DE MÁMOAS E DE TALAIOTS -V-

.../...

Posta de sol en Andratx

Xoves.- Non, non era xusto deprecia-lo Poñente, precisamente nós, que tendemos á Fisterra, á Fisterra occidental, así que, reunidos de novo, como de costume, en capítulo, programamos a seguinte excursión, pero esta vez con intendencia de xira, co pícnic de man, para recoñece-lo Occidente mallorquino, pois aquí tamén se apón o sol achantándose no mar.

A cousa tivo as súas complicacións, as súas controversias, porque, dirixirse desde Ca´n Pastilla a Palma é cousa natural, pídea o corpo, pero seguir adiante de aventuras, costeando, pasando o bo, o bo aínda pouco coñecido, require avaricia e forza de vontade.

¿Ir á Ciutat en bus, e desde alí transbordar para outro dos urbanos? Poucos partidarios houbo, que os autobuses son bos para facer quilómetros, e para ve-las cousas desde arriba, pero o goce vacacional non se mide dese xeito. ¿Alugar turismos? Tampouco, que nesta ocasión éramos moitos; e logo está iso da prudencia, que unha rea, unha caravana de vehículos abesullando horizontes, aquí freo, aquí acelero, aquí paro, aquí desviamos..., ¡non hai mellor cousa para perderse, e de paso provocar accidentes!

Naquelas dúbidas acudimos, que non era a primeira vez, á nosa Embaixada, ao noso Centro, ao Galego, onde sempre nos deran bos consellos. Nesta ocasión eles mesmos contactaron co propietario dun microbús, que así foinos recomendado aquel chofer, o Pau, ¡que para máis graza asona con Pol, un tipo plural, e como tal se comportou. ¡Bo Chofer; e como Guía, nada menos! Tamén sabía contar chistes, pero decentes, ¡que son os difíciles! ¿Que máis se lle podía pedir por un módico alugueiro do seu vinte prazas?

Volvemos a ter diverxencias en canto á ruta de saída da capital, pois algunhas mulleres insistían en ver, de novo, ¡aínda que fose desde abaixo!, as terrazas da casa de Sara Montiel, ¡tan vistas coma ela mesma! Pero o Chofer terzou, aprobando cos homes a súa reválida, para informarnos de que en Palma eran máis importantes, amén de menos coñecidas, as mansións dos Oleo, dos Oleza, dos Truyols, dos Villalonga, dos Vivor...

-Míreno ben, pois a min dáme igual, pero, de postos a ver, ¡ou todo ou nada! Daquela terei que cobrarlles dobre, se lle botamos dous días...

A primeira das paradas foi no Porto Pi, que os galegos, ademais dos pinos e dos carballos, querémoslles ás sardiñas, ¡e sen barco non as hai!

No Dique del Oeste estaban aquelas naus plúmbeas, as da guerra. Unhas barcazas enormes, cos seus canóns envoltos nunhas mantas grandísimas. A todo isto, Xermán, coma sempre, matinando na súa gandeiría:

-¡Ai, ho, mirade, qué desperdicio; esas mantas tan boas, tan boas e tan grandes..., que mesmo se axeitan para poñérllelas ás miñas vacas, de abrigo, maiormente ás paridas!

Seguimos adiante, e iso a pesares de que naquelas propiedades, navais, bélicas, algunha parte temos, ¡digo eu!, xa que naceron pola vía dos impostos.

As mulleres, maiormente elas, desde o propio dique, e pese ás distancias, sen teleobxectivos, retrataron con aquelas cámaras súas/nosas, de peto que non profesionais..., ¡o Pazo de Marivent! Darían un ano da súa vida, ¡da nosa, máis ben!, por conseguir que as invitase a Raíña, sequera a un té, que a viran pasar, pasar e pasear, por aqueles días, acaso de tendas, compartindo connosco o paraíso de Palma. Iso, esa circunstancia, de tempo e de lugar, xa lles daba algún punto de coincidencia e/ou de familiaridade.

Descartada a visita paceña, ¡por imposible, só por iso!, outra volta ao bus, ¡arriba! Daquela, alguén, que ata me parece que foi María Manuela, pero falo de memoria, que non o teño apuntado, propuxo volver atrás e dá-la volta por Son Armadáns, que nos faltaba, tamén, o Pueblo Español. O Presidente aprobou aquela idea xa que o consideraba digno dunha visita, pero nesta ocasión a oposición opúxose, se cadra por vinganza daquilo da Saritísima, e aduciu que unha serie de reproducións, por ben feitas que estean, e de pedra que fosen, por ben que se conserven, non deixan de ser cousas aparentes, incompletas, ¡pouco menos que un fato de vellas sen virgo!

Isto último en palabras do Gaiteiro de Foz, ¡meu pobre! Nunca tal cousa ese focense dixese, pois, ao instante, arrexuntaron a súa voz catro solteironas, desde o fondo do autobús..., ¡dispostas a todo, mesmo a capalo, pois unha delas incluso botou man das tesoiras das uñas...! Aquilo das tesoiriñas non foi cousa de broma, non, en absoluto, que houbo que quitarllas da man: unha ferramenta afiada, curva..., que para si a quixesen aquelas veciñas nosas, aquelas da forquita do pelo, que, con elas, e só con elas, coas forquitas, ¡ai!, unhas agarrando, sostendo, dominando, e as outras retorcendo, polos anos Vinte..., ¡caparon ao Miguel de Eirón, e quitáronlle..., un, un dos seus mananciais!

Para dici-la verdade, a máis exacta, aquela ofensiva das solteironas arranxouna o Chofer acelerando e facendo eses bruscas co microbús, ¡que non hai mellor receita para asenta-las mulleres!

En Portals Nous tamén as fixo, as eses, pero máis ben por necesidades de manexo, pois estas avingudas si que foron ben trazadas, adaptándose ás curvas de nivel do terreo. O arquitecto desta urbanización ou era un vello ou ben sabía que aos vellos se nos deben certas consideracións, sequera sexa polo moito que levamos tordeado nesta vida, ¡nesta vida tan serpeada e tan arrastrada! ¡Boas curvas, si señor, aínda mellores cás da Montiel, que xa é dicir!

Outra, e gorda, armouse ao pasar por diante do Marineland Delfinarium, que estes mozos, ¡de vellos, nenos!, quixeron darlles a nosa merenda aos delfíns, aos golfiños, para..., (aquí poño unha paréntese para que non o lean elas: para que as mulleres se decaten, aprendan, do obedientes que son eses animaliños, ¡e total, por unha sardiña, que llela dan despois de cada pirueta das súas!)

O propósito non podía ser máis pícaro, pero o Chofer non aceptou, non nos aceptou entrar nesta complicidade.

Cunhas cousas e coas outras, xa ía avanzada a mañá, e daquela tiñamos que administrar o cronos, que é como din os deportistas.

Aínda que pasamos por tras das murallas da finca dos Saridakis, os homes disimulamos, e as mulleres, no seu habitual chau-chau nin se decataron diso, ¡nin sequera Manuela, esa María Manuela das guías, tan ilustre e tan ilustrada!

Aquel microbús, ben guiado, insisto niso, e fágoo por xustiza, seguiu e seguiu, mostrándonos..., ¡hoteis! Sempre hoteis, a cal máis grande, a cal máis axardinado, pero..., ¡dunha arquitectura regular, pobre de señorío, insuficiente para aprobar un Fin de Carreira na Escola da Coruña!

Estes palmeiros ben se vingaron de Madame Dudevant, da tan repetida dona Aurora, de cando dixo aquilo de que en Palma era necesario "... estar recomendado e anunciado por vinte persoas importantes, esperando durante meses para non caer na necesidade de durmir en pleno campo". Os nativos colléronlle os piques, ¡ben collidos!, e daquela mesmo mudaron de actitude, ¡de actitude e de actividade!, pasándose dos seus porcs á hostalería..., ¡aínda que sen abandonar a sobrasada, por suposto!

En Palma Nova non houbo, non tivemos, apeadeiro, pois as señoras pospuxérono para Magalluf. ¡Bolsos, bolsos a tutiplén; bos, bonitos e baratos! Mentres esperábamos por elas, polas nosas vellas belas, ¡para que non todo fose con v !, achegóusenos un trilero de malas pintas, do peor; un home de bo corazón, disposto a facernos ricos, ¡a todos, sen excepción! Despregou a súa mesiña, alí mesmo, ao sopé do microbús, e coa mesma aprestou aqueles gobeletes máxicos. O mozo só sabía unha cousa ben sabida: Que a man é máis áxil cós ollos, e daquela... Daquela díxonos Ramiro, o Garda, aos primeiros que se animaron a proba-la sorte:

-Rapaces, estiquei tranquil, pois de trileiros entendo eu..., ¡que aprendín daqueles da muralla, daqueles aos que chamaban, "Fazais", por máis que oriúndo de Fazai só era un, un deles!

Fíxose a un lado, discretamente, mirando para as casas, e deu unha pitada sonora, estarrecedora, cos catro dedos na boca. A estoupida, a reacción do trileiro, foi de campionato, simultánea, ¡que non parou de correr, polo menos ata as casas de Galilea!

Roda que te rodarás, cos ollos cansos de tanta urbanización, de tanto colmear, auténtico formigueiro de formigón, cuns paramentos palilleiros ao exterior, ¡que se chegan a estar no triángulo sísmico de Triacastela...! O Chofer acabou aparcando alí adiante, nun saínte rochoso, nun lugar do que nos dixo aquel sabeotodo:

-Por aquí, mesmo aquí, nesta caliña onde estamos agora, vostedes e tódolos turistas deberan empezar a súa rolda, que tal fixo aquel Jaume cando veu desde Salou; que outros din que foi, que veu, desde as rochas de Cambrils, pero dá igual, que xuntos están por aló, na Tarraconense..., ¡para reprimir a piratería mediterránea! O caso foi que veu, que viu, ¡e venceu! Aquí teñen este monumento conmemorativo... Non é que sexa gran cousa, non é o obelisco da Coruña, pero..., ¡conmemora!

-¿Onde estamos, cal é o nome...? -Preguntou Manuela, obviamente para situarse nos seus mapas, para fixa-lo seu puntiño.

-Isto é, ¡case nada!, Sa Caleta. ¿Non lles soa?

Daquela o noso Adaíl, informado daquel fito histórico, daquel desembarco, daquela entrada vitoriosa, axeonllouse, pero poñendo coidado en aparta-la raia do seu pantalón para que non lle fixese foles. Así, de axeonllado, cun pedrullo na man, coma se sostivese un orbe, e cunha xostra de pino na outra, elevou a voz, engordouna, con toda solemnidade:

-No nome de Deus, por se os nosos galegos aínda están sen tomar posesión efectiva desta ínsua, ou por se non viñeron contratados naquelas mesnadas de El Rei aragonés, o tal Jaume I..., cousa que tamén é posible, eu, Xavier, Xavier da Fonte Frida, alto cabaleiro, ¡que por algo fun Cabo de Gastadores!, tomo posesión destas terras insulares, ás que vou chamar..., ¡ás que vou chamar, Indias Orientais! Señor Cronista, e Señora Secretaria, ¿a qué esperan para levantar Acta deste descubrimento, deste novísimo descubrimento, e por ende, desta posesión serventía..., tanto, que de moito nos vai servir?

Sorprendidos por tan insólita e inesperada manifestación posesoria, de descubrimento, de asentamento señorial, quedámonos, todos, Chofer incluído, máis mudos có mudo de Veiga de Outeiro.

Despois daquela cerimonia, Xavier levantouse hierático, e ollounos a todos, un por un:

-¿Que, algún disidente? ¡Mirade que queimo as naves, igual que fixo Cortés, daquela, daquela que conquistou México! ¿Ou é que queredes un título, unha sinecura política, un condado, un ducado, un marquesado...?

Quen falou primeiro foi a Secretaria, na súa función de Asesora, que o fixo para advertirlle que, segundo o Dereito Internacional, só se poden ocupar as terras nullius... Pero o Presidente fíxose o xordo, pois el ten sabido que, ¡onde Presidentes manden, presidium habemus!

O Chofer, pasmado por aquelas cerimonias, para el o nunca visto, suxeriu deixa-lo Dereito Internacional para mellor ocasión..., que estaba retorto de fame; e con iso lembrounos que aínda tiñamos que pasar pola Santa Ponça, para comer en Peguera, segundo estaba previsto no planing acordado.

¡Que Peguera nin qué urraca, Alemaña, pura Alemaña, que todo por alí estaba saturado de alemáns; tanto, e tantos, que nin mallorquino se falaba! Deron en dicir que tiña que intervir eu, de alemán cos alemáns, porque alguén se chibou de que algo sei dese idioma, pero..., ¡o meu alemán é máis ben comercial, pouco axeitado para discutir sobre comidas, pratos, bebidas, e todo iso! Nestas, que me sacou de apuros ve-lo Xermán, tan xentil coma sempre, de moita conversa cun daqueles camareiros, e oínlles falar en..., ¡rosaliano! Chamoume:

-A ver, Escribente, agora que non escribes...; vén para aquí, que te vou presentar. Este mozo é fillo da María Manuela de Suegos, aquela moza que tanto che gustaba; ¡a ti, si..., que me lembro diso! Este mozo, case de neno, foise para Alemaña, para esa Alemaña dos alemáns, ¡e chegou ao que chegou! ¿Por qué te quedas apampado, ou é que xa non te lembras da Manuela...?

-¡Claro que si, e con gusto, que incluso a pisei, polo menos unha vez, naquel prado de Pérez, por tras dos nichos, naquela Corrida do Galo do ano 47, bailando, ou por mellor dicir, aprendendo a bailar! ¿E ti, rapaz, qué pintas aquí, neste choio dos alemáns?

-O caso foi que o meu Xefe, o primeiro e único que cheguei a ter aló, na emigración, que é dun sitio que lle chaman Westfalia, pois que..., ¡dedícase a restauración! Como precisaba para aquí, para a cadea que ten aquí, nestas Balears, un home de confianza que lle fixese de mordomo..., ¡pois iso, que me trouxo, e aquí me tedes! Ídevos sentando, que vos vou face-la comanda, e tamén vos cobrarei, que vos vou aplica-la tarifa dos v.i.p., que é bastante reducida...; ¡cuestión de propaganda! O que si vos pido é que non barulledes; iso, ao estilo español, porque daquela o meu Ulrich, que hoxe está aquí, de inspección, bótame ao paro, á rúa, sen contemplación..., ¡por andar en malas compañías!

O Presidente, que nunca deixa cabo solto, nin dá puntada sen fío, preguntoulle:

-¿Chacho, cómo foi que ese Patrón che dese tanta categoría, pois ti, polo que sei, non estudaras; polo menos, oficialmente!

-¡De carambola! Ao preguntarme de onde era nativo, díxenlle que de Suegos, na terra de Sanxurxo... El exclamou, nun bo castelán: ¡Oh, magnífico, esto es magnífico: de Suegos, un suevo, de mi propia casta; otro ario, casi un primo...! Faloume en castelán, mais para min, todo isto, ¡chino! ¡Inda hoxe! O caso, polo que me toca, é que, sen outros estudios cós primarios, este Herr upoume, ¡de moito San Dios! O único que non me permite é alternar con xente de pouca categoría, pero vosoutros non sodes, non estades, nese caso; ¡de momento, se non barullades!

Sentados, e con boa pitanza por diante, naquelas fontes cadradas, grandísimas, ¡alemáns, xa que logo!, faltoume tempo para irrita-lo Xavier, que o tiña enfronte:

-Xefe, tanta chanza con esa toma de posesión, tanta solemnidade que lle botaches, e resulta que esta parte do país xa a tiñamos tomada... ¿Non ves que comen da man do noso Zaquiel, dese Zaquiel de Suegos? ¡O mundo é máis cativo do que ensinan nas escolas!

O Vigairo, ¡neste caso máis que se fose Alcalde!, impoñéndose, pero a media voz:

-¡Chist, cala, que estamos avisados! Come e cala; come e bebe, pois esta xerra da cervexa non é doada de baleirar! Despois da factura, que antes, non, para non comprometer ao Zaquiel, vou tentar, coa recomenda deste paisano, que o tal Ulrich me nomee Cónsul... ¡Quero ascender, eu tamén, que se non son de Suegos, de cerca son!

-¿Para qué, se estás co retiro ao lombo?

-Para ter outro título, a maiores destes que me dades de Presidente, Vigairo, Adaíl, Führer..., e non sei qué máis! Estes honores que me vides asignando, e aos que xa me afixen, pois as glorias son tentadoras... Todo isto suposto que Suegos pertence a Pol..., mentres non o papen os de Lugo - Lugo, que lle teñen gañas..., ¡manifestas e manifestadas!

-¿Que lle teñen ganas...? ¿Por qué, ou para qué?

-¡Burro! ¡Para ter dous santos, dúas festas: un, na primavera, e outro, no outono! Para o inverno, os xamóns do caseiro; e no verán, de aburridos, tíranse ao Miño, que para iso se montaron unha praia fluvial!

Aquela idea dun novo cargo era positiva, simpática, pero chegado o momento oportuno o noso Xefe non lle pediu nada ao Alemán, que non se atreveu a causarlle problemas ao rapaz, ao Zaquiel, que abondo tería con aguanta-lo xermánico, ¡e co paro que hai en España...! Polo que respecta aos Santos de Lugo, mellor será non airea-la cousa..., ¡por se insisten en telos a pares!

-.-

De tarde, Andratx; Andratx e mailo seu circundo. Mais, como neste mundo todo son aventuras, aventuras e decisións, camiños bifurcados, cando non múltiples, a cada intre, pois a cada intre nos examinamos, decidindo o paso, o acerto ou as complicacións conseguintes..., demos en mercar argalladas, cousas bonitiñas pero máis ben inútiles, nun bazar importante e ben fornecido que por alí había; de nome, ou de mal nome, Triángulo das Bermudas. ¿Por qué lle puxeron ese nome?, demos en preguntar. Aquí o douto, o ocorrente, tamén foi Xavier:

-No triángulo desas Bermudas seica desaparecen os barcos, barcos e avións, sen motivo coñecido, e sen deixar rastro...; pois aquí, ídem de lenzo: ¡Este abismo, este bazar, traga os nosos cartos!

A conversa é o que ten, que nos fai viaxar á présa, así que resultou que, de Bermudas, pouco, pois aqueles tendeiros eran da parte de Meira, el; e de Castro, ela; fillos de emigrantes cubanos..., que precisamente coñeceran en Sagua la Grande a un tío da miña dona, nado no Castro de Hermunde, un tío que chegou a ser Boticario, ademais de Alcalde..., etcétera. Este tío non se afundíu nas Bermudas, senón na propia Sagua, ¡que llo requisaron todo, por obra e graza doutro galego, casualmente un Castro, outro!

Díxenlle a Xavier, co que collera bastante confianza, pois con el, co seu carácter, isto é o normal:

-¿Á que non sabes en qué estou matinando?

-¡Contigo, non, ho; contigo non acerto, que non es doado de controlar, que che corren as ideas máis cás pernas!

-Pois, nestes paisanos, que me levaron á matinación de que no Alén, con tantos coñecidos que aló van, só con levarlles noticias da súa familia, da súa terra..., ¡moito imos ter de que falar!

-¡De Montecubeiro tiñas que ser, que por algo vides dos frades...! Pero non me augues a festa, pois, de momento...; de momento hai que pensar no que se está, nos vivos, quere dicirse, nos que sabemos vivir!

Con tanta sabedoría, con tanto acerto e con tanta prudencia, fíxome calar, ¡coma un alumno diante do mestre!

Nin que dicir ten que retivemos ao Chofer ata que se puxo o sol en Sa Trapa, que foi, ¡que é!, un dos puntos máis occidentais da Illa. Despois diso, xa entre lusco e fusco, que no outono corren os días para abaixo, a cen, merendamos de fardel; debaixo dun pi, pero a pracer, grazas ás bebidas, fresquiñas, que nolas proporcionaron nun daqueles chiringuiños. Con iso xa non ceamos, pois, como di a Libreira, ¡unha sabia, só comparable con Xavier!, "O que non cea por culpa da merenda, ceado vai...!".

De volta a Ca´n Pastilla, ¡cousas da mocidade, que nos aledamos con pouco!, deunos por cantar a Rianxeira, co micro na man, marcando ben o X para que se decatasen, en todo aquel traxecto, de que Mallorca estaba tomada, invadida...; desta vez, polos galegos, concretamente polos de Pol, que son, do bo, o mellor; ¡a nata, a flor! Así o di a nosa cantiga, unha que comeza así:

Cando vaias a Pol de parrafeo,

cando alí busques a túa compañía,

dá igual que o fagas de noite ou de día,

pois todas che son..., de camafeo!

-.-

De mámoas e de talaiots, ¡agora, si!

Venres.- A estas alturas da xolda empezamos a bota-las contas dos días, ¡horas!, que nos quedan. Uns, pola saudade dos netos; e outros, pola nosa impotencia de completa-los plans turísticos, ¡que a imaxinación sempre abarca máis cá vista! Este de hoxe tamén foi un día grande, pois o que é cativos, realmente cativos, só o foron en horas de sol.

Merecida, ou non, o noso xuntoiro, este enxendro de Asociación, esta panda, acadou sona de face-las cousas ben feitas, de gozar aprendendo, e de aprender gozando; todo xunto, asemade, que é a mellor das praxes, cousa perfectamente compatible co repouso, co noso, co xubilar. Así que faláramos de dedicarlles un día aos talaiots, pois esta verba, de postos a xogar con ela, resultounos especialmente suxestiva, particularmente ás mulleres dos agregados, que deron en pedirnos que as levásemos connosco, "cos de Pol", que foi como nos nomearon no Hotel dada a nosa preeminencia, ou más modestamente, a nosa predominancia, digamos que, numérica.

Ao efecto falamos cunha daquelas Guías, precisamente coa Delia de Foz, que nos aceptou a proposta, pese a que interferimos con outras excursións que tiña programadas de antemán, e nas que tivo que ser substituída, pola nosa culpa, pola nosa grandísima culpa. Influencias emanadas, en definitiva e simplemente, da nosa exemplaridade asociativa, que iso é elemental: Se te unes, se te reúnes, se coordinas, se te dedicas a coordinar, daquela non serás doado de anular. Do contrario, coa desunión, pasarás/pasaredes/pasarán..., ¡ao farelo!

Por lamentable que resulte, a sinceridade obriga a recoñecer que algún daqueles excursionistas ignoraba, incluso, iso das mámoas; e xa non digamos a cousa dos talaiots. Eran dos que non foran naquela ocasión na que se iniciou o tema. Sabían, como moito, que en tal parte, en tal monte, naquela agra..., chamábanlle ao sitio Campo das Mámoas, ou das Medorras. ¡Pouco máis!

Nesta ocasión alguén encargoume que lles "disertase" acerca diso, así que aceptei a comanda, deixándolle á Delia o asunto de explica-los talaiots. Pasei para diante e agarrei o micro con forza, como para terme en pé e non soltalo, pois o que é de estradas, en Mallorca, regular, que en certas rutas as sacudidas abaten ao máis plantado, ¡de non sentarse a tempo!

Esta é a síntese da miña perorada, ¡ata onde souben explicarme!

-Queridos colegas, esta verba, mámoa, que tanto vos intriga, como xa sabemos aqueles que padecemos o latín do Bacharelato, procede de mammula, que significa, exactamente, tetiña; unha teta cativeira. Para dici-lo outro, iso no que estades pensando os malpensados, mama, en sentido normal, temos a forma simple, mamma. De aí que, por similitudes de forma, por aparencias, deuse en aplicar o nome de mámoas aos sepulcros prehistóricos achados na nosa Galicia; e máis concretamente aos da época megalítica, datados no IV-III milenio; antes de Cristo, por suposto. Cabe supoñer que eles, os enterradores daquela época, non lles chamaron así, pero o léxico celta, ou máis aínda, o precelta, xa nos pilla de esguello, ¡na noite dos tempos!

As nosas mámoas, as poucas que quedan, o que delas queda, deben esa forma súa, aparente, actual, externa, ao amoreamento das terras e do cascallo co que os nosos antepasados recubriron algunha das súas antas e/ou dos seus dolmens. As localizadas coinciden en que veñen a ter uns 15 metros de diámetro, reducíndose a súa altura inicial paulatinamente, sucesivamente, pola natural erosión dos terreos, de tal xeito que xa non pasan dos 3/4 metros con respecto ao chan contiguo, ao do seu circundo.

Moitas foron saqueadas, esfareladas, sucesivamente, en busca de supostos tesouros, ¡que os tiñan, en efecto, pero doutra natureza! Por estas circunstancias acabaron perdendo as súas pedras, megalíticas, xigantes, tal e tanto que eu mesmo sei dalgún chanto que foi parar ao cerramento, abusivo por suposto, dunha chousa. Tamén se usaron con profusión para enmarcar cancelas, ¡e non sempre por ignorancia!

As mámoas de mellor conservación son esas que presentan forma de medeiro, ou de meda; máis picudas e máis altas, que no noso país reciben, con preferencia, o nome de medorras, por comparación cos medeiros do froito.

Da cultura megalítica temos en Galicia cantidade, milleiros, de mámoas...; ¡rapaces, qué vellos somos! ¡Nós, non, o noso país! Todas con cámara interior de pedra, ¡en pedra! Atópanse, en xeral, bastante espalladas; tanto, que é imposible unha catalogación rigorosa, maiormente pola cantidade das que destruíron os nosos paisanos, segundo dixen. As cafradas máis recentes, agora que todos saben que os seus tesouros non son auríferos, debémosllas á febre achaiante das escavadoras...

Murguía, aquel home tan completo e tan competente, que tivo menos sona da que lle correspondía, polo feito de casarse coa gran Rosalía, que se ben ela nada fixo por eclipsalo, máis ben ao contrario, a nós deunos por esquecelo, por poñelo detrás e non ao lado. Calculou, grosso modo, que a súa Gallaecia tiña por riba das tres mil mámoas, ¡máis que cemiterios!, así que é doado predicar delas, tanto da súa importancia como da intensidade de poboamento na nosa prehistoria.

Afondando algo máis neste tema, pódovos dicir que se deron dous momentos, principais, ben diferenciados: Nos primeiros, nos máis antigos, aqueles enterradores fixeron unha cámara poligonal, sinxela de todo, sen corredor, depositando nelas os enxovais máis diversos, tal que microlitos xeométricos, trapezoidais. Nos casos mais recentes xa as construíron de corredor, depositando outra clase de utensilios, desde puntas de frecha romboidais, a un tipo de mazas de pedra, co seu enmangue, obviamente perdido pola acidez do noso chan.

Do megalítico tamén nos quedaron as pedras fitas, que son unha especie de chantos enormes. Logo temos os circos, igualmente achantados; e tamén están os cromlechs, os aliñamentos, etcétera. Foron moitos anos de humanidade, ¡milenios!, así que algo tiñan que facer aqueles avós, ademais de cazar, sequera fose para non aburrirse, ¡pois daquela non tiñan, non había, este choio do IMSERSO.

Manueliña, a Libreira, que se non presume, rebenta, ¡e con razón, xa que o merece!, interrompeume para matizar, para darnos a súa enésima lección:

-A eses monumentos, ¡que o sei eu!, atribuíuselles un significado de relación co mundo máxico, co astral, que impresionaba moito naqueles tempos..., ¡e iso que aínda non xurdiran os nigromantes!

-Si, Manuela, ¡deusa da sabedoría! ¿Queres seguir, ti, ti mesma, co rolo do Mar Morto, que me estou quedando sen saliva? -Brindeille aquel touro.

-¡Ai, non, que tes que merece-lo teu xornal, que por algo te nomeamos Cronista desta Xuntanza!

-Daquela, sigo, aínda que pouco me queda por dicir, pois a miña cultura é do tamaño dunha guía, ¡e cábelle a esta María Manuela nese bolso de pel de crocodilo, que tan bo xogo lle fai...! En definitiva, isto de falar das mámoas é tanto como evocar aquelas avoíñas; tan ricas eran, elas tamén, que tiñan toda clase de abrigos de pel, e iso que non adoitaban viaxar a Mallorca: ¡para o inverno, levábanse os de oso; na primavera, os de lobo; no verán, de coello, ou de lebre, pasándose ao raposo, ao golpe, co golpe da caída da folla..., para axugar cos bosques, que para eles eran sagrados! Ben, os bosques, xa que o digo, en Galicia sempre foron sagrados, e deixaron de selo cando comezaron as viaxes a Australia...

Aquelas avoas remoían as landras, as landras e mailas castañas, para afiar, limpar e asegurar as súas dentames, ¡que así durábanlles máis! De propósito, iso de que os castiñeiros nolos trouxeron os romanos é unha inventada dos do Lug capital, para facer de menos aos da aldea, e iso que sempre viviron deles, ¡deles e das castañas! Co pan, co relo da súa moenda, compangaban aqueles xabarís cazados polos seus homes, ¡que tan ricos estaban nas brasas, asados ao espeto...!

Como empezaron a ollarme con cara de aburrimento, ¿ou era incredulidade?, cerrei a disertación preguntándolles:

-¿Cos vosos anos, e xa non vos lembrades diso, do xabaril ao espeto?

Non me responderon, e fixeron ben, que o estaba merecendo a miña petulancia. Non obstante, eu seguín:

-Pois, por tantas cousas, para aquelas amazonas, ¡que tamén as houbo en Galicia, xa antes de nacer Colón!, para as mámoas daquelas avoas, pídovos un respecto, pois, entre elas e mailo leite das nosas teixas, que tamén é unha raza máis vella cós camiños..., saímos adiante, todos, pero en particular os galegos, que así somos de antigos, pura cerna.

Co antedito, e pouco máis, que naquela ocasión nos quixen mostrarme vaidoso..., ¡por medo a que a Manuela me corrixise, ou me pillase nalgún renuncio!, din por rematada a miña intervención, que moi brillante non debeu ser pois non me aplaudiron, e iso que os vellos apláudeno todo, ¡incluso as bandexas dos pasteis! ¿Será porque entran ben, aínda que nos falte a dentame...?

O bus seguiu un itinerario que me resulta, a tal momento, irreconstruíble, pois, de tan atento ás conversas, ademais do meu mitin, apenas tomei notas. ¿Un Cronista en vacacións non merece unha pausa, un descanso?

-Tal parece que imos de caza..., ¡por estes carreiros!

Comentou o Edil Territorial, Isauro, referíndose ás voltas, ás voltas e ás reviravoltas, ao batucamento, por aquelas estradiñas do interior, ¡e iso que ten un traseiro do máis axeitado para a estabilidade, incluso para a motorizada!

As nosas pretensións eran abundantes, seguían sendo insaciables: paisaxe e conversa, conversa e paisaxe. Así que, entre unhas cousas e outras, que nin se me pregunte por onde fomos; ademais de que iso era/foi responsabilidade daquel Chofer, del e da guía, Delia.

O que lembro, e ben molesto me resultou, foi un atasco incrible, continuo, pois estes turismos mallorquinos, ¡o noventa e nove por cento deles coa PM, que xa parecía que estivésemos nun cuartel da Policía Militar!, teñen que deterse cada dous por tres, agochándose nas entradiñas das leiras, nos cerramentos, ¡para que pase o contrario, así sexa un simple microbús! Apuntei, isto si que o apuntei, que estivemos en Capocorp Vell, que cae pola parte de Lluchmajor; e despois en Els Antigors, ao Sur, por Ses Salines; máis tarde, de volta aos Campos, vimos Es Mitjà. Outra volta por Lluchmajor; e seguimos o roteiro da Nosa Señora de Cura, directamente a Montuiri e á Villafranca. Para máis abarcar, incluso fomos a Ses Païses, en Artá, pero quedounos fóra de programa o Museo Regional, que casualmente acababan de cerrar: ¡pillámolos coa clau na man!

En definitiva, pechamos un triángulo enorme, desvirgando, en consecuencia, un cesto de carretes fotográficos, que lle disparamos a canto tivese empenamento, ou resalte, ¡fose ou non unha ruína talaiótica! Todo luces e contraluces, pero onde máis miúdo me sentín, xa que non fotoxénico, foi de empolicado naqueles pedroulos do talaiot de Sa Canova de Morell. O caso foi que mirei e remirei, cos meus ollos, pero tamén cos Zeiss, en tódalas direccións, upado aló arriba, pero non fun quen de avesullar ningún mouro, ningún pirata... ¿Aínda estarían en lontananza, tal que a bordo dos seus iates...?

Delia, aquela Guía Oficial, e por tanto compatible coa nosa Manuela, por suposto que estudara este circuíto, ou máis ben, este recorrido, un tanto triangular, complexo, así que dela anotei, como bo alumno ademais de Cronista, canto nos explicou acerca da cultura balear, pola que tanto nos interesamos, particularmente os de Pol, en parangón coa monumentalidade do noso celtismo.

Díxonos, así, en extracto, que esas atalaias, eses miradoiros, foron puntos de observación, illados; unha especie de torres co amurallamento circundante das citanias, verdadeiros castros, só que elevados, construídos nun terreo relativamente plano. Algunha destas construcións ten, ou tivo, sobre 500 metros de perímetro, ¡que xa é un rueiro! Insisto neste dato para que se calcule, ou pondere, a súa importancia.

A cámara exterior, xeralmente reducida por culpa do grosor das paredes, destinábase para forno crematorio. ¡Comodidade, pragmatismo! Aquelas cinsas, de paso, xa quedaban encovadas, ¡alí mesmo!

Para o avesouramento, para fita-los piratas, aquela xente, aqueles nativos, subíanse a unha especie de plataforma, ou cámara, superior, cuberta e ben camuflada con leña e/ou con pedras.

Unha curiosa circunstancia, estratéxica, é a de que estes poboados viñan estando, previsoramente, como a dez/doce quilómetros da costa. A carreiriña dun can; ¡para da-lo aviso a tempo, a tempo de reunirse e de equiparse!

Esta cultura tan antiga, a destes talaiotas, toma esta denominación dos seus casteletes, destas atalaias, e parece ser que decaeu a partires do VI a. de C., concretamente ao perde-lo seu monopolio, a súa mediación, naquel comercio cos pobos de Oriente, competidos, illados, polas poderosas naves dos gregos e dos fenicios.

Con esta síntese, ¡safi, con, ou sen, baraca lofic! Punto e á parte, que non está ben esmiuza-las cousas, salvo nunha monografía, así que incluso deixarei fóra o tema das navetas (como naves, pero boca abaixo, para os enterramentos), e tamén algo lles corresponde dicir ás Guías, que niso está o seu pan. Os goces turísticos teñen o seu secreto, e non deben pasar íntegros aos libros..., porque se quedan sen zume, o zume da sorpresa, do descubrimento persoal!

Só engadir unha pequena anécdota, mal usando ou abusando do infinitivo, ¡xa que está de moda! Un recoñecemento da súa erudición para Ramón Ferreiro, quen, á volta, pero aínda no bus, expúxonos a súa teoría, complementaria daquelas experiencias:

-Rapaces, eu non paro de meditar na importancia deste sistema defensivo dos balears, pero máis lista era a nobreza do noso país, aqueles castelos, que lles servían, á vez, para precaverse dos inimigos, e para asustar aos seus foreiros... Algo así pasaba no meu rueiro, na Veiga de Montecubeiro, coa torre de Bascuas, tamén chamada do Pereiro porque estaba asentada nun pereiro. Con ela, e desde ela, a xente do Altamira controlaba aos vasalos de Luaces...

Monchiño estaba mellor informado do que aparentaba pois era exacto que a torre de Bascuas, ¡unha especie de talaiot, en efecto!, era/foi, hoxe desaparecida, dos señores da montaña, que a construíron e conservaron para controla-la xente da Terra Cha, acaso ata os límites do Condado de Superata, tanto para arramplarlles as colleitas cerealistas como para evitar que os chairegos subisen a por castañas, maiormente aos famosos soutos do Monte Cubeiro.

Entón Xavier, que non perdoa ningunha ocasión propicia para ilustrar a súa grei, preguntoulle a Ramón que cómo coñecía iso da Torre de Bascuas sendo el de Lugo, pero de Lugo-Lugo.

-É que meu pai era desa Veiga, naceu en Veiga..., e daquela, na miña infancia, teño ido moitas veces, aínda que non había estrada, pero desde que dona Ramona, a viúva de Salmerón, se atreveu a mete-lo seu auto pola corredoira do Mazo, o Ferreiro de Veiga..., outro tanto!

A todo isto a Libreira, que tamén leva consigo unha libreta, ademais da dos aforros, supoño, non se quedou a gusto con iso do pereiro:

-Pero mira que sodes troláns! ¿Como ía estar asentado un castelo, unha torre, encima dun pereiro? Que un olmo dea peras, pase, pero, ¿unha pereira de alicerce dun castelo...?

-Rapaciña, ti, tranqui, que ninguén o sabe todo, e ti non tiveches a sorte de nacer nunha aldea... Un pereiro tanto pode ser unha froiteira coma un promontorio interior, rochoso. E xa que tedes esa curiosidade, ou tal deduzo do silencio dos demais, maiormente para ilustrar ás mulleres, vouvos dar unha cativa lección de toponimia, que é unha das miñas afeccións... ¿Á que non sabedes de onde nos vén esa verba do noso pirolo?

Nin que dicir ten que as mulleres, con todo aquilo dos talaiots, algo barruntaban, pero, de postas a disimular, calaron!

-¡Pois vén do mesmo, do latín, petra, afín á voz prefetaria, de onde dimanou petrariu, para dar, nada menos e nada máis que, pereiro, petrina, pirola..., e por aí adiante? ¿Conformes?

A tal momento a Libreira non soubo calar; ¡ela, non, e mellor lle fora!

-Parabéns, que niso de saber, e de ter, os de Montecubeiro...; ¡é o que teño oído!

Téñome por máis pícaro có Moncho, así que me anticipei en contestarlle á Manuela:

-¿Sabenza, ou pirola...? ¡Muller, que vai contigo o teu gardián, o teu Ramiro...; non nos comprometas?

-Non, ho, que iso, esoutro, suponse; ¡e pola miña parte estou servida! O que che pregunto, a ti, señor Cronista, señor malpensado, é para a nosa ilustración: ¿Que ten que ver coa petra, coa pedra, ese órgano dos homes, chámeselle pirola ou pirolo? ¡Explícate, pero en cristián, pois agora o latín..., nin na Misa!

-Manuela..., ¡non me fagas falar de máis! ¿Ou é que non che pareceu de pedra..., maiormente en certas ocasións, de enfadado?

Os risos xeneralizáronse por contaxio, que ata o padeceron, ou gozaron, os das últimas fileiras, ata onde chegaba mal a amplificación do micro, así que, entre cultura e chanzas, outra lección!

-.-

A excursión das covas

Sábado.- Esta Asociación, máis ben tácita, de momento embrionaria, vai; ¡vai de lui même, que din os franceses!

Catedrática Lectora, aquela María Manuela, a Libreira. Auxiliar de Cátedra, o Moncho de Lugo, pois entre outros títulos e virtudes ten o da súa experiencia xa que é socio, ¡de número!, desa Asociación elitista de Lugo, Amigos dos Castelos; ¡case nada! En cuestión de monumentos e de estilos arquitectónicos, ¡arte en xeral!, este Moncho é un tío, un fenómeno, que sempre nos deixa caladiños, abraiados. Tamén admiramos nel a preitesía, a galantería, que lle rende á súa dona, que Tita lle chama; unha dama, unha señora do máis clásico, exquisita, das que non abundan, ¡e dígoo de verdade, moi en serio!, nin hoxe nin nunca, ¡fóra das novelas da Pardo Bazán!

Estabamos apuntados, os polenses e mailos nosos agregados, en bloque, para a excursión das Covas, ¡inevitable en Mallorca!, así que a nosa Preceptora, a nosa Lectora, fíxonolas ver, ou máis ben, entrever, de vésperas, coa sapiencia da súa, sempre oportuna, descrición:

-Covas do Drac, ou do Dragón, se preferides castelanizalo. Mesmo á saída de Puerto Cristo, que iso, máis que porto, é unha cala, unha cuncha, tantas veces retratada nas postais que xa a temos asumida, todos, tódolos turistas dos países civilizados, ¡que aínda non son todos!

Asumida e gozada, -dixen para min, -coa limitación de que os polenses non as temos ollado desde arriba, desde o aire, que iso debe ser o súmmun, o acabouse turístico.

A Doutora, naquelas descricións, naquelas chufas das calas levantinas, detívose aquí, facendo punto e á parte, para lamentar que a de Montdragó sexa un espazo protexido, e por tanto, non construíble, non edificable. ¡Unha desfeita menos!, -Pensei, pero calei. Boa a fixo, que a sancionou o seu Garda cunha ollada intensa, ¡non sei se ecolóxica ou xusticeira!

Pola súa parte, Moncho estendeuse en valoracións comparativas coas covas de Artá, sitas na mesma costa, pero mais ao Norte, que tamén as coñecía. ¡Que arte, ou qué química, non coñecerá este Ferreiro sen forxa! Detívose a pondera-la beleza, a beleza e mailas lendas, desas torres dunha fortaleza daqueles Reis de Mallorca, sita nese mesmo Llevant, tan evocador sempre, alí da parte do Capdepera; así, todo xunto, que seica ten, a maiores, unha torre fantástica, á que chaman, de Sa Boira, ou sexa, da Néboa, para entendernos.

A nosa Doutora, ¡doutora en Lecturas, pero tamén en Relatos!, que poucos menos títulos merece có noso Xavier, estudara a fondo, ¡demostrouno!, esta parte levantina, así que lle botou tanta sabedoría á súa intervención que incluso nos citou a Joan Manuel Serrat, atribuíndolle, que será certa, coido que si, unha frase ben definidora destas paixases: "Prefiero ser farero de Capdepera que vigía en Madrid". Menos mal que non a oíron, que non se decataron diso, aqueles madrileños do Calma, pois a tal hora non estaban nun bus, senón na sala grande, ¡na que lles correspondía!, dándolle ao seu mus, ¡en puro centralisme!

Ramón Ferreiro, o noso, o químico, -aquel da rúa, non, o outro, pero tamén a merece, -retomou a palabra para facernos a enésima apoloxía de Artá, esas covas do Artá, esas simas impresionantes, decoradas ao natural, boas, excelentes, para representar a Divina Comedia, ¡en vivo! Espraiouse liricamente, incluso liricamente, establecendo paralelos infernais, metafóricos, pero tan sutís que seguramente só llos entenderon, dos nosos, os máis románicos, ¡ou os máis inocentes! Daqueles relatos, daqueles abismos, daquelas peripecias de Creonte, etcétera, veunos, por asociación de ideas, a mala idea de...; ¡pero iso máis adiante!

Naquel dúo da erudición impactante, impactante pero tamén empatante, a Libreira, alternativamente con Ramón, retomaron a lectura das guías, que aquel día a nosa nunca ben ponderada Manuela comprara outra, a enésima, ¡a cal mellor!, pasando a defini-las covas dos Hams, ou dos cadelos, para entendernos.

Arrexuntados e absortos, toda a panda, con aqueles anticipos, con aqueles estudios previos, aproximativos, da próxima excursión, coido que nin conta se deron de que se achegou a min o Presidente para dicirme á orella, nun ton baixo pero festivo, algo teatral, como se me participase un secreto, unha conxura:

-Vou tomar unha copa..., iso do vasodilatador, que xa saberás o que é; receita de Médico..., ¿sabes?

-Vasodilatador quere dicir..., ¡nun vaso grande, dilatado, de Presidente! ¿Non si?

-¡Cómate nunca o diabro, cánto sabes; máis có Espasa! Daquela espérote aí, nesa barra, na do curro, pero non tardes, que temos que maquinar un asuntiño..., pero nolos dous, sen Secretaria..., ¡para que non ilegalice a nosa trama!

¡Xa, xa; precaución fata, pois, coa orella que ten a nosa Secretaria...! Algo oíu, ou algo ventou, así que se foi detrás de min, discretamente, sen despedirse dos outros. De chegados á barra interpeleina con cara de venres..., ¡que venres era, aínda!

-¿A qué ves, sempre comigo, de vixía, que logo pareces o tustarelo do Cura de Montecubeiro, que non lle levanta as lebres, maldito unha, porque sempre está pendente das súas cheas, e así engorda? ¡Vante destituír por..., por absentismo laboral!

Pero ela nin caso, ao seu:

-As novas sempre están, e sempre estarán, cerca de quen as fai; neste caso, do noso político, do noso Presidente, e máxime cando leva consigo ao bar nada menos que ao seu Cronista! Ou moito me equivoco, ou aquí cócese algo grande, algo histórico!

Xa nos achegáramos a Xavier, alleo á nosa trafulca, doméstica en definitiva, así que falou sen reservas:

-Irei ao gran, ás tullas, directamente: Niso de Sa Calobra, o outro día, Isauro, ¡que ten dous anxos!, púxose de chufla, e riuse de nós ao vernos tan asustados naquelas reviravoltas da estrada. ¡Nin que fose da oposición! A cuestión é de disciplina partidaria, así que lle temos que armar una que sexa soada, un escarmento, unha que mereza pasar á crónica desta viaxe. Eu tolero toda clase de fumes, así sexan do tabaco, pero..., ¿fumes antidemocráticos, insubordinacións, nun Concelleiro do meu Concello...? ¡Nunca! Como tamén teño dous anxos, que me teñen quitado de moitos apuros, tan graves que para un só...; pois iso, que matinei nas posibilidades desas covas..., que igual se presenta unha ocasión propicia..., ¡pero hai que fabricala, pois as ocasións fabrícanse, como todo en política!

Na malicia sempre é fácil concordar, así que aceptei aquela proposta conspirativa con absoluta lealdade e fidelidade ao Xefe, e puxémonos a intrigar. Deume a palabra Xavier, algo parecido a como fan os políticos cos seus asesores:

-As covas son sitios medorentos..., ¡cando un vai só! Pero este non é o caso... Aló en Montecubeiro, aquel Afonso da Cordeira, aquel famoso enterrador, sancristán e campaneiro, que casou tres veces en segundas, pero enterrouno a cuarta..., pois que, para vingarse dun rival, que tiña moitos a consecuencia das súas esculcas repetidas, insistentes, un día de Misión, para que moscase de alí e lle deixase o campo libre..., ¡meteulle un fardel de moscabeiras ao macho do seu inimigo! Daquela moscou, ¡de vez! Pero o que é aquí en Palma, nin hai moscabeiras, nin hai Misión, que non a precisan, pois ata os xudeus se converteron; e logo que tampouco hai machos, quero dicir, mulos... Por outra parte, iremos nese bus, cos trastes á vista..., ¡así que, nin tempo nin lugar!

A miña dona, ¡que por algo é Secretaria!, e que ten o costume de ler os periódicos da localidade onde se atope, anuncios incluídos, que niso está máis "distribuída" cá Libreira:

-Aquí o meu cónxuxe está de Asesor de Prensa desta Xunta, que é unha das obrigas dun bo Cronista, pero o que é este, máis aló do encrucillado..., ¡nada, que para iso, e só para iso, delega na consorte! Hoxe viña unha carta ao Director na que uns veciños, de aquí mesmo, deste Ca´n, quéixanse de que hai un alemán que solta de noite un cadelo enorme, e moi fero, que seica o ten para garda-lo seu xardín... ¡Será para que non lle rouben os dactis! O caso é que ese animal non deixa durmir aos veciños!

Capteille a idea:

-¡Xa o teño: na Cova dels Hams! Pero ese alemán non vai querer prestarnos o seu cuzo para levalo connosco, tal que nun saco, e despois apoñerllo ao Isauro, na propia cova, daquela que apaguen as luces. ¡Oes, era boa, se funcionase...!

Xavier, que ademais de ocorrente é un tío práctico, ¡Adaíl, Presidente, Führer...!, apuntou a solución ideal, os detalles, o atrezzo:

-Os ladridos dese can..., de postos nunha gravadora..., tan só con darlle marcha..., mesmo por detrás do Isauro..., de súpeto..., nesa cova..., daquela que apaguen as luces...

-¿Como conseguimos gravar..., iso, sen perigo para nós? ¡Os atentados teñen os seus riscos, e non só para o atentado!

-Para gravar..., ¡con encirrar o can, desde fóra, chega! E por se acaso, levamos unha cadeira destas, para defendernos...

Á Secretaria non lle gustou a simplificación do Presidente:

-Iso é perigoso noutro aspecto, pois ese alemán, polo feito de selo, se tan precavido é, tirará de parabellum...

Un Presidente, do que sexa, ou é un home de recursos, de iniciativas, ou non é nada:

-¡Tate, e párate, que témo-la Delia, que acabo de vela...! ¡Aí volve, aí está! ¿Non sabedes que é periodista, ademais de Guía?

Non houbo pegas, pois a Delia aceptou acompañarnos, ¡avalarnos! De chegados ao chalé do teutón, segundo o plan previsto, encirramos o seu can, que nos ouveou un aria magnífica, ¡gravada ad hoc pola propia periodista! O malo, ¡ou o bo, segundo se mire!, foi que daquela mesmo asomou aquel xermano, o da parabellum, con ela na man, e seguramente montada.

-Mire, señor, querido Herr, eu sonlle..., ¡Enxeñeiro de son! -Ocorréuseme isto, presentarme ao alemán como "enxeñeiro", que é a mellor credencial, e con ese currículo, amigo seguro. -Trátase de que porfiei con esta periodista acerca de que os decibelios do seu dogge, comparados coas explosións e cos pitados deses autos que pasan por esta avinguda, acelerados..., iso, que nada, incomparables, pois o can, ao seu lado..., ¡música de anxos! A cousa, para abreviar, é que xa temos recollidas dúas gravacións: a do seu can, a do seu dogge, por unha parte; e a dos autos, nestoutra gravadora. Con isto imos facer un estudio científico, fónico, no meu Laboratorio. E despois, amparada no meu certificado profesional, técnico, esta rapaza escribirá un artigo, unha réplica contundente, no mesmo periódico, para darlle a razón a vostede... ¡Si, a vostede, que non dubidamos de que a ten..., pero hai que demostralo!

O prusiano, de agradecido, inocentón como todo alemán que se estime, gardou o can e abriunos a porta grande, convidándonos a cervexa, ¡e incluso nos quixo obsequiar cuns cantos marcos, de propina, para gastos e molestias, séxase, para unta-lo noso aparello a fin de que lle fose favorable o resultado da analítica! Nin que dicir ten que Delia foi amabilísima co señor, co Herr; ¡tanto, que a pouco bícanse!

Todo foi discreto; discreto, eficaz e brevísimo, cuestión de minutos, así que aqueles colegas, nin sequera os polenses, nos botaron en falta, coidando que estaríamos na barra, axudándolle ao noso Xavier..., ¡a dilatar os vasos!

-.-

Ao outro día, sábado: Estes chans de Mallorca pódense cruzar, en bus se entende, amenizando a viaxe con chistes ou sen eles. Se os chistes son verdes, é que son forasteiros, de baturros case sempre; e se resultan ocres, con tese, tal vez teñan un punto de sazón, de retranca caseira. Por outra parte, nada máis fácil que pinchar casetes, xeralmente de alta aceptación para estes mozos da Terceira, pois os pobres criáronse/criámonos con tantas restricións, de todo tipo, que agora andamos..., ¡de muxicas! E conste que para iso, tamén para iso, os galegos somos do máis prudente neste mapa toural ao que chaman España; quere dicirse, que niso só nos gañan os portugueses.

En vista do fracaso daqueles discos, adurmiñada a nosa xente pola madruga da convocatoria, despois de tantos días de gran intensidade emocional/turística, a nosa Guía, a nova, Beatriu, viuse obrigada a gastar saliva, por cansada que estivese; ¡ela, tamén ela! Primeiro lembrounos cifras, estatísticas, pois estes mallorquinos, nosos coetáneos, logo parecen fenicios da primeira xeración nisto dos números: Media de avións, iates surtos no seu litoral, horas de sol...

Cousa vista e sabida, que non tivo aceptación, pois o noso, a estas alturas, son os sentimentos e non as máquinas, o chocolate espeso e non os bronceadores..., así que se meteu, entrouse, por onde lle cadrou, ¡por onde menos sabía! Que se a idiosincrasia do payés, a queima dos montes e maila súa relación certa/suposta cos asentamentos urbanos, as producións do campo balear, as moendas, os sistemas de regadío, as causas, tamén certas/supostas, da súa desertización, especialmente no Pla mallorquino... ¡Para o carro, Beatriu, que diso sabemos mogollón, e non pretendas ensinarlle a túa nai a facer fillos, nin fillos nin refillos!

Atrás quedaban, para entón, entre outras poboacións, Son Ferriol, Casa Blanca, Ca´n Fideu, Algaida, Montuiri... Indo pola parte de Son Monje a Guía foinos explicando que en Algaida podiamos/puidemos visita-la factoría de Vidros dos Gordiola; e tamén se detivo na descrición duns bailes que arrancan do medievo, aqueles dos dimonis; bailes e danzas, danzas e bailes nos que se fan diabruras chocarreiras. ¡Natural, tratándose de diabros...!

A todo isto aparcamos, ¡aparcáronos!, en Vilafranca de Bonany, entre ringleiras de froiteiras, ¡de froiteiras e de frusleiras! Síntoo polos tendeiros, pero estabamos saturados, ¡de todo, ou case que de todo!

Á altura de Petra fíxenme co micro e tiven a impertinencia de colaborar coa Beatriu evocando, lembrándonos, de Fra Juníper Serra, aquel sementador da paraula de Déu, un antecedente do noso Xosé María Sanxurxo, só que noutro Continente, e noutras circunstancias, pero non obtiven eco no meu paralelo, pois o Juníper debe sernos pouco coñecido; ¡claro, non saíu nas películas do Oeste americano...!

¿Das covas do Dragón, qué; ou é que non ides preguntar? Como dicía meu avó, aquel sabio do vello Montecubeiro, que o actual xa é distinto, un pobo, unha xente recastada: -Rapaces, do oído, nada crido; e do visto..., ¡do visto chega coa metade! Pois aquí, nós, tamén: ¡incrible! Nesta Seo, nesta Catedral soterrada, infinita, pragada de lámpadas relucentes no teito, ¡e sen cadeas que as sosteñan, que se aguantan soas! Outras, polo chan, ¡tamén de mil candeas! Só para comezar esta descrición farían falta..., ¡cen libros, ademais de entender algo sobre destilacións e calcificacións! Non me ides crer, así que, ide vosoutros, e tamén voando, in person..., ¡se vos leva o señor Montoya!

Vou referir, isto si, que, segundo o planeado da véspera, para asistir ao concerto que nos deron nese lago interior, subterráneo, no Martel, que seica é onde adoita aparcar a súa dorna o servizal Creonte, ese dos pasaportes da ultratumba...; pois que, ¡que nos sentamos correctamente! Xavier á esquerda do Isauro, eu á súa dereita, e a nosa Secretaria no banco zagueiro, discreta, disimulando, tal que unha apuntadora na cuncha dun teatro!

Tan pronto apagaron as luces, as últimas..., naquel intre de máxima escuridade..., aló abaixo..., aló dentro..., nese antro careónico..., e precisamente naquel concerto máxico, resoante, feiticeiro..., que algún dos nosos ben dixo que xa parecía unha melopea de anxos encirrando nos demonis daquel averno...

¡Clin!

Xosefina, atenta ao seu papel, entrou en acción dándolle marcha á casete do can..., así que os seus ladridos, impoñentes, máxime naquel ambiente, do dogge alemán, tan escandaloso e tan fero, gravados da véspera..., ¡remontáronse por riba do concerto, tapando a música!

Simultaneamente, sen un segundo de vacilación, deulle unha pinza, un tirón discreto, pero suficiente, aos tirantes do Isauro, tal que se o trabase aquel can pola retagarda..., ¡o propio emisor daqueles ouveos tan apropiados, mesmo infernais!

¡Pobre Isauro! A tal momento, con aquel ouveo lobuno por tras das súas orellas, galvanizáronselle os nervios: sístole, diástole, todo xunto, asemade, e deu un brinco enorme, altísimo, que parecía imposible dada a súa corpulencia, en acto reflexo, nun movemento instintivo, de conservación..., ¡e non por covardía, pois a cousa no foi para menos!

Ao redor seu, noso, berros, sustos colectivos, xenéricos, expansivos..., ¡un pandemonium, que nin un terremoto de grado cinco, e para iso, dentro dunha cova...! Menos mal que a Secretaria non abusou, que foi áxil en darlle ao off daquela gravadora, a tempo abreviado, antes de lanzala por encima de nós, ás canfurnias do lago, aos abismos..., ¡que dese xeito, facendo desaparecer aquel aparello, escamoteou o corpo do noso delito!

...

Coa alarma seguinte, conseguinte, enseguida acenderon as luces daquel antro marabilloso, ¡todo perfecto e ben acondicionado!, xusto, xustísimo no intre en que o noso Presidente, xa posto en pé, ¡como todos!, deu en berrar, irado, protestando. ¡Si, protestándolles aos encargados da cova!

-¡Isto é un engano, aquí fomos enganados! ¡A onde nos trouxeron, á cova dos cans...! ¡Meus civis, evacuemos esta sala, saiamos de aquí, desta cova maldita, deste inferno cheíño de cans, e para iso, doentes...!

O Vixiante máis próximo, estarrecido no fondo daquel anfiteatro, estupefacto, e xa coa luces acesas:

-¡Silencio, tranquilidade; non empurren, non se amontoen, que van esvarar, e caerán no abismo, no deste lago...! Aquí non pasa nada, que nada ten que pasar..., ¡salvo ese gracioso que se puxo a imita-los cans! ¡O que foi, que levante a man, que se entregue, que se dea por detido...!

Xavier, incontinente e irresistible:

-¡Esixo unha reparación colectiva..., por este engano! Aquí teñen un can, un polo menos..., ou tal vez sexa un lobo, dada a súa fereza..., ¡e non fomos advertidos! ¡No nome do meu Grupo esixo unha reparación, unha..., unha indemnización!

O Garda, desesperado, impotente, que non sabía como conternos no asento:

-Señor, por favor llo pido, que está promovendo unha situación perigosa..., ¡que se poden caer ao lago! Prégolle que non alarme...

Xavier, quitándose o cinto, e cos pantalóns sostidos dunha man:

-¡Deste can voume encargar eu, eu mesmo, a cintazos! ¿Onde está, que o esfolo coa miña navalla?

...

Para calma-lo Vixiante, ¡tres, que tres Vixiantes se presentaron, ipso facto, correndo, baixados, saídos, nin se sabe de onde!, pois aquel enfado pasou do Xavier aos Gardas, e á viceversa..., que incluso algún dos nosos tivo que darlles palabra de contención, facendo que lles axudabamos a poñer orde, a calmar na xente, particularmente nas mulleres. Calmado o rebumbio, pactamos cos Gardas que nos deixasen seguir en paz, concluí-lo espectáculo, pois eles, impoñéndose, pretenderon expulsarnos da gruta, desaloxala..., ¡e incluso falaban de chamar á Policía, ou á Garda Civil de non sei onde!

(Perdón, Isauriño, perdón polo que a nós respecta, á miña dona e a min, que ben sabes que fomos cómplices, pero non iniciadores, daquela chanza melodramática).

Con isto pasado, ¡pasado e resolto, calmados os ánimos e terminado o espectáculo!, saímos ao exterior dispostos a presentarnos naquela masía, ¡turisme rural!, achegada ás covas, onde nos restauraron a base de ben. Despois do susto, a enchente, ¿para aliviar, ou para todo o contrario? Xavier pediu, e pagou, dúas botellas de cava, e brindou por Isauro, pola súa valentía e polo seu compañeirismo, xa que nos perdoara expresa e abertamente, de motu proprio.

Pola tarde, con estes antecedentes asimilados, nas outras covas comportámonos con toda corrección, ¡mesmo, mesmo, coma se fósemos nenos da Primeira Comuñón! ¿Por qué, por qué este cambio?, preguntoume a Guía: -¡Muller, non che parece que xa rimos abondo; as xoldas tamén cansan, maiormente a partires dos oitenta...! (Non os tiña ningún de nós, pero, de postos a chancear...!).

O cruce por Manacor, esa Meca das perlas, á volta, foi do menos mercantil, case nada. Algún diñeiro sobráranos, pero o cansazo..., ¡que sempre vai por diante das xoias!

-.-

Outra vez, Missa; maletas, melancolía...

Outra vez, domingo, ¡a Deus grazas, pois as feitas cóntanse, e nós xa levabamos moitas! O que é desta..., ¡finish coronat opus! Día de reflexión, si, pero tamén de encarga-las ensaimadas, de face-las maletas, de recolle-los meus apuntes para ordenalos, para revisalos por se había omisións de importancia, preparando a volta ao regazo materno, á terra nai, ¡á Galicia nutricia, á das mámoas!

Esta xornada foi declarada polo Xefe, polo Fundador, polo Presidente, ¡don Xavier, e non só nos recibos da súa Contribución!, Día de profundis. Pero non nos quixo explicar o significado, qué era o que el entendía con esa expresión latinesca. Á volta daquela xira das covas limitárase a dicirnos, xa no hotel, na sobrecea, nada máis abri-la sesión, coma un foguete:

-Queridos cives, por paraulas de presente fágovos saber, e por ende, ordeno, mando, e fágolle escribir ao negro, ao noso Cronista, que, en canto ao día de mañá, domingo, queda proclamado, a tódolos efectos, Fira dos Emes: Missa, Maletas, Memorias aos amigos..., ¡e tamén melancolía!

¿Óeseme ben? Daquela queda entendido que será unha xornada non lectiva, ¡e isto afecta primordialmente a dona María Manuela...! Unha xornada de recollida, reflexiva, decretada pola Miña Señoría, e por ende, de estrito cumprimento..., ¡como pasa nas eleccións!

Nestas circunstancias, co sabido, sabido, co comido, comido, co bebido, bebido, e co vivido, vivido, por se alguén quere, ou precisa enxuga-las bágoas, aí, nesa avinguda, venden clines, que nesta sala non hai, nin quero, paraugas; ¡se alguén pinga, que vaia pingar á Tramuntana!

En consecuencia, mañá pola noite, que xa o anunciarán nesa carteleira, pero eu teño a obriga de ser previsor e de velar pola honra do meu Concello, darásenos unha despedida champanuda..., ¡que a temos merecida!

Atención, rapaces, pousádevos, que aínda queda un chisco desta película: Tanto para cear, como para bailar, quérovos ver cos paxelos dos días santos, particularmente as mulleres...; ¡tan ben vestidos coma se fósemos ás festas do San Froilán! ¡Dixen!

Pero..., a ver ti, Escriba, ou Cronista, ou como diabro te chames, ¿que fas, adormeces? Apunta isto que acabo de dicir, e que tamén o faga a Secretaria, antes de que esquezades as cousas importantes, que temos que quedar ben, e por escrito, como fan neses Axuntamentos de verdade..., ¡aínda que só sexa por simple paradigma, polo honor do patio, quero dicir, polo honor patrio!

Agora si que estalou o aplauso, cerrado, unánime, así que eu, para non ser menos, parei co bolígrafo, cousa que me preocupaba..., ¡polo honor do patio!

A Secretaria, miña dona a tódolos efectos, despois daquela ovación ao Xefe pediu silencio e apuntou unha minucia, un mero requisito legal:

-Señor Presidente, esta Xunta, esta Asociación de Xubilados Xubilosos, no que eu entendo, queda feita, creada, consolidada, máis, fronte a terceiros, farán falta inscricións oficiais, aló en Lugo, e despois, papel, unha resma, para que se apunten os socios potenciais, e así ir medrando, merecendo subvencións, xa que son o maná dos nosos tempos... ¡En definitiva, tes que legalizala, tes que legalizarte, para que sexas recoñecido como Presidente efectivo, revalidado!

Non estivo, non falou, con altura diplomática, ¡cousa rara nela, pero sería pola emoción!, pois o Presidente, por máis que aínda sexa un mero candidato, non tolera que lle ensinen, ou que pretendan ensinarlle, e menos en público, aquilo que coida saber, ou aquilo que proxecta, aquilo que planea, así que se enfadou; non moito, pero algo:

-Todo está previsto para cando chegue o momento propicio, pero será en Pol, na oportunidade correcta, e coa venia das nosas Autoridades, das verdadeiras, ¡e non este cachondeo que vos traedes comigo! Xa sei, ben o sei, que este Concello foi un tanto atípico: Un Consell de xoldas, ambulante e aberto, ¡si, vale!, pero, no de modélico, nin de legalizado poderá mellorarse, pois, onde moitos cocen, o pan sae cru!

Quixen apuntarme aos éxitos sucesivos, que para algo e por algo estaba traballando de balde, ¡nada menos que no cargo de Cronista!

-Señor..., don Xavier, unha Asociación ben fundada, ben dirixida, como é, como vai ser, a súa, ¡que xa o é posto que foi un Fundador máis fundador có propio José Antonio!, coido que precisará un Xefe de Protocolo, e neste caso, eu, modestamente, polos servizos prestados...

Quedouse dubitativo, que tampouco lle gustan as influencias, ¡xa o temía! Nin as influencias nin os chanchullos:

-Se a Secretaria, que ben lle chamas, iso, dona, che dá licenza para seguir traballando de bóbilis-bóbilis, daquela..., daquela igual te levamos connosco nas próximas xoldas, pero de Pinche..., ¡iso, de Pinche, polo pinchón que es!

De espertos, ao día seguinte, na mañanciña do domingo, a miña dona e mailo seu servidor, ¡o Pinche da Asociación, por obra e graza daquela promesa do noso Vigairo!, demos en matinar a onde nos dirixiríamos, a título privado, ela e mais eu, de afeitos á Sociedade, neste día de..., de profundis?

-De mañá, á catedral, -ordenou, -que é digna dun repaso, ademais de cumprir co noso precepto, que iso é individual, de propia responsabilidade.

-Teu dito, meu feito, querida esposa, o que mandes, que por algo me desposaches, e xa sei que, home casado, home domeado, aínda que tamén se di, home casado, muller é. ¡Non debo esquecerme que procedes de Cirio, da terra que lle asignaron ao heroe do Medullius, aquel Centurión, Ciro, así que, de casta lle vén ao galgo...!

-¡Efectivamente, aí está a clave, a clave da miña clau! -Foi canto me contestou.

Collemos un bus, que nos levou velozmente, e con bastante antelación, así que, en espera da Missa, démonos un garbeo polos arredores, pois tódolos monumentos teñen o seu anverso e mailo reverso, tal que as moedas, ¡cousa que adoitamos esquecer!

-¿Querido, retratámonos...; aquí diante, nós, ámbolos dous, collidos da man como temos por costume, coa Catedral de fondo, para inmortalizar a nosa visita, dun xeito parecido a como fixo dona Aurora co seu Chopin escribindo ese libro..., e tamén para que os nosos fillos, e tras deles, os netos, se encariñen con esta Mallorca tan..., presentable?

-¿Eu; retratarme, eu? Non, muller, pois con esta panza, estas nafres, as miñas cellas, que dis que che recordan as de Carrero Blanco, ¡outro intelixente que non o soubo demostrar!, e logo esta calva máis que incipiente..., ¡un espantallo! ¡Vou desentoar coa esvelteza da propia Catedral, que a temos de fondo! Fíxate nela, neste barco gótico, embarrancado nun rochedo: Eses arcobotantes, máis que soster as súas cúpulas altivas, máis que abrazalas, parecen unha escolta, un cento de cimitarras rendéndolle honores na alturas... ¡Que tíos máis listos, listos e traballadores, aqueles conquistadores de Mallorca, aqueles sucesores do Jaume I, co seu Jaume II, aquel do século XIII...!

-Maridiño, ao gran, e déixate de buscar evocacións e contrastes, pois canto máis contraste, canta máis fealdade, túa, por suposto, máis resalta a miña natural beleza, ¡digna dunha roseira de Rois! ¡Eu, ao teu lado, outro monumento! ¡E tamén sabes que non hai mal que por ben non veña...! -Riuse de min canto quixo, que é unha das súas bromas, pero só as fai cando me ve contento, satisfeito da vida.

-Muller, o que me faltaba por oír desa boca, desa boca mentireira, que hoxe non te miraches no espello...; outros, así tratados, así comparados, ¡acabarían no Xulgado! E logo que ti, -fixen por devolverllas, -con esa cariña redonda, con esa cute..., ¡de almafí! Mira, igual nos toman por xuetes, e daquela..., ¡outra dación á Seo, tal que esa estrela de David, outra! Será mellor fuxir..., ¡sen deixar rastro!

Ela, xa cesante como Secretaria ao disolverse, transitoriamente, claro, aquel Xuntoiro vacacional, dona tan só dos meus secretos, insistiu, rebateu, aludiu...; ¡en definitiva, fíxome rabiar!

-¡Marido, estás en órbita! Abáixate e pondera, cos pés no chan, que a estas alturas da Era Cristiá, os xuetes, os verdadeiros, ou que exercen como tales, sonche estes Cóengos, estes levitas de sotana...; ¡tan redundantes son, que ata cobran por deixarnos rezar en sagrado! Claro que hai un truco..., ¡entrar cos da Missa, que é o que imos facer, xa que para iso viñemos!

Non nos retractamos, ¡retratámonos! En efecto, así foi, collidiños da man, ¡noivos eternos! Coa nosa máquina, por se acaso, que nola disparou, graciosamente, amablemente, un melenudo daqueles que adoitan acobarse na balaustrada, que tal semella un codaste, por abaixo da Catedral.

-Rapaz, ti, con esas pintas, con esa pelame..., ¿o que é xudeu, xudeu non serás, ou si?

Riuse a cachón, supoño que por causa do pouco fisionomista que son:

-¡En absoluto, que nin parecido! Musulmán; son un musulmán, dos de Allah; ¡por máis trazas, estudante! Son un devoto, un imitador do noso Avicena...; ¿entende diso, do que estou a falar? ¡Pois con isto, quedo presentado!

-Home, é que así, tan europeizado...; ¡tomeite por un ladino!

-Disfrace, o que é un disfrace, pero de integrista, terei que poñelo nas vacacións, cando volva ao meu Agadir. Para daquela fareime arroca-la cachola, embutíndome nunha xilaba e calzando babuchas..., ¡pois con iso xa me recoñece por fillo meu pai, un tal Sidi Mohammed Ben Hossain Ben Mohammed! ¿Que lles parece isto, isto das metamorfoses ultramarinas?

-Rapaz, de presente, con esa carauta de indoeuropeo, ¿queres que te retrate? ¿Si? ¡Mírao ben, que te poño por diante desa Almudaina..., pois ese edificio é máis teu que noso! Despois, desde Galicia, mándoche as fotos que resulten ao teu Agadir, ao enderezo de teus pais, pois así pensarán que reconquistaches Medina Mayurca...; ¡ti, ti só, facéndote pasar, disfrazándote de ario! ¿Cómpreche?

Esta oferta fíxolla a miña dona, sempre tan amable, pero aquel mouro, aquel musulmán, aínda máis amable cá ela, non lla aceptou:

-Señora, vade retro, que vostede quere arruinarme; e de paso, que padeza en Agadir outro terremoto. O que quere, e se non o quere o que propicia, é que me deporten, tal que a Smara, cos tuaregs..., ¡para vixia-lo Polisario! Pois non, non señora, que teño tragos abondo con tragar estes tochos de Anatomía, que xa me teñen atragoado. Mentres, os meus paisanos, aló abaixo, polo mapa abaixo, gozan do seu té con herbaboa... ¿Un retrato meu, así, melenudo, e con pendentes nas orellas...?

Ante este razoamento máis ben tráxico, ¡que a vida é un cóctel, xolda e traxedia, cunhas pingas de vinagre!, compre calar, que xa non hai Perineos, pero o que é Estreito..., ¡estreitados seguimos, estamos, andamos; demasiado! Despedímolo con formas árabes, na súa propia lingua, en chelja...; máis ben para que aquel rapaz non a esquecese, de atarefado e de tan confuso que andaba, que estaba, ¡entre a súa Anatomía e mailo seu pendente unisex!

Xa dentro, na propia Catedral, repasándoa, moito tempo lle botamos ao baldaquino de Gaudí, que o miramos todo ao redor, sen acabar de decidirnos:

-¿Querida, dicímoslles que nolo saquen á porta, aí fóra, ao Parc de la Mar..., para velo mellor, con luz natural..., antes de criticárllelo?

Xa sei que é pecado argallar coas cousas do próximo, pero ámbolos dous coincidimos na carraxe de non atoparlles defectos, nin aos hospedeiros nin ás súas cousas, salvo, se acaso, ese armatoste gaudiano. ¡Mágoa!

-¡Estás tolo! Ao Parc vou eu; deseguida, para airearme, que entre unha Missa de tanta predicanzaina...; ¡canto mellores son os fregueses, máis aguantamos, máis nos endelga o Clero! E logo está a fatiga de tanta contemplación artística..., ¡que levamos dúas horas aquí mesmo, no sitio, chantados nesta Seo!

Chantados, sentados e asentados, de novo, naquel paredón da Plaça de la Almoina, encordei, para facela rabiar outro pouco, ¡que se pon máis colorada e máis guapa!

-¿Que; non querías que baixásemos ao Parc? ¿Izamos a áncora, e tensamos as velas?

-Non, marido, acouga, que este recuncho é bo, boísimo, incluso para parrafear. ¿Ou é que xa non te acordas dos nosos parrafeos na fonte de Rois? Aquilo xa pasou, pero aínda podemos ter ocasións e situacións guapas, ¿non cho parece? De propósito, ¿sabes en qué estou matinando?

-¡Se non o sei, podo adiviñalo: en volver a Mallorca nas viaxes do ano próximo!

-¡Frío, frío! De presente, a Historia evócoa eu, que se fose hoxe en día, nestas Españas, coa democracia ao lombo, non houbésemos tido nin Conquista nin Reconquista, e tampouco racismos, que todo iso sobra! ¿Non ves o caso dos alemáns, que ti mesmo opinas que gañaron a Terceira Guerra Mundial sen infantería e sen pegar un tiro..., só fabricando maquinaria, químicas, aparellos de precisión, ¡as máis das veces con galegos, e con materia prima importada, que nin gastaron da súa, da que podan ter despois daquela dilapidación de Hitler, que por non ser, nin alemán era!

Fíxena rabiar, outro pouco:

-Iso logo foi coma aquel cuco da Braña que tódalas noites cambiaba os marcos, tal que unha cuarta, e ao ano seguinte xa chegara á finca do outro, do de máis aló, raiando con Millares...

-Bromas son bromas, pero, ¡case! Co seu marco, con esa moeda cadora máis forte, cadora mellor produto, máis exportación e menos importación..., eses alemáns non invadiron un leiro senón medio mundo! Por aquí andamos, de presente, en medio dos seus chalés, ¡alemáns por todas partes!, en paz e contemplativos, mesturados, mouros, xudeus, cristiáns, africanos, asiáticos, americanos, melenudos, rapados..., ¡que nin a Torre de Babel! Xuntos e revoltos, intercambiando bens e gozando de canto fixeron, de canto deixaron feito, aqueles antigos, uns e outros...

-¿Estragando as herdanzas, e a pesares diso, felices, non si? ¡Moito cambiaches..., neste ambiente cosmopolita!

-É que non só de pan vive o home; o que compre é saber gañar sen guerras..., para despois gastar e gozar en paz e coa graza de Deus, sen fobias, que para iso están os dogges, e aínda sobran!

Dobrei a cerviz, ¡en acatamento, por costume!

-Muller, ata terás razón, que neste plan, no teu, se che fixesen caso, propoñías que lle desen a Mallorca un Nobel da Paz; un Nobel colectivo, polo que levan feito, polo que nos levan aguantado..., ¡tanto, que incluso lle perdoaron á súa Dudevant en pro da convivencia pacífica! Pero, ¿non será demasié? Mira, nena, que o difícil sempre é poñer por obra as utopías..., e ti vas tropezar cos cordos, cos aproveitados, calquera día, polo moito que abundan!

-Non, eu non, pois esa xestión va-la facer ti, ti mesmo, en por ti: Proponllo ao noso Xefe para que curse esta iniciativa á Academia Sueca...; ¡se acaso por medio dalgunha sueca, desas de medio bañador, que aquí en Mallorca case abundan tanto coma os alemáns!

-¿Esas dos bañadores dunha peza, dunha soa? ¡Non sei, non sei se será poñelo en tentación, e ti presumes de ser amiga da súa Argentina!

-¿Non hai ese dito de que máis tiran dúas tetas que dúas carretas? ¡Pois iso tamén é válido nos cauces diplomáticos!

Á noite fíxeno así, iso da proposta para o Premio Nobel da Paz, pero daquela Xavier, ¡un tío pragmático!, achantounos, maxistral coma sempre:

-¡Ti, para os negocios..., nin coa pluma! Vouche dar un consello; de balde, que tampouco ti cobras: ¡Nunca lle chufes a vaca ao vendedor..., nunca! Pois aquí, con estes mallorquinos, ¡a mesma política!

-Xefe, esas precaucións con respecto aos prezos..., ¿ou é que pensas volver ás illas, ás Balears, capitaneando outra de vellos, arreando vellos, e non só aos de Pol?

-¡Pois, si; unha vez ao ano, coma a confesión de Pascua Florida, e fareino con gusto, se Deus me conserva, para ben da Patria! Na próxima penso meterte a ti de embaixador para que me proclamen..., Visitante de Honra!

¡Que cacho político este Presidente! ¿Por qué non o farán Alcalde, Alcalde efectivo? A verdade é que o ten merecido... (Digo isto, tamén un pouco, porque me propiciou invitándome no bar a un copazo de Licor de Palo). O dito: ¡Un Alcalde clásico!

Coa equipaxe a punto, xa na habitación, ¡inesquecible, calmosa, 545 do Hotel Calma!, despois de tanto baile, despois de tanta despedida, ¡con muiñeiras!, non conseguín aquieta-los nervios, saturado de emoción, así que asomei á balconada para serenarme un pouco, ao resío balear. Aínda quedaba xente, ¿colocada, descolocada?, peripateando polas avingudas. Matinando e matinando, que ata non é nada bo para a saúde matinar demasiado, volvín ao interior para dicirlle á miña dona:

-Miña Estrela do ceo, encanto, levo unha frustración, ¡que parlei pouco cos nativos! Tesme que deixar volver para cumprir con esta obriga..., ¡e que non me teñan por desagradecido!

Pero non obtiven contestación, que xa se rendera ao sono; ¡despois do rosario, por suposto! En vista diso volvín á balconada e din en matinar, outra vez; alí falei só, e chufei Mallorca, case a berros, para cumprir coa miña conciencia. ¡Que cousa tan complicada, e á vez satisfactoria, isto de ter conciencia, unha conciencia cultivada, educada, indeformable, que tamén hai da outra, máis barata, pero rin! O caso é que a estética pode pasar de moda, pero o que é a ética..., ¡aprendan dos de Pol!

-.-

¡Deica logo, Mallorca!

Controladores na torre de Son Sant Joan

¡Luns! - Pero este é o definitivo, que non o derradeiro, Deus mediante. Aquela Asistenta Social, a que nos acolleu á chegada, a mesma, agora reaparecida, deunos a despedida. ¡Faltaría menos! No noso Hotel, ¡bo sinal, recíproco!, ninguén utilizou o Libro das Reclamacións, pero, non obstante, a queixa, o malestar, foron unánimes, pois ninguén, ¡ninguén!, nos invitou ao reenganche, ou polo menos, ao retorno, graciable por suposto; ¡que menos!

Manuela, que case sempre lle dixemos así pois o de María sobreenténdese, coas guías a bo recado, xa no fondo do seu saco de viaxe, contounos o último chiste, se tal pode chamarse:

-¿Xan, así, ao grande, barbeado e ben vestido, para onde vas?

-¡Vou de romaría, á festa do Azúmara! ¡Ujujuuu...! ¿Non óe-los foguetes?

...

-¿Xan, e ti, desa maneira, murcho, engurrado, canso..., de onde ves?

-¡Nin me fales, que veño da festa...; fun de trigo e volvo de relón, ao roulón, ben moído, esgotado de tanto baila-la muiñeira coa propia Muiñeira, coa de Mosteiro..., e iso que me abanou coa saia!

Pois así, máis ou menos así, engurrados, tanto a roupa coma os corpos, esgotados, ¡e non precisamente de baila-la muiñeira!, foi como retornamos aos fogares respectivos.

Iso de poñe-lo espertador para as catro, ¡da mañá!, só pode ocorrérselle á Xerencia desa Compañía Aérea, ¡barrenados que están en Madrid, de sempre! Para min, malpensado á forza de tanto vivir e de tanto observar, está visto que queren acabar con nós, con estes mozos irredutibles, aínda que sexamos da Terceira..., ¡e supoño que será por consignas do Ministro da Facenda! En troques diso, os tendeiros de Mallorca, os peleteiros, os ensaimeiros, os vendedores de postais..., todos quedaban facendo rosarios e novenas pola nosa saúde, pois, ¡se non a temos, non volvemos! Cóntase, -vouno dicir agora que non hai censura, -que os de Burgos tamén fixeron novenas e outras rogativas, tres anos seguidos, para que lles durase aquel choio da Guerra; ¡tres anos facendo de capital de España!

No vestíbulo do Hotel, ¡que espectáculo, qué eira de maletas! Só nos faltou ufar... Cos nosos azos ben que o faríamos, pero contivemos o balbordo para non escandalizar, que lles queda arriba, na piltra, unha remesa de madrileños. Tivemos dó deles e non os quixemos espertar do seu soño de grandezas..., ¡de Grandezas Prestadas! De non ser pola nosa delicadeza, pola nosa comprensión, ían saber os folgos que lles quedan aos galegos despois de quince xoldas, dúas semanas de fira, mañá por noite! Non tiña razón Manuela, pois o que é nos, ¿esmagados coma o galán do conto? ¡Ninguén, nunca!

Cómo sería de triste o noso partir que incluso lle asomou unha bágoa á Álida. Coido que, de collida confianza, non debemos ser tan aburridos como nos difaman, cando así nos acollen, e así nos despiden..., ¡a pesares das nosas canas e/ou dalgunha calva!

Os de Pol, maiormente os de Pol, son/somos así, incombustibles; sexa polas oucas, vitaminadas, do Azúmara, ou pola nosa mestura xenética, oestrimnios, romanos, bretóns, suevos...; ¡para inzo, unha raza selecta!

Álida subiu discretamente ao bus, ao noso, ao de Mundosocial, e de sentada pasouse un paniño facendo que atusaba nas cellas antes de coller o micro para anuncia-la saída. Xa no aeroporto, desde dentro, que nin se baixou, supoño que para disimula-la súa emoción, pero chiscoulle un ollo a Isauro, que era o máis visible, o máis voluminoso, toda agarimosa, melosiña, como pedíndolle que volva, que lle gustou, ¡e iso que non o viu saltar nas covas! Este boazo, ¡cen quilos de bondade!, que alguén chegará a velo nunha peaña, non ten picardía. ¡Silba, asubía, pouco, e iso que é de Silva! No seu limbo da inocencia nin se decatou do significado daquel guiño. Todo se lle volvía reconta-los paquetiños das ensaimadas, seguramente para que ningún dos seus sobriños deixase de recibi-la súa.

Xa no avión, recordeillo, máis ben meténdome con el:

-Isauriño, ¡que ocasión perdida! Outra tal non se che presenta, pois unha moza así de estilizada, unha Álida tan alada, tan alada e tan salgada, que nela todo é avantaxe, gaño, que se mantén só con ensaimadas, coa metade das que ti levas..., ¡e non te comprometiches, non lle pediches palabra para cando volvas! ¡Lamentable!

Se será bo, que non se enfadou comigo, ¡nin sequera co precedente daqueles ouveos da cova...!

En canto a Xavier, noso Xefe de expedición, olleino de cerca, xa dentro do avión. Volvía a estar meditabundo, rodiniano, concentrado, como se xa meditase no planeamento da próxima excursión.

Polo que respecta a Xermán, volvía serio, circunspecto, pero sen engurras. ¡Feliz, supoño!

Xesús sorría coma se o avión fose unha balsa de felicidade. Ese home é tan agradecido de Deus e da vida que tal parece lles botase azucre ás penas. Non se decata, ou non o sufre, co problema que ten enriba con iso de apadriñar ao Gaiteiro de Foz! Estas vacacións vanlle saír caras, que desta vez afróuxaselle o seu Banco, ¡o Banco Ventral!

Neste repaso subxectivo tamén reparei nos Ferreiro de Lugo. Viñan cargadiños de galanos, e supoño que ansiosos de entregalos pois consultaban a miúdo os reloxos.

En canto aos Libreiros, ¡Deu-los distribúa ben distribuídos!, estes letrados moito fan polo desasne dun país tan pouco amigo das lecturas como é España, toda, ou case toda, España.

¿De Sara e da súa amiga Pipa? ¡Uih, esas...; esas lembraranse de por vida daquel trenciño de Sóller! Do tren, da paisaxe, do poeta desairado...

Nestas meditacións tan elevadas, ¡por riba dos nubeiros, que nin os Picos de Europa!, regurxitando os meus agridoces, máis doces que agres, por unha desas veleidades da imaxinación lembreime daquel resumo que fixo a Dudevant comentando a súa estancia mallorquina, a daquel inverno: "Sempre soñara vivir nun deserto, e todo soñador inxenuo confesará que ten tido a mesma fantasía, pero, crédeme, meus irmáns, que temos o corazón demasiado tenro para pasárnolo uns sen os outros..."

De feito esta muller nunca chegou a vivir nun deserto dos de verdade, por máis que así lle chamase ao seu illamento mallorquino, ¡relativo illamento, máis subxectivo que obxectivo!, naquela Villa-Avente romana, poboada e despoboada, sucesivamente, parcialmente, só parcialmente, ao longo da Historia. A miña dona e mais eu, si, que nós temos vivido, ¡dez anos! nun deserto de verdade. ¿Non si, meu Sidi Ifni? ¿Non si, meu Sidi Aaiún? Pero concordo con esa gran escritora, con esa escritora do pseudónimo varudo, ¡só de pseudónimo!, que por gregarias que sexan as convivencias, vexestoriais que non senís, ou calquera outras, Deus nos dea humanos ao noso redor, sequera sexa de sparrings, para enfadarnos, para desabafar con eles, co máis próximo dos próximos. Certo é que me houbese gustado pasar un día enteiro na Tramuntana, aló arriba, eu só, pero..., ¡só un día!

Nada máis chegar á vertical de Zamora, ¡ángulos das rutas aéreas!, deume por olla-la terra, pescudando os límites da antiga Gallaecia. Día claro, clarísimo; aire limpo, limpísimo. Todo favorable. Pero o mellor estaba aló abaixo, aquelas mámoas, aquela saiba, aquela vexetación, aquel zume nutricio... Ben mirado, mirado desde arriba, todo Galicia é un cesto verde, enorme, de queixos esborrexidos, tetudos... ¡De queixos, non; de mámoas!

Daquela, nesta apreciación, nesa acumulación de formas pectorais, entroume unha querenza retornable, matricial; unha luxuria atroz, unha paixón fortísima por acaricia-las chorimas das nosas toxeiras, tan carnosas e tan acorazonadas, de ouro puro, pero aquel Piloto, casualmente o mesmo, aquel Montoya..., se cadra consciente de que o encanto meirande, o tirón máis platónico, está na distancia..., ¡pero sen tocar!, non tivo consideración das miñas apetencias, do meu frenesí, do meu desvarío, e seguiu voando, voando, aló arriba, sempre por arriba, cerquiña do ceo; ¡do ceo, pero tamén do Ceo!

Abaixo, nas inguas, nas vagadas, tal que nos Peares, nesa entreperna que forman o Miño e mailo Sil, a flora do seu microclima compoñía unhas anfractuosidades escuras, suxestivas, evocadoras...

Entretido nestas elucubracións, nestes deleites oníricos, así, de pronto, ao ollar naquela busca de infinitudes carnosas, enxerguei unha pelame branca; ou unha teta branca... Non, iso non, que fixándome mellor deu en parecerme a cabezota, ou o talaiot, dunha meiga, que seica son marimachos; ¡e xa non fose o seu monte de Venus...! Daquela exclamei, case que nun pesadelo:

-¡Bruxa maldita, desaseada, co pelo sen tinguir, espanzurrada medio a medio da nosa Galicia...!

A miña dona, ex-secretaria das nosas Xuntanzas, e como tal, como tal ex, con minúsculas, miroume con acritude, e zampou o primeiro que se lle veu á mente:

-¡Chalado, obseso, que es un obseso, que te obsesionaron tantas vellas xuntas, e por iso coidas que estás nun aquelarre! Iso de aí abaixo é un mamelo, o mamelo do Pico Sacro; moi bicudo por certo, unha especie de talaiot derrubado, que hoxe está tinguido de branco, seguramente por culpa dunha xeada, pois a neve, por agora, nin aquí nin na Tramuntana...

Non lle contestei, que xa perderamos aquela visión suxestiva por culpa dunhas brétemas santiagueiras que se puxeron a correr cara a nós, supoño que para ternos o camiño, para darnos a benvida desde as alturas. Aos poucos apareceu a terra, pero..., ¡cheíña de estrelas mouras, rutilantes, acibecheiras! Isto mesmo foi o que dixen, ¡ou é que houbo transmisión de pensamento, telepatía, que tamén se di!

-¡Estrela son eu, e non esas! Apéate da música e da poesía, e súbete ao cabalo..., ¡se cho presta Santiago! Esas salpicaduras son simplemente gotiñas de auga rebotadas do alcatrán..., que se odian cordialmente!

-Aurora..., digo, Estrela..., ¿é certo que estivemos de lúa de mel en Mallorca, ou é que me hipnotizaron os teus veciños de Pol?

-A ti só te hipnotizo eu, que por algo me chaman, e son, Estrela..., ademais de Xosefina!

Dinlle un bico de parafuso, e iso que estabamos diante de moita xente. Non me deu vergoña porque o fixen por dous motivos imperiosos: Un, en lembranza daquel que non lle puiden dar en Sidi Ifni, cando se baixou daquel DC-4, despois de casados por poderes, porque as marquesas da colonia española pedíronlle ao Xeneral Gobernador que me prohibise achegarme ao avión para divertirse os da sala de espera co espectáculo gratuíto do noso bico; así, ruboroso, daquela só lle din unha chucha pequerrecha. O outro motivo é obvio: ¿que pode, e que debe facer un marido namorado, con ocasión de semellante lúa de mel? ¡Pois iso, bica-la noiva!

-.-

Admito que todo o que por aló nos pasou, de tan extraordinario, pode resultarvos incrible, pero ante a dúbida só tedes que facer o mesmo: poñervos dun acordo cos veciños, e colle-lo avión, pois Mallorca segue no mesmo sitio, e cada día mellorada! ¡Se o podedes facer de mozos, mellor aínda! No que resulte insuficiente esta Guía, aí tedes aos Xubilados de Pol; e a maiores está a nosa Embaixada, ese Centro Galego centrado en C/. Singladura, 2. Tel. 971743839, e Fax. 263223. 07610 CA´N PASTILLA - MALLORCA, onde atoparedes de todo, desde cordialidade ata información; nesta última inclúo a súa revista trimestral, ADIALA, na que tiven a honra de colaborar desde o ano 1994 ata o 2002, no que, por ser capicúa, cansei!

A min quédame a conciencia tranquila do ben que vos aconsellei; se non ides, peor para vosoutros, pois aos mallorquinos sóbranlles amigos que os visiten, que os visiten e que os aprecien!

Xosé María Gómez Vilabella

Unha mámoa

Un talaiot circuncidado

-oOo-