UN CRIME DE IDA E VOLTA -II-

.../...

O crime foi comentado lo menos en cinco leguas á redonda, que era o que abarcaban entón os díxome-díxome das lareiras, pero, debido acaso ao prestixio de que gozaban as familias involucradas así como a febleza das probas aportadas ou atribuídas no xuízo, ninguén se atreveu a redactar a copla correspondente, así que, ¡unha menos para o violín da Cega de Gondel!

Esta segunda parte do crime atribuído, con ou sen razón, ao Ramallosa coñézoa de primeira man, así que a vou trasladar aquí, enteiramente, pero pasada ao galego, pois algún destes papeis está escrito en castelán, que era o que se estilaba daquela, o que ensinaban naquelas escolas que viñan dos frades. Tentarei ser exacto nesta versión, dentro do que me sexa posible pois nos orixinais hai máis de catro riscos, e algún que outro corremento das tintas. ¡Con iso e con todo, para min, un documento histórico!

A cousa foi así: Naquela colonial que fixen desde Ifni, en auto, no ano 1957, precisamente a mesma na que o Istiqlal marroquí nos arremeteu, de fronte e adrede, cun dos seus camións, mesmo á entrada de Safí,

Safí. Castelo dos portugueses, xunto do convento dos Franciscanos.

 ocasionándonos tres voltas de campá, ¡e menos mal que o meu era un De Soto, de 20 HP, pouco menos forte có seu camión!, reunidos con meu pai en Bergland, e falando das cousas que pasaran na parroquia, de pronto levantouse para ir á hucha dos documentos e volveu á cociña cun feixe de folios de papel de barba.

-¿Quere facerme a competencia, de pai a fillo; vostede tamén escribiu un libro sobre o noso Castroverde?

-¡Non exactamente, que outro o fixo por min, ti mesmo! Non se trata de ningunha historia de Castroverde, pero si dun episodio da mesma que tivo lugar, ou escenario, concretamente nesta parroquia!

Antes de alargarme aquel mazo de follas manuscritas, explicoume o seu contido:

-Xa me tes oído falar dese crime que houbo na rúa de casamento da Xosefa da Nogueira…

-E non só a vostede, pois meu avó e padriño, seu pai, ben detalles me ten referido, que incluso mencionaba un por un a tódolos asistentes, subliñando que se había algún inocente eran os invitados, pois na rúa, na eira, estaba, máis probablemente entre os acarapuchados, o autor dos disparos, que por certo era un tipo de boa puntería xa que, desde o palleiro, destripou ao Miramontes.

-Iso foi a primeira parte, que a segunda témola aquí. -Puntualizou meu pai.

-Cando vostede fixo aquela copla do outro crime, aquela que tiña cen pés, coma eses vermes, coma os vagalumes, pasouse un tanto, que non houbo cego capaz de memorizala enteira, pero isto…, isto de agora pásase de copla; dá para un libro!

-¡Rapaz, -que sempre me chamou así-, quente, quente, que te vas aproximando! Daquela que saíu o teu libro, o primeiro, ese de Castroverde, Bosquejo Histórico Geográfico, veume ver Ramallosa, que xa sabes que sempre nos levamos ben, con estes folios na alforxa.

-¡Non sabía eu que tivésemos un competidor na parroquia!

-Non, ho, que non é un libro, ou si, segundo se mire; ¡en todo caso é un libro de lamentacións, que nin que o escribise aquel Jeremías da Biblia!

Eu xa estaba intrigado, así que lle pedín que saltase do preámbulo ao libro. Isto foi o que me dixo:

-As verbas do Ramallosa, despois de pedirme que subísemos ao cuarto novo, ao da escola, pois era un gran secreto o que tiña que comunicarme, e xa arriba, díxome:

-Tocaio, como estás práctico niso de sacarlles coplas aos crimes, e se non o fas ti, igual me vale o teu fillo, agora que tamén deu en escribir…, aquí vos traio todo o que fun vendo, oíndo e sentido, mentres estiven no cárcere.  Cédovolo cunha soa condición: que non publiquedes nada en tanto en canto non se demostre dun xeito inequívoco, indubidable, quen foi o autor, o verdadeiro, daquel crime, tanto se fun eu como se aparece outro. De momento só quero estar entre os sospeitosos, polo si ou polo non, pois atéñome ao dito de que, Excusatio non petita, acusatio manifiesta!

-Eu, -continuou meu pai-, dinlle palabra de cumpri-la súa vontade, pero como me sento algo frouxo de saúde, traspásoche esta manda; iso si, tamén coa promesa de que cumprirás o encargo tal e como se nos fixo.

-¡Papá, aínda non coñeces ao teu fillo? Levo o teu sangue, e por tanto o teu apelido, así que mal fillo sería se non tentase parecerme a ti, e máxime coa de bos consellos que me levas dado!

Sen máis preámbulos, aquí van as escrituras, aqueles folios, do Ramallosa:

…/…

Como aquí no cárcere contamos os días polas veces que vén misar o Capelán, isto é, aos domingos, nestes apuntes non vou poñer datas, escribindo dun tirón o que vaia observando, así que, meus amigos, ¡se é que algún me queda despois do que se me imputa!, canto direi irá enganchado coma as contas dun rosario, séxase, con algún paternóster intercalado, que algo rezarei, ¡por se Deus quere escoitarme!

Empezarei dicindo e recoñecendo o agradecido que lles estou a meus pais, pois ocupándose eles do gando permitíronme subir acotío á escola do Convento, e así aprendín a escribir; se fose hoxe máis aprendería, que ben me pintaba facerme avogado aínda que só fose para a propia defensa, pois os demais de tal oficio…, ¡moitos e deles estaban mellor gardando as miñas vacas!

Tamén lle vou agradecer á miña muller que siga queréndome, a pesares dos feitos, ou mellor dito, das desfeitas, e de modo principal que fose á librería Balmes, e me comprase papel, pluma e tinta, así como unha pizarra e un paquete de pizarriños para ir facendo os  borradores, e así equivocarme algo menos. Por todos eles, antes de seguir adiante, outro paternóster.

Hoxe volveu a  misar o Capelán, así que, ou estivo de viaxe, ou é que só levo dez días. ¿Dez días? ¡Eu botáballe dez anos, polo largo que se me fixo! Predicou a berros, ata quedarse rouco, acerca daquel arrepentimento da Madalena; non lle facía falta subir a voz pois o que é o castelán entendémolo; tiña que berrar cando fala ou lee en latín. E diso do arrepentimento, ¿que vou poñer, qué vou opinar? ¡Iso si que está en latín, pois aquí non se entende, ou pouco! Non vin o primeiro que chorase polos seus pecados, como seica fixo aquela muller. Ou son, e somos, todos, inocentes, ou é que damos por ben feitos os feitos. ¿Por qué non están no cárcere aqueles que nos deron pé e ocasión de facer o que fixemos? ¿Por qué non traen aos provocadores, tal que a eses que ocasionan as fames, que é a mellor forma de fabricar ladróns? ¿Por qué se fala dos crimes, e non dos falsarios que os ocasionan? ¿Por qué prenden aos fillos, e nunca, ou case nunca, aos pais que os maleducaron? Lin, pero non me lembro onde, que houbo un señor que puxo en boca do propio Deus estas verbas: ¡Se este é o mundo que eu fixen, que o demo me leve! Cando volva o crego, se me deixan falar, que ata non sei a qué vén iso de que non se poda opinar cando falan os curas, heille pedir que nos explique aquilo de, Benaventurados os que padecen pola Xustiza. Máis ou menos, ¿quen se libra nesta vida de padecer por causa ou por culpa deses Señoróns que din que nos administran Xustiza?

Teño aquí, na cela,  un compañeiro que fai de auténtico espía porque pasa os días mirando para min, e iso que o noso ventanuco pouca luz nos dá; se tuso, mira; se me rasco, mira; e se escribo, tamén. Hoxe non aguantei sen dicirlle:

-¿Que; vasme acusar aos gardas do que estou escribindo, ou qué tanto ollas para min? ¡Se te aburres lee nesa parede, que ten máis debuxos e máis ditos co repertorio do Gaiteiro Galego!

O rapaz, xitano de pura raza, nos pelos e tamén nos falares, repúxose:

-Fasme graza, iso é todo, que con dous anos que levo aquí, compare, nunca vin a ninguén que tanto escriba. ¡A ver se o espía es ti, e me estás acusando de mal comportamento! ¿En qué che estorbo, ou é que ronco polas noites?

-Non me fas mal ningún, así que, para a túa tranquilidade, podes ler isto que levo escrito.

-¡Non podo; e aínda que puidese, non quero!

-¡Explícate!

-A miña escola foi o carromato; e canto me aprenderon foi a roubar cabalos, que niso me atraparon; ¡total por dúas bestas que desatei na feira de Adai! Pero deuse a malaxe de que eran as dos gardas do Corgo…

-¡A quen se lle ocorre roubarlles as monturas aos gardas!

-¡Eu qué sabía; e aínda que tivesen un letreiro, como non sei ler…!

-¿Que non sabes ler; de verdade?

-¡Só sei face-la o!

Quedei calado, pero el tamén; aos poucos veume a idea:

-Terá que ser na pizarra, para poder borrar…, pero de aquí non saes sen saber ler e escribir, que diso encárgome eu, como que me chamo Xosé María!

-Ten presente que son xitano, e cando saia de aquí, que me faltan dous anos, daquela terei que volver aos cestos, a roubar bimbios…, e se cadra, algún que outro cabalo!

-¿Dous anos? ¡En dous anos fágote mestre, e daquela ensinas á túa xente; se alguén ten que roubar para pagarche, que sexan eles, os outros, os analfabetos!

En agradecemento deume un abrazo, tan forte que a pouco me afoga. E aquí estou, dándolle á pizarra, que ata me parece que as colle voando…, ¡mellor cas bestas, que non soubo distinguilas!

-.-

Sei que é martes porque veu a miña muller ao mercado de Lugo, ¡que miúdo madrugón se deu para vir na egua, pola Granda da Amurín, e chegar á hora que chegou! Trouxo un saco con pitas, e ovos na alforxa, que lle serviron para facer cartos e mercar chocolate, que por certo deixáronllo pasar; o que non sabe é se foi por benevolencia do Garda ou porque lle deu unha das libras do chocolate. ¡Igual comprenden que nos manteñen mal, e por iso disimulan! O que lle fixeron foi parti-las libras polo medio, e cando preguntou o motivo non recearon en dicirlle que se teñen dado casos de que os chocolateiros metesen limas no medio, antes de que arrefriase a masa. ¡Estes de Lugo son máis xitanos, aínda máis, có meu alumno!

Pregunteille se lle puxeran mala cara en San Cibrao, na Misa do domingo, e díxome que apenas llela vira, que todos se ían revirando segundo ela se lles achegaba. Xuroume que non volve á igrexa ata que o poda facer comigo, que se seguen revirados igual acaban tirándolle pedras. ¡Miña pobre, o que ten que sufrir por darlle cabazas a aquel Miramontes, que ata lle deberan cambiar o apelido polo de Miramulleres!

Está disposta a face-lo outono ela soa, incluso arar e estercar. ¡Por algo a quería o…, o Miramulleres! ¡Vaia cartucho tan ben empregado!

Aínda non lle preguntara ao xitano cal era a súa graza, pero díxomo el, alegando que,

-Estou farto de que me chames Xitano; o meu nome é Xulio, Xulio Ximénez.

-¿Será porque naciches en xullo, no mes de xullo?

-¡Que va! Nacín un trece, que era martes, que por iso din os meus que me privou a Garda Civil; ¡cuestión de mala sombra! Os xitanos sempre nacemos en setembro ou en outubro, porque…, ¡porque decembro, e tamén xaneiro, son malos meses para apearse do carromato!

-¡Ah; ti estás aprendendo, pero eu, tamén!

-.-

Hoxe pouco faltou para que houbese unha fuga pois ao pasarlles a comida a uns tíos da cela de debaixo da nosa, botáronlle as mans ao pescozo ao garda das chaves, e se non fose porque berrou a tempo, e acudiron os outros gardas, Deus sabe o que pasaría. O castigo foi xeral: ¡Pan e auga por un día, para todos! Se isto é xusto, eu, cando saia, pásome aos mouros, pois é imposible que sexan peores, aínda que din que os botamos de aquí, de España, por malos.

En canto aos da miña parroquia, iso de que lle torzan a cara á miña muller, aos que tal lle fixeron, ou fagan, cando saia, no medio do campo voulles quitar a vestimenta, sexan calzóns ou saias, para que volvan a torce-la cara, pero coa súa vergoña, coa propia. ¡Crenlle ao Cura, crenlles aos Gardas, e non cren á santa da miña muller cando lles di que ela nunca foi dese Miramontes! O crego, nos seus responsos, tiña que pedirlle ao Miramontes que resucite, sequera sexa por un día, para que declare a verdade, que el si que a coñece!

¡Ai Deus, canto me acordo da miña muller, agora que todo se ara co de ferrro, co pesadísimo que é! Estando nestes pensamentos, un dos nosos vixiantes preguntoume se estaría disposto a ensinarlles a eles, tal e como fago co xitano.

-¿E a cambio, qué?

-Pasariámoste  a unha cela onde esteas só, sen xitanos.

Coido que lle contestei a xeito porque nada replicou, e marchouse máis calado có Mudo de Silva.

-¡Non acepto, porque…, porque prefiro vivir con xitanos sinceros antes que con cristiáns hipócritas! –Foi o que lle dixen.

-.-

Está a mal comigo ese garda ao que lle neguei as clases, pero teño encantado, encantado e agradecido, ao xitano. Xa aprendeu a escribir o seu nome, e conta ata cen sen facelo polos dedos. Se non parece soberbia, vou poñer que me sinto capaz de chegar a ser mestre, coma aqueles da miña parroquia; o malo é que seica hai unha Lei, ou un Plan, algo así, polo que saen mestres en tres anos, pero, ¿quen me ensina aquí dentro, que só estamos os torpes, o pelotón dos torpes, os que non fomos capaces de evita-lo cárcere?

Non sei se foi por culpa do garda, pero o caso é que esta mañá leváronme á cela onde toman declaración, e cunha patada na entreperna, da que aínda estou doído, comináronme para que lles diga onde puxen a escopeta do doce. Claro que llelo neguei, pero expoñéndome a que mos baleirasen a patadas. Cando me detiveron, e iso que tiña licenza de caza, leváronse a miña escopeta, pero, ¿que quererán dicir con iso dunha do doce? ¡Non me atrevín a preguntárllelo! Comenteillo despois ao xitano e díxome que hai que ter coidado co que se di, pois os que non aguantan o tormento declaran o mesmo que lles fan declarar, así non sexa verdade, e con iso agravan o preito, e co preito, o castigo. ¡Nunca pensei que me dese leccións un xitano!

Por veces éntranme ganas de rezar, pero non teño rosario, e se llo pido á muller igual me toma por un beato, por unha mulleriña. Cando estes merdáns do cárcere, que non son ninguén, que acaban de deixa-lo arado, non teñen piedade de min, ¿vaina ter o Todopoderoso? De todos modos, cando teña ocasión algo lle vou preguntar ao Capelán.

Ándame na cabeza isto dos castigos, isto dos cárceres. ¿Servirán para facernos mellores? ¡Dubídoo! Cando saímos ao patio, que nos sacan ao abri-lo sol, supoño que o fan para que non enfermemos, que así damos menos gasto, oio cada cousa e cada blasfemia destes compañeiros que ata penso que agora son peores que cando andaban polo mundo, libres. Uns está visto que son de mala natureza, e outros que non foron educados. Cando me vexa libre, voume preocupar de educa-los meus o mellor que saiba e poda, pois vexo que de aí vén a metade da malicia. O cárcere só ten unha boa: que aquí, de aburridos, temos tempo para pensar, para cavilar, para repasa-la vida. Tamén o comentei co compañeiro, e deume outra proba da súa sabedoría: Que isto de pensar no cárcere tamén serve para facelas mellor na próxima, para facelas sen perigo e sen maiores consecuencias.

-.-

Ao termina-la Misa fixen por achegarme ao Capelán, pero deseguida veu un vixiante, supoño que temendo que o fose agredir, así que lle tiven que dicir que quería confesarme. Daquela fómonos para un curro e comecei a falarlle:

-Mire, non é precisamente unha confesión, que se lle anticiparon os policías, e logo que xa a fixen aló na parroquia, por Pascua Florida, como manda o Catecismo, pero é que teño unha dúbida…

-As dúbidas tamén se poden formular na confesión. Di comigo: Ave María Purísima… ¿Cando foi a última vez que te confesaches?

-Xa llo dixen, polo Precepto. Pero o de agora é que lle teño medo a Deus, pois, estando por encima dos xuíces, ¿quererá facerme o favor de meterlles na cabeza que son inocente, e que na miña casa está o outono sen facer, e á muller sóbranlle ánimos pero non ten forzas para manexa-lo arado de ferro…

…

Non me tratou mal, non, que ata saín confortado. Como aquí son todos uns carneiros turróns, algo así temía do crego, pero deixoume con ganas de volver a falarlle. Preguntón tamén é, pero este señor faino de parte do outro Señor, que está por riba dese rei dos xuíces. O xitano preguntoume se cría en Deus, e respondinlle que en Deus, si, pero nos homes, non, que por algo nos fixo de barro. Riuse a gargalladas, tan alto que incluso veu o vixiante para ver qué pasaba.

Pola muller mandeille recado a ese parente de Rebordaos que teño aquí en Lugo, un que é militar, para que vexa a forma de facer algo por min, pero ata que volva, pasado o outono, nada podo saber. Os militares son moi rectos, e se cre o que de min apuntaron os gardas de Castroverde, mal me vexo.

-.-

Volveu a miña dona, ¡e nunca mellor dito iso de dona! Sorprendéndome, que a facía na sementeira, pero deuse o casual de que foi a Castroverde pedirlle á Garda Civil as nosas cédulas, a miña e maila dela, que as levaron ao rexistra-la casa, ¡eles saberán para qué lles servían!, e alí atopouse co Bonifacio do Coche, que saía para Lugo. Pediulle que a trouxese, e compraceuna. Isto agradoume dobremente: unha, porque confirma que non todos son inimigos, que non todos lle creron á Garda Civil; e outra, porque ardía en desexos de vela para saber se falou co parente de Rebordaos. O parente prometeulle move-los fíos, e iso xa é algo, ou máis ben moito neste interdito en que me teñen, desde os veciños á Xustiza.

Tróuxome unhas castañas asadas, que non llas tronzaron na porta como fixeron co chocolate do outro día. ¡Soubéronos a gloria, a min e ao xitano; quero dicir, ao Xulio! As castañas deullas o propio Bonifacio, que lle dixo que as trouxo do Bierzo, que alí veñen antes, de paso que foi por unhas pedras para un muíño.

¿Novas da parroquia? Se a iso se lle pode chamar novidade, que se está indo moita xente ás Américas, e incluso algún que outro morgado. Tamén me referiu que se learon dous irmáns de Maxide porque se lles antollou a mesma moza, e un deles tirou no pozo ao outro, índose seguidamente para as Américas, sen agardar a que o detivesen. ¿Que terán as mulleres para que así nos fagan tolear? Ten graza: cando as temos cerca, rifamos, sexa con elas ou por elas; e aquí, no cárcere, seica os hai que se efeminan, precisamente por non telas!

Viñeron ver ao Xulio uns cantos da súa raza, pero só os deixaron pasar de un en un; ¡ata os gardas lles teñen medo! Díxolles a todos o ledo que está porque xa sabe sumar, pero algún repúxolle que máis lle interesaba dividir, para repartir con eles cando volvan ás feiras. Eu propúxenlle levalo de criado meu, sempre que saia antes cá el da prisión. Tanto lle gustou a idea que me asegurou que pedirá reenganche no cárcere se o soltan a el primeiro. ¿Quen dixo que non hai quen amanse aos xitanos? ¡É cuestión de tratalos con consideración e con exemplaridade! Ten unha baralla e está ensinándome, di que en reciprocidade, a facer xogos de mans. ¡Deus me libre de ir a Montecubeiro facéndoos, pois daquela teño por seguro que me volven ao trullo!

-.-

Cruceiro das Cavozas, daquela.

-.-

Cárcere, tétrico, de Lugo

¡Como envexo aos que ven este cárcere desde fóra! A miña muller díxome que é un edificio horrible, pero máis diría se tivese que durmir neste xergón de pallas, ou de follas, ou de pulgas, que a tal momento xa non sei de qué é, pois de todo ten.

Preguntoume qué tal nos dan de comer e mentinlle, pois hai mentiras necesarias, inevitables cando a verdade non arranxa nada. Mellor será que se vaia tranquila, polo menos nese senso. Veu buscala Bonifacio para volver a Castroverde, pero eu non o vin, que tan só nos pasaron o recado. Foi mellor así, que me daría vergoña que me vise feito un mendigo. ¡Agora me explico por qué hai mendigos que prefiren pedir a roubar!

-.-

Non podo seguir escribindo, que nin vexo as letras. O compañeiro, Xulio, di que me arde a fronte coa febre; e logo que nin podo respirar. Paro aquí e fágolle ao xitano dous encargos: Que garde estes papeis debaixo do xergón para darllos á miña dona cando veña a Lugo, e que se poña a berrar para ver se me mandan un médico, que non resisto máis.

-oOo-

Isto pasaba en Lugo por aqueles días, segundo o relato de Ramallosa, pero na parroquia, en Montecubeiro, non había saídas da Misa nin retorno das feiras, Castroverde e Mosteiro, sen que alguén retomase o fío daquela crueldade, en plena voda, pois, ademais do crime, amargáronlles a festa aos noivos. A excepción estaba nos gardas civís, que deixaran de preguntar, satisfeitos có éxito da súa detención; o resto, aquilo dos romanos de que In dubio pro reo, estaba en latín; deixábanllo, e correspondíalle, ao Xulgado de Lugo..., pero xa non era romano!

O día de Defuntos achegouse ao cemiterio a viúva de Miramontes cos tres filliños, dous nenos e unha nena, tan cativos e tan abatidos que cabían debaixo dunha cesta, e sobraría sitio. Nin que dicir ten que acabaron cos xeonllos desfeitos, pois só se levantaron do sitio cando se lles achegou o párroco para aplicar o responso que lles correspondía pola confraría das Ánimas. Esta presenza tamén serviu para botarlle leña ao lume das lembranzas, pois a mediodía non había casa na parroquia onde non se falase daquela visita, dolorosa e dorida, ao cemiterio parroquial. Para ser máis exactos, todos non, pois aínda que os tiñan no mesmo camposanto, dos Ramallosa non se presentou ninguén; ¡os responsos daquela viúva dun vivo, dun vivo medio morto, retirado da circulación, a tal momento tiñan forma de cobra, de cobra enroscada, impotente, avergoñada, e non menos dorida.

O enterrador, vello amigo do Miramontes, ofrecéuselles para picar unha lousa, e poñela no sitio do Xosé Manuel, para que non houbese dúbidas cando lle tocase, por rolda, levanta-la terra, e coa terra, os restos.

-Sen que o digades, nin o saiba o crego, coa lousa sinalando, se eu vivo, e sigo neste cargo, cando chegue aquí vou facer que me equivoquei, ou cambio a cruz de sitio, para non tocarlle á vosa. Foi un mártir inocente, que morreu de morte matada, así que, por Deus, que mentres eu poda evitalo, esta terra é sagrada, e ninguén virá facerlle compañía, sexa home ou muller. ¡Por estas, que son cruces!

A viúva, en agradecemento, bicoulle a man, aquela man poderosa que igual enterraba como desenterraba, naquel cemiterio exiguo do atrio, segundo Deus ía chamando.

Avanzadas as labores outonías e medradas as noites, reapareceron as ruadas da Casa Grande de cada lugar. O de grande non significa que fosen inmensas, paceñas, senón que, comparativamente, destacaban sobre das outras de cada lugar, aínda que só fose polo tamaño da lareira, ou polo abastecemento de leña para atizarlle ao pote, presidente inamovible de tódalas reunións. Cerca dos tizóns, os pés quentábanse e as linguas abrandaban, co cal, quietiño e sen présas, cada quen falaba do que sabía, do que oíra e do que vira, aínda que as máis das veces a súa visión fose indirecta, transmitida, ou confidencial.

A noite de defuntos o señor Xosé María de Gómez tamén estaba presente no parladoiro da Casa Grande de Bergland, sita a poucos metros de onde alguén lle dera ao gatillo que rematou coa vida do padriño daquelas vodas, Miramontes, quen a tal momento miraba, ollaba os montes, pero desde Arriba, fosen ou non de Montecubeiro. Fixera punto na súa escola de Tras da Serra, que ninguén se libraba de ter defuntos da súa obriga, mestre e alumnos, así que cumpría adora-los Santos e rezarlles para que intercedesen polos ausentes.

Apenas quentadas as mans, a saliva fluíu, e as linguas desatáronse:

-Moita pena me deu esa familia dos Miramontes, hoxe, alí no cemiterio. Se de min dependese, se o puidese facer cunha ollada, como din que fan as meigas, habíalle crava-los ollos a ese matachín, un matachín que seica ía buscar ao Lavandeira, tódolos anos, para que lle matase os porcos, que el non se atrevía. ¡O que enganan as aparencias! –Concretou a señora da casa.

Gómez, o mestre, que non daba puntada sen fío, cravoulle os seus a ela, e díxolle, diante de tódolos presentes:

-Pois eu, aínda que llos estou cravando a vostede, non o fago con mala intención, pois iso de matar, merecidamente ou non, é cousa daquel que botou do Paraíso aos nosos pais; só botalos, e iso que delinquiran nada menos que en contra das ordes do propio Creador. ¡Foi boa pena que lle quitasen a Presidencia a don Nicolás, ao pai de meu tío, pois de seguir mandando habería cárceres, iso si, que é inevitable, pero o que é garrote…, só para os cochos da ceba!

A señora calou, pero non conformou. O dela, pero tamén o de todos e cada un dos xuíces da época, era a lei do Talión: ¡Ollo por ollo, e dente por dente! Nunca faltaba á Misa, e debía ser santa xa que tanto desprezaba aos pecadores.

Ao día seguinte, domingo, cadrou feira en Castroverde, e Gómez, aínda que ía poucas, tivo interese en falar cos gardas, que levaba tempo sen velos. Tivo por probable que os atoparía na taberna do Escardel, onde servían bo viño e mellores tacos de xamón, tan do gusto daqueles gardiáns da orde pública que nunca refugaban unha invitación, así viñese do máis execrable do seu partido xudicial. Sen pelos na lingua, que nunca os tiña, e na cabeza poucos, acaso por andar sempre de sombreiro, á sombra do sol, dirixiuse ao Cabo:

-Perdoe a molesta…, que xa vexo que están atendendo a estes señores da propia vila…, pero teño unha curiosidade; ou por mellor dicir, unha ansia de saber e de transmitir, que xa saberán que poño escola…

-Vostede dirá, pero abrevie, que interferiu a conversa que tiñamos con estes amigos.

-¡Pido desculpas; a vostedes, pero tamén a eles; e moito gusto! Quixera coñecer unha boa definición do que se entende, ou deba entenderse, por probas concluíntes. Preguntáronmo alí en Millares, na escola, e non souben responder, cousa que ridiculiza a un mestre que se prece.

-¿E vostede dáse de mestre? Probas concluíntes son as así estimadas, sexa por nós ao levantar un atestado, ou polo xuíz ao confirmalo. ¿Chégalle?

-De momento, si; e grazas; pero como xa tiña pensado pedir en Lugo, na librería Balmes, un Código Penal, se despois de lelo teño novas dúbidas, e a vostedes non lles parece mal, daquela falaremos…, noutro momento máis axeitado!

Gómez saíu ardendo, e os gardas, cos seus anfitrións, quedáronse rindo daquel burro que tales cousas preguntaba non sendo da súa incumbencia. ¡As autoridades, desde Roma, sempre quixeron, sempre preferiron, un pobo inculto, mantido con só pan e circo, que niso ¿descansa? a paz dos pobos!

-.-

Na semana seguinte, polo menos no barrio de Abaixo, da parroquia, ninguén se acordou daquel episodio, nin do morto nin do matador, porque houbo outras mortes, ben sentidas por certo: Dous cans de Penelas de Maxide, que apareceron mortos no curral, mesmo diante da casa, cunhas talladas de carne de porco cerca deles, que, segundo un cazador do lugar, cheiraban a estricnina. Dicíase que o Penelas non só estaba desgustado senón, e tamén, preocupado, pois, ao manexar importantes cifras de diñeiro das entregas, como xateiro que era, aqueles cans dábanlle escolta. ¿E se llos matou algún ladrón, coñecedor das circunstancias, para preparar deste xeito un roubo, un atraco? Neste caso non houbo sospeitoso, pero unanimidade en canto ao móbil, si!

A verdade non se soubo ata que, pasados uns cantos meses, un veciño mandoulle ao Penelas unha letra desde Cuba, por importe suficiente para que mercase, non dous cans, senón catro ou cinco. A explicación era convincente: Aquel cubano, que viñera pasar coa familia un par de meses, e de paso levar consigo ao irmán máis novo e a unha rapaza dunha casaría próxima, volvía cos seus a altas horas da noite, despois de…, despois diso, e molestábao que aqueles cans espertasen media veciñanza, descubríndose as súas ruadas secretas. Como o indiano era rico, doara cartos para poñer un cruceiro no camiño de ir á Misa, e por tanto no de pasar cos defuntos, este episodio local esqueceuse deseguida, á parte e ademais de que nunca se comentou nada importante habendo “roupa tendida”. ¿Que fixo aquel rapaz, en Cuba, coa “bela dormente”? ¡Nunca chegou a saberse; o que si se soubo foi que con ela non casou, xa que anos despois volveu solteiro! ¿Empregaríaa ben empregada, acaso ao servizo dos gringos? ¡Algo así sería, pois ela non regresou; nin volveu, nin escribiu! Un veciño que se daba de historiador e de filósofo comentou, tempo despois, alí nunha das ruadas da Casa Grande: “Se eu tivese irmás, prefería enterralas a mandalas para Cuba..., que é outra forma de enterro, pero, peor!”

-.-

As coplas estaban de moda nas feiras; cegos ou non, uns vendíanas, e outros, ademais de vendelas, cantábanas, pero o crime da Nogueira seguía inédito, que ninguén se atreveu a rimalo. ¿Quen é capaz de narrar un crime sen motivo, sen un motivo de categoría, sabido e comprobado, que impresione á xente? Por aqueles días falouse doutro crime na bisbarra, cometido polo “Desvirgador” de Caraño; chanza ou non, pero, de ser certo, ¿quen lles arrincaría un secreto de confesión aos curas da contorna? En canto aos gardas abondo facían con ter atemorizados aos paisanos…, suponse que para que non delinquisen!

O crime da Nogueira se para alguén foi bo, produtivo, foino para os padriños das vodas, padriños e madriñas, pois no sucesivo, ao ir menos xente ás rúas, ¡por se os palleiros soltaban tiros!, a economía estaba asegurada. Como perdedores, a xente maior, que deixou de acudir ás roldas das roscas e dos cigarros; por engado, o fogueteiro de Xerbolés e maila Narnexa da Ribadauga. Os curas, non, pois aínda que desapareceran aquelas prima noctis medievais, o regalo seguía sendo bo, xeralmente nutritivo; como pouco, un carneiro, á parte da súa participación no banquete nupcial. Tamén gañaron os rapaces, rapaces e rapazas, que así, ao non ter que saír de noite, á luz da lúa, ou saír menos tempo, antes comezaban a súa lúa de mel.

Os morgados tiñan de costume casarse ao ano seguinte da licenza militar, salvo que houbese mullerío na casa, que daquela non era doado colocalas, a menos que abundasen as onzas de ouro dotais! Iso de pasar dunha habitación colectiva, de irmandade, a unha individual, tamén creaba problemas de espazo e de división, que así estaban moitas vivendas de mal ampliadas, cunha fileira de pedras esmoucadas acusativa dun mal ensamble ou agregación. Cos varóns o problema era menor pois a súa pasaxe, así fose de diñeiro prestado, moi mal tiña que irlles nas Américas para que non a devolvesen nun par de anos.

Tamén ocorreu que os cazadores se cohibiron de andar coa escopeta ao lombo, ¡para librarse de compromisos!, salvo de día, e para iso cos cans da casa ao redor. Deron en vir revólveres, maiormente Beretta, ou Remington, con algún que outro Colt, que, aínda que avultaban, no peto interior das chaquetas de pana disimulábanse bastante ben. ¡Non hai mal que por ben non veña!, como adoitaban predicar os párrocos, comprensivos eles.

-.-

Código penal. Xosé María de Gómez, de paso que foi á Balmes por material para a súa escola, non deixou de preguntarlles por un libro onde viñese o Código; e mercouno, por suposto. Vendéronlle o do ano 1870, se ben coa advertencia de que seguise preguntando cada vez que volvese a Lugo pois tiñan novas de que Cuello Calón, Galo Ponte e Quintiliano Saldaña estaban preparando outro, que seguiría as doutrinas dos países máis evolucionados en cuestións xurídicas.

Nota do autor: En efecto, baixo a ditadura de Primo de Rivera foi promulgado o Código Penal de 1928. Xa no 26  o seu redactor principal, Eugenio Cuello Calón, publicou un Manual sobre delitos e penas que foi especialmente utilizado no ensino da época. O Código do 28 saíu durísimo, incrementando os castigos, particularmente a pena de morte, ¡que nin que volvese a Inquisición! En 1930 o Colegio de Abogados de Madrid, alarmado con aquel retroceso penal, que tampouco inhibía aos delincuentes, pediu a derrogación do mesmo, avogando pola reposición do vello, do de 1870.

-oOo-

Volvendo ao “diario” do Xosé María da Ramallosa:

Grazas a Deus, a Deus e ao médico do cárcere, que me foron quitando desa maldita bronquite que estivo a punto de trasladarme a ese purgatorio onde debe estar Miramontes. Se ese tío non fose tan argalleiro, tan imaxinativo, tan inventeiro, arestora eu estaría coa miña xente, e incluso cantando os Reis polas casas da parroquia, sen desesperación nin remorsos. Como eran tan amigos do crego de Montecubeiro, o da sotana vaino recomendar acotío, así que, de seguro, vai ter menos cárcere, menos pena, có que subscribe.

Xa que volvín ás andadas, o primeiro que debo apuntar é o ben que me coidou este Xulio, así que, dúas cousas: Se algún día saio, que mal sexa que ma dean perpetua pois os indicios que me apuntan non parecen de moito aguante, cada vez que se celebre na miña casa a festa do Santo, a cabeceira da mesa será para un xitano; e segunda, que estou disposto a pegarlle un tiro a todo aquel que me fale mal dos xitanos. Os xitanos viñeron a España buscando pan, pan e traballo; negámoslles as dúas cousas, e con iso, con esa especie de cárcere aberto, libre pero famento, colléronos unha rabia que non se lles dá ido, ni  a eles nin a nós.

Como parece que se me está dando ben isto de escribir relatos, de aquí en diante vou facer un catálogo dos delitos máis comúns dos que me vaian dicindo, sequera sexa para que os meus fillos, cando me lean, aprendan a distinguir o ben do mal, e incluso as consecuencias de parecer malo, que iso tamén é grave, grave e perigoso. O que non farei será irme ao seminario, e tamén por dous motivos: o primeiro, por ter muller e fillos; e o segundo, porque xa terei cárcere dabondo con este sen meterme no confesionario, e ter que perdoar aos que non me perdoan a min.

-.-

¡Plaf!, que case me rompo a man do cachetazo que lle din á mesa na que estaba escribindo cando me dixeron que trasladaban de cela ao Xulio porque..., “dos malas personas juntos en la cárcel pueden llegar a perfeccionar sus métodos operativos”. ¿Por qué non pode ser ao contrario, mentes inquisitoriais, sempre atidos aos malos pensamentos? ¡E despois falan de xustiza...!

Para esta soidade matinei e matinei..., ¡que teño comigo a solución: Voume desdobrar, coma se tivese un irmán xemelgo, eu no cárcere e meu irmán tan libre coma as lebres! Escribirei para el, e cando remate o presidio queimamos os papeis, acabouse a comedia!

Para comezar: ¿Por qué estou no cárcere, eu, e non ti? Simplemente por culpa daquela feira...; ti quedaras na casa, en silencio, e eu alternei con aqueles bromistas das verbas ocas, infundadas; despois viñeron as aparencias, as aparencias deste mundo no que todo é aparente, de superficiais que somos.

¿O cárcere remedia os erros? ¡Os que mandan sempre foron infalibles, que aí tedes o caso daquel Pilato que condenou nada menos que a Cristo simplemente polo que lle sopraron catro cretinos envexosos que se daban de autoridades.

Destes libros que me facilitaron os meus parentes para axudarme na defensa, xa que tan escura se presenta, tirei á conclusión indiscutible de que todo proceso xudicial ten, debe ter, como finalidade a busca da verdade. Para atopa-la verdade, os meus acusadores teñen que molestarse en reconstruí-los feitos baseándose en testemuñas certas e irrefutables; nunca en aparencias, nin en díxome-dixo.

Nun destes libros concrétase que, “A investigación contemporánea en torno á detección da mentira parte do suposto de que o mentireiro ten éxito só porque ninguén dedica o tempo e mailo esforzo suficientes para descubrilo. Daquela, falar da mentira é falar de dous actores: a persoa que mente e maila persoa encargada de descubrila”.

A teoría xa a teño clara, pero ¿e se non a levan á práctica comigo? Non sería o primeiro dos casos, que tamén soltaron a Barrabás!

-.-

Non foi difícil convencer ao capelán do cárcere de que Xulio ía por bo camiño acollido ás miñas leccións. ¿Que gañara España, que gañara o catolicismo, arredando aos xitanos? ¡Perdéramos ambos, todos! Non me debe ter por tan mala persoa cando intercedeu para que retornasen ao Xulio á cela antiga. Debeu ser a primeira vez na que un paio e un xitano se abrazaron con franqueza e con satisfacción compartida.

Eu seguín matinando nos desacertos carcerarios: Teño comprobado que os máis culpables adoitan ser aqueles que máis insisten na súa inocencia, máis frescos en definitiva; pero son inocentes os máis torpes, os incapaces de articular unha defensa convincente. E a todo isto, unha inoperancia e unha ineficacia nas persoas, autoridades, con responsabilidade esclarecedora. Non son deuses, pero si irresponsables pois sempre se pode afondar algo máis analizando con imparcialidade as circunstancias concorrentes. ¿Chegará un día no que a lexislación penal de cada país impoña sancións ás autoridades neglixentes? ¡Será cousa de pedirlle ao capelán que presente esta suxestión!

Vistas desde dentro, e por dentro, as institucións penitenciarias non me gustan; non sei cómo, pero si palpo que son escasamente rexenerativas. E logo está o fallo económico de que, con sentenza firme condenatoria, o interesado que teña posibles debía pagarse a súa manutención, como se facía nos cárceres feudais. ¿Estás aquí por culpa túa, e encima diso temos o gasto de vixiarte e de alimentarte? ¡Pois trátase dunha estafa, outra, a enésima!

-.-

Hoxe mesmo tiven ocasión de coñecer un caso, dos que moito abundan, segundo me dixeron: Unha rapaza menor de idade…, ¿por qué as mulleres aínda non son maiores de idade ata os 23 anos, cando é que se fan mozas antes cos rapaces, que xa lles vén a regra antes de deixa-la escola? Unha rapaza, digo, foi violada por este compañeiro da cela seguinte, e o pai dela prefire criarlle o fillo con tal de que este pillabán viñese á prisión por…, ¡por delitos que el xura son inventadas do pai da rapaciña, que nunca tal fixo! Verdade ou mentira, está acusado de estupro, que seica é iso que lle fixo á rapaza, cando sostén que foi ela a que lle dicía a onde ía levar as vacas…, adrede, para que a acompañase! Tamén de roubar castiros novos para facer cestas… Neste caso, ¿por qué llas compran, por qué as usan, se eran roubadas? O rapaz xuroume que aqueles castiros estaban entre as silvas, nos valados, e que a maleza que rozou para quitalos de alí, a limpeza que lles fixo, vale máis cás talas deles obtidas. Tamén o acusaron de que á saída da Misa levantoulle o rabo ao seu burro para que o Alcalde do lugar entendese que o tiña por burro, outro, outro burro cheirento. ¡Boa a fixo! Saíronlle tres anos, pero díxome que os dá por ben empregados, que así súa nai ten que cociñar para un menos…, en tres anos! Este rapaz chámase Eulogio, pero o que lle estou facendo eu é un elogio, un eloxio, pola filosofía que lle bota ao cárcere. (Que non me lea isto o Xuíz, pois daquela bótalle cadea perpetua, e son dúas fodas para este país: por unha parte, o que come, de balde;  e por outra, o que deixa de traballar, con tantas chousas que temos a monte e que podían dar trigo!)

-.-

¡Vaia trafulca hoxe no patio! Dous rapaces, que seica foron rivais na liberdade, seguen rifando agora, dentro, e o máis probable é que ela estea con outro a tal momento. Estúpido eu, metinme a separalos con tal acerto que os gardas consideráronnos trío en lugar de dúo. ¡Fíxena boa! Incomunicáronos, aos tres, co cal retiraron a Xulio para deixarme só. Abríronnos un expediente por desorde, e menos mal que me colle medio curado da bronquite, pero esta semana, cando veña a miña muller, non lle deixarán verme; iso, seguro!

¿Desorde? ¡Desorde o da Xustiza, que non ve, nin quere ver! Pero os que estamos aquí, de listos, pouco. O máis intelixente tiña que ceder, e buscar outra, que seguro as tiña mellores, tantas que hai atusmando polo postigo da porta, para ver se as van esculcar. Eu menos cá eles: Se tan burros son que pelexan por unha femia, ata dentro do cárcere, alá eles, que se lles sangraban as narices, como así as tiñan cando mediei, mellor tamén, que botaban fóra o mal sangue que teñan, e iso sen sangralos! Encima, que teña que sabelo a miña muller… ¡Ai Xosé María, Xosé María, que tes dous nomes, dous padriños celestiais, e nin entre os dous fan boa de min!

Isto de hoxe vai ser un inconveniente para a miña folla carceraria, así que entre o outro, e mailo de hoxe, empeóraselle o caso ao meu parente de Rebordaos, tanta xente que moveu a favor miña. ¿Pasará o mesmo fóra de Galicia? ¡Aquí, con tanto cacique, están fartos de recomendacións, así que din que fan cando, se cadra, desfán! Falando de facer: ¿Que farán con tantos xamóns que reciben eses mandantes, por non chamarlles mangantes?

Pasou un garda facendo a rolda, e chuspiume unha ameaza: -¿Non tiveches abondo con facer de galo no teu poleiro, e vés ao cárcere para sublevarnos esta piara de porcos? ¡Na próxima bronquite non aviso ao médico, que estás mellor no inferno que no presidio!

Non lle contestei, claro, pois sería agrava-lo meu porvir, se é que hai para onde!

Aló na miña casa, ou máis exactamente na da miña muller, sempre nos queixamos de que está un tanto separada das outras…; ¡ai, Deus, separación esta da incomunicación no cárcere de Lugo, que se volvo a enfermar, como non tire un cuesco…!

-.-

Se os gardas me trataban mal antes de meterme a compoñedor de rifantes, agora si que me desprezan. Onte mesmo tivéronme a pan e auga; pan duro e auga quente. E logo que me din de todo; non me insultan máis porque non terán un dicionario de insultos. Igual non debía escribir isto, pero fágoo polos fillos, que non hai nada como escarmentar en cabeza allea.

Ao vixiante que me trouxo o caldo díxenlle que así de frío na miña casa nin aos porcos se lles daba; ¿e qué me contestou? Un: -¡Pois de porcos que trata, que non che chegou coa que armaches na túa parroquia, e de preso segues armando camorra! ¿Debinlle responder? ¡Que va, pois non insulta quen quere senón quen pode! Aló queixabámonos do mandón que é o noso Cura, pero iso faciámolo os que aínda non pasáramos por esta gaiola. De tan cabreado que estou, apetéceme cantar, pero, ¿e se aínda os provoco máis?

Cando saia, que tódolos invernos acaban, e prisión perpetua espero non merecela, xúrolle a Deus do Ceo que cada vez que vexa un can preso, ou un paxaro nunha gaiola, que os vou soltar, así sexan propiedade do Rei!

-.-

¡Catro semanas espiado, e eu en sabelo! Moitas cousas me levan pasado nesta vida, pero a deste mes foi de película, como agora se di. A ver cómo as compoño para non escribir de máis, pois o papel anda caro, e xa vou na segunda resma das que me trouxo a muller.

Segundo estaba incomunicado, e sen previo aviso, abriron a reixa para que entrase o “Comé” de Luaces. Xa o coñecía de vista; primeiro, cando o levaba súa nai consigo, unha porque non tiña con quen deixalo, e outra para inspirar dó nas súas peticións de porta en porta; segundo porque, xa de mociño, téñoo visto na feira de Mosteiro facéndolles recados aos taberneiros. Os gardas nada me dixeron e el tampouco, que entrou máis caladiño cós ratos. Tiven que abrir fogo:

-Para empezar, cómo teño que chamarte, que por aló sempre che din, o Comé de Luaces?

-Señor, señor Xosé María, o meu nome de pías é Laureano, pero alí deron en chamarme así, segundo miña nai, porque ela, cando me levaba de porta en porta, e lle preguntaban por min, qué podían darme para comer, ela adoitaba dicirlles: -O neno come ben, pero o malo é que non ten. A xente deu en arremedala, e acabaron por acurtar o dito, que lles chegaba con chamarme “O Comé”. Vostede chámeme como queira, que eu entendo das dúas maneiras, pois, ¿de qué me vale un enfado, sendo pobre? Pero aí non acaba a cousa, que estes malditos gardas aínda me puxeron outro, que deron en dicirme: A ver, ti, ese do ano! ¿Que queren dicir, que estou de mal ano, que todo se me volven pulgas?

-Laureano, logo, me parece que non van por esas; ¡ano chámanlle en Castilla ao cu; o que non sei é se se refiren ao dos galegos ou tamén ao propio, ao deles! A todo isto, a qué debo a túa agradable visita, estando, como estou, incomunicado?

O rapaz, que non sabe mentir, ou lles ten medo ás mentiras, quedouse cortado, caladiño coma un morto.

-A ver, ho, solta; qué fixeches para que te trouxesen á tulla, e precisamente comigo, que estou incomunicado?

-Señor, ata será…, ata será que non teñen celas libres, que fixeron una redada de xitanos nese sitio das aforas, aí onde chaman Carqueixo, ou Carqueixas, non o sei ben. A min tíñanme cos carteiristas que pillaron polo San Froilán, pero…, non sei o por qué…; o caso é que me quitaron de alí…, que ata sería para levantarlle, a vostede…, iso, a incomunicación!

-¡Vale, vale! Daquela a levarnos ben, e se ronco, aguántate, que por algo son maior cá ti; como din no Exército, a antigüidade é un grado. Pero a todo isto aínda non sei de qué te acusaron; cando me prenderon a min, que eu saiba, ti andabas solto, facendo que traballabas nas rogas, ou nas mallas; apuros deses.

-Mire, voullo dicir, pois…, pois din que conta-las penas, alivia nelas! ¿Está de acordo? –O rapaz, medio asomando a orella, pero eu daquela nada captei, que moi burro debo ser. Calei para que falase, para que o “Ano”, ou Laureano, ou “Comé”, soltase os seus pecados.

-Vostede xa saberá que miña nai estivo de criada nese lugar que chaman Fonfría… ¡A fonte será fría, pero o que é meu pai, un can doente! Negou os feitos, e botárona daquela casa, así que non lle quedou outra máis que pedir polas portas; primeiro comigo na barriga, e despois comigo ao lombo, envolto, seica, nunha pelica de ovella que lle regalaron non sei onde.

De grandiño xa me coñeceu vostede, así que paso de largo. Fará…, dous meses, día arriba ou abaixo, amencemos con catro patacas na artesa; ¡catro, ben contadas, e para iso, roubadas, que roubara un cestiño delas nun horto de Trasín. Aquilo desesperábame, pois todos eran a dicir que me puxese a traballar. ¡Si, si, traballar; pero, onde? A min só me chamaban cando o apuro era total, e non tiñan outro mellor, máis forzudo, a quen acudir.

Miña nai botouse enriba un mandil vello, todo roto, para chamar pola caridade, e coa mesma foise para Mosteiro, mendigar algo, fose o que fose, así fose o que lles sobrase nas merendas. Eu cavilei: Se collo un saco, e me vou a Pousadela, entrando pola carballeira dos da Capela, que a continuación está a horta do Taberneiro, e eles adoitan estar pola outra parte da casa, onde teñen a taberna, atendendo aos que pasan para a feira, vaime ser doado atraparlles unha pita, alí, nos couceiros; retórzolle o pescozo para que non píe, métoa no saco, e de seguido, con saltar unha parede, xa estou no camiño da Ponte da Horta.

Interrompino:

-¡Ai, ho, e por iso metéronte en presidio? ¡Pois son máis burros que aquel que tiñas ti, que vale ben máis o gasto que lles damos, por mal que nos manteñan, que tódalas pitas de Luaces xuntas!

-Cale, que o do burro veu despois. Ao chegar á ponte da Horta agacheime detrás dun amieiro porque vin que saía dese muíño que teñen a medias con don Froilán da Cabana, a Sabela de Veiga do Outeiro. Nin se molestou en pecha-la porta, e arrimou a besta ao pousadoiro do muíño, pegando un brinco para montarse na albarda; despois aderezou a besta cara a Mosteiro… ¡O demo, que en vez de irse tamén á feira, díxome a orella: -Laureano, nunca mellor ocasión volves a ter; agocha a pita detrás dese ameneiro, que xa volverás por ela, e neste saco que levas ao lombo metes a fariña da Sabela, que sempre leva o trigo nun saco de liño, tan branco coma a propia fariña; despois agardas que baixen á peneira dous ou tres ferrados desa fariña, e métela no saco da Sabela; e o da Sabela, neste teu. Saltas ao prado da Cardona, e seguindo de par do río, chegas a Subarreiro nun pis pás!

-¿Fixécheslle caso ao diabro?

-¡Claro, coma sempre, pois entre o diabro e maila fame, é doado escoller! Pero vostede quererá saber o final, ¿non si? Daquela deixei o saco na casa, retirei da artesa as catro patacas, e envorquei a fariña trigal, poñéndolle un pouco de fermento que tiñamos alí nun curro. O paso seguinte era poñerlle a albarda ao burro e botarme cara ao monte do Carboeiro, que andaran por alí eses das travesas do tren, e había boa leña de carballo para roxa-lo forno. Ata aquí todo foi fácil, pero cando volvía co burro ben cargado de estelas, viume de lonxe a Sabela, que tornaba da feira, e ía cara ao muíño, naturalmente para recoller a súa fornada.

-¿Puido contigo? –Medio me rin chanceándome do caso.

-¡Ela, non, pero os gardas de Castro do Rei, si, que seguían en Mosteiro, e aló se foi tras deles a Sabela! Faltaba a fariña, eu pasei coas estelas, o noso forno fumeaba… Aqueles gardas arrearon comigo para Lugo, de inmediato, directamente, que nin se molestaron en interrogarme. ¿Para qué se as probas eran contundentes, incluída a masa de trigo que atoparon na artesa!

-Rapaz, din que a fame é mala conselleira, pero no teu caso tamén axudou o diabro… Se seguises libre, e andase ben de cartos, a solución dábacha eu, que aló na Ramallosa, mentres os meus nenos sexan cativos, e como hai bastante larganza, un mozo a tempo enteiro non nos viña mal.

-Pois…, se chego a saír de aquí, e coa promesa de que non lle vou facer dano algún á súa muller, que eu non saín a meu pai, ¡dino todos!, só pola comida, tan só pola comida, e algunha roupa vella que teña vostede na casa, conten comigo, ¡a tempo enteiro!

-¡Será cousa de pensalo; pero ti segue coa Salve, que de momento só rezaches o Credo!

Pouco lle quedaba por dicir, nin aquel día nin aos seguintes, que moi falador non era o tal…, ¡o tal Comé de Luaces!

-.-

Estivemos xuntos, na mesma cela, sen o Xitano, cerca dun mes, ata que unha mañá, despois destas papas que teñen máis de farelo que de fariña, presentouse de improviso, directamente cara a nós, un dos gardas do cárcere, e sen outro saúdo nin explicación dirixiuse ao “Comé”:

-Veña, fora, e de présa, que te espera o Director!

-¿A min? ¿E logo, vanme soltar?

-¡Iso, de momento, é moito dicir! ¡Arrea, e non recollas nada, que volverás presto!

Aló se foron, e como tardaban en volver, coidei que o pasaran a outra cela para que eu seguise coa miña incomunicación. ¡Aquí sempre hai que pensar o peor, pero esta vez non foi así! Apareceron os dous, e o Comé parecía máis tranquilo. Díxolle o garda:

-Despois do xantar, xa sabes: preparado para saír!

Nada máis entrar, Laureano colleume do brazo e tirou de min para o fondo da cela, na esquina máis lonxe do enreixado da porta.

-Temos que falar baixiño, que se nos oen fodeuse todo. A min trouxéronme con vostede para poñerme á proba, coa condición de que se conseguía arrincarlle algo acerca do seu crime, e llo contaba letra por letra ao Director, daquela soltaríame. Por iso me custaba traballo falar con vostede, que non sabía cómo facelo sen que notase as miñas picardías. Conteille o meu caso, e así fun gañando a súa confianza.

Hoxe coidei que só me levaban para darlle os informes ao Director, que me tiveron un bo cacho tirándome da lingua, pero cando se cansaron de preguntarme e de ameazarme, o Xefe fixo pasar, que estaba na sala de espera…, ¿adiviñe quen?

-¡Sería túa nai!

-¡Frío, frío! Era a Sabela de Veiga de Outeiro, e dixéronlle que xa me podía levar consigo, pero mellor pola tarde, que tiñan que facer non sei qué papeis. ¡Ela, precisamente a roubada, respondeu por min! Pero dixo que o facía cunha condición: Que xa miña nai entrara a servir con eles, cos de Veiga do Outeiro, e que eu tiña que facer o mesmo; como pouco, por un ano, pero de balde, só pola comida e algo de roupa, que así non pasaríamos frío, nin fame. ¡Veño ledo coma o cuco en maio!

O meu asombro foi total, por tódolos conceptos, pero aínda así tiven folgos para preguntarlle se non sería que a petición da Sabela viñese de vello, e que o tiveran alí, comigo, retrasándolle a saída, facéndose de rogar, para aproveitarse da confianza que collésemos os dous, ao ser vellos coñecidos.

-¡Oes, que eu non caera na conta, mais, polo que alí se dixo, xunto co que pensas, tal cal! ¡Cómaos o demo, que son ben listos!

Despois do xantar démonos unha boa aperta, pero fixémolo antes de que volvese o garda, non fose o diabro a complicar as cousas; máis ben nos despedimos diante do garda de malos modos, como que non houbera un bo entendemento. ¡As picardías que se aprenden no cárcere!

-oOo-

Acabóuseme a tinta, así que estiven sen poder escribir ata que volveu a Lugo a miña…, ¡a miña dona, que neste caso está ben dito, pois os meus donos son os gardas, e a dona, ela, ao cento por cen!

Nada máis irse Laureano o mesmo vixiante volveu á miña cela, pero esta vez co, xa querido, Xulio. Démonos unha aperta, aínda meirande cá de Laureano, e iso que se trata dun xitano, pero é que do “Comé” de Luaces quedáronme certas dúbidas: Prestouse a espiarme, a sonsacarme, e iso é moi grave tratándose dun veciño; pero eu puxen no outro pratiño o prezo da liberdade, que é sagrado, e máxime se lle engadimos a ignorancia e maila pobreza da súa crianza. ¿Que a ignorancia non é unha eximente? ¡Para Deus, si! Claro que nesta terra do caciquismo os sabios son poderosos, e os poderosos tiveron ocasión de estudar. ¡Vouno deixar así!

Levantado o illamento, a incomunicación, coa chave da porta, tacitamente, deixando pasar á miña dona despois de tanto darlle con ela nas nafres, foi motivo, para ambos, de gran ledicia; penso non equivocarme se digo que foi a mellor de todas desde que estou no trullo, ¡no trollo, no trullo, ou na tulla, que para min vén a ser o mesmo! Nesta ocasión non quixen amargarlle a vida contándolle penas, así que lle din os papeis que teño escritos, coa petición de que os garde na casa, con chave, na hucha, que non quero que os vexan os nenos, de momento. Meteunos na bulsa onde me trouxo unha empanada de mazás, e non lla cachearon ao saír, seguramente coidando que ía baleira.

Do que si falamos, e moito, foi das cousas, do ambiente, da parroquia. ¡Como se lle quere á parroquia de lonxe, por máis que un fose expulsado dela, ou precisamente por iso! Falamos de seus pais, dos nosos fillos, dos nosos veciños… En canto aos veciños hai un que lle tivo que parar os pes…, coa aguillada! Referiume que ese, pero non me quixo dicir o nome…, será por se algún día lle levanto a caiada! Daquela, eu levantei a caiada, e ela, agora, á aguillada. Pois o caso foi que ese Tal cada vez que ía coas vacas ao prado Grande das Cavozas, ese que tivemos que hipotecar, aparecía por alí, no seu, e do seu pasaba ao noso; un Fulano coa roda ao lombo facendo que arranxaba as augas. A súa conversa seica era insinuante…; terá oído que ela, co Miramontes, tal e cal, así que agora, que a ve viúva dun vivo, tería ollo de que podía soutar castañas en souto alleo. ¡Xa, xa, pois a miña castañiña ten máis espiñas que un ourizo cacho, e máis virtudes que Santa Petronila! Á terceira ou cuarta visita, ela, que non soltaba a aguillada das mans por se acaso, levantoulla e díxolle que se non largaba estaba disposta a pincharlle unha orella coa aguillada, e que despois diso iría verse coa súa muller para recomendarlle que lle dese o preciso, xa que tan desesperado se vía. Eu dinlle unha aperta para felicitala pola súa afouteza, á vez que lle recomendei que volva coas vacas para a casa con un cacho de sol…, en vista dos pretendentes que lle saen!

-.-

Non hai nada como estar aburrido, ou folgado, que vén a ser o mesmo, para meterse en liortas. Aí no patio sinaláronme un tipo, máis feo que Picio, que matou outro rapaz na festa da súa parroquia, por culpa dunha moza desas de dúas palabras! Achegueime a el e díxenlle:

-Mira, rapaz, estou aquí porque me botaron as culpas dun crime parecido ao teu, e quixera que cambiásemos impresións.

-¡Teño abondo coas miñas! -Refusoume.

-Si, ho, supoño, que a min pásame o mesmo, pero como ti xa declaraches, que che fixeron o xuízo, e che saíron eses vinte anos…, ou iso me dixeron…, non vas agravar a pena por falar do teu pecado, ou si?

-A ver, logo, ¿que queres?

-Quero saber a túa opinión das mulleres, partindo da túa experiencia. Eu véxoo así: Cando non as conseguimos, matamos por elas, e de conseguidas, logo nos fartámonos, que incluso hai quen as mata, a elas, non a eles, de aburridos da convivencia. ¿Que che parece, qué remedio haberá para esta enfermidade?

-¡A culpa téñena os mouros…?

-¿Os mouros? ¿Estiveches en África?

-Si que estiven, en Regulares de Ceuta. Alí hai mulleres a sobrar, pois como non van ás guerras, non morren; daquela vén o moro e aluga tres ou catro, que así ten onde escoller, e se lle falla unha pasa á seguinte! Aquí os españois debemos ser ben tarugos, tantos anos que seica os tivemos de veciños, e só nos ensinaron a folgar, a folgar e a fornicar, que seica o fan de dúas maneiras, por diante e por tras.

-Oes, que estou poñendo escola a un xitano, que é o meu compañeiro de cela, pero ti, co que sabes, por qué non a pos para todo o cárcere, que así, cando saiamos de aquí, imos ilustrados, e non volvemos a pecar de inexpertos?

-Non me fales de mestres, pois precisamente o que pretendía quitarme a rapaza era un mestre; eu era rico, pero el era mestre, así que a moza bandeábase. ¡Agora xa sei o que quería: ternos aos dous, que viña a ser como ter un mestre rico, ou un rico mestre; dous imposibles, por…, por incompatibilidade!

Nisto tocou o pito o garda, para que volvésemos as celas. O compañeiro dixo:

-Ese merdán, outra vez co pito na man!

Eu respondinlle:

-¡E menos mal que sempre toca o del!

O rapaz non entendeu a miña chanza chocalleira, con todo ser propio deste ambiente irnos polas pallas, así que se foi sen outro comentario. Din que os carreteiros son mal falados de tanto afalarlles ás bestas, pero anda que aquí, aquí volvémonos carreteiros, todos, a feito, menos se acaso este “criminal”, ¡así lle chaman os gardas!, que é branco pero ben quixese ser mouro, que daquela seguiría libre, cos seus, coa súa xente, e non con estes tarugos do cárcere.

.../...

Pasa a

UN CRIME DE IDA E VOLTA

-III-

Xosé María Gómez Vilabella