lunes, 22 de abril de 2013

DA MAN DE MEUS AVÓS..., FUNME SOLTANDO! -III-

.../...


Volvendo con meus avós:



¿Viñeron os Reis? ¡Non; a que veu foi a Raíña, aquela raíña da II República, miña tía Ramona, irmá de miña madriña! (En Lugo, cando o desterro, a seu sogro, Salmerón, seica lle chamaban “O Rei da República”, e tiñan razón, non andaban descarreirados aqueles, lúcidos, lucenses!).



Salmerón, co seu fillo, meu tío

Con unha tía así, dúas madriñas! Nada máis chegar, pagándome aquel bico, e despois de pousarme no chan, o primeiro que fixo a tía Ramona foi mete-la man no bolso, retirando…, un peso de prata!

-Niñito, dáselo a tu madre, que te lo guarde para…, para ropita, que te tienen tan mal vestido que luego pareces de aldea! –Aquela señora tan aseñorada, toda de negro, e con un gorro rarísimo, tamén negro. Pero a continuación pasouse ao galego:

-Voulle falar ao neno en castelán para que aprenda…, que lle fará falta cando vaia a Madrid, pois a este rapaz, se sigo viva, vouno estudiar eu!

Non houbo tal cousa, que a mataron os desgustos da guerra, na guerra. En Bergland soubémolo por unha carta que lle chegou a meu pai…, ¡a través de París, da propia Alcaldía de París! Os nenos virían, ou non, de París, pero as cartas de Madrid, daquela, si! ¡Ou iso, ou darllas á sentinela do outro bando…, para que acendesen o lume con elas!

Non vou falar da guerra, que aínda estaba lonxe; estaban aparellando nela… ¿Quen? ¡Aqueles cabaleiros do 18 de Julio…, de Xullo do 36, pero, á chegada da nosa tía aínda estabamos no 1935, no verán do 35.

-¿Onde deixastes o coche de Alfonso? ¡Supoño que en Mosteiro! –Preguntoulle meu avó. Pero foi a súa filla, miña tía Ermitas, tan falangueira que era:

-Papá…, deixámolo en Veiga!

-¿En Veiga?

-Si, en Veiga, pois Alfonso atreveuse a meter o seu Ford T polo camiño dos carros…

-¡Se non vos vexo aquí, se mo contan, non o creo; pero di, cómo foi, cómo o lograstes?

-Todo ía ben ata chegar á casa do Mazo, que alí tiñan toxos no curral, ¡o camiño cheo de espiñas!, pero aquí nosa tía, que sabe utilizar a prata, tirou de bolso, e deulles un peso, coma este do neno. ¡Se vises aquela xente, dándolle á galleta: en menos dunha hora, fóra toxos, con tal limpeza que ata varreron o camiño! ¡Os milagres da prata! A continuación todo bastante ben, ata Veiga, onde deixamos o Ford na casa do Pedro, que por certo, sente tal adoración pola tía Ramona, que ata se axeonllou para darlle as grazas…, por outro peso, tamén de prata! Ese Pedro debe estar a chegar, que el sobe polo camiño da Pumarega, co seu carro, e no carro as maletas!

¡A de cruces que alí se fixeron, e iso que aínda estabamos en tempos da República, unha República tida por incrédula!


Lauda no panteón onde están soterrados meus tíos

Tantísimas cousas se falaron, aquel ano, aquel verán, cos madrileños, tantas novidades contaron, que, de ter daquela unha gravadora, con só transcribir aqueles datos, aquelas novidades, aquelas informacións…, eu, hoxe, Profesor de Historia!
-.-

1935, ademais de ser o meu ano de espertar á vida, á vida comunicativa, foi o das festas, e coido que tamén para todo Galicia, ¡ou para toda España!, relaxados da Revolución do 34, e co 36 a medio cocer; a pota do 36 xa estaba ao lume, pero aínda non fervía.

Na miña bisbarra, coa miña xente:

O Carnaval celebrárase con aquel teatro de San Cibrao, bandeira e música, pero algo de frío facía, que ben me lembro da prima Asunción, ¡a máis guapa da rodeada!, tamén do San Bernabé, igual que o autor – director, aquel inesquecible Arximiro Rico Trabada, atizándolle ao lume na cociña do escenario. ¡Teatro en Montecubeiro, nunha parroquia rural, máis, moito máis, que unha ópera no Teatro Real de Madrid!

A Pascua celebrárase nun souto das Pontes de Veiga, con meu pai de letrista. Os papeis da mesma transcribinos no meu, “Sentenzas, Fías e Ruadas”, onde os podedes ler, se vos gusta a Intrahistoria. Grazas a min, modestia á parte, pero tamén a este milagre do Internet. A Pascua, aquela moneca pirotécnica, coas tripas de pólvora, obsequio daqueles fogueteiros de Xerbolés, irmáns Otero, tan lixeira de cascos, que iso testemuñaron as testemuñas, ¡quen lles fai caso ás testemuñas dun crime!, rea de infidelidades demoníacas, ¡uih se vivise hoxe, ata lle darían premio en lugar de castigo!, chegou detida, levada nun carriño tirado por dúas cabras, e conducido polo inefable Pedro da Laxe, fillo daquel Capitán da Guerra de África, un heroe, que así fora condecorado, cabaleiro cuberto diante do Rei, Manuel Pérez Valiño.

¿Por qué, por qué a achegaron ao Tribunal detida, presa, nun carro de cabras? ¡Imaxinación, meus señores, imaxinación, que daquela xa existía, tanta ou máis que hoxe en día, que nada nos fai graza, saturados de xolda: a cabra, a Fulana, ía…, no seu carro, no axeitado, no das colegas, no das cabras! ¿E os cabróns, pois, sen cabróns non hai cabras? ¡Eses, fóra, libres, no campo da festa, gozando da impunidade do seu machismo…, que xa o había daquela, pero non era denunciable, que aínda non se inventara esa Lei de Violencia de Xénero!

Executada a “Sentenza” da Pascua, Blanca Flor de nome, e aplaudidos os “Predicadores”, unha parella quevedesca, irónica, máis de directas que de indirectas pois daquela aínda se podía dicir o que se pensaba sen ter que pensar no que se dicía, ou podía dicirse, rematou a festa cantando o himno de Riego, que por aquí o teño, aínda que non o volvín a oír, e iso que cambiamos de século. Esta é a letra orixinal, dun tal Evaristo San Miguel Valledor, que a tiña apuntada meu pai; o que nunca lle preguntei é se aquel autor, o San Miguel, era parente de miña avoa, da paterna, con ese apelido por parte de nai:

Himno de Riego, con letra de Evaristo San Miguel Valledor:
Soldados, la patria nos llama a la lid, juremos por ella vencer o morir. Serenos, alegres, valientes, osados, cantemos, soldados, el himno a la lid. A nuestros acentos el orbe se admire y en nosotros mire los hijos del Cid. Soldados, la patria (etc.) Blandamos el hierro que el tímido esclavo del fuerte, del bravo la faz no osa ver; sus huestes cual humo veréis disipadas, y a nuestras espadas fugaces correr. Soldados, la patria (etc.) ¿El mundo vio nunca más noble osadía? ¿Lució nunca un día más grande en valor que aquel que inflamados nos vimos del fuego que excitara en Riego de Patria el amor? Soldados, la patria (etc.) Su voz fue seguida, su voz fue escuchada, tuvimos en nada, soldados, morir; y osados quisimos romper la cadena que de afrenta llena del bravo el vivir. Soldados, la patria (etc.) La rompimos, amigos, que el vil que la lleva insano se atreva su frente mostrar. Nosotros ya libres, en hombres tornados, sabremos, soldados, su audacia humillar. Soldados, la patria (etc.) Al arma ya tocan, las armas tan solo el crimen, el dolo sabrán abatir. Que tiemblen, que tiemblen, que tiemble el malvado al ver del soldado la lanza esgrimir. Soldados, la patria (etc.) La trompa guerrera sus ecos da al viento horror al sediento; ya ruge el cañón, y a Marte sañudo la audacia provoca, y el genio invoca de nuestra nación. Soldados, la patria (etc.) Se muestran, volemos, volemos, soldados: ¿los veis aterrados su frente bajar? Volemos, que el libre por siempre ha sabido del siervo vendido la audacia humillar. Soldados, la patria (etc.)
(Non sei se hai erros, pero así é como a teño copiada).
O 11 de xuño, ofrecido ao San Bernabé; máis exactamente, miña nai, en agradecemento polo ben que lle saíra o parto de meu irmán. O Santo Bernabé fora un bo rapaz, e merecía aqueles cultos: Vendeu as propiedades para colaborar con Saulo de Tarso, Pablo, maiormente con este, e despois foi con el a Antioquía, onde tan ben o fixeron que foi alí, precisamente alí, onde comezaron a chamarlles cristiáns aos seguidores de Cristo. Os meus puideron ir a Suegos, que lles caía máis cerca, pero na Xesteira tiñamos parentes. O neno estivo da man da prima Asunción, aló arriba, na tribuna, mentres miña nai lle daba a volta á capela…, ¡de xeonllos! E non só persoas, que tamén ían, levaban, ofrecidos, animais; animais que se subhastaban para culto e clero. A distancia era enorme, atravesando o monte da Panda, pero a min leváronme na dianteira dunha sela de montar, que me lembro diso.
¡Aquilo era fe, afellas que si! Despois da procesión, os da Ribeira de Piquín destapaban as cestas das cereixas, as primeiras do ano, e veña regateo! Abaixo da capela, a fonte do Santo, que despois de beber, recollían a auga en botellas, para compartila coa parentela que non fora á festa.
Miña nai fixo a rogativa, con moitas outras, como dixen, de xeonllos, pero eu cansei de gatear, de xogar ao can e ao gato con meus primos, con dous fillos da Carme Portela, aqueles Portela que chamaban “do frade”, pero supoño que eran sobriños, só sobriños, dun frade!
Se tivese que marcar cunha pedra branca, albo lapillo notare diem, algunha festividade do meu quinquenio inicial, aquela festa do San Bernabé, na Xesteira, ben sinalada quedaría. Mercadas as cereixas, e rematada a poxa das ofrendas, co gaiteiro ausente e o baile apagado, dirixímonos, ¡dirixíronme!, á casa do tío Pedro e da tía Amalia, pero alí tamén tiven unha impresión fortísima, esta desagradable: a prima Neves, engurradiña e atendéndolles aos potes; tiña non sei qué padecementos, que non tardaron en levala ao Ceo. Seica era boísima, seguro que si, que por algo a subiu Deus tan á présa.
Arriba, no sobrado, a habitación da escaleira, grandísima, tanto que nela había catro mesiñas, postas en cruz latina e cubertas con senllas sabas de liño, bordadas a primor, que manteis lles chamaron. Tempo adiante lin aquilo das “bodas de Camacho”, e entendino perfectamente rememorando a festa de meu tío, Pedro de nome, e de apelido popular, “Pedro das Mocas”, que llo puxeran afectuosamente polo divertido que era, case tanto coma seu irmán, meu padriño, pero ganáballe na xesticulación; se en vez de nacer no XIX agardase para o XX, seguro que o incorporaban ao programa “Los clones”, de Intereconomía! ¿De sobremesa? ¡Cereixas!
Retornamos polo monte da Panda xa entre lusco e fusco, co espectáculo dunha posta de sol grandiosa, que tinguía de roxo os verdes da Terra Cha, aló abaixo, á nosa dereita. Desde que se fixo de noite, tivemos outro sol, aquelas benditas eguas que nos souberon levar a destino sen vacilación, aprendendo o neno, de paso, que non hai besta torpe niso de retornar ao presebe; máis torpe foi aquel fillo pródigo, que non se decidía a volver á casa de seu pai!
¡San Bernabé bendito, cando chegue ao Ceo, agora de velliño, invitarasme a comer cereixas daquelas que levaban ao teu santuario desde a Ribeira de Piquín? ¡Agradecereicho, afellas que si, aínda que teña que agradecerchas ofrecido a darche unha volta, de xeonllos!
O Santiago na miña bisbarra está saturado de festas, pero non fomos a ningunha, que ata debeu ser por tela na casa, a cotío, coa presenza dos madrileños. Porén si fomos, ¡de merenda!, ao santuario das Neves, 5 de Agosto, en Suegos. ¿Das Neves, con un sol esturruxador? Meus tíos, Alfonso e Ermitas, foran a Lugo, de véspera, no seu Ford, de novo polas corredoiras, e tamén lles subiu, no carro das vacas, aquel Pedro de Veiga, as compras que trouxeron para enche-las cestas da merenda; o que non souben, non llelo oín dicir, é se foi, ou non, con outra propina de prata.
A festa seguinte, en Luaces, con tantas cousas que mellor será non contalas para non cansarvos coa lectura; o que non podo deixar no tinteiro foi aquel espectáculo de meu pai, súa irmá, e algún máis, dándolle á muiñeira, alí no adro. ¡Qué película, se houbese cámaras! Cando os felicitaron, lémbrome que dixo miña tía: Teño a quen imitar pois noso primo Manolito, Manuel Lombardero, é o director coreográfico, alí en Madrid, do teatro Martín! A ese parente non cheguei a coñecelo, pero si llo presentaron a miña nai, anos despois, no 44, cando dirixiu Cinco minutos nada menos, unha obra grandiosa, unha revista  musical, das que fixeron época.


Para a festa do Santo, en Montecubeiro, grande, grandísima, pero setembrina, os madrileños xa se foran, así que, para nós, de festa quedouse en festiña.
A Gondel, San Cosme, o 26 de setembro, levamos a merenda, que a papamos cos outros avós, cos de Pousadela, nunha palleira de Cosme, ¡despois da Misa e da procesión, por suposto! O que sinto é non ter unha fotografía da Ceguiña de Gondel, que recorreu as merendas, unha por unha, co seu violín, tocándonos copliñas improvisadas referidas á xente máis notoria, ¿notoria ou notable?, de cada unha delas. ¿Cómo o facía sendo cega? ¡Con inxenuo: primeiro arrimábaselle á orella súa filla, acompañante da cega, e pasáballe algún dato, poucos, que poucos precisaba para improvisar a súa alegoría! Tempo adiante, vinte ou trinta anos despois, o baleiro da Cega ocupouno Acevediño, o chuchado, que deste si que incorporo unha foto, ben expresiva:


-.-
¿Entre festa, e festa, qué? ¡Traballo, traballo e traballos, que diso nunca faltou, pero ledicias, tamén!

A todo isto qué fai, cómo se criou, naquel rural de 1935, aquel escachapelo de cinco anos? ¡Pois, estupendamente, equilibrado, escachizando todo o escachizable, pero máis se escachizou o país aos poucos, ao ano seguinte, no 36! Brincando, subíndose ás paredes, fabricando xoguetiños caseiros e imaxinando canto podía derivarse daqueles contos tan complexos de seus avós, que non paraban de referir aventuras cada vez que se xuntaban, e menos mal que non era  a cotío! De cotío si que asistía as clases de seu pai, na propia casa, no “cuarto novo”, construído como continuación da palleira, pois aquel ano, aquel inverno, pero nunca lle preguntei os motivos por que non fora escolar a Tras da Serra, como non invernos anteriores, aquela lotería caeulles aos nenos, e tamén aos non tan nenos, do noso lugar.

Eran demasiadas horas de encerro para un crío de cinco anos, así que, cando o “pis” me apertou, e por suposto que sen pedir permiso, ¡eu tiña o privilexio de saír, de irme, sen o prace do Mestre, lanceime escaleiras abaixo, a todo gas, pero…, ¡o pero estivo en que, fatalmente, ao abrir, o empurrar a porta, coincidín con meu avó, que lle ía botar o toxo picado á besta da casa, albergada na corte de debaixo da escola! A porta retrocedeu, dándome nas nafres, e tamén na cella do lado dereito, que se abriu, enfadada, dous ou tres centímetros, con tanto sangue que non me deixaba ver. Meu pai baixou a brincos, de dúas en dúas, e tirando de pano envolveume a cara mentres o avó, eximio albeite da época, rastrexaba a corte da egua en busca dun feixe de teas de araña, que era a venda de urxencias máis recomendada naqueles tempos. O Paso seguinte, desde que se estiñou o sangue, foi buscar celidonia, no horto, un feixe dela, a “mercromina” de entón”, co cal quedei sinalado, con cicatriz pero cicatrizado!

¿A escola? ¡Aquilo si que era malabarismo: nenos do silabario, nenos aprendendo a facer o “o”, na pizarra de lousa, con un pizarrín, tamén de lousa, nenos en polinomios alxébricos, mozos retornados do Servicio Militar chiscándolles o ollo ás mozas do outro lado da mesa…! E o ¿director? atendéndolles a todos, con paciencia suma, explicativo e didáctico con todos. Aínda queda alguén que se lembra del, con agradecemento, pero tamén os houbo que o perseguiron, precisamente ao ano seguinte, tillando de “roxo” ao cristián máis caritativo da parroquia! Este mundo é tan variado, tan complexo, que nunca falta un Xudas…, con tal de que teñan ocasión!
-.-

¡Avoíños, qué burra é a xente da cidade, tendeiros incluídos, que non distinguen entre nabizas e grelos, e vosoutros, ámbolos dous, que sempre diciades que había que deixar grelar o mellor curro do nabal…, para mellora-la nabiña! Por se volven á terra, da que moitos non deberan / ou non deberamos, ter saído, vóullelo explicar: as nabizas son as follas tenras, e iso do “grelo” xa o di a verba: ¡un nabo grelado, agromado! Eu son, procedo, da “terra do nabo”, de Lugo, nabudo por tanto, así que, en materia de nabos, en materia de caldiño de nabos, ben untado con unto de tres anos, curado ao fume, que con menos non unta…, boccato di cardinale, que ben o quixesen para si, para a súa mesa, eses de Roma!

Relar os nabos para o caldeiro dos porcos, ¡tantos que teño relado!, require un coitelo grande, ben afiado, e un cepo de carballo, agarrando pola verdura, pero…, despois de ben lavados! Tamén require pulso, tamén, e que non pase por alí, a tal momento, unha garotiña, pois, neses caso, perigan as mans! Con bos nabos, landras e castañas…, ¡xamóns para os caciques! ¡Iso si, despois de capados os ranchos, pois, do que non, a carne sabe ao que é, ao que lle corresponde, a bravío! Tamén é grato atizarlle ao caldeiro, pois, como xa se fai de entrado o inverno, mellor é estar no inferno da lareira que na gloria do polo Norte!

Co que sei da aldea, e ninguén me contrata para esas granxas modernas! Se me contratasen, diríalles aos alumnos que se tomen a molestia de deixar cocer as terras, cousa dun mes, despois de arada a nabeira, peor nunca demasiado porque grelan as patacas, ¡as patacas tamén!, tan pronto como asoma a primavera, e se é recomendable capar os ranchiños, as patacas, non, que precisan dos gromos primeiros, dos fortes, para romper a terra, a somar con brío para defenderse das xeadas tardías. In illo tempore, daquela que se facían ben as cousas, para aforrar patacas as grandes partíanse pola metade, pero tendo un bo coidado encalarlles a ferida: unha, para defendelas do bicherío, e a outra para que non se desangrasen pola ferida. ¡O que non precisaban era das teas de araña, que iso estaba reservado para os rapaces da miña bisbarra!

Despois das pataqueiras viñeron as vacacións de meu pai…, as zocas! Pasou un día afiando e poñendo a punto a ferramenta, bros, aixola, trades, legres…, que ata foi ao ferreiro de Bascuas, e levoume consigo! Dixen, “de vacacións”, e non minto, pois, se mentise, meu pai, desde o Ceo, é capaz de pedirlle a Deus que me poña de cara á parede, con un libro enriba. Este castigo fíxollo un día, unha novidade, que nunca outro castigo lle vira facer, a un rapaz que lle faltou un día á clase, e ao seguinte veu dicíndolle…, que estivera enfermo! O “mestre”, non sei como, pero soubo que fora con súa nai á feira de Mosteiro, e de paso obviando un exame que lle ía facer de Xeografía de España, que non lle apetecía estudala alegando que para qué coñecer España se en definitiva non lles daba de comer, e tiñan que emigrar! Despois de explicarlle que antes cae un mentireiro que un coxo púxoo de cara á parede, coa enciclopedia na cabeza, prometéndolle que o facía para que lle entrasen os saberes na súa cabeciña, de paso que a parede lle servía de mapa, ¡de mapa mudo!, que é como son tódolos mapas cando se desprezan.

Para meu pai, vacacións eran, que o ten repetido mil veces, cambiar de oficio, cambiando de ocupación en toda ocasión na que o humano se sente canso ou aburrido; e mellor aínda, pasando do material ao intelectual, e á viceversa. Con esta alternancia, descansan, alivian, por veces, o corpo e mailo espírito. Outra sentenza das súas era que o dos cárceres era un castigo medieval, que a redención das penas debía facerse compaxinando instrución con traballo, escola nos penais, cando chovese, e a facer estradas, polo país adiante, nos días de sol. ¡Outra alternancia!

Aquel día do Ferreiro moito aprendín: ¡tanto, ou máis, que nun día de clase! Mentres agardabamos quenda, mentres o Ferreiro atendía ao cliente que chegara primeiro, meu pai pediulle permiso para utilizar un encerado que tiñan alí na forxa, onde, seica, apuntaban, a orde dos encargos, pero aquel día estaba limpo, en branco, con un paquete de xiz, ao lado, aberto. Se non fose porque chamaría a atención, eu faríame de cruces, costume que lle vira á madriña, así, por calquera cousa que a escandalizase, ao ver a  meu pai cunha daquelas barras de xiz: ¡Meu pai, de afeito que está a poñer escola, igual lle quere ensinar matemáticas ao ferreiro! Enganeime, pois a lección era para min, para o seu fillo:

-Mira, rapaz, aproveitando que estamos nesta forxa, vouche explicar o diagrama ferro-carbón, que así velo en teoría ollando para esta gráfica, e seguidamente na práctica, ollando a fragua. -(Como agora vén en mil libros, con máis detalle, máis científico, aínda que conservase aquela imaxe na miña cabeza, non tería obxecto abundar no tema, pero o certo é que aínda lembro, algo, daquela explicación, pois, o que ben se aprende…!)

Das zocas falarei outro día, que por aqueles anos o neno aínda non tiña pulso para manexa-la aixola. Un labrego sabe, ¡sabía!, tantas cousas, exercía tantos oficios, que nin con un ordenador se dá ordenado un extracto daqueles saberes, e máis, con iso e con todo, nas cidades chamábanlles “pailáns”, “paios”, “pailarocos”, ou “paifocos”; daquela, de rapaz, iso moito me enfurecía, pero foi ata que descubrín que nas cidades tiñan espellos, e mirábanse neles!

Meus queridos avós, ¡qué ben tiña eu, daquela, as bisagras, que facía delas o que quería; sempre lle pasaba diante á madriña, e iso que ela levaba un só rego, por cada dous dos meus! Agora bótanlles herbicida…; ¡deberon aprender do meu cirurxián, que tamén mo botou na vexiga, daquela dos pólipos! Coa sacha acabábanse as rúas, as fiadas, que era moita historia sachar e fiar.

Un día veunos axudar a tecedora das Cavozas, Ifixenia de nome, aínda que todos a nomeaban de Figenia, ¡sería por abreviar, como facía ela no tear! A madriña deulle, en pago, medio saco de patacas, das boas, das que sobraran da semente, coa recomendación de que as pelase delgadiñas…, para que lle durasen máis! –Mira, Figenia, a ver se che duran ata que remates as miñas trapeiras, que deixaches pasar o inverno sen facelas, e agora, na primavera, co sol na porta e a auga na horta, xa se foi o frío. ¿Contestación? ¡Nin que fose unha Marie Curie, reencarnada! –Señora Josefa, o sobriño, ese Manuel da Ponte, fíxome outro tear, e agora teño dous, así que, cando me canso de tecer nun deles, pásome ao outro, abreviando no traballo! ¡Descoide, que nun mes, antes de que floreen as patacas, vostede terá as trapeiras, ben guapas e ben floreadas! Inefable, ¿non si? Con aquela tecedoras, hoxe non teríamos que importar da China, pero…, non quedaron alumnas!
-.-

¿Ateos os da República? ¡Na miña parroquia, non, e fusilaron 15, por…, ¿roxos? Ateos non hai; rebeldes, si, pois o rebelde éo porque non acata, porque, na súa soberbia, amólao ter alguén enriba, e se o de Arriba é Deus, máis aínda! ¿Queimaron igrexas? ¡Pero foi nas cidades, e tamén nalgunha vila, que é nas urbes onde se dan eses borregos que presumen de lobos. Na aldea os lobos son lobos; e os borregos, borregos!

Nesa parroquia dos 15, ¿roxos, ateos?, naquel 35 fomos ao Calvario, que é como daquela se dicía, novos e vellos: eu, da man; e meu avó, dada a súa coxeira, na egua. Nós, polo Ribón; e o avó polo camiño real; pero todos con devoción. ¿Das outras casas? Nas outras seguro que só quedaron os impedidos. ¿Qué algún, coma no romance de Riello, ían, “por ver las mozas, las que van guapas y frescas”? ¡Iso, tamén; ou é que Deus está arrepentido do seu, “Creced y multiplicaos”? Ordenouno en xeral, pero houbo un Concilio que opinou que os cregos, non, que por algo levaban saia. Daquela terían razón, dadas as circunstancias; ¡daquela! ¿Nas de hoxe, qué? ¡Veremos!

As vacas quedaban pacendo, ¡rezando á súa maneira, pacificamente, máis pacíficas que aqueles escribas, ou aqueles fariseos, de Xerusalén! Pacendo, paz facendo, exercitándoa, no Prado da Faladoira, así chamado porque foi comprado a unha muller dese oficio: Faladora, que non é igual que falangueira!

Como había, como se andaban, tres ou catro Calvarios na tarde do Xoves Santos, precisamente para que ninguén quedase sen cruz, para que se relevase a xente das casas, meu pai “andou”, de xeonllos por suposto, o primeiro, que así se dicía, “andar”. Trabada do Gruñedo, o morgado da casa “das trabes”, que “travar” é outra cousa, dixo o segundo, pero, ¡en castelán! ¡Era irmán dun crego! Do terceiro, último daquela tarde, tamén meu pai, que despois de retirar o correo na casa do Carteiro, Ignacio, ¡nunha aldea, o carteiro é/era, unha institución!, volvemos a entrar na igrexa, por se non había quen “o andase”. Haber, había, pero a xente estaba afeita á voz pausada e grave de meu pai, que lle daba unha especial solemnidade a todo o que fose actos públicos. Con outra particularidade, que anosou tres ou catro Viacrucis, e memorizounos; a xente sentíase no Calvario, no auténtico, oíndo a meu pai…, en galego! Seguro que non quedaba ningún pecador sen arrepentirse cando o escoitaban, todo contrito:

“Meu Señor Xesús Cristo, cando eu caia desfalecido e sen ánimos para cumprir co meu deber de bo cristián, e por ende, de bo fregués, suplícoche que me levantes e me reanimes coa túa graza para seguir coa miña cruz, así sexa por estes montes do noso Montecubeiro, ¡outro calvario polas súas costas! Con iso e con todo, quero cumprir a túa santa vontade, por días de vida…”

¿Era perseguible un home así, un cristián de boa fe, un home que aplicaba o lema Libertade, Fraternidade e Igualdade, con toda a grandeza da súa alma? ¡Pois claro que si, que por algo se parecía a Cristo, ou se parecía ou quería parecerse, así que, fose Xudas, ou os seus fillos, sentíanse incómodos con aquel mestre “de a ferrado”, que cobraba en trigo ben suado, merecido, e non en xamóns caciquís, como facían aqueles xudas da bisbarra!

Avoíños, educando a meu pai, a min me educastes, así que, grazas, aínda que nos as precisades pois arestora ben as tedes recibidas, e gozadas, que volas deron por min, aí arriba, no Ceo, descantiá!
-.-

Saltei a celebración do San José daquel ano, ¡José e Josefa!, porque merece un capítulo especial, detido, detido e agradecido, pois, sinaladamente daquel día, daquela reunión familiar na que me medraron as orellas un palmo, ¡unha tarde de historias, man a man!, teño claro de onde me veu unha certa afección pola Historia grande, pola de maiúsculas. Aquel día foi, para min, para a atención do cativo, a inicial, pero non a última pois, cada vez que se vían os consogros, de non ter présa, recapitulaban, feitos e personaxes; de par seu, o neno, que nin que dicir ten que volvía a poñerse de antenas.

Os catro tiñan moito que ver coas cousas e cos personaxes da Corte; os de Pousadela, por vivilas de cerca, e os de Montecubeiro, por referencias de seus cuñados. E logo que posuían, en común, unha certa capacidade de análise que os levaba a estudar os personaxes partindo das súas circunstancias concomitantes. Para o materno, o central, o nefasto, era, fóra, aquel Romanones, aquel bon vivant, aquel especulador, que tanto, e ben cociñado, papara das mans da avoa Carme. Coñecíalle todo o historial, vida, casamento, herdanzas, chanchullos, tanto políticos como económicos: Un bo avogado, de si mesmo, un escravista que non tivo escrúpulos en afundir ao marido da propia cociñeira, medio cento de fornos en cadea contra as ataduras, contra as limitacións daquel panadeiro de Pousadela, atado a unha simple e mínima artesa. Ao avarento non lle chegaban as posesións de Guadalaxara, as minas de La Unión (Murcia), intereses nas do Rif, ¡pobres soldadiños galaicos, esfolados polos mouros na defensa daquelas minas!, cen casas no barrio de Salamanca… Tivera un bo mestre, aquel Manuel Alonso Martínez, o da gran praza madrileña, seu sogro, que lle ensinou a ser político, ¡17 veces ministro, e 3 presidente do goberno para aquel niñato Alfonso XIII, do que tamén falaron, e non precisamente ben!

Daquel Rei, que en vez de Alfonso debera levar o nome do seu émulo, aquel Tenorio…, contou o escritor Benavides, ¡outro que ía ao fondo das virtudes históricas!, que cando o levaron a Marsella, no “Príncipe Alfonso”, na madrugada do día 15 de abril do ano 1931, o Rei destronado díxolle ao Comandante Fernández Piña: “-¿No tendrás la pretensión de que desembarque a estas horas?” O mariño torceu a cabeza, desentendéndose de explicarlle as ordes recibidas, así que o defenestrado insistiu: -“¿Y qué hago a estas horas, en un pueblo como Marsella?”. O mutismo do Piña seguía resistindo, así que o golfo, ao no obter resposta, volveu ás golfadas: “-En ese caso, me iré de golfas!”. Fixérono desembarcar ás cinco e media da mañá, hora solar, que era a de daquela, e a continuación o buque virou en redondo, xa coa bandeira republicana!

De Alfonso falaban os avós, pero do Alfonsiño facíao a avoa, que ben veces lle teño oído o que ela, á súa  vez, tiña escoitado: que naqueles tempos de miseria extrema, as nais desa parte de Neira de Xusá e de Becerreá, desde que os seus nenos comezaban a nutrirse da vaca marela, e a toda présa, antes de que lles secase a ubre, íanse para Madrid, aleitar madrileños! Seica tiñan bo coidado de deixarlles as criaturas aos pais e ás avoas, que nin a primeira os levou consigo a Madrid, onde era público e notorio que, dos nenos deixados no hospicio, extraíase o sangue das transfusións do príncipe, do Alfonsiño, ¡por vía oral!. Meu pobre, tan serodio que naceu!

O avó retomaba o tema: ¡Aquel estúpido, aquel Silvestre asilvestrado, aquel africanista obediente, que lle fixo caso ao Alfonso, ás fantasías daquel mullereiro, confiado nos seus subministres, de víveres e de armas, así que avanzou leguas e leguas, en busca dos cumes do Atlas, deixando, esparexendo, reténs mínimos, que foron acoitelados, por milleiros, na noite do 21 do 7 do 21! Despois destes comentarios, engadía: Se Alfonso quería un harén, que fose el mesmo a África, para traelas, pero así, non, que era menos perigoso saír disfrazado, na noite, do seu Palacio de Oriente, para irse a durmir, ¡a non durmir!, coas pendangas da Calle Mayor!

Nin que dicir ten que o neno, ante aqueles descubrimentos, no só envaraba as orellas senón que se lle saían os ollos, pasmado de que o trouxesen a un mundo, a un país de tanta estulticia, e xa no XX, dous séculos despois do “das Luces”!

Do Rei embaixo o avó coñecía, ou tiña referencias, de medio Madrid, xenerais incluídos, comezando polo Primo, ¡polo primo de seus primos!, do que dicía que, para ser un africanista, non era dos peores, que incluso se comentaba a súa opinión de que sobraba a quen protexer aquí arriba, en España, sen abaixarse a ese Magreb dos veciños.

Tamén falaron, ¡coñecíanos a todos, polo menos de referencias!, así que non se esqueceron do xeneral Rodil, noso paisano, natural de Trobo, na Fonsagrada, José Ramón Rodil e Gaioso-Campillo, ou Campiño, do que contaba e non paraban que aló nas Américas, en Ayacucho e por aí, como non tiña tropas suficientes para controlar aos independentistas, acordándose do que facían na súa Fonsagrada, no país dos trobos, cos seus cortizos, para que os osos respectasen as abellas, aquelas albarizas, ou abellarizas…,



¿qué se lle ocorreu? ¡Non tivo que inventar nada, que de todo herdamos as bases: ideou os…, os Campos de Concentración! Iso lle atribúen os ianquis, pois o neno, inocente de min, relata refero! Deste xeito, Rodil chegou á fama, a pesares das súas derrotas, que incluso o fixeron Vizconde de Trobo, ¡un vizconde, en Trobo!, e, por se fose pouco, Virrey de Navarra! A min serviume para que, cada vez que asomei ao río de igual nome, ao Rodil, ¡paisaxe aberto, único, saturado de alvarizas!, evocase aqueles comentarios dos avós. ¡Todo serve para algo, incluso os nomes!

De quen aínda non se falaba, que por aqueles anos estaba facendo carreira, era do xeneral Escobar, outro paisano, da nosa bisbarra, pero dese falarei eu, xa que en tan alta estima o teño:



Coronel da Garda Civil, en Barcelona, cando estoupou a dereita extremista coas calores de Xullo do 36. Coas raíces no Albaredo, Córneas da Valeira, aínda que nado en Ceuta, onde estivo destinado seu pai, un de tantos heroes daquela estúpida guerra de Cuba; estúpida dirixida por estúpidos, que deixaron entrar no porto da Habana aos traidores do Maine; con unha filla monxa, Adoratriz, un fillo falanxista, ¿de convición, de obcecación, ou por covardía?, dous irmáns, tamén coroneis, da Garda Civil… Católico onde os haxa, e conservador tamén, así que non vacilou en conservar a súa lealdade a unha República por plebiscito aprobada, ou consolidada. Don Hermenegildo, ¡e iso que se tiña por Franco!, non tivo a franqueza de recoñecer a verdade de cantos o seu indulto lle solicitaron, así que o mandou sobre dos luceiros, ¡ese si!, o 8 de febreiro, de 1940, no castelo de Montjuic, ¡no monte dos xudeus!, con un crucifixo na man, ordenando el mesmo, ao pelotón de castigo, con un heroico, Carguen, apunten, disparen…!

Para o de Pousadela, no civil, categoría era, tíñaa, aquel Silvestre de Rois; ¡herdeiro, non, gañador, cos seus feitos, co seu comportamento, do café Varela, de seus tíos, en plena calle Preciados! Falaban, e non paraban, do feito de que, morto seu tío, e a viúva do Varela de Rois emperrada nunha venda precipitada por non atreverse a rexer un ¿ateneo? de tanta “enjundia”, -que así se expresaba a avoíña, -os habituais, os “tertulianos”, ¡cominaron! ao camareiro, ao sobriño, que lle comprase, a casa completa, a súa tía: -“¿Eu? ¡Meu pobre, de onde, que son un simple sobriño, un simple camareiro, recén vido da aldea…”. Aqueles homes de prol, aqueles madrileños excepcionais, fixeron unha coleta, unha subscrición, entre eles, para doarlle ao Silvestre, ao completo, gratis pro Deo, o prezo posto por súa tía, coa única e exclusiva condición de que ían ter reservadas, de por vida, as mesas compartida naquel excelso Café Varela. ¿Quedarán madrileños desa categoría? ¡Eu pasei catro anos en Madrid, pero debía ser tan miope, xa daquela, que maldito un vin; non os vin, ou non os coñecín!

Polo que respecta ao padriño, este sempre comezaba aludindo a seu cuñado, establecendo comparanzas cos incomparables Salmerón, e particular seu cuñado, avogado, farmacéutico e periodista, fillo do eximio Salmerón y Alonso, tan intelixentes e tan xenerosos, ambos, que non dubidaron en elevar á súa altura, con institutrices e canto fixese falta, á guapísima, á intelixente, Ramona Hortensia Lombardero San Miguel, de Catatrigo nada menos, e por tanto, fariña de primeira. Bo trigo, pero estéril, ou ela ou don Nicolás, pero daquela iso non se analizaba, e máis ben se lles atribuía ás mulleres, pero non foi desgraza, nin caeu en desgraza, senón riqueza e estímulo para os sobriños. A desgraza onde si estivo foi naqueles torquemadas do franquismo, que nos queimaron a herdanza, ao completo! A material, quero dicir, pois a outra era, foi, resultou, incombustible.

A través da tía Ramona, que fora protectora, fada madriña deles, de todos eles, tiñan referencias, amplas, de Julián Besteiro Fernández, de Franqueán, Manuel Cordero Pérez, de Riomol, do enxeñeiro de Fomento, Cándido Fernández (de Montouto), José Lombardero, que foi Deputado polo amplísimo distrito da Fonsagrada e tamén director do diario El Noroeste, (parente dos Lombardero de Librán), Lamela, do Café Pombo, Manuel Lence Fernández, tamén de Castroverde, inicialmente mozo recadeiro, que chegou a comprarlles “Viena Capellanes” aos Baroja, Ricardo e Pío…;



¡medio Galicia incorporada a Madrid, sen desprezar a xente humilde, que tiveron en miña tía o INEM de daquela!
-.-

-Meu neno, somos de Castroverde por culpa dun tan Mendizábal, que se inventou unha desamortización, chamándolles “mans mortas”, entre outros, aos frades do noso Montecubeiro. As rendas, os foros, daqueles frades foron vendidas, pasando a outras mans, unhas que tamén eran mortas, ou sexa, rendeiros, explotadores de caseiros, e o resto, aos propios labregos. Despois diso, o noso Couto, o de Montecubeiro, foi Concello, pero só por uns meses, pois…, o pez grande sempre comeu ao cativo, así que nos enguliron, incorporándonos ao que fora Condado de Flammoso…

-Papá, así que nós, nin do señorío de Luaces nin do de Castroverde, no medio de ambos!

-Nós somos de Deus, pero a través dos seus frades; primeiro os beneditinos, que proceden dos ermitáns do Rego do Santo Estevo, entre Veiga e Maxide, e despois, dominicos, herdeiros daquel Ora et Labora de San Benito, que para nós, na nosa lingua, dise Bieito. A todo isto, con tanto frade, ¡quén sabe se non nos parecemos a Rosalía de Castro…, na paternidade!

Confeso que naquel intre presteilles máis atención ás choias que saían e entraban na torre do castelo que ás hipóteses de meu pai, así que lle preguntei:

-Eses paxarracos…, non se parecen as pegas da nosa carballeira, ou si?

-Tes razón, que estas son choias, da familia dos corvos, uns paxaros preeiros, que por iso hai quen di que son as ánimas daqueles feudais do castelo, condenadas a seguir no país por eles esquilmado. A que se extinguiu foi a raza dos azores, que os utilizaban para cazar, pero queda o río onde bebían, aí abaixo, entre Bolaño e Castroverde, ese regato que vimos ao subir para o castro.

Moitas voltas lle demos ao castelo, adarves, murallas, troneiras, alxibe…, pero todo isto sen achegarnos á torre, porque facía vento, e meu pai temeu que caesen pedras da barbacá. Comentei:

-Xa lle quedan poucas; á torre, digo!

-Si, así é, e cando teñas a miña idade, menos lle quedarán, ou ningunha! Volvendo ao dos azores, aqueles cazadores pro domo sua: Os descendentes dos antigos administradores daqueles Altamira, que tan alto miraban que o facían por riba dos castros, este incluído, e por iso nin do seu Castroverde se lembraban, con tal de que lles achegasen á Corte un tanto das rendas, fóronse asentando nesta bisbarra, facéndose donos da propiedade señorial, simplemente por abandono dos verdadeiros, dos titulares auténticos, e deron en cederlles perpiaños aos veciños do burgo para que fixesen con eles as súas casiñas, pero non foi en balde, nin de balde, senón ben cobrados, en xornais e / ou en especie, que deste xeito lograron, a maiores, que os paisanos os respectasen e os tivesen por donos de pleno dereito da fortaleza, sendo meros administradores, ou menos aínda. Primeiro arramplou a nobreza, e despois eses fidalgos, ou menos que fidalgos, pero todos eran iguais, ou similares, no de comer coa suor do de enfronte!

-Papá, -que o neno comezaba a discorrer, -de canto me dis deduzo que o actual Castroverde naceu neste outeiro…

-Neniño, iso é o que pensa a xente de agora, pero cando sexas grande, e vaias a Madrid, e te satures de Archivo Histórico Nacional, a pouco que investigues atoparás documentos, pergameos, que che confirmen isto que che anticipa teu pai…, que non tódolos veciños veñen de familias ilustradas, pobres pero ilustradas! Ao castro, a esta elevación na que agora estamos, asento, por sucesivas construcións, restauracións e ampliacións, do actual castelo, chamábanlle Castro do Val Verde, Vallis viridis, en latín. Olla agora en dirección ao noso Montecubeiro: Ese val tan verdiño, de terra caliña e ben regado, chámase, aínda se chama, o Val Verde de Bolaño. Conclusión: o castro foi a raíz, a raíz celta, pero a árbore foi, era, Bolaño; e nada de “bolo” máis “año” na muralla de Lugo, daquela do Al Mansur, que iso é un mito, unha fábula para montarse escudos. Repara na dirección Norte: ¿Qué ves? Bolos, bolaños, terras en forma de bolo. ¡Pois diso lle vén o nome, puramente toponímico! Segundo Montecubeiro é un monte, unha serie de montes formados por cubeiros, panzas de barril, así a terra de Bolaño é un campo, un conxunto de bolos redondeados. ¡A toponimia, meu neno!

Segundo baixabamos amplioume:

-Nesta parte do Sur, do castelo á feira, a Fortaleza, o miradoiro da Lomba…, ¡outros bolos!, as construcións son posteriores ao castelo, un burgo feito polos propios e antigos servidores do castelo, ¡con pedras roubadas, roubadas directamente da propia fortaleza; roubadas, ou pagadas aos verdadeiros ladróns, que vén a ser o mesmo, che repito, en xornais ou en produtos, aos azores, aos administradores do señor, pero en modo algún señores, que viñan a ser tan azores, tan raspiñeiros, ou máis, que aqueles conseguidores da caza, que polo menos os azores traballaban, servían ao señor, mentres que estoutros abusaron da confianza recibida, recibida ou atribuída!

Daquela non preguntei máis nada, pois, para a miña idade, saturado quedaba, servido ía!
.../...

Pasa a
DA MAN DE MEUS AVÓS...
-IV-

Xosé María Gómez Vilabella

 




No hay comentarios: