-la no colo, mentres comungaba en acción de gracias. Como daquela escaseaban os fotógrafos, todo isto só puidemos sabelo polos relatos das nosas lareiras.

-.-

O rosario en familia

¿Que; as lareiras eran, ou non eran, templos auténticos; aínda que sen bendicir, benditos!

 

A avoíña, ¡a primeira das mestras!, comezou ensinándonos a persignarnos, e despois pasou ao Catón, concluíndo no Catecismo, que o sabía tan ben como facer xerseis; pero non todas, pois a maioría delas de contar polos dedos non pasaran.

A maioría das avoíñas eran analfabetas, pero o que sabían sabíano ben, e logo que nolo transmitían apaixonadamente, tal que se nos ensinasen a contrasinal desa caixa forte á que chamamos Ceo.

¿Que había nenos desafortunados? ¡Si, en efecto, todos aqueles que non chegaron a coñecelos! Avós tiñámolos todos, pero, por exemplo, os fillos dos emigrantes criábanse nesas inmensidades de América, cos avós a miles de leguas; e para maior desgracia só se facían fotos os ricos. ¡O prezo da prata, que sempre foi cara!

Ademais dos termos propios do Rosario tamén era obrigatorio rezar uns pater nosters polos defuntos, fosen da casa, da familia e/ou dos veciños. Tampouco podía faltar o responso do San Antón, que, con Santiago, sempre patrocinaron a nosa Galicia.

Sempre en castelán, que así nolo aprenderon:

Oración inicial: “Postrado a vuestros pies, oh amantísimo protector mío San Antonio, os ofrezco el piadoso ejercicio que voy a practicar para que me alcancéis del Señor el perdón de mis pecados, las virtudes propias de mi estado, la perseverancia final y la gracia especial que solicito con esta devoción. Más si ésta no me conviniese, obtenedme una perfecta conformidad en el divino beneplácito. Amén.

Responsorio: Si buscas milagros, mira: Muerte y error desterrados, miseria y demonio huidos, leprosos y enfermos sanos. El mar sosiega su ira, redímense encarcelados, miembros y bienes pedidos recobran mozos y ancianos. El peligro se retira, los pobres van remediados, cuéntenlo los socorridos, díganlo los paduanos. El mar sosiega su ira, redímense encarcelados, miembros y bienes perdidos recobran mozos y ancianos. Gloria al Padre, Gloria al Hijo, Gloria al Espíritu Santo. Ruega a Cristo por nosotros, San Antonio glorioso y Santo, para que dignos así de sus promesas seamos. Amén.

-.-

 

A lareira: Emisor / receptor, coa torre de control a ras da terra.


Segundo, cando, e para que: as reunións cotiáns, as ordinarias, eran, celebrábanse, na Casa Grande, aproveitando as largacías invernais; as extraordinarias facíanse, xeralmente, á saída da Misa maior; e as íntimas, as confidenciais, na casa de cada quen.

As da Casa Grande, tamén chamadas “ruadas”: Non só para falar, senón, e tamén, para aproveitar a grandeza da súa lareira, con estelas de carballo, gordas e secas, senón que tamén se levaba a roca, o fuso, as agullas de calcetar..., e maila baralla, por suposto!


Tertulia no Café Pombo. ¡Os donos do café eran de Castroverde, pero os tertulianos..., madrileños!


Café Varela: Tamén de galegos, de Pol, pero os tertulianos..., madrileños daqueles do oso e mailo madroño!

Coa excepción da reparación dos camiños, que eran veciñais, e por iso as convocaba o máis dilixente da cada lugar, as outras reunións eran parroquiais, e por iso se celebraban no adro. O pedáneo de Montecubeiro, Dositeo da Cernada, mentres non emigrou, sempre lles deu solemnidade, xa que despois do seu “Dixen”, seguía dicindo, seguía cantando Cara ao Sol, por moito que chovese! En Pol, aquel Don Domnino da Olga, prefería rubricalas co seu, habitual, “En que xa dixen..., fágase”.

No meu Bergland era proverbial meu padriño, pois coa súa memoria prodixiosa recordaba tódolos detalles das novas que lle daban as visitas, pero cribándoas, pois non deixaba de aconsellarnos aos inocentes: “De lo oído nada creido; y de lo visto, la mitad!”.

A todo isto veu a guerra, a Incivil, co que as cociñas se quedaron mudas, que nin as lapas ruxían..., por se alguén se ía da lingua, de portas a fóra!

-.-

Metendo a auga nas cociñas selouse, acabouse, o mundo das sellas.


Fose do pozo, ou repartindo a auga da fonte entre a veciñanza. ¡Iso, esa ocasión, perdérona as mozas, pois coa sella tiñan un pretexto para citarse na fonte, tal que facían as da Meda, na súa Fonte dos Namoros!

 

¡Está triste, viúva; de loito!

 

Sen sellas o vertedoiro tamén quedou orfo. ¡A Civilización, que ten moito, ou polo menos algo, de Retrocesión!

-.-

Pote do caldo, e mentres coce o caldo ...

 

O patrucio fuma un cigarro, que llos mandaron os fillos, de Cuba. A súa dona reza polos fillos ausentes: “Virxe María, Ti emigraches, con San Xosé, a Exipto, para librar ao Fillo de Deus daquel matón e daquelas pobrezas...; eu tamén debera ir cos meus, que a saber que caldo comen nesa Cuba do tabaco, nin quen llelo fai, que non todo vai ser fumar, pois, para fume, chéganos con este das lareiras...”. Mentres, o morgado, sentado na Banca, agarda polo almorzo, que despois quere ir á feira da tarde, á dos mozos, que lle esculcaron unha rapaza, ben guapa e ben rica, de Tras da Serra; nesa espera tamén reza, pero doutro xeito: “... Veña a nós o teu Reino..., e que non tarden as letras, os xiros, de meus irmáns, pois cos mil reas da dote desa rapaza, e os pesos cubanos, vou comprar un prado dos da Casa Grande, agora que se foron para Lugo..., que van poñer unha fonda...”

Aqueles xiros de América moito animaban aos casados no seu procrear, que lles eran o complemento: O morgado, para coidalos na vellez; e os segundos, fosen varóns ou femias, para que, xirando, redimisen os foros, e axudasen a comprar leiras, pois para miserias coa deles, coa dos patrucios, tiñan de sobra.

En canto á dote da nora viña de costume recoñecerlla sobre o prado da porta, que así sentiríase..., ¡máis da casa, máis procreativa!

Os minorazos que xiraran pouco, gardando, atesourando para o seu retorno, ao desembarcar na Coruña, ¡os que volvían!, dereitos ao Banco Pastor..., mentres non os aconsellasen os retornados anteriores. Dese consello, desa emulación, construíronse a maior parte das escolas galegas..., que serviron para que os sobriños estudasen, e saísen avogados, e preiteasen contra seus tíos..., librándose da emigración a seguinte xeración! ¡É ben certo que o diabro sempre anda tras da cruz: uns redimen, e os outros fuman habanos!

-.-

Non era só o caldo, que tamén había que cocer os preitos...

Maiormente os das augas..., tanto que chove en Galicia, e o veciño abrindo augueiros para os seus predios, que nin que quixese encharcalos!

¡Cantos madrugóns me teño dado para anticiparme nos augueiros dos prados onde tiñamos “augas de pilla pillota”!

O miolo da nosa economía rural, ¡témolo ben sabido, pero algo esquecido!, é a vaca, nutrida principalmente de herba, sexa verde ou seca, segundo a estación. ¡Herba, o ouro galego, pois o metálico, como estaba visible e brillaba, levárono os romanos!

Os muíños de herdeiros nuns casos facilitaron os regadíos, pero noutros foron orixe e motivo de moitos preitos pois o muiñeiro necesitaba desvia-las augas, subilas a maior nivel, e iso lográbase tornándoas moi arriba, pois as cataratas, dada a suavidade do noso terreo, aquí non son frecuentes; outra cousa é a saída dos muíños, cando os tiñamos parados, ou se baleiraba o banzado.

 

Nunca se iniciou un lugar, maiormente na evacuación dos castros, que non tivese unha fonte xunto, ou cerca, do solar buscado. Os problemas da H2O viñeron cando os herdeiros quixeron edificar cerca da casa matriz, aproveitándose da súa herdanza, e saturados de apego ao berce natal. Coñecín un caso que tivo moito de melodrama: Un retornado da súa emigración quixo construír a súa casiña, o seu lar. Da súa herdanza tiñan un prado, ¡a un quilómetro!, pero que tiña una fonte de regadío. Aquela auga baixaba para un predio inútil, encharcado, e por tanto, silveira, ortigueira...; ¡maleza en definitiva! Os propietarios do recorrido vendéronlle o favor de deixarlle soterrar os tubos da condución, pero..., cando todo estaba funcionando asomou a dona do lameiro das malezas, e cominou ao emigrantiños para que deixar estar as augas tal e como estiveran, ¡por séculos!, que primeiro eran as súas silvas cá sede dos retornados. Así que, mellor que un preito, o damnificado buscou uns poceiros aló en Betanzos..., que lle fixeron un pozo, así que non morreu de sede! (Nunha ocasión na que lle preguntaron a Unamuno que opinaba de España e dos españois, despois de meditalo un pouco exclamou: “¡Qué pais, qué paisaje, y qué paisanaje!”. Bon psicólogo Unamuno, si señor!).

O abandono dos labradios, agras e montes, para deixalos a prado e/ou a maiceira de semente, quitoulles aos prados de regadío moita daquela avaricia, ¿avaricia ou necesidade?, así que os preitos foron a menos, pero veu Satanás, que sempre foi o demo das envexas, e armou outras pelexas de novo cuño. Por poñer un exemplo, aquel mesmo caso daquel pozo do emigrantiño:

Os veciños, tentados do demo, quixeron que lles fixen unha nova estrada, camiño máis ben, que fose tan recta e tan cha coma a liña do ecuador terrestre, así que manexaron o concello para que trazase no novo camiño ¡precisamente por encima do pozo daquel emigrantiño tan nostálxico da súa aldea e da súa veciñanza! Narrar aquelas incidencias daría para un libro desagradable, así que mellor será pasalas por alto.

De carreteras (estradas) absurdas podo citar unhas cantas na miña propia parroquia:

Da Deputación, na de Circulación Comarcal 16-11. Ao construír o tramo de Castroverde foron tan miopes que taponaron unha caverna prehistórica, con estalagmitas e estalactitas, ao rodear a Lomba do Castelo, que se supoñía tamén era do paleolítico superior; ¡para non facer máis curva, recheo da caverna, e safi! Na mesma estrada, entre Castroverde e Pol, había un mazo monumental, pois, evitándose a molestia, ¡o gasto!, dunha ponte elevada, rectilínea, ou case, deixaron a ponte vella cunha curva mortífera, á vez de derruían o mazo. ¡Brillante idea, só que, cavernícola!

Na mesma 16-11, en Sarceda (Montecubeiro), ao chegar coa nova estrada á fonte do río Azúmara, en vez de facer unha ponte ou amplia-la curva, tiveron a brillante idea de botarlle á depresión das fontes tódalas terras que ían retirando a ambos lados, co cal aqueles abundantes mananciais quedaron reducidos a catro gotas, e non desapareceu o río grazas as fontes do seu recorrido. ¡Que enxeñeiros, e que políticos;  só saben administrar pro domo súa!



 

Da Concentración Parcelaria de Montecubeiro. Pecados a compartir coa Comisión Local:

1.- Estaban facendo unha pista exactamente polo medio do Castro da Graña (Granarium) ata que un forasteiro que pasaba polo camiño antigo lles berrou: -“Por aí, non!”. ¡Vaia científicos!

 

2.- Achaiaron os restos da capela do Val de Santo Estevo, taponando, de paso, a fonte do mesmo eremitorio. ¡Igual querían facer da Galicia dos vales unha Castela plana, aplanada!

 

3.- Unha fonte de augas mineiro medicinais, que había nas Faladoiras, á que ía xente de toda a bisbarra, por non desviar a nova pista un par de metros, ¡achaiárona, e desapareceu o manancial!

4.- No alto da serra da Ferradura, nas inmediacións do camiño antigo de Caraño, había unha fonte extraordinaria, de moito caudal, de augas mineiro medicinal, famosa nos municipios de Castroverde, Pol e Valeira, ou máis aínda. (Eu tiña pensado, para cando me xubilasen no Banco, facer os análises correspondentes, adquirir os predios lindantes e/ou afectados, e montar alí unha embotelladora daquelas augas, que ían ter unha gran aceptación salutífera. Pois, nada, que viñeron as palas da Concentración e..., tamén taponaron as fontes, con miles de toneladas de escombros; total, para que, para acurtar a pista nova, (que agora é dos eólicos)?

 

Non sigo, pois, ¡auga pasada non move os muíños!

-.-

O torbón da globalización.

Pasamos da fraternidade lugareña ao botellón cidadán.

Em cada esquina um amigo
Em cada rosto igualdade
Grândola, vila morena
Terra da fraternidade

Rituais protocolarios rurais, hoxe apagados, extinguidos:

-O Nadal, datas familiares por excelencia. Os estudantes volvían ás casas, pero os emigrantes imposible: Era algo así coma a Sagrada Familia buscando un cobizo. Hoxe tamén se volve, pero ao piso da cidade, ao fogar sen lareira..., e os emigrantes adoitan felicitarnos..., por teléfono, séxase, sen a calor física!

-O ano despedíase durmindo, coa conciencia ben tranquila pois a inmensa maioría comera o pan coa suor da súa fronte; a excepción estaba nos que comían coa suor dos de enfronte, vulgo, caciques e/o folgazáns.

-Sabíase que empezara outro ano porque, xa de cedo, chamaban á porta os Manolos (Immanu´el), que non había aldea sen eles: Unha botella de augardente e copas no peto; na outra man, roscas, chocolate, ou unha presada de noces..., para non tomar o licor co xaxún.

-¡Viñan os Reis! Os Reis, non, pois os que viñan eran os mozos das outras casas, aqueles que aprenderan a cantar no que ía de ano. Se non lles dabas aguinaldo, ou non o tiñas á man, as visitas cambiaban de ton:

Canteiche o Reis,

Guedellos de cabra;

Canteiche os Reis,

E non me deches nada!

Non había máis remedio que acudir de inmediato á artesa ou á hucha..., para despedilos con fraternidade!

-Os outros Santos tamén se celebraban, con un protocolo similar.

-Axudas nas tarefas de temporada? As persoais pagábanse, como pouco, cunha cesta de patacas; as outras, tal que a malla, coa correspondente reciprocidade.

-Os enterros? ¡Ao lombo, naturalmente, descansando nos cruceiros, que para iso adoitaban ter un pousadoiro; o crego, co hisopo; e o sancristán, coa bandexa!


-Como a lista destes rituais era interminable, aquí..., neste lugar, descanso!

-.-

Tarefas nocturnas coa luz da leña

Como a luz do sol, e para iso nos días despexados, apenas chegaba para as labores agrícolas, a noite era moi laboriosa. De todo, incluso fiar a lá para as medias...; para as medias, non, que eran enteiras, ata os xeonllos, homes e mulleres! A roca, o fuso, e as agullas, eran oficios de muller; os homes, mentres, a contar contos!

Sempre había potas ao lume: a do caldo, fundamental; e logo as outras, as da caldeada do gando, cochos e vacas paridas. Pelar as patacas e mailas castañas. Repenicar as zocas; repenicar, na pizarra, os deberes dos nenos; etc., etc. O que se facía de día, pero tamén na cociña, era amasa-lo pan, na artesa; prepara-la fornada; a caldeada con farelo, para a ceba.

Se había que saír, a falta de lanternas eléctricas, as de petróleo; do que non, un fachuzo de pallas.

A nosa xentiña, con tantísimo traballo, de día e de noite, íase para o Ceo, directamente, sen purgatorio, ¡é un supoñer!, que o levaban cumprido desde as súas lareiras; particularmente os avós:

 

-.-

 

Pois precisamente para os avós vai dedicado este libriño, á súa memoria, que o deixaron ben merecido!

 

Xosé María Gómez Vilabella

-oOo-

 

Os consellos ou se dan a conciencia, ou traballamos para o diabro. A frase non é miña senón que a herdei de meu avó. ¡É culpa, ¿ou mérito?, del, por sabelo todo, todo de todo o que daquela se sabía!

Para os consellos non fai falta dispoñer dunha lareira, ¡aínda que eran axeitadas para iso!, pero si dunha experiencia e dun criterio maduros, perfeccionados; se non perfectos, si tendendo a iso, á perfección, séxase, coa mellor das vontades. En canto á experiencia, a labor de meu avó como curandeiro, albeitar, veterinario sen título, e por tanto visitador e coñecedor dun número considerable de familias e de situacións, dáballe pé, ocasión, para unhas análises comparativas cuantiosas, cuantiosas e atinadas. Polo que fai a criterio, isto só madura acumulando moral e prudencia, séxase, intelixencia sa e construtiva.

 

¡Canto ben, ou canto mal, pode facer un consello! De aí a responsabilidade do conselleiro. Mais para opinar tamén se precisa oír, oír ás partes, e mellor por separado; contrasta-los seus informes, os seus argumentos. Da escrupulosidade de meu avó daba fe aquela sentencia súa, tan esixente, pois dicía: “Do oído, nada crido; e do visto, a metade!”. ¿Era, ou era, esixente, incluso consigo mesmo? El refería que aprendeu moito dun veciño que sempre acudía a dous avogados: No despacho dun deles presentábase como denunciante, como inxuriado, como prexudicado; e no outro, como denunciado. ¡Estes galegos...!

-.-

 

A torre de control da actividade agropecuaria

 

As torres de control da nosa agricultura tamén eran as lareiras; abaixo, si; a ras da terra, si; pero desde elas outeábase o ceo, controlando, en consecuencia, tódolos movementos, tódalas saídas e tódalas entradas.

 

As premonicións do tempo tamén eran cousa dos avós, expertos en postas do sol, que lles indicaban, sen lugar a error, o prognóstico do día seguinte. Comentando os datos do día, despois de reza-lo rosario, iso si, e de muxi-las vacas, tamén, por suposto, cadaquén aportaba as súas iniciativas, pero a decisión era un atributo, ¡outro máis!, dos avós, que a tomaban desde a súa cadeira, ¡desde a súa torre!

 

Con respecto ás terras: Aínda se usaba o arado romano, aqueles de madeira, e iso por dúas razóns: porque, coa guerra, escaseou o ferro, e tamén porque en terra branda ou ben traballada e ben abonada os seus sucos eran liviáns e non soterraban demasiado a semente. Diciámoslle “romano” pero teño para min que xa o tiñan os nosos oestrimnios; o que seguramente fixeron os romanos foi adaptarlles unha rella de ferro.

 

Tivo unha parte negativa o de pau, e foi que, las ladeiras, ¡todo Galicia é unha ladeira!, entre a gravidade e mailas chuvias, a terra boa, a lixeira, a movediza, foi descendendo, costa abaixo. Claro que non hai mal que por ben non veña pois así, século a século, fóronse enchendo e aplanando os nosos vales; ¡a continuación, prados verdes, infinitos!

 

A propósito das aradas: Nunca vin que o mencionasen nos libros de psicoloxía, pero o certo é que non había mellor síntoma, trazo ou característica definitoria do carácter e da valía dun home que a observancia da súa arada, das súas labranzas: Regos tortos e desiguais, home trapalleiro, tamén, en todo o demais!

-.-

 

Xosé María Gómez Vilabella

 

-oOo-

No hay comentarios: