.../...
A lenda da Fada Berlina e mailo Moscoso do Castro Verde, séxase, do Señor do Castrum de Vallis Viridis para máis precisión, foi desta maneira, que así ma contaron os vellos do lugar, e con máis detalle cá ninguén un señor de Toldaos, descendente daqueles xudeus fuxidos de Toledo, ou máis exactamente, fuxidos daquela raíña que pretendeu axotar aos xudeus, e de paso, “domar e castrar” aos galegos, pero esta segunda historia, por brevidade, quedará para outro día...
Chegado que foi a Sobrado do Picato estirou aquel anteollo tan antollado, e daquela mesmo viu, ipso facto, á distancia, ao seu Bispo, que a tal intre tomaba o sol na fiestra do seu pazo, en Lugo, pretiño da catedral. Iso gustoulle, moito, pois mentres o Bispo se soleaba de cara ao Nacente, de cara ao Camiño de Castela, de cara a Roma en definitiva, non conquistaba terreos no seu país, ¡nin preiteaba por eles! Pero, despois diso, levado da nostalxia, e por natural curiosidade, ocorréuselle, ¡que unha mala ocorrencia tena calquera!, botar unha visual cara ao seu feudo de Castroverde: ¡Oh, Deus! A súa muller, gobernadora en ausencia súa, estaba de parola..., ¡coas saias venteadas, revoltas, aló arriba, na carballeira da Lomba. (1) ¡Nada menos que co Capelán-administrador do seu propio castelo! Levado de cen mil diabros, ou de máis aínda, picou esporas, rebentou dous cabalos, e a mediodía plantouse na Praza do Rolo, (2) chamando a berros pola súa dona, Ermelinda da Pena: (3)
-¡Que baixe esa muller maldita! ¡Búsquena onde fose habida, desde aquí aos infernos; e que a suxeiten coas cadeas dos meus escravos (4), destes turcos que traio comigo, a esta nogueira, coma ela caída, que semellante lurpia non é merecente do rolo plebeo! ¡Que ninguén lle chame, nunca máis, Ermelinda! ¡Felona, máis que felona! ¡Galiña, máis que galiña!
Baixouna, a empurróns, un adiantado daqueles viláns, e despois pregou os gonzos e rendeu a bisarma, ledo, dobremente ledo, por aquel servizo, por aquela desfeita señorial.
-¡Busquen ao verdugo de aqueste señorío! ¡Presto...! Ou mellor, non, que con estes cans lobeiros, cruzados na Turquía, será a mellor xustiza que eu faría! ¡Outro si digo, que se ela se defende, encima do que vin, dareilla en premio ao bufón do meu castelo..., que aquí está, que comigo veu, chagado dese mal incurable, do africano! (5) Se pon resistencia, que a tiren desde a pena máis outa das penas de Pena; e que a esperen debaixo os lobeiros da Turquía! Servos do meu Castro, ollade eiquí, que ides ver o que aprendín na mourería, que alí as mulleres son honradas, honradas e decentes; tapadas por arriba e por embaixo, desde o veo ao refaixo, como lle compre a unha muller honesta..., pero esta non o é, e se o é, non o está, que demostrado queda; para máis sacrilexio, co Capelán do meu castelo!
-Por Deus e por Santa María, pídolle a palabra ao noso cabaleiro, que tan vitorioso torna desas guerras coa mourería; e nesta palabra, unha soa verba eu dicer quería: ¡Que me cambie Vuesa Mercé ese catalexo! Tróquemo por esta variña, que deste xeito, azoutarme, desde o seu cabalo, se quixer, podería. ¡Fágao, non se prive!
Respondeulle o Conde, ao bravo, con ira mal retida, máis alterado, máis aínda, pola intromisión dunha fada tan belida:
-O meu catalexo é de vidros en forma de prismas; o meu catalexo serve, ¡ata de noite!, para ve-lo día. Este aparello sempre verdades captaría. De cerca e de lonxe, de noite e de día, con este rastrexador non hai muller perdida, pois, de estalo, eu, ao momento, o sabería!
Retrucoulle a Fada, co mellor, co máis convincente dos seus sorrisos:
-Con esta vara santiña, coa miña, que en Bolaño, nos tempos idos, paseina polos mantos de San Martiño e da Santa María, non hai milagre que Vuesa Mercé, Señor do Castro Verde e Conde da Altamira, facer non podería. ¿Quere comprobalo? ¿Prácelle?
Pero o Conde refugouna:
-Esa vara, muller garrida, que é de abeleira xa o sabía; e outra cousa que non sexan abelás, dar non podería.
-¿Como é iso, muller belida? -O Conde, cadora máis intrigado e máis sorprendido.
-Pois..., porque perdín a graza..., en aqueste mal día! Así que, azóuteme con ela, a pracer, Gran Señor, que merecido llo tería..., eu mesma! Antollóuseme verlle a barriga ao Capelán da Súa Señoría..., e daquela preferín verlla de día, que por iso fomos á carballeira da Lomba, aló arriba, cando máis pegaba o sol, onde máis luz había... Despois pasou..., o que pasar non debería! ¡A soidade, meu Señor, que hai que vivila para sentila, afuracando aló por dentro..., que de aí nos vén a lascivia!
Moscoso estouraba de carraxe:
-¿Contigo, contigo tamén, miña loura querida? ¿Contigo, que eras unha fada santiña, que se nunca nada che dixen foi simplemente porque non me atrevín? A este pillo heino colgar, eu mesmo, por onde pecar solía, da trabe máis outa, nese torreón da vixía! ¡Eu mesmo..., agora mesmo!
-Non fará Vuecencia tal cousa, que xa sinto latexar a cría..., e iso que só estou preñada..., dun día! Cousa de fadas, ¿sabe? Outro milagre..., dos desta variña!
O Conde Osorio algo de corazón tiña, pero tíñao debaixo da coiraza, ¡debaixo da coiraza e da súa carraxe!
-Muller garrida, miña Fada Berlina, loura coma do trigo as espigas, sendo así non te apesares, que terás en min un pai para esa criaturiña; ¡e máis agora, que viúvo quedaría!
-¿Vuesa Mercé, viúvo? ¡Non me faga rir, pois a pecadora son eu, que a súa dona élle pura..., a máis pura desde eiquí á terra da mourería..., que son leguas!
-¿Como dis; que é pura esta impura? ¡Se con estes anteollos a viras, tal e como eu a vin, refocilándose co meu Capelán...! ¡Impura, felona, muller perdida, Ermelinda da mala vida!
-Meu Señor, achántese e descúlpeme, pois errare humánum est, que dona Ermelinda ben que me viu, a min, a min mesma, que son a Fada Berlina, vasala súa, desde as ameas de vixía deste castelo, daquela cando eu, co seu Capelán, refocilado había... ¡E ben que me roñou, tan pronto estivemos de volta! A min desterroume..., que xa me ía..., condenada, para que no oco máis podre dunha castiñeira viva...; por aló, alén das agras do Bolannio...; e a este Capelán, que aquí o traen eses Tenentes seus cargado coas cadeas..., ordenoulle retirarse ao Podriqueiro (7), na Ínsua das Cavozas..., de anacoreta por vida! De todo isto, Señoría, da xustiza que fai a súa dona, testemuñas no seu castelo, Vuesa Mercé, se quixer escoitalas..., ben delas atoparía! Pero aquí estamos falando de máis, que todo consistirá en que a Súa Señoría me troque ese catalexo...; ¡cousa de nada, un instantiño!
-Xa que insistes, ten conta del, muller pecadora..., mentres che crebo no lombo esta vara, precisamente a das túas marabillas!
A pícara da Fada, facendo que o apalpaba, trastocáralle os prismas, aqueles espellos do interior do aparello, con tal arte e con tal encantamento que ninguén se decatou desta manipulación.
-¡Deus, que vexo! -Moscoso tremía coma unha vara verde; e logo que non paraba de facerse de cruces coa man esquerda. -¡Señor, perdón, perdón e clemencia! Vexo...; os meus pecados vexo, as miñas violencias..., coas princesas daquel Imperio de Nicea...! ¡Este aparello está maldito!
A Fada, co seu obxectivo logrado, destensada, soltouse a rir, a cachón, pero con sarcasmo, ferinte, feita unha hidra vingativa, séxase, unha malafada:
-¿E Vocé, cun aparello treidor, coidaba que a verdade allea vería? ¡Quédese aquí, e que sexa noramala, no castelo do seu castro, señor Osorio de Moscoso, Conde da Poucamira; quédese con esta dona inmerecida, que eu, entrementres, co seu Capelán, con este pecador, con este marón, con este amigo tan boíño e tan servizal, que o levei enganado á Lomba..., camín do Podriqueiro desterrada iría!
Coa mesma, botouse a andar, e de paso dábase golpes de peito, ¡canto podía! Pero o Moscoso detívoa para que escoitase a súa decisión, a súa sentencia:
-¡Non tal, voto a bríos; agarda que che diga, que eu ordeno e mando neste castelo, aínda; e tamén no seu alfoz! Polo agradecido que che estou, pódolle dar unha capelanía..., incluso á propia barregá que aqueste Capelán tería!
-Iso será por aló, na súa mourería..., que nós, ao Podriqueiro, de foreiros, por vida de tres Reis, que é o usual, viviremos; en paz e santa ledicia! Agora, co lume da verdade aceso, meu Capelán, que xa estás sen grillóns, úpame ás ancas deste macho trotón, para que fuxamos desta inxustiza, desta vergoña feudal..., e por ende, anacrónica!
A tal momento o Conde estaba mansiño, así que incluso lles botou unha bendición:
-En paz ide, entón, e considerádevos de por vida perdoados. ¡Pero no Podriqueiro, de foreiros, eh! Ítem máis vos digo: Coa túa beleza sen par, e coa barriga pecadora deste Capelán, conxuntados nesa fraga, dádeme oito ou dez fillos, que os precisarei para cando ás guerras da Berbería este Señor volvería, que daquela necesitarei lanceiros..., outos coma castiros!
A Fada, outra vez seria, seria e altiva, para rematar o seu papel con certa dignidade, da mellor maneira posible, desafiouno:
-Fillos teremos, Señor, que encetados están, pero os nosos, se cabaleiros devirían, antes que convosco, á Mauritana irían..., así sexa de cameleiros!
En canto aos fillos da Fada Berlina, que ela si que se retirou ao Podriqueiro, din as malas linguas que todos se pareceron ao Moscoso de Castro Verde, que dela quedou prendado, e que a visitaba unha vez ao ano, polo San Martiño, cunha recua de bestas, para levárlle-lo compango aos parentes, e de paso..., de paso que pasaba, consolaba na Fada! A vara dos milagres xa non os facía, pero o caso foi que cantos máis porcos mataban no Castro Verde, máis Moscosiños nacían ao Podriqueiro. ¡Cousas, misterios da vida!
Dona Ermelinda de Pena tamén penou, que se volveu fea, ¡coma unha curuxa!
Hai quen conta que se retirou ao mosteiro de Moreira (9), e daquela empezou a esfarelarse, que ata lle saíron vexigas bobas. ¡Avellentouse de mala maneira, que nin aos trinta chegou! Por iso, precisamente por iso, son tan famosas as penas de Pena, que polo demais, co escarmento de dona Ermelinda, as mulleres desa parroquia nin casar querían, que lles entrou o apego á virxindade. Foi tanta a sona da súa virtude, de alí en diante, que se houbese mulleres abondas, ningún home desta bisbarra noutro lugar casaría. Aquilo tamén tivo que ver coa afección da xente de Pena pola música…(10) ¡Outro misterio da vida, da vida virtuosa!
O Conde Osorio de Moscoso, tamén segundo as Crónicas, casou en segundas cunha muller dos Castro de Monforte, condes de Lemos, e por tanto, parentes seus, próximos, da que tivo un fillo e mais unha filla, pero nunca foi feliz. Deste home tamén se sabe que se retirou ao convento do Monte Cubeiro, que de chamarlle Santiago ao cenobio, pasoulle ese nome á capeliña de Foxos, quedándose no convento coa advocación do San Cibrao, un santo que, coma el, tivera que ver cos mouros... Foi, fíxoo, precisamente en fe dos remorsos que lle quedaran por haber matado un cento deles na Turquía, amén doutros pecados secretos, ¡tan secretos que non se deben contar, e aquí, nesta cartilla das virtudes locais, menos aínda! Tivo unha vellez lacerada, tan lacerada que nin os cans o querían lamber. Daquela a súa filla, Petronila, tida coa Castro de Lemos, fundou un conventiño no lugar coñecido como O Barreiro, que era famoso pola bondade da súa fonte, que con aquela auga laváballe as chagas a seu pai, pero, ¡nin con esas!
Alí, ao Barreiro, aquelas monxiñas tiñan medo de noite, ao ir e vir, pois alternaban entre elas no coido do seu protector, do Moscoso, e iso que tiñan na súa capela unha santa gardiana, Santa Petronila, ben milagreira por certo, pero como todo ten arranxo na vida, e máxime habendo poderío, aquel señor do Castro Verde, que tanto sabía de pecados e de pecadores, mandou facer, precisamente onde está hoxe a capela, un cárcere, de fortes cadeas, ao que ía parar calquera veciño con tal de que lles mirase para as canelas ás monxas do Barreiro. Así que, con esas, o purgatorio do Señor da Poucamira estaba en San Cibrao, na súa Picota; e no Barreiro, o Ceo das monxas, así como o penal daqueles vasalos mullereiros...., ¡como que se iniciaran naqueles bordeis da Turquía! ¡Misterios da vida!
¡Que cousas pasaban daquela! ¡Claro, como non había televexos, a xente dedicábase a pecar, coidando que ninguén a vía!
¡Que cousas pasaban daquela, repito e constato! Certo, pero as de hoxe tampouco son miúdas... A diferenza está en que as de hoxe veñen das outras, e non ao revés, que se chega a ser do revés do revés..., daquela íamos apañados!
A xente da nosa bisbarra sempre fala das malas fadas, ¡pero é que non coñeceron á Fada Berlina! Eu recomendaríalles que se dean unha volta polo Podriqueiro, preferible en noites de lúa clara; e despois que almorcen en Pena, ¡que en Graza non serve! Seguidamente que durman a sesta, panza arriba, pretiño, nese Rego dos Lagartos.
Só para mostra, o primeiro que se me ocorre, sen rebuscar nadiña:
.¿Que foi o que che dixen, que pasa para que escarrameles os ollos desa maneira?
.Esa miñaxoia deixouse querer dese larpeiro, e tivo un fillo bravo.
.Ao saír, pecha a porta. (¡Que é algo máis que cerrar!)
.Escachouse de risa.
.A saudade puido máis cá el, e non deu feito as Américas.
.Namoreime de ti porque..., ¡es un feitizo de muller!
.Ese veciño, ademais de abesullón, é un saltasucos.
Pediámo-las cousas por favor; e de favor cualificabamos todo tipo de atencións:
.Faría o favor de dicirme/ou de facer, isto, aquilo...
.Se non lle causa molestia, gustaríame que...
.Deus llo pague...
.¡Portouse tan ben comigo, que nunca a obriga lle pago!
.Aquí me ten, pro que guste mandar...
Os saúdos eran saúdos; auténticos e cordiais:
.¿E logo, que tal lle vai? ¿E na casa...? ¿Malas, ningunha; ou si?
.Alédome de velo tan rufo...
.¡Ai, muller, que ben te conservas; por ti non pasa o tempo...!
Termos expresivos, definitorios:
.¡Afellas que si!
.¡Iso foi..., descantiá!
.Pasou á tardiña, mesmo entre lusco e fusco.
E paro, que non se trata de facer un libro, senón unhas simples reflexións, ou evocacións. Así que, veñamos ao presente: ¡en lingua, expresións telegráficas; monólogos, que non diálogos; puro marketing (mercadotecnia, ou comercialización, segundo o contexto), de executivo agresivo!
.¿Onde queda a rúa tal/a tenda cal? (¡Un momento, que vostede está parando a un señor/señora que igual leva un peso enriba, ou ten présa, etcétera! ¿Que lle custa un breve saúdo? –¡Perdón! Ou, -¡Desculpe! Boas tardes. ¿Podería indicarme...?)
.Estou a facer un santo cunha navalla... (¡Alto aí, que vostede estará facendo o que queira, todo menos abusar dun infinitivo, que é igual que dicir o nome dun verbo, que para algo adoitan ser personificables, conxugables!)
....dicir que... ¿Que? ¿É un imperativo, ou un afirmativo? Vaino dicir vostede, ou quere que o digamos nós, pero en anónimo, non da súa parte?
....isto é o que está a pasar... Entenderíase, p. e., se perfeccionásemos a frase: ...Isto é o que está a piques de pasar. Ou calquera outra fórmula lóxica e acorde cunhas circunstancias temporais.
O que aínda non sei, ¡quédanme tantas cousas sen saber, pero o caso é que para algunhas non teño interlocutor válido!, é o motivo de que haxa libros de protocolo oficial, modelos para cartas comerciais, etcétera, ¡pero extinguíronse os de cortesía, e iso que “cortesía” ven de Corte, e non de cuadra!
Co galego en particular estou observando que, ao non mamalo, ao non cultivalo no seo, na calor do fogar, e case diría que, ao reinventalo, ao resucitalo por culpa da súa agonía no franquismo, estanos saíndo máis bruto e máis eslamiado que un arado de pau! Na radio, na tele, nas oficinas públicas, etcétera, aprenderon a falalo de libro, por apuntes, sen vivencias, sen botarlle cariño, sen pensar moito o que se vai dicir, sexa polas présas ou porque llelo dan escrito, e logo que traducen do castelán verba a verba, sen outra construción, así que utilizan iso do “papagaio”, máis ou menos como facía eu co latín na miña parroquia. ¡A miña esperanza, se algo me queda diso, é que a nosa xente volva a sentilo, a vivilo, pois se sae do corazón a cousa cambiará, moito, e volverán os mozos a parrafear con sentimento, con dozura e con poesía, pois facelo doutro xeito non é namorar senón mercar, e iso da compra – venda está para as cousas, nunca para a xente que se teña por tal!
-.-
Para recoñecer a bondade do que temos, a grandeza natural do noso paraíso, é mester viaxar, viaxar e coñecer…, ¡para despois comparar!
Xosé María Gómez Vilabella
Moito me deu que pensar aquel descubrimento que veño de referir no capítulo anterior, pero coido que lle atopei, que lle collín, a punta: ¡Galegos e asturianos non somos primos, senón irmáns; mellor ou peor avidos, pero, irmáns!
Xosé María Gómez Vilabella
Hoxe en día, de costas aos baños, Octavio Aurgusto, a súa estatua evocadora, saúda a praia de desembarco dos seus milites cun ademán que parece indicar: “Agora que estades descansados e lavadiños, imos a polos cántabros, que nos agardan nesa dirección, pasado o río Sella, que non é ningún Letes…, pero que vaian diante os nosos exploratores, cos fondistas baleares, con eses tirapedras, pois eses pastores de aí adiante xa non son de Lugo pero seica lle dan á tirafonda de moito nabo!”
A vía do Lucus Augusti, cos seus apoios iniciais en Romeán e Castroverde, foi dando uniformidade, homoxeneidade, ás terras e ás xentes lindeiras, que por outra parte xa tiñan, xa herdaran, grandes afinidades castrexas.
Empezando polo final, que así leo os periódicos para ir entrando en materia pouco a pouco, do indiscutible ao discutible, aquí temos a fe de falecemento do noso ilustre Rivas Reija; a partida dun nacemento pode non ser exacta, como pasou no caso de Julián Besteiro, segundo veremos máis adiante, ¡se o lector ten paciencia!, pero as necrolóxicas sempre o son, iso, verdadeiras!
Pero hoxe voume quedar no chanzo inferior, no básico, no daquelas rapazas..., ¡as espalladoiras! Moitas e delas aínda viven; están en condicións de darlle ao talle, pero..., entre que os famosos trigais do condado de Chamoso, Flammoso, están case todos a pinos, e algún a eucaliptos, e as máquinas actuais que desprezan a palla triturándoa sobre a mesmísima leira, perdemos o pracer de velas acanearse.
Os malles resucitaron despois da guerra, mais, ao igual que lle pasou a Lázaro, tempo adiante volveron a morrer. ¿Quen se lembra dos malles, ou mallos? Rapaces que manexades o ordenador, pídovos encarecidamente que comentedes isto cos avós pois teño a seguridade de que lles emocionará lembrar e comentar aqueles tempos.
Os malles, que os teredes visto no Museo Etnográfico de Castroverde... ¿Que non sabedes onde está ese museo? Se mal non me lembro, estaba nun deses colexios antigos, uns edificios moi acolledores, e algún deles incluso modernista. Os malles, digo, facíanse preferiblemente de freixo, unindo a pértega co malluco por medio dunhas correas enlazadas, xeralmente cos vergallos dos cochos, un material elástico e consistente.
Manexa-los malles era máis ben cousa de homes, ¡a forza das mulleres adoita estar no cerebro!, que se poñían fronte a fronte, tal e coma se fosen saca-los puntos da muiñeira. O ritmo tiña que ser monocorde pero ininterrompido, só perigo de fenderlle a testa ao compañeiro enfrontado. Degrañadas as espigas, entraban en acción as espalladoiras, maiormente para separa-la palla longa da miúda, e de paso evitábase que se escapase algún grao para o palleiro.
Xa coas máquinas, o papel da espalladoira resultaba ampliado porque a palla saía ciscada, ¡espallada!, da degrañadora. Espallar si que era cousa das mulleres pois os homes témo-lo talle duro e non valemos para cimbrarnos. ¡Deus, que pracer ve-la danza daquelas mozas na eira! Pero as moi pillas adoitaban revira-lo mantelo para que lles tapase as pernas nas súas agachadas... Na foto de aí arriba, a espalladoira, unha moza de hoxe en día, está de calzón, e xa non é o mesmo!
A malla tiña dúas cousas boas: O trigo, que ía parar á hucha; e logo a chea dos malladores, que se comía sempre, ou case sempre, na casa da malla, ocasión na que a ama non tiña dó da súa despensa, a tal punto que para o sucesivo tería que subirse a un tallo para seguir cortando nos touciños. Os pícaros, a pretexto de ter sede, sede de auga, irrompiamos nas cociñas de cando en vez, e nunca saiamos mal parados!
Hoxe en día, e xa como folclore, temos reproducións patrimoniais, anuais, daquelas mallas, maiormente das de máquina, en varias parroquias da contorna, pero, sendo iso bo, mellor sería xeneraliza-los cultivos cerealistas, (¡oh deusa Ceres, que esquecida te temos na nosa bisbarra: cambiamos a túa beleza pola rudeza do deus Silvanus!), para volver a comer pantrigo..., ¡do propio, do noso!
"Cada ser vivo levaría o nome que o home lle puxese...", por concesión e atribución divina, segundo nos informa o Xénese no seu versículo 2, 20. Como vedes, iso de dar nomes ten o seu aquel, por máis que os galegos, e non só os galegos, padezamos certas desviacións, como por exemplo chamarlles Sonia ás Sofías, ou Iván aos Xanciños, ou Leticia ás Ledicias, etcétera.
Servidor estábase saíndo do círculo da toponimia, acaso por puro contaxio (contaxio impuro) xa que imos perdendo, ¿acaso por evaporación mental?, o sagrado respecto que nos merecen estes valores patrimoniais. Concretamente no rural, a néboa das concentracións parcelarias estanos eclipsando a riquísima, a ilustrativa, microtoponimia, que tan cara foi aos nosos entregos xa que lles servía de arquivo para conservar e transmitir oralmente importantes valores históricos locais.
Algo parecido está ocorrendo cos alcuños, salvo se acaso nas necrolóxicas pois en tales comunicacións numerosas familias prefiren dá-la nomeada do casal, non sempre ben traducida, ben soante ou ben interpretada, con tal de que non lles falte ningunha firma dos seus coñecidos no libro das honras fúnebres. ¡Pompas! Non quero ser mal pensado, pero ata pode haber casos nos que lles importe máis a firma de ritual que un sentido Noso Pai, "...por el mismo, y por las obligaciones de esta casa", como dicían os cregos preconciliares.
A nosa veciña estaba ben documentada de que os "Puchos" eran de Montecubeiro, porque, "... Non hai quen vaia unha vez / á feira de Castroverde, / que non lle enseñen os puchos, / que este nome é o que teñen / sendo de Montecubeiro / os rapaciños enxebres. / I abofé que non é nome /que os torule nin rebexe, / que asina os chaman todos / donde queira que estivesen; / que teñen en Lugo fama /ben ganada de valentes, / e co pau dunha aguillada / ou cos puños se se terza, / métense entre os paus sen medo / donde ningún se mete, / i antes deixan o pelexo / que deixar dous pasos eles. / Como o boi turrión / leva regañado sempre / o coiro, tamén estoutros / sacan a cabeza ás veces / sangrando coma un carneiro, / e póñenlle un trapo mentres / que se cura; diso os chaman / os Puchos, en Castroverde..."
Non lle preguntei se coñecía o depósito na B.N., Madrid, desta obra do noso paisano Lois do Cando, "A víspora de San Xoán, en Montecubeiro", que probablemente si, xa que tan culta é; de todos modos, por se alguén quere ir á fonte limpa, orixinal, esta é: BN, R. 757963. O que non sabía a miña interlocutora, pero iso é secundario, que aquelas liortas de Castroverde víñannos principalmente das xenreiras coas que os de Montecubeiro acolleron a súa translación de "Couto" na ampliación do Concello de Castroverde. O susodito "trapo", ou "pucho", obviamente era o seu paniño das mans, anoado nas esquinas e plantado na testa…, ¡para que o sangue non lles impedise ver ao inimigo e seguir loitando!
Con rapazas coma esta, a Historia non se apaga. ¡A inercia, rapaces, que non é só unha lei física senón, e tamén, unha lei socioeconómica!
Xosé María Gómez Vilabella
Minerais férrico-ferrosos houbo, e segue habendo, por suposto; por indicios, moitos, pero o caso é que tódalas modas, tódolos experimentos, pasan, e hai industrias de forte potencial que xa morren no parto, vaia vostede a saber por que causas. Os frades de Montecubeiro, no seu couto, rico e variado, das abas da Ferradura, ferrerías propias tiveron, aínda que, como feudo acoutado, independente, non desen datos nin estatísticas delas. ¿Por que se apagaron? Tanto puido ser por dificultades crecentes de obtención da vea como por esgotamento das leñas, aínda que o máis probable é que fose por problemas de competencia. Na parroquia quedou a lembranza das minas da Eiladrán, arriba de Santadrao, xa explotadas polos romanos; os montes da Ferreira, arriba de Berlán; o lugar do Escouredo, abaixo das Ferreiras, etcétera. A casa da Forxa, en San Cibrao; e varios indicios máis.
Pese a estes baleiros documentais, quedounos a toponimia da bisbarra: A citada extracción de Pousada, a Ferreira de Paderne, as casas da Ferrería en Fonteo, as parroquias do Santo André e de San Martiño de Ferreiros, os Mazos de Fraialde, a casaría do Mazo entre Luaces e Montecubeiro, o Mazo de Bastián en Espasande, o da Fraga de Ferreira Vella... Amén do mazo que enterraron os..., ¿científicos?, para mal facer a DP 16 11, en Bascuas, hoxe coroado de silvas cando o debera estar de laurus nobilis. ¡Algún día os do Patrimonio de Castroverde teremos que botarlle un responso!
Curiosidades: Coa guerra "incivil" rexurdiron os ferreiros, sendo famoso, entre outros, o de Ver (Caraño), que facía arados de vertedoiro sempre e cando lle levasen chatarra. Os fouciños da sega acabaron con cantas limas se conservaban nas casas, daquela da guerra.
Un pequeno colofón, para que non se esqueza definitivamente este artesanado:
De cada 8 quilos de boa vea obtíñanse 1,7 / 1,8 de ferro,
para o que se consumía, entre boa leña de carballo e de castiñeiro,
arriba dos 12 quilos de combustible.
Os ferreiros utilizaban carbón vexetal,
preferiblemente o das uces.
Xosé María Gómez Vilabella
"É moito o que recibimos dos nosos entregos, e por tanto grande a obriga que temos en conservar, perfeccionar e transmitir este patrimonio, tanto no material como no espiritual".
¡Grazas, Enriqueta; Deus cho pague! ¡E dicían que estabas louca…!
A historia, dun lugar, dun país, é tan só o relato daquilo que nos foi referido, ou que nós mesmos descubrimos, fose directa ou indirectamente, por escritos ou por indicios, acerca dunha evolución, dun transo secular, que no noso caso remóntase á Cova da Valiña, aí en Bolaño, nada máis e nada menos que do paleolítico superior. Comprendo que fai falta certa dose de humanidade, e de humildade, para recoñecer que o mundo, a civilización, non empezou en nós, con nós. O noso orgullo lévanos a presumir que canto había cando nacemos vale pouco ou nada, que a nosa prosperidade, e coa prosperidade a nosa cultura, é coma a barba dos homes, que nos nace de rapaces, e por moito que a rapemos, que a maltratemos, non vai a menos. ¡Xa; pero non, non é así!
Para min, nesta bisbarra, non hai nada tan aleuto como contemplar unha casa das nosas; pero non as que fixemos nós, nin as feitas nin as restauradas, senón as primixenias, as herdadas. ¡Deus, canto traballo e canta ciencia acumulada, evidenciada, demostrada! O que nos falta é vela, querer vela. Invítovos a sentarvos diante dunha delas, de calquera, que non fai falta que sexa un pazo, e daquela, a pouco que meditemos, virásenos á imaxinación, coma se fose unha película, a Historia de Castroverde, ¡toda, enteiriña!
Levemos esa imaxinación á Cova da Valiña: ¡Meus pobres! Sobreviviron porque estaba de Deus que tiñan que perfeccionarse a si mesmos; comer do que atopasen polo seu Val Verde arriba e abaixo, defenderse das feras, abeirarse das xeadas, morrer de febres ou do que cadrase. Pero foron valentes, moito, xa que o seu Val, o seu Val Verde, lentamente si, pero foi a máis: ¡Perfeccionaron aquelas armas de sílex, aprenderon a curti-las peles, construíron as primeiras chozas cubríndoas de xestas e de codesos, que xa era algo, ou máis ben, moito!
Cando se foron multiplicando, acadando unha convivencia social, de relación e de veciñanza pacífica, en aberta colaboración, elixiron os seus patriarcas, os seus políticos, para conduci-la tribo, para dirimir desavinzas, e incluso para organizarlles a defensa fronte aos seus inimigos, fosen tribos ou animais. Así xurdiu a idea, o proxecto, dos castros: amurallarse, pero non en calquera sitio nin de calquera maneira.
Se nos detemos a contemplar analiticamente os nosos castros veremos que: ante todo buscaron uns altos naturais, doados de reforzar con pedras e con terra das inmediacións; estas situacións foron elixidas con asombrosa intelixencia porque nunca falta nelas un horizonte despexado, tanto para apercibirse da aproximación dos inimigos como para facerse, pasarse, ás castras veciñais, sinais de alerta, fose mediante fogueiras, toques de corno, e peles ou tecidos branqueados ou rechamantes que probablemente izasen a modo de bandeiras. Tamén era imprescindible ter cursos de auga ou fontes alcanzables, accesibles e suficientes.
Aqueles castros, así concibidos, eran inexpugnables fronte aos inimigos tradicionais, aos internos do país, pero non o foron ante a enormidade, ante a potencia, ante a conxunción daquelas sintagmas dos romanos, apoiados por unha cabalería que reforzaba e acudía con presteza aos puntos neurálxicos, e/ou asediados. Os escudos romanos, compactados coma as cunchas dunha tartaruga xigante, resistían o lanzamento de pedras e de madeiras que recibisen dos cercados; e logo que o número de miles das falanxes atacantes, circundantes, multiplicando aos residentes, aos resistentes, era a mellor arma para infundirlles un pánico irresistible. ¡Por algo fuxiron, levando consigo o gando e demais provisións, para ese monte que hoxe coñecemos polo nome do seu atacante, o Mons Ciro, procedentes, con seguridade, de tódolos castros da rodeada! Neste Medullius, co pánico de verse escravos daqueles atacantes, daqueles romanos, unha vez que se lles esgotou a auga das dúas lagoas, optaron, segundo sabemos, segundo deixaron escrito os propios atacantes, por envelenarse co zume das taxáceas, daquela tan abundantes neste entorno, e non só en Teixeda!
Os romanos querían casas cadradas, ¡e así llelas tiveron que facer os nosos canteiros! Non pensedes que a muralla de Lugo foi obra de romanos; ¡nin a muralla, nin as casas! Eles mandaron, ordenaron..., pero o traballo, empezando pola canteira e seguindo polo transporte, elevación, colocación, etcétera, foi cousa do país, dos conquistados, dos sometidos.
Ao principio, nas casas labregas, tal e como ocorría nos Ancares ata hai pouco, o espazo era común: o gando na parte máis fría, para axudar a quenta-la casa! Tempo adiante, o matrimonio novo subiu ao sobrado, ¡ao que sobraba!, buscando unha certa intimidade, e os vellos quedáronse nas súas alcobas, nas dos seus antepasados, por tras da lareira.
¡Aquelas lareiras...; templos auténticos, completos! Ademais da súa función de foro familiar, comezábase o día nelas atendéndolle ao pote das papas; e despois viña o do caldo, maiormente desde que os indianos trouxeron ese tubérculo, as patacas, pois no entre tanto ao pote ían os nabos, os benditos nabos de Lugo, que moita fame levan quitado; xunto coas castañas, claro! A cea requiría dous potes, pois tamén existía o grande, o dos porcos, e maila caldeada das vacas. ¿As vacas? ¡As vacas de Castroverde sempre foron os nosos ídolos máis prezados! Xunto cos porcos, unha divindade.
No Castro Verde de Portugal erixiron monumentos ás súas ovellas nos xardíns principais; nós somos máis desagradecidos, pois aínda non lle encargamos a ningún artista unhas esculturas axeitadas: ¡Da vaca, da cocha, das ovellas, das cabras, dos coellos, das pitas...! Non debera dicilo, pero as verdades escápanseme: ¡Somos un tanto desagradecidos!
Volvendo atrás: ¿É certo, ou non é certo, que a simple contemplación dunha casa, dunha eira, dun hórreo..., dinos máis, pode dicirnos máis, có mellor libro de Historia? ¿De propósito, sabedes por que aos vinte anos escribín e publiquei o meu libro, Bosquejo histórico - geográfico de Castroverde, dedicado ao meu avó paterno? Pois tamén volo vou dicir: Porque meu avó, aquel curandeiro - fistor de Berlán que sae tan chufado no primeiro número do periódico da Fonsagrada, "O Tío Pepe", baixo o epígrafe, "O menciñeiro Verlán", ensinoume a ollar con respecto e con admiración a obra, ¡as obras!, dos nosos entregos.
Pois iso é o que vos pido, o que vos propoño con este enésimo artigo da "Miscelánea", que xa perdín a conta deles: ¡Que vos deteñades, sequera un anaco, en considerar os esforzos dos nosos devanceiros, que moito fixeron en proporción aos medios de que dispuxeron en cada época, e moito se afanaron para levarnos a onde estamos hoxe, sempre, ou case sempre, sometidos a unha vasalaxe, a señoríos, a pechos e a tributos abafantes!
Grazas, unha vez máis, pola vosa atención,
Non faltou ninguén, Alcalde incluído. O noso fundador, Antonio Valiño Carballedo, estaba remozado; quere dicirse, feito un mozo! Pero..., ¡o pero está en que había máis mulleres que homes! E todas guapísimas, da perruquería, alfaiadas...; ¡é unha sorte non estar viúvo, pois, con tantas mozas, quen se atreve a escoller! O noso Castroverde, loxicamente, é verde, ata niso, así que tódolos vellos son, están, verdes; a cal máis!
¡Deus, que ben mastigamos, todos..., aínda que fose por obra e graza do dentista respectivo! Comezamos pouco despois das dúas, e ás cinco aínda non chegara o café. O "botellón" veu despois, cerca da noite. Non houbo bendición da mesa, que se deu por feita; ¡cada mesa, súa ara; cada mesa doce escanos, as tribos de Castroverde! O primeiriño que se me veu á mente: ¡Se houbese cheas, polbadas destas, viños destes, naqueles anos dos nosos avós, adeus preitos de augas! ¿Verdade que resulta máis barata unha enchedela amigable, veciñal, que unha "vista" xudicial? E logo está que nos preitos os que se enchían eran os outros!
Aínda que non o pareza, aínda que non o creades, estou facendo historia, escribindo para a Historia. Isto vai durar, como moito, un cuarto de século, pois para o segundo cuarto as mesas serán bipraza..., por extinción da terceira idade! Alí estivemos os de media ducia por casa, por parella, pero a seguinte xeración, e Castroverde non foi unha excepción, consagrou a teoría do fillo único, co cal esperaban exterminar as partillas dos herdos. ¡Xa, xa: o que exterminaron foi a raza, o poboamento! Entre isto, as parellas de feito, hoxe si pero mañá que cada quen cargue coa súa "separación de bens", e os fillos que sigan en París, os casais só terán de permanente aquel plantío de eucaliptos que fixemos na horta, ¡na horta de tras da casa! (Prégovos que recedes para que non se cumpran estas profecías).
Hoxe en día, a aldea, todas, a feito, están tristes, morriñosas, solitarias, que diso damos fe os patriarcas. Fanse as faenas agrícolas con independencia dos veciños, dacabalo dos tractores e non das eguas! As viaxes realízanse polo asfalto, e non polas corredoiras; como pouco, a cen, sen mirar polas ventás! As misas, ou por mellor dicir, os fregueses, escasean. As feiras redúcense ao súper, e pouco máis. Así que, de quitado os enterros, poucas ocasións nos quedan para a conversa, para a convivencia, para a relación veciñal; de aí que estas comidas, ¡estas cheas!, dos vellos, sexan a mellor das festas, uns acontecementos entrañables, cordiais, gratificantes; en certa medida, compensatorios.
Nas mesas houbo de todo, risos, lembranzas, contos verdes...; ¡claro, éramos de Castroverde! En toda a tarde non se me quitou da mente a lembranza daquelas ruadas de mediados do XX, aquelas cociñas de lareira, aquelas lumieiras con estelas de carballo, ao redor das que se xuntaban os veciños do lugar, ¡entre preito e preito, por suposto!, onde se falaba de todo, ¡de todo, menos de política, pois España só tiña un político, Franco, e suponse que parlamentaría con dona Carme, pois o resto, Vox clamantis in deserto! No ínterim, á marxe das nosas parrafeadas, neste Jorge I unha ducia de camareiros suando a gota gorda, que nin que fosen as espalladoiras da Casa Grande!
Non vos escandalicedes polo que digo, pero isto, esta chea, foi un testamento patrimonial, un exemplo a seguir..., ¡por se volve o poboamento, a colleita xeracional!
Memoria Histórica: Lei 52/2007, do 26 de decembro, pola que se recoñecen..., etcétera. Estiven calado en espera de que mellores plumas redondeasen a información inherente, a correspondente, pero estou decepcionado pois moito falar de enterros / desenterros, cousa que dou por ben feita xa que a Historia é un "Wad-diana" que tende á resurrección dos segredos inicialmente silenciados, particularmente estes, pero aquela Guerra, aquel Levantamento, ¡todo con maiúsculas!, tamén tivo efectos socioeconómicos, ¡atroces!, e diso pouco se leva falado. Boto en falta testemuñas presenciais, pero os que viviron e sufriron aquela "sega" fóronse, case todos, de viaxe, ¡definitiva!, levando consigo eses arcanos; e coa censura de prensa que padecemos, por décadas, ¿quen ousaba rememorar? Iso sen mencionar o complexo de Estocolmo, colectivo, xeneralizado, que seguiu á Guerra..., civil, non, Incivil!
En Galicia non houbo guerra... Iso din os do resto desta pel de touro bravo á que vimos chamando España. ¡Guerra, non, pero guerras, si! O seu financiamento hoxe en día está estudado e bastante ben sabido, ata os máis mínimos detalles, tanto desde aquí coma cos cartos daquela depositados no estranxeiro, (Juán March, os Luca de Tena, Pedro Barrié...), pero, ¿o manducatorum? Iso sen contar os fusileiros, xa que, lexión e mouros á parte, a carne de canón, inicialmente en Asturias fronte aos seus dinamiteiros, ¡que casualmente tamén eran galegos pois os nativos mandaban, e se algún baixaba ao pozo, ás galerías, era para picar, que a TNT cedíanllela aos primos, -léase, aos galegos!-, o noso führer (líder, guía) preferiu utilizar, ¡case non tiña outros!, aos que chamaba "paisanos"; ¡unha mentira, outra, pois el de galego nin o nome tiña!
A morte viña pintándose cunha gadaña ao lombo, pero polo 17 / 18 de Xullo do 36 a herba xa estaba no pendello; andábase na sega, concretamente na do centeo, pois os trigos de daquela ata principios de Agosto aínda estaban en flor; andábase..., ¡co fouciño! Uns, deixaron de lado esa ferramenta para acollerse á escopeta, que eran poucos os que a tiñan porque só os burgueses, os señoritos, adoitaban cazar; e logo que algún deles, tal que Dom Mauro, estaban previdos. Pero o común dos labregos, por máis que lles tremesen as pernas, afeitos ao "Si, bwana", na súa inmensa maioría cadráronse: ¡Ás súas ordes, meu Cabo! Daquela a orde taxativa, terminante, foi: ¡De frente, mar!
Por Montecubeiro apareceron, deseguida, as sobriñas de certo Cura..., "de cuyo nombre no quiero acordarme...", cos seus cestos da feira, cos de merca-lo chocolate… ¡Minto, que llelo regalaban os fregueses! -Estamos recollendo o "aguinaldo" do soldado, así que, se non queren que os apuntemos como "rojos", fagan o favor de baleirar esa hucha: cartos, prata, as leontinas que lles trouxeron os fillos, os de América; toda clase de valutas e de xoias... As malas linguas, ¡que sempre as houbo!, dixeron, pero non daquela, senón máis tarde, desde que se lles quitou o medo, que desa..., ¿sega?, desa recollida, como pesaba moito, a Lugo só chegou unha mostra, pois, tempo adiante, algunha daquelas xoias viuse..., ¡onde non debía estar!
Coa escaseza, de par súa, ¡coma fungos!, xurdiron os estraperlistas. Un nome estraño, pois nada tiña que ver con aquel Strauss, nin co Perlo, con aqueles do xogo da ruleta... As cartillas de racionamento, aquel "Plato único y día sin postre", aqueles requisadores do gando, dominando e controlando as feiras, para despois, algún deles, vender en Lugo e/ou na Coruña os filetes das xatiñas máis tenras, precisamente aquelas que deberan ser vendidas / mercadas par conservar e mellorar a, nosa, raza rubia.
Chegou xullo e veu a sega... A Parca trouxo fouciños, ¡de par do xugo e das frechas!, ademais das gadañas habituais. Os homes morreron de morte matada, e algunha das mulleres, tamén. Estas, a maiores, tiveron outro calvario: ¡o de viúvas de vivos, e algún deles, xa non! Tiveran abondo coa emigración dos seus homes, fillos, esposos..., pero veu Marte, e castrounas!
A todo isto estoume decatando de que é comprensible que se falase pouco daqueles dramas socioeconómicos pois estas lembranzas poñen os pelos como escarpas. Incluso os dedos engarabúllanse nas teclas do ordenador, resistíndose a ordenar estas lembranzas da meirande desorde tida neste país desde a invasión romana, pois os bárbaros, aínda que así lles chamasen, ¡meus pobres!, viñeron en son de paz, con un foedus, con un pacto, con un contrato, na man; ¡en definitiva, outros emigrantes!
Vou parar, pois, como estamos en vésperas de Carnaval, igual se toman a mal estes des-veos, este quitarnos a careta. O pasado, pasado está, é certo, pero tamén serve para darnos alento, pois, se de tamaña crise saíron nosos avós, nós, que nos temos por máis listos, por máis preparados, ¿imos tremer? ¡Adiante toda, como din os nautas! E máxime agora, que estamos na era dos astronautas, eses xenios que son capaces de lanzar ao espazo uns vehículos que ¿nunca? chocan entre si. Iso sen contar coa opinión destes heroes do botellón, que logo din, "¡Menos batallas, avó, que vos estivo ben empregado..., por face-la guerra e non o amor!". ¡Que se lle vai facer, agora xa foi, pero os daquela xeración seguimos sendo platónicos: Amicus Plato, sed magis amica veritas!
A verdade, en Historia, por dolorosa que sexa, é o amigo fiel, pois os outros..., ¡os outros son / eran estraperlistas!
Vindo ao presente: Estes tempos de crise teñen algo de bo se nos serven para reflexionar, para volve-los ollos ao noso patrimonio, tan desprezado que o tivemos, maiormente a finais do século XX, esas décadas mecanicistas nas que nos saturamos de maquinaria, e con ela de alimentos precociñados, sintéticos, falseados, espurios. Tiro esta idea dunha conversa que tiven estes días con outro vello desdentado, oriúndo de Mondoñedo, ao que lle comentei que, sen dentes artificiais, os únicos manxares manducables son a manteiga de Castroverde e o pantrigo de Mondoñedo. Cal non sería o meu asombro cando me preguntou que era iso do "pantrigo". ¡Deus, que amnesia nos trouxo este modernismo finisecular, que nin os mindonienses se lembran do seu pan, do seu trigo de Mondoñedo! ¿E nós, do noso, do de Chamoso, que? ¡Coido que ídem de lenzo!
Segar non era doado; era suorento, incluso provistos dun porrón daqueles de Bonxe, que non caía lonxe pois sempre nolos traían á feira das cereixas, últimos de Xuño. E para fouciños, os nosos ferreiros obtiñan un aceiro excelente, mellor có dos alemáns, que xa é dicir! En canto ás mulleres, dábanlle ao mantelo para atrás..., en previsión de que non se lles visen as canelas ao atar / desatar os mollos. Mallar cos malles era un deporte olímpico, pero..., ¡aquel pantrigo...! O de Mondoñedo só superaba ao noso porque a nosa miseria non nos permitía restarlle a mestura de centeo... ¡O que son os tempos, que hoxe pirrámonos polo integral, tentando neutralizar os velenos que lle botamos ao bandullo! ¿Quen sería o maléfico que trouxo o inzo dos piñeiros ás terras cerealistas de Chamoso? Hai dous sospeitosos: O xeneral Tella, moendo fariña de Castela, aquela do estraperlo, transportada -dicíase- nos camións da "Empresa Tella", vulgo, "ET - Ejército de Tierra"; ou o capelán de Boelle que, para non pagarlles anualmente ás cuadrillas de segadores que lle ían de Montecubeiro, optou por abonarlles dunha vez aos mozos da repoboación forestal, tan en boga daquela. ¡Pinos, e máis pinos! Isto último non foi caritativo, nin democrático, pois aquel milleiro de habitantes da miña parroquia, (¡tanta poboación hoxe parécenos imposible, salvo que aceptemos a prima noctis dos nosos frades!), precisaba, moito, dos cartos do Cura..., ¡aínda que só fose para pagar responsos!
Se botamos unha ollada aos consumos da actual Gallaecia, doado é decatarse de que a madeira está barata e o condume caro: ¿Será cousa de volver ás segas, empezando por sega-los piñeiros! Pondal ben que lles cantou aos seus pinos, pero..., ¡hai unha diferenza, pois a súa chousa non valía para horta, e logo que era monte comunal, indebidamente rexistrado, que iso é o que veñen afirmando os seus veciños de Ponteceso! En todo caso o noso pecado foi que situamos virtus post numnus, a virtude detrás do diñeiro, a comodidade e as especulacións antes cás virtudes patrimoniais, tradicionais, así que moito me temo que teñamos que volver ás andadas, digo, ás aradas..., ¡se queremos comer pantrigo, do bo, daquel dos fornos de leña.
O que é unha gozada, tomándoo por aí, que tamén lle podíamos botar unhas gotas, ¡unha tonelada!, de vinagre, é escoitar a voz da rúa, que non sempre é a voz da verdade, por máis que a disfracen / disfracemos de experiencia, de pragmatismo. Digo isto porque onte mesmo, Día do Libro, estiven comendo con dous centos de vellos (como socio da Asociación de Xubilados de Pol, nosos veciños, porén, amigos), nun comedor onde maldito un libro había, ¡que nin en falta os botaron!, pero.... ¡ai, Deus, que areópago sapiencial, pois ata as vellas opinaron, e non precisamente de trapos!
A comida estivo..., ¡aceptable! Viño de reserva, medio quilo por barba de entremeses variados, outro medio de bacallau, catro ou cinco talladas de cordeiro, torta, café e copa, con unha ducia de licores; o que non houbo foron tabacos, que se lles esgotaran os de Vuelta Abajo, e os outros, as outras marcas, ao de hoxe non teñen aceptación, PERO o ambiente estivo tenso, case de pánico, maiormente pola psicose emanada dese Banco de España, presidido por un tal..., ¡iso, un Tal! Do seu nome poucos se lembraban, pero eu díxenlle a unha señora que se sentou á miña dereita se quería referirse a Torquemada, e contestoume, -¡Ese, ese mismo, que dijo que vamos morir en la miseria! Señora, -lle respondín-, o outro, o outro Torquemada, non tiña pobres, porque..., ¡porque os queimaba, vivos aínda, coma se fosen billetes retirados da circulación! A vella non me tomou en serio, ¡e menos mal! Pero non rematou aquí o incidente, que me dixo: -¡Estos gallegos, con la crisis que tenemos, y se ponen de chanza...! -¿E logo, vostede, non é de aquí? -¡Que va, yo me crié en el Bierzo, pero casé con un gallego que me dijo que tenía mucha tierra..., y menos mal que se marchó..., de viaje! Ahora, ni tierras ni pensión: Las tierras no hay quien las quiera, y la pensión, dentro de un año..., ni Asilo tendremos! Pregunteille: ¿Así que tamén está doída por iso de que traen o leite de Francia? ¡Sempre souben que os franceses tiñan mala "leche", pero o que é as francesas..., elas son do máis cariñoso! Á ex - galega non lle gustou a ironía, e deixou de falar comigo, así que non puiden demostrarlle que eles, os do Bierzo, para nós os da Bercía, tamén foron galegos ata que aquela Isabel, ¿la Católica?, lle arrebatou ese Bierzo ao conde de Lemos por negarse a admitir, ¡sen ADN!, que súa sobriña era / fose filla de Beltrán de la Cueva, aquel valido de seu irmán Enrique. En vista diso púxenme a falar co veciño da esquerda, que estaba abatido pola recente caída..., dos seus!
-¡Isto non ten remedio..., e cos que entran agora, apoiados polos ricos, menos aínda! Señor, -lle respondín-, modestia á parte que se di, eu teño a receita do caso: ¿Vostede ten terra a eucaliptos? -¡E non hei ter, como todo Deus aquí en Galicia! Máis ou menos, dez hectáreas..., que por certo, coa de árbores caídas dos últimos temporais, e logo que eses malditos franceses invadiron as nosas fábricas coa madeira deles, agora nin regalada a queren! Pois mire, señor, -dixen eu-, a receita está nas súas mans; nas súas, e tamén nas dos seus colegas: pinchen eses eucaliptos, e volvan as terras a pataqueira, a horta, a millo, a centeo..., tal e como estaban daquela da Guerra, que nós mantivemos media España, e grazas á nosa agricultura o novo Estado resistiu ata a chegada das remesas dos emigrantes; ¡de par das divisas dos turistas, por suposto!
Boa a fixen pois o señor tamén se amoscou, e cortou en seco a miña conversa para discutir co socio do outro lado, que eles si que estaban conformes en que a crise a fixeran os políticos, e por tanto eran os políticos os que a tiñan que resolver!
Para quen o dubide: Os inventores do novo New Deal (o primeiro deles xa saben que foi ese señor da fotografía) están aquí, nas nosas aldeíñas, así que o arranxo é doado: ¡Que os entreviste un equipo de tradutores, e que apunten as súas receitas milagreiras! No ínterim, nós, os que nos damos de intelectuais, a contar chistes, que é o mellor que se pode facer mentres agardamos polo amencer, quere dicirse, polo maná do amencer, como fixeron aqueles israelitas!
Soamente pretendo facer unha caricatura; iso que vaia por diante.
Avós: Naceron nunha monarquía oligárquica, e criáronse nela. As escolas eran de a ferrado, e non sempre de trigo. O cura ofrendaba de cu para os fregueses; e cando lles daba a cara, facíao subido a un púlpito con forma de globo aerostático. O léxico de entón descansaba en dúas verbas: ¡Si, señor! Casábanse, xeralmente, por esculca, pero despois de facer o servizo militar sempre e cando non fosen fillos dun terratenente que pagase a "cota", directamente ou por medio dunha aseguradora. Os que ían a África volvían cunha sífilis contaxiosa e secreta que derreaba o seu matrimonio. ¡Eses non precisaban separación, que lles viña automática! A metade das vacas era "de cabana"; e ás casas libres de foros chamábanlles, a Casa Grande de Tal Sitio.
Fillos: Unha boa parte criáronse envoltos na bandeira tricolor, pero deseguida os pasaron ás sabas roxigualda, con dúas franxas de sangue, unha polos roxos, e a outra polos azuis, ¡que tamén a tiñan roxa! No medio, a ictericia, o marelo da pobreza. O que non volveu mutilado, veu aterrorizado. Detivérase o progreso, e houbo que emigrar de novo, aínda que esta vez, para os últimos, algo máis cerca, pasando frío e collendo frieiras por Europa arriba. Moitos dos fillos da segunda xeración criáronse cos avós, mimados pero non escarmentados. Os casamentos fixéronse con pompa, pero tamén con vaidade: ¡roupas do comercio, flores do comercio, aínda que as tivesen na horta, e de sobremesa, unha torta xeada! Non foron de lúa de mel á lúa..., porque España non tiña influenza na NASA! ¡Soamente Bases!
Netos: ¡Moitas becas e poucos estímulos, pouco sacrificio! Os pais, ou non sabían, ou estaban ausentes para axudarlles nos "deberes", para ensinárlle-los deberes. Tan pronto lles saíu a barba dedicáronse a face-lo amor e non a guerra..., copiando dos franceses! Falloulles o pote das papas, e criáronse con sándwichs; por ende, fofos! O seu exercicio foi de ximnasio, co aire viciado. Como os pais estaban ausentes, fose na emigración ou nunha oficina, ¡trigo, pouco, pero oficinas, moitas!, afastados do fogar non aprenderon a dicir papá e mamá, senón, papi e mami. Os profesores colléronlles medo, e pasaban as horas lectivas ollando no seu reloxo de pulso en espera do timbre de saída. Con iso de que se pagaba o paro, e se herdaba o piso, e se comía do fogón familiar, non corrían présa as oposicións nin era preciso esmerarse, fose no estudio ou no traballo.
¡Alto aí, que isto son filípicas, esperpentos, monstros goyescos! ¡Inch´Allah! Pero en todo caso, xa que as crises son convalecencias, coido que non estaría de máis toma-los reconstituíntes do caso, e..., reflexionar! Non busquemos responsabilidades, que son colectivas, xenéricas, e non só dos pais. Como dixo Ortega, "Yo soy yo y mis circunstancias". ¡Iso, botémoslle a culpa ás circunstancias! E perdón polas molestias, que non é grato amentar a forca na casa do aforcado.
Xosé María Gómez Vilabella
Os estremeños tócanse, foi o título dunha famosa obra de teatro, unha comedia musical de Pedro Muñoz Seca, levada ao cine por Alfonso Paso. Pero hoxe, aquí, vou falar de algo máis serio, moitísimo máis, ¡de dous extremos coincidentes! Un, galego, do finisterrae hispano; e o outro, catalán, do Mare Nostrum. De punta a punta, pero con grandes coincidencias, que non deben pasarnos desapercibidas; así que, hoxe, Día da Constitución, tómome a liberdade de ufar un: ¡Vivan por sempre, (na nosa lembranza, obviamente), os Constitucionalistas, os fautores das Constitucións!
Mal estaríamos sen constitucionalistas, pois, por mal que as fagan, peor estaríamos nunha anarquía, ou nunha ditadura. Unha constitución, toda constitución, como toda obra humana, e máxime estas, nadas, sempre, dunha tirapuxa entre mentalidades e actitudes coexistentes, é, pode ser, debe ser, mellorable. O que non poden ser é esquecidas, nin elas nin os seus autores.
Ambos, o catalán e mailo galego, empezaron de panadeiros; ambos foron parte activa, decisiva, en sendas constitucións. ¿Caben dúas vidas con máis paralaxe? A diferenza vai estar, está, en que os paisanos de Solé Tura, calquera que sexa a súa ideoloxía, están honrando a memoria do seu..., ¿e nós? ¡No comment, que dixo o inglés!
. Ao Norte e nas inmediacións do noso castro-castelo de Castroverde, unha cova con estalactitas e estalagmitas, que feneceu debaixo dunha curva.
En canto á cova ben que sinto non terlle tirado fotografías en vida; cando aínda estaba viva! ¡Hoxe, como non se lle faga con Raios X...!
A zona pantanosa do Azúmara, entre Sarceda e as Veigas dos Feás, alí está, case toda debaixo do entullo que meteron para face-la estrada, evitándose un desvío ou unha ponte.
Polo que respecta ao mazo, canto podo facer é aportar algunhas fotografías. ¿Para que serven agora? ¡Non o sei, pero esta información igual pode vir a conto canto teñamos un museo en Castroverde, e se recollan pezas e datos, comezando pola Cova da Valiña! Este é o meu álbum:
Suxeitador ou prensa
En marzo de 1999 os construtores da estrada tronzaron algunhas árbores que lles impedían o enterro deste monumento. ¡Que lles perdoe Deus, xa que é a bondade infinita, pois eu non chego a tanto!
Gran parte das súas leiras réganse con ríos que agroman do Monciro e do Pradairo castroverdenses, maiormente o Azúmara, nado nas fontes do mesmo nome, en Sarceda, por máis que algún listiño lles dixese aos cartógrafos da Xunta que o Azúmara vai da Serra da Ferradura; o que vai da Ferradura (Pradairo) é o Ribón, o Río Bon, aínda que o Azúmara non é malo; os malos son eses que se dan de listos, e falan de oídas, ou máis que de oídas, de xordeiras. Estes ríos xúntanse nese lugar das Cavozas, tamén mal posto como "Cabozas". Nesta fotografía non é que as árbores non deixen ver o bosque, ¡aquí o que non deixan ver é o abrazo dos ríos, o Ribón que baixa ao encontro de súa nai, Azúmara!
Agora que estes veciños, ¡e parentes!, restauraron a súa acea do Pacio de Mosteiro para convertela en museo, a min práceme, arrogándome unha certa representatividade veciñal, dedicarlles a miña cantata á súa Muiñeira, á máis famosa de todas, xa que tiveron moitas. En canto á música, se lla queren poñer, por min, encantado.
En canto á fraternidade, nunha xeración historicamente recente, por se fose pouco que a casa vella do Concello de Pol conserve escudo e tradición da súa pertenza aos Altamira, aí temos a venda, en 5.500.000 marabedís, no 1514, autorizada por Doña Juana, que lle fixo D. Alonso Niño de Castro aos Osorio de Moscoso, "la villa de Castroverde con sus fortalezas y tierra de Loazes..." ¿Quen quere máis probas desta herdanza, reiterada e común?
Pois si, que deste Val Verde vos quero falar; concretamente dun fito histórico, outro: ¡Por fin temos piscinas, por xunto do Campo da Feira! E con elas, con este adianto, periclitouse aquel refrán tan prudente de que, "Non se pode nadar e garda-la roupa". ¡Agora si, avoíños; agora si: En cabinas, nada menos!
Iso de non saber nadar custoulles a vida a moitos galegos, sinaladamente aos do interior deste país, en particular aos pescadores, aos que se embarcaron en barcos de pesca sen máis sabenza que a de recoñecer o seu prurito estomacal. E nas guerras, tamén, ¡tamén! Nas batallas navais da Independencia de América, na do Ebro, no afundimento do Cruceiro Baleares... ¡Incontables! Certo é que tiñamos ríos; entre outros de menor caudal, nesta bisbarra, o Azúmara, o Chamoso, o Tordea... Si, pero de augas frías, atrozmente frías, aptas para lavar os pés, e pouco máis. Eu, e coma min, miles, despois da chapuzada fluvial, despois de apertar unhas cantas oucas para retirar da circulación unha ganchada de troitas..., ¡veña correr polos prados, cen metros lisos, como mínimo, en pelota picada para que o sol nos fixese de toalla!
De paso, no noso Castroverde acabáronse as "Catarinas". Así lles chamaban na costa de Lugo ás mozas do interior..., ¡porque se bañaban descalciñas do pé e da perna, e para iso, tan só ata os xeonllos! Avoíños, se agora, no voso roldar de ultratumba, asomades pola Veiga do Olmo, e vedes unhas cantas raparigas coas mazarocas ao ar, non vos escandalicedes, que esas son simplemente as "catarinas" que veñen do século XX, pois as do XXI, polas trazas, darán un paso máis, que xa practicarán o nudismo integral. ¡Daquela, meigas fóra!
¿Decatádesvos de que a civilización en Castroverde, ¡tamén en Castroverde!, comezou con vosoutros, nesa, para nós, sacrosanta, Cova da Valiña, e ten de presente as Piscinas da Veiga do Olmo? A alguén pareceralle pouco tramo, pouco recorrido, pero estou abraiado con estes adiantos. E gústanme; o único avance que me desgusta é que os eucaliptais invadan as nosas carballeiras, escorrentando aos druídas; mirade cal non será a progresión xeométrica destes adiantos, que nin case quedan prados, nin prados nin hortas..., ¡co que están subindo os víveres! En limpeza si que fomos a mellor: Para os catarros, bafos de eucalipto; e para o demais..., ¡aí tedes aos peregrinos do noso Camiño, do Primitivo, que xa poden facer as súas ablucións en Castroverde, sen ter que deterse á entrada de Santiago niso que era, e que chamamos..., ¡Lava-c...! ¿Por certo, cando se esquecerán dese nome, en particular os do aeroporto, agora que hai piscinas, e hoteis con bidé, ao longo do Camiño, de tódolos Camiños?
Ao Norte, si, pero tamén máis acó, máis dentro, pois a Meda, a nosa Meda, bretona é, xa que pertence de antigo ao bispado de Mondoñedo, continuador da Sé bretona.
De tales veciños nunca houbo queixa, ¡a pesares das lindes! O Val de Fonteo bretón era xa que a parroquia de Valonga, ao traveso de Oviedo, aínda hai pouco que se adscribiu a Lugo. Daquela tivemos a serra da Ferradura de pasteiro común; ¡de pasteiro e de xineceo, que moitas mulleres de “Tras da Serra” chegaron a ser nais dunha infinidade de castroverdenses, ao longo dos séculos! E pola parte da Meda, comunidade, que non veciñanza, temos, habemos, segundo dito queda.
A romanidade desta bisbarra ben estudada está; e por parte dos suevos, a falta doutros documentos, aí está unha toponimia abondosa que non permite dúbidas, particularmente ao noroeste onde os asentamentos suevos, lindeiros cos bretóns, están acreditados polos nomes de Rois e de Suegos, entre outros que sería prolixo enumerar aquí.
O noso Castroverde, con iso das comunicacións radiais desta provincia de Lugo, sempre se encarou coa cidade da “caixa forte”… ¿Da caixa forte? ¡E logo, para que pensades que nos obrigaron a facerlles esa muralla, e encima diso os nosos mandantes, os nosos lategueiros, pasaron á Historia como fautores dela! Máis é, que lle quitaron a Lugh o seu santuario para darllo ao seu Augusto, pasando de Lugh a Lucus. Así que isto contribuíu a esquecernos un pouco dos bretóns, amén da circunstancia de que foron baixando, trasladando a súa Sé, para achegarse a ese mar que lles servira de peirao acolledor ao inicio do seu éxodo. En definitiva, que non se pode coñecer un lugar, neste caso un concello, ignorando as veciñanzas, os connubios e mailas convivencias históricas.
Nisto estiven matinando estes días, que fun de peregrinación á Bretoña, ao que foi solar daquel templo bretón, pasando pola “Casa da Botica Vella”, recentemente abatida, simplemente pola simpleza de alcatrear esta praza sacra. ¡A Santiago, si, ante todo, pero tamén á Bretoña, pois a evanxelización de Mailoc é digna de veneración, de respecto e de recordación!
Se eu fose un neno das Escolas de Castroverde agradecería que me facilitasen axeonllarme diante da efixie de Mailoc; pero, como estou na idade oposta, e xa que de cativo non me levaron, (1) igual que fixen co Santo André de Teixido, aquí me tedes, do outro lado da máquina de retratar!
A foto é miña, pero as referencias que seguen tédelas en moitos libros, limitándome a resumir catro datos que podedes confirmar na “Wikipedia”:
Mailoc, (ou Maeloc) foi un bispo galego de orixe bretoa do século VI. O seu nome aparece entre os prelados participantes no Primeiro Concilio de Lugo, ano 569, e tamén no Segundo Concilio de Braga, no ano 572. Neles representou á colonia britana establecida aquí, ao noso Norte, por brito-romanos emigrantes, que abandonara a illa de Bretaña, actual Gran Bretaña, fuxindo daquelas invasións dos anglosaxóns xermánicos, entre o século V e o VII.
Foi todo un personaxe, ademais de bo veciño. ¡Un urro por Mailoc, e de paso, polos bretóns!
O río Letes, (Lima, ou Limia), que tanto preocupou aos romanos,
¡e xa non digamos aos contrabandistas!
Neste Castroverde de Lugo casamos, emparentamos, feliz aínda que tardiamente, cos homónimos do Sur, co Castro Verde de Beja,
Galegos do Norte / Galegos do Sur. ¡Gallaecia, en definitiva! Vén isto a conto dun certo paisano, coñecido nunha das viaxes que fixen a Portugal, que me referiu como de neno tivo a ousadía de aprenderse o Astete, ¡de memoria, do dereito e do revés! Boa a fixo, pois daquela o seu crego quixo presumir de acólito e introducilo no seminario de Tui..., ¡para que chegase a bispo, xa que el non! Aquela sapiencia inusitada, aquela presunción acólito/crego, ocasionoulle ao rapaciño dúas hostias de seu pai, sen consagrar por suposto, desas que derivan do latín hostis (inimigo, estranxeiro). Aquel pai, un antigo lexionario, quería que o seu gromo tamén fose militar, pero militar “de graduación”, que era o que estaba de moda. Podía ser as dúas cousas, asemade, capelán-castrense, pero o milite non confiaba nas ambigüidades: ¡Para el, paz ou guerra, guerra ou paz!
En vista do visto, ¡do visto e do doído!, o rapaz largouse daqueles santuarios tudenses, da súa igrexa pero tamén do seu fogar, que non era precisamente o de Breogán, ¡coa ponte en medio!, pasando de acólito a portador dun empresario daqueles do “Mercado Común” antigo, do inicial, máis coñecido como estraperlo: Fóra calzóns, e a nado, estivese a auga fría ou quente, catro quiliños de café, de cada vez, ao lombo, nun fol de cabra ben atado co cinto. ¡Ai se o Miño falase…! Pero o Miño, e co Miño o Limia, só cantaruxan, así que falará este servidor no seu nome, ¡agora que desapareceron as fronteiras, agora que entramos, agora que nos extraviamos, nisto da globalización!
Cousas así pasaban polos anos 40 / 50; onte, medio século. ¡Quen pensaba daquela nun tren supersónico, de alta velocidade, tal que Porto-Vigo, que suturase aquel roto, aquelas raias, aquelas lindes dunhas partillas dobremente reais! E mais case estou arrepentido de poñerme con este tema pois veño observando que os avances..., ¡quero referirme aos tecnolóxicos, pois dos outros habería moito que opinar!, van tan á presa, foxen, superpóñense con tal desconcerto e falta de asimilación que mesmo á xuventude actual certas cousas de fai tan só medio século parécenlles acaecidas na idade da pedra, ¡da pedra sen puír!
Non obstante, ¿quen non ten a curiosidade de saber que pasa/que pasou, na casa dos veciños, e de paso coñecer como nos foi con aquelas partillas que deron lugar ás lindes, aos arrós? Avanzando por este XXI, e aínda que hai/houbo apertas e comunicacións tan fraternas coma a antedita, pasma o feito da escasísima osmose dunha fronteira que sempre foi doada de traspasar; fisicamente, quero dicir. O século XX pasará á Historia polos seus descubrimentos, pola nosa emigración e polos análises microscópicos, ¡todo ciencia e todo técnica!, pero nós, os galegos, estivemos aquí, todo o tempo ao lado, sen saber se Portugal era reino ou república!
No ano 1936 esta fronteira, esta raia dos mapas sería tronzada, metro a metro, se non fose porque os nosos fuxidos sentíanse máis seguros nas carballeiras galaicas que nas urbes salazaristas. Por outra banda, nin todo era pastalaria en Portugal, nin pantrigo en Galicia. No que nos gañaban era no traballo da madeira, pois en picar pedra aí se ían cos canteiros de Pontevedra. En particular aos serradores portugueses débeselles a tala sistemática daqueles carballos, que deixaron de abeirar fuxidos para converterse en eucaliptais, ¡en eucaliptais antibióticos! Daquelas carballeiras fornecéronse as travesas de media España, amén dunha flota inxente de carros das vacas, así que, entre raís e chedeiros, trens e carros, foi Portugal, cos seus madeireiros, cos seus serradores, quen nos botou a andar, ¡que non a correr! Pola nosa parte, nós aliviámolos dos seus excedentes de café e de azucre, ¡coloniais!, pois eles preferían quedarse co té na súa inveterada fraternidade co mundo anglosaxón.
Cando este servidor comezou a explorar alén desas lindes fronteiras, fai disto medio século, largo, nas alturas do XX, o único que sabían de nós o noventa e nove por cen dos irmáns sureños era que os galegos pirrabámonos por deixarlles as nosas pesetiñas naquelas ruletas do seu casino de Póvoa de Varzim, pois o de Estoril estaba reservado para a nobreza castelá. ¡Que cousas, que tempos!
De abaixo-arriba, a súa lúa sempre foi Vigo, que o tiñan por meta das correrías domingueiras. A Ourense ían os catro invitados dos seus corenta correspondentes, vulgo estraperlistas, de fraco rocín, cando non de burro melenudo. De Santiago oíran falar, que por algo lles valera o Apóstolo na súa Reconquista, maiormente na batalla de Ourique, mesmo ao lado do seu Castro Verde, pero despois diso case esqueceron ao noso, común, Matamouros, convencidos polos ingleses de que aquel destripador de dragóns con xilaba fora San Jorge. Da Coruña só oíran referir, e para iso os oito sabios de Coimbra, que o seu Rei Fernando I, vido a Galicia no ano 1369, tanto acatamento tivo aquí, nesta Herculina, que ata pensou se non era un ataque. Feliz por semellante acollida e disposto a posuír longamente este Reino, acuñou moeda, tanto en Tui como na propia Coruña; de paso, liberalizou o tráfico comercial entre Portugal e maila terra prometida; organizou o abastecemento de cereal e de viño por vía marítima, etcétera, pero ao final colleulles medo aos báculos dos nosos bispos, propicios ao outro pretendente, aquel de Tras do Támara, circunstancia que levou ao seu Fernando a embarcarse con présa fuxidía, no ano 1373. ¡Daquela, adeus Coruña, que eu torno da túa ceca á miña Meca, á miña Lisboa, que esa é boa, fiel e permanente...; unha coroa certa!
En canto a Lugo... ¡Lugo tíñano esquecido, que non lles conviña lembrarse da súa hexemonía, compartida con Braga no reinado dos suevos! A Lugo, no XX, só chegou aquel cento de serras de aire ás que antes aludín. ¡Arborecidas eles, que devastaron o noso plantío mentres na súa terra adoraban, e conservaban, un bosque sacro, ese de Buçaco, un paraíso de cinco milleiros de especies arbóreas, traídas por imperativo real de todas e de cada unha das estadías dos seus galeóns.
Agora temémoslle á globalización, que non é para menos, ¡pero anda ti que as raias, o que tiñan de bo...! Nin secas nin húmidas, que todas mancan no peito, ¡e do peito pásase ao peto, que por algo andan xuntos, cunha tea de por medio! Caso á parte, pola súa desmesura, é a actual invasión dos bárbaros do Sur, dese Sur non tan remoto, que a nosa despensa non vai dar para nutrir este medio mundo, tan famento e esfarrapado, (amén de folgazán, dito sexa cunha paréntese, por se alguén me zurra).
Levamos XX séculos facendo Camiño, pola terra e polo mar; polo aire algo menos, que non hai constancia de que Ícaro viñese a Compostela. O noso señor Santiago, o primeiriño dos peregrinos da Gallaecia, tivo que vir polo mar, á forza, pois, de escarmentado Aníbal, ¿quen ousaba traspasa-los Perineos, e menos sen elefantes dispoñibles? O que está sen descubrir é se o Fillo do Trono veu nun daqueles trirremes que facían a rota Ostia-Tarraco, e despois, xa en terra, cruzaría a Meseta nun cabalo branco, acaso prestado, pois milagre sería que llo regalasen; pero tamén puido arribar nunha barca daquelas ladroeiras, que tanto podían vir á pedra de Porriño, coma ao estaño das Casitérides, e xa non digamos para levar o ouro do Azúmara (sobre 7.000 libras ao ano, segundo Plinio), o viño de Amandi, ou o trigo do noso Flammoso… ¡O caso é que veu!
Os camiños xerais, meu querido Antonio Machado, si que están feitos; e todos conducen a Santiago! O que lle falta a cada quen é o seu camiño privado, o íntimo, reflexivo e contemplativo. ¡Facédeo, que vale a pena, e se é por Castroverde aínda máis verde, o súmmum! No resto estou conforme con Machado; para dar fe diso, relembro aquí os seus filosóficos versos; en castelán, por suposto, pois ninguén me negará que a poesía, como voz das propias entrañas do poeta, é intraducible; pódese anosar, que diría Cunqueiro, pero nunca traducir. Aproveito para pedirlles aos meus paisanos de Castroverde que alcen, que realcen, o noso Camiño, o máis puro de todos xa que foi o inicial, por riba da prosa, que tanto o merece; ¿ou é que todos somos prosaicos? No ínterim, conformémonos coas verbas de don Antonio, que ben as entendemos xa que un galego, todo galego, comprende a Castilla, como un pai a unha filla! O contrario xa é discutible.
P.S./ Unha simple curiosidade: De Tarragona tamén procedía o primeiro dos meus Vilabellas, que por iso conservo o “b” no segundo apelido.
O que é obxectivo é que os irmáns Rielo, de Arcos dos Frades, Pol, “fundaron e montaron” un Museo Etnográfico que hoxe é a envexa dos Concellos que teñen esa carencia, máis que por falta de medios por falta de iniciativas. Con todo ser malo non telo, é peor a circunstancia de que están desaparecendo, ou extraviándose, as cousas, os artigos dignos de perpetua memoria; unhas, por deterioro, pero máis aínda, levadas, ¡porque hai xente, concellos e países, que queren e aprecian o que outros aborrecen!
¿Que non hai sitio? ¡Iso é un pretexto de mal pagador! Os irmáns Rielo mercaron esta casa histórica, que foi de don Froilán, onde a resistencia ao franquismo tivo un dos seus episodios máis cruentos. E seguidamente percorreron a contorna, estimando e atesourando o que outros desprezamos. Hoxe temos que pedirlles de favor que nolo deixen ver, cousa na que nunca foron egoístas.
¿Onde está iso de Arcos dos Frades? ¡Pois nas lindes do noso Condado, raiando co de Superata! Lembremos aquilo de que na escritura de venda dos Castro aos de Altamira incluíanse as terras de “Loaces…”
Como dixo Villarino (José Enrique), nunha ocasión recente, “Sería (imprescindible) localizar os principais recursos (etnográficos) para deixárllelos en herdanza aos nosos fillos e netos, e que non se perda a memoria do patrimonio”. ¡Pois todo é cuestión de envexa, te-la suficiente para plaxiar o que fan/ou fixeron os nosos veciños!
¡Pobre Santo Andrés, pobres dos pobres, pois non é cabaleiro o que non ten cabalo! Por engado, está iso do centralismo… Para Santiago, a mellora, terzo e medio! Andrés, máis humilde: Discípulo xa do Bautista, un dos primeiros chamados ao apostolado, que se esforzou en predica-lo Evanxeo en Palestina, Escitia, Epiro, Tracia…, para acabar morrendo en Patras de Acaya, precisamente en cruz, que por non considerarse digno de imitar a Cristo pediu que lla fixesen en forma de aspas…; en canto á lexítima, aquí na Gallaecia conformouse coa igrexa do Teixido. ¡Está visto que o que nace para pobre non chega a rico!
Pois fago saber que aínda non está revogada a sentencia que di que, “Ao San Andrés de Teixido irá de morto o que non foi de vivo”. Pero adoitamos desentendermos dese futuro, tanto no xeral coma no particular; e despois, cando veñen as consecuencias, as crises, sexan colectivas ou particulares, ¡a tirarnos dos pelos, se para entón pelos quedasen!
O horto que lle tocou a Andrés nas partillas galaicas, ¡que aquí o tedes, de fondo!, é tan cativeiro, tan costeño, que nin os lagartos se teñen de pé, pero…, ¡mira ao mar, ese mar que é meirande có de Galilea!
Salvando distancias cosmogónicas, pasoume algo parecido ao noso paisano Colón, que encima de descubrir as Indias Occidentais (Américo foi despois), puxérono en ridículo e incluso o castigaron polo seu descubrimento. Sabía que existía, pero non puiden ir ata o ano 1987. Interesábame Grándola, Vila Morena, pero máis aínda ese irmán, ese “Castro Verde” sureño. E fun tan ben recibido, e tanto interese puxeron no que lles referín do Castro Verde norteño, que nada máis regresar ás terras da nosa Gallaecia, escribinlle ao señor Sousa Caeiros, daquela Presidente da Cámara, suxeríndolle, ou máis ben preguntándolle, acerca das posibilidades, pola súa parte, dun recoñecemento fraterno. A súa contestación, con data 27 de Agosto do ano 1987, ¡casualmente no día do meu aniversario!, - acompañada dunha cantidade inxente de material informativo-, carta que podedes ler na copia que inserto en “O meu, persoal, Códice Calixtinus”, foi o mellor agasallo dos que recibín aquel ano, PERO…, ¡o pero estivo no pasotismo do meu propio Concello, que se riron da miña proposta, comezando polo Alcalde de entón, e xa non fosen parar aqueles documentos, ¡estes tamén!, ao seu vertedoiro. (Ver hemerotecas).
A ferida quedoume sangrante ata o día en que Muñiz asumiu o temón…, e logrou que se nos tomase en serio facendo realidade a miña proposta de irmandamento! O propio D. Fernando Sousa, que seguía de Presidente da Cámara, veu ao noso Castroverde para facer realidade a promesa que me fixera 21 anos antes, e que por culpas alleas estaba pendente de realizar, segundo el mesmo recordou diante dos outros Alcaldes. ¡Que razón tiñan os nosos vellos, con aquela fe de entón, cando se rexían pola crenza de que, O que está de Deus non o leva o demo! Nesta última viaxe a Portugal non puiden ir cos meus amigos; fisicamente, quero dicir, pois en espírito sempre estou con eles, cos de aquí e tamén cos do Sur, aos que teño na máis alta das estimas.
Esta placa foi posta no punto máis alto do Miradoiro, na Serra da Ferradura, para sinalar que,
. Se trata dun vértice xeodésico.
. Pero tamén, -hai outra chapa nun lateral que o pon-, que estamos a 1.029 m. sobre o nivel do mar.
Aínda así temos unha omisión, pois tamén cumpría informar, asemade, que, máis ou menos neste punto estaba a fronteira territorial entre suevos e bretóns. Daquela terei que facelo eu, aclaralo, ao meu xeito:
En certa ocasión na que fomos a por unhas garrafas de augas férreas...; pero non vos vou dicir o sitio concreto pois aquela fonte, dun valor inestimable, de presente xace debaixo do entullo dunha desas pistas da famosa Concentración Parcelaria... O caso é que lle pedín explicacións ao meu padriño e avó, como tiña de costume:
-Avoíño, isto da Ferradura..., polo ferro, non si?
-Si, e non. Máis ben por aquilo de que foi neste sitio onde perdeu a súa ferradura un meirego...
Daquela contoume o que sigue, máis ou menos con estas verbas, que aínda non se me esqueceron as súas historias, ¡e iso que ando nos oitenta!
Os bretóns, -que parte deles quedáronse en Francia, niso que se chama Bretaña francesa, daquela que fuxiron dos anglos-, traían, tiñan, un bispo de sona, un tal Mailoc, que erixiu unha igrexa en Bretoña, hoxe do Concello da Pastoriza, aí de par de Meira... Cando vaias por aló pregunta pola "Casa da Botica", (1) que a fixeron no mesmo sitio, e coas pedras daquela igrexa...; cousa parecida ao Pazo de Vilabade, que tamén saíu das pedras do convento dos franciscanos...
Con Mailoc oficiaba de sancristán seu tío Murdoc, que tiña méritos de sobra para ser coñecido polo seu propio nome, pero como se daba o casual da importancia daquel sobriño, bispo-príncipe dos bretóns desde moi novo, e coincidía que o tío tiña menos idade có sobriño, de todo iso cabe supoñer que lle dixesen así, "o tío de Mailoc", pois con ese apelativo pasou á Historia. Realmente só eran medio tío e medio sobriño pois o avó de Mailoc, ao que outros grafan, "Mailoce", casara en segundas coa Isolda da Fonte Minia, e daquela conxuga tiveron ese unixénito, Murdoc...
Meu neno, déboche aclarar que sei isto porque, tomando uns vasetes en Castroverde, nesa tan famosa taberna do Escardel, con outros mestres, coma min, dos de "a ferrado", demos en falar de que antes, antigamente, escribíase en pergamiño, séxase, nas peles dos cabritos. Nisto que se nos achegou un xateiro, e díxonos:
-¿Podo falar, que teño intereses no asunto? ¡Se mas pagan polo seu, véndolles unhas escrituras desas, que as teño eu, ben conservadas e ben sequiñas por certo, precisamente nun pelello de cabra! Dixéronme que podrecen se se abre o fol a miúdo, e daquela levan trinta anos sen saír ao aire, ¡que nunca máis volvín a miralas, e nin falta teño diso, que me tolean, pois maldito se as entendo, e iso que fun a tres escolas! Foi canto trouxo de capital meu avó, que nacera aló arriba, nese sitio que chaman "Os Currás de Bretoña", que cae de camiño para ir a Mondoñedo...
Medio se riron de min, -afirmou meu avó-, pero seguín co trato, e fíxenme cos pergameos do xateiro..., polo prezo dunha cántara de viño, así que aquel ano celebramos a festa do noso Patrón cheirando pergameos, pero sen cata-lo viño..., que o trasfegou aquel xateiro!
Daquela pasei máis dunha semana sen ollalos, por dentro, se entende, xa que, extinta aquela euforia tabernaria, maldito interese me quedara naqueles coiros, nin nos coiros nin no seu misterio, e cando o fixen reneguei mil veces da toleada de mercar semellante inutilidade.
-¿Chegaches a abri-lo fol, non si? ¡Polo que antes dixeches...!
-Si, meu neno, que para min os segredos dos asuntos sempre foron irresistibles... Custoume bo traballo desata-lo fol, e abrirlle a boca sen racha-lo pelello do seu interior, así que, cando din extraído aqueles pergameos, que eran cinco, tan enrolados estaban que logo parecían de madeira, e mesmo crebaban ao intentar estiralos, a miña sorpresa foi maiúscula, pois, ¡estaban escritos cunha tinta entre vermella e moura, tal que o sangue podre dun castrón, nunha caligrafía que se non era sánscrito mesmo o parecía!
Eu, a tal momento, seguía coa boca aberta, así que meu avó apresurouse no seu relato, seguramente para que puidese cerrala:
-Nin o comentei con túa avoa, pois aquel farol, aquel trato oneroso, merecía unha rifa monumental, así que collín unha atume nova, e paseillos a meu tío, ao Cura Gómez de Neira, para que mos puxese en cristián; quere dicirse, en papel de barba.
A estas alturas do relato nin que dicir ten que eu ardía en curiosidade progresiva, así que lles din aos beizos para preguntarlle:
-Avó, ¿iso de antes, iso da tinta...?
-Segundo me explicou meu tío, desa feitura só a utilizaron os bretóns. Facíana con sangue, pero non de castrón senón dos carneiros novos, dos años; e mesturábana con sebo, tamén do carneiro, macerando todo iso co zume dos ramallos de sanguiño, que tes que aprender a chamarlle Rhamnus frangula... O pigmento negro que lle engadían sacábano do sarrio do fume das súas chozas... Pero a todo isto o importante é a súa lectura, así que che darei en herdanza estes papeis, ¡xa que do demais, con tantos fillos, ides tocar a pouco! ¡Tes que prometerme conservalos en honra e memoria miña!
.../...
Fíxose esta Crónica bretonante, (bretona, do país bretonante), por mandato de Dom Mailoce, Princepts Eclesiae Britannia Monasterium Maxime, glorificando ao seu tío Murdoc, de felice memoria.
Saiban cantos a vexan e entendan como é ben certo e sabido que os pastos do Monte Pradairo, alén do Castro dos Caranicos (o Castro do actual Caraño), foron gañados polo noso Murdoc, a perpetuidade, loitando coa asistencia de Deus contra eses godallos (2) de Sisnando Meirego.
Florinda Meirega, que Deus a garde onde a teña, sendo doncela de quince e filla de Sisnando Meirego, Tenente do Castro de Meira por mandato de Galaor, conde de Superata, foi requirida de amores polo noso Murdoc, co escalamento das tres cercas desa fortaleza na noite mais pecha deste século, e con só acariñarlle as meixelas, e con só bicarlle os liros cabelos, combados en mil bucles, Murdoc tivo por certa a extraordinaria beleza que dela proclamaba o bardo Rairiz da Pastoriza nas súas trobas.
Descuberto por unha sentinela do forte meirego, Murdoc non puido fuxir sen levar consigo á doncela, como é de lei nas regras das conquistas amatorias, así que aquela mesma noite, avisados tódolos guerreiros que oíron o corno de Murdoc, presentáronse no conventus, onde Mailoc os declarou, de iure, marido e muller, se ben de facto non puido ser, obrigados como estaban a cumpri-las sete noites de Tobías. Florinda, aceptando os usos e mailos costumes bretóns, deitouse na tenda de Isolda, nai do seu desposado, e daquela, sabéndose amada do seu raptor, ¡nin sequera chorou!
Esta que aquí se relata é a verdadeira historia de Murdoc, bretón ilustre, que non tería que escalar a torre meirega de haberlle concedido Sisnando aqueles esponsais coa Florinda, segundo lle pedira Mailoc en nome do seu tío, de paso que pretendía en dote as pasturas do Monte Pradairo, con cuios campos, abas e vales, en troco de recoñece-la Florinda como princesa electa da tribo bretona, que así se decidira, e así se escribira, no Concilio dos anciáns.
Malia sexa, e que Deus confunda, a Galaor, indigno conde e conde indigno de Superata, que con tres mulleres vivas, e todas cabe del, pretendía xacer coa Florinda Meirega, en pacto secreto habido co Sisnando Meirego, home vil e pai desnaturalizado, que por tal o temos.
Pasaran seis meses, seis meses pasaran, e Florinda, sentíndose nai, quixo visita-la súa para que a acollesen en paz, que así, de paso, non perdía os dereitos, que outros irmáns non tiña, e tampouco sería xusto que fosen herdar aqueles estados meiregos seus curmáns, nados e criados nun territorio alleo, en Polux (3).
A Meira foi soa, sen escoltas, e de Meira novas súas non viñan, nin as sentinelas do feroz Sisnando lle deixaban cruza-los foxos ao cabalo de Murdoc, impoñéndolle a humillación de que tiña que pasar a pé, desmontado e sen armas. Nin valeu a mediación do bispo Mailoc, así que seu tío quedouse incomunicado da súa Florinda, xa proclamada e recoñecida princesa bretona.
Tempo adiante sóubose que nacera un meirego de dúas razas, que así o cantaron aqueles pastores do terrorífico Sisnando cando subiron aos magostos da Bretoña por indicación da súa princesa, que non renunciaba a ser bretona adoptiva. O neno foi baptizado de Vermudo, que para os meiregos significaba "xabaril”, “porco bravo", por un anacoreta da Irimia, que era coñecido como Bubdelio o Eremita, alí mesmo, nas frías augas do Pedregal, augurándolle fortaleza.
Murdoc, no ínterim, desesperado polo secuestro en que tiñan á súa dona, e tamén ao seu fillo, chamado a ser príncipe bretón, que mal o podía ser sen cambiarlle de nome, que lle querían dicir Biniaouer, que en bretón significa "gaiteiro", ou "harmonioso", todo o contrario dun xabarín, dispúxose a reta-lo Sisnando, consistindo a lide en que Murdoc recuperaría nai e fillo se chegaba primeiro á estrema, séxase, ao Alto do Miradoiro. Caso contrario, sería encadeado de por vida nos sotos do Sisnando.
Foi Deus que, segundo ían subindo polas chousas dos caranicos, o cabalo do Sisnando encabuxouse nunha pena, e deu en coucear, ¡perdendo unha ferradura! Vitorioso Murdoc, recuperou coa muller e co fillo, a posesión das penas "da Ferradura", compartidas de alí en diante cos suevos do Val Verde en prenda de boa veciñanza!
(2) Aquel Cura explicáralle ao seu sobriño, meu avó, as queixas que tiña Murdoc en contra dos frades de Meira, protexidos e/ou conselleiros do tal Sisnando, ¡indubidablemente que foron os anteriores aos cistercienses, que estes si que eran cultos, que por algo tiñan de Comendador ao Ares de Maxide, pero omítoas aquí por brevidade, deixándovos tan só o seguinte paragrafo daquel escrito, que me resultou especialmente gracioso: C´hweh merh Gweru war c´hweh marh kalloh ha c´hwehmanah war o lerh..., séxase: "Que as mozas sexan virxes, e que os seis frades sexan uns godallos, a min iso non me desacouga..."
(3) Hoxe, superado o seu paganismo, a esa bisbarra de bocarribeiras chámaselle Pol.
¡Parroquia, paroikía, concepto sacrosanto, e como tal, digno, merecente de ser cultivado e coidado! A parroquia fíxonos, e por tanto, parroquia somos: ¡Dende a pía bautismal, nada menos!
Neste país, as primeiras parroquias foron os castros, pero despois viñeron aqueles desafiuzamentos dos depredadores romanos, ¡7.000 libras de ouro arrincadas da nosa Gallaecia, nun ano, e transportadas a Roma, á Casa Grande, segundo Plinio! Non quedaron os castros baleiros, en xeral non, pero os que tiñan músculos pasaron a lucilos no Lucus de Augusto, ¿ou quén lles ía facer esa caixa redonda, xigantesca, esa cova de Alí Babá, tan urxente e tan necesaria que foi para evita-lo extravío daquel ouro tan…, tentador?
Tiña ganas de poñer por escrito estas reflexións, pero debo informar de antemán que igual serei algo subxectivo neste tema por…, ¡direino: por escrúpulos de conciencia!
No ano 1958, en pleno asedio de Ifni, Mary Paz, ¡estabamos en guerra, pero aquela criatura encantadora, entón unha nena, era a paz personificada!, regaloulle ao noso fillo Pedro Paulo un canciño precioso, de non sei que raza, ¡hai tantas!, branquiño, de corpo pero tamén de alma. Si, de alma, porque aínda que a deles non sexa inmortal, Deus infúndelles o seu sopro vital, así que teñen unha certa forma de espírito, ou non serían dóciles.
Mary Paz era a neta do noso nunca ben ponderado defensor, aquel xeneral, laureado, ¡unha soa vez, aínda que en Ifni mereceu outra, pero as súas discusións e desobediencias con Franco eliminoulla!, Mariano Gómez-Zamalloa e Quirce, que ademais de valente era intelixente pois, do que non, non houbese elixido por esposa unha monfortina. Eu, servidor, que me criara no monte, no Montecubeiro, precisamente por non darlle ao obsequio a debida categoría e agradecemento, non aturaba ter secuestrada aquela marabilla da Creación, encerrada a maior parte do día nunha habitación, e iso que se trataba do piso dun Banco, nada menos que do Banco Exterior de España, Sucursal de Sidi Ifni, mais o cadeliño, listo si, pero de caixas fortes non entendía, nin diso tiña obriga. Propúxenllo á miña dona, e concordou comigo en que aquela criatura encantadora merecía algo máis que oficiar de xoguete dun neno. Con nós, sempre con nós, non tiña liberdade, e tampouco ocasión de namorar, dereito inalienable de todo ser, por animal que sexa. Aos poucos cadeliños que había na asediada Sidi Ifni leváranos para as trincheiras do cinto defensivo, cinco a dez quilómetros terra dentro. Na cidade, na capital, as mulleres dos militares dedicaban os Asistentes dos seus maridos a lavarlles e pasarlles o ferro ás súas bragas, entre outras funcións propias daquel señorío, daquel imperialismo trasnoitado. Propuxémoslle ao entón Capitán, noso paisano e amigo, Blanco Roibás, de Palas de Rei, que se fixese cargo do cadeliño, manténdoo coas sobras do rancho, que non sería moito, pero algo sempre queda nas perolas castrenses, que así gozaría de liberdade, de liberdade montaraz, e de paso atoparía unha femia, dado que toda ou case toda a poboación canina da provincia ¿51?, seguía en vangarda.
Ao neno dixémoslle que o cadeliño se nos escapara nun descoido da mora da limpeza, que deixara aberta a porta do piso, e que aquel desertor tampouco volvera ao pazo do Gobernador… ¡Sufrimos todos, pero en ben da sacrosanta liberdade á que ten dereito todo semovente!
¿Por que tiñan aos cadeliños nas trincheiras? Así as señoras quedaban máis desocupadas, máis despreocupadas, con máis tempo para xogar ás Damas, no Casino, máxime con aquel asedio marroquí interminable, que lles rebaixara o número dos Asistentes, de dous ou tres a un! E logo que os cadelos entretiñan aos soldados atrincheirados, á vez que se poñían nerviosos, -os cadelos, pois os soldados, sempre-, se cheiraban, se se aproximaba demasiado unha xilaba, pero…, ¡non todo o monte é ourego, que en Ifni abundaban as chumbeiras! O noso ex, aquel cadeliño, un bo día, ¡un mal día!, seica se apartou da súa Unidade de adopción para compracer unha cadela que quería festa, e fóronse de parrafeo por tras duns argáns fronteiros, poñéndose a brincar precisamente no sitio onde o siroco levantara a terra que disimulaba os arames dun acio de minas. ¡Plum! Can e cadela fóronse, ipso facto, ao paraíso dos cans, en pleno éxtase! En definitiva, que a liberdade é boa, pero os seus límites poden ser perigosos.
Aquel episodio faime obsesiva a miña preocupación pola vida señorial destes canciños actuais, peiteados, perfumados, arroupados incluso, pero…, ¡encadeados!
Cans de caza que, despois de telos escravizados, toxeira vai e toxeira vén, cando torna a veda, ou cansan, ou estorban na casa, ¡veña, ao monte, outra vez, pero desta para soltalos, para abandonalos nas quimbambas, nun lugar agreste do que lles sexa imposible o retorno! Cans castrados, en particular se son femias, para librarse de partos alleos. ¡Algunhas non queren os propios, para canto máis os das súas mascotas! Cans pechados nas segundas vivendas, ¡para que as garden ata o sábado que vén, por se volven! Neste caso, a despensa que lles deixan, é suficiente, axeitada; non se lles pasarán as viandas? Cans celestina, para que, co meu de man, se pare a falar comigo o veciño/a veciña, que tamén os hai que buscan, pero, tímidos que son, sen cadelo non ousarían declararse! Cans que nos fan pasar pola vergoña de ter que agacharnos na rúa, tras deles…, por incontinentes!
Pararei, pois estas formas de escravitude son innúmeras, e van a máis. Paro, pero invito a meditar: ¿fixemos, ou non, da raza canina unha sorte de parias, de escravos? Alguén aínda dirá que lles estivo ben, por pasarse de dóciles! E teñen a súa razón, pois aos tiranos hai que ladrarlles a tempo, que despois, de apoltronados…, nin con missiles!
MISCELÁNEA
-II-
Outeando o mundo desde o noso
castelo
Xosé María Gómez Vilabella
Abril, resurrección primaveral
O Rego dos Lagartos
Avances e retrocesos na expresión oral
Boa veciñanza:
Os de Pol
Vicisitudes do Marquesado de Tarrío
O castro verde de Pondal
Aqueles mestres..., os de minúsculas!
O xigante de Cellán
O Paio de Sampaio
A trafulca do Rei Silo
Iso do botellón
Aqueles xogos / aqueles xoguetes
O home e maila árbore na bisbarra de Castroverde
Castroverde linda con Asturias
Homes e mulleres de prol
A Espalladoira / as espalladoiras
Alcumes e nomeadas
Ferreiras e ferreiros na bisbarra
de Castroverde, Pol e Valeira
O herdo
Para comer…
A Gran Crise
Outra vez xullo
Prato único
A responsabilidade paterna
Vidas paralelas: Manuel Cordero Pérez e Jordi Solé Tura
Cemiterios patrimoniais
O meu, persoal, Códice Calixtinus
A Xeración do Racionamento
Veciños e parentes
¡Agora, si!
O Santo Cristo das Cavozas
Ao Norte, Mailoc
Raia seca / raia húmida
¡Camiñante, si que hai camiño!
¿É san terlles envexa aos veciños?
¡Pobre San Andrés do Teixido!
¡O que está de Deus non o leva o diabro!
A Serra da Ferradura
As parroquias
¿Amigo, ou escravo?
-o-
Liquidambar,
na miña finca de
Montecubeiro,
"As Andoriñas".
Abril, resurrección primaveral
Non é igual resucitar
en Castroverde que facelo, poño por caso, no Sáhara. ¡Ese é outro dos favores
que lle debo a Deus, que me salvase, que me dese unha prórroga naquelas liortas
da chamada África Occidental Española!
-.-
Abril,
flores mil; e sendo en Castroverde, ¡dez mil! Por algo teño encargado que as
miñas cinsas se depositen ao pé do meu cercis siliquastron, na
propia finca das “Andoriñas”. Se me vou no verán, polo menos as pegas acudirán
ao meu transplante; e de acaecer no outono, as follas dos carballos aterrarán
para darme abeiro por debaixo da saba branca desas neves invernías que adoitan
baixar do Pradairo. Así, cando chegue a primavera, o que de min quede será
flor, herba, cheiro vexetal. ¡Deo
gratias!
Estes luxos,
para min, valerán máis que tódalas necrolóxicas que alguén me poda dedicar.
Avanzada esta longa vida de traballo e de traballos, de amigos e de inimigos,
¿onde mellor se pode estar, que outra aspiración se pode ter que supere o
pracer de situarme cerca dos meus antepasados, e con eles, aqueles veciños,
aqueles mestres, aqueles compañeiros da escola, todos os que me axudaron a
formarme, particularmente os supostamente inimigos pois, ¿quen fai por ti, pola
túa madurez, pola túa purificación, máis que os inimigos? ¡Sen o estímulo dos
inimigos aínda estaríamos nas cavernas, tal que na Cova da Valiña!
O que lea
isto que non se equivoque comigo, que non estou fúnebre, senón todo o
contrario: ¡Anticípome á resurrección primaveral, á miña, á definitiva! Daquela,
isto é poesía, por máis que non o vexan así os mentalmente cegos! As coroas que
adoitan aportar nas funerarias son de flores rotas, arrincadas, partidas…, pero
aquel que se durma en Castroverde, ou que para alí o leven, terá, teremos, un
xardín perpetuo, o que queda do Paraíso Terreal!
Iso de
situar o Día dos Defuntos á entrada do inverno, é un erro litúrxico. ¡Abril é o
tempo dos defuntos! En Abril todo renace, todo florea…: ¡todo resucita,
particularmente en Castroverde!
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
¡O que queda, e
non é pouco!
A lenda da Fada Berlina e mailo Moscoso do Castro Verde, séxase, do Señor do Castrum de Vallis Viridis para máis precisión, foi desta maneira, que así ma contaron os vellos do lugar, e con máis detalle cá ninguén un señor de Toldaos, descendente daqueles xudeus fuxidos de Toledo, ou máis exactamente, fuxidos daquela raíña que pretendeu axotar aos xudeus, e de paso, “domar e castrar” aos galegos, pero esta segunda historia, por brevidade, quedará para outro día...
Aquí estou contándolles
esta lenda,
precisamente na
ponte do Rego dos Lagartos,
que nace en
Montecubeiro, e morre en Pena,
¡que non de pena!
O Conde
Osorio de Moscoso, señor feudal do Castro Verde, ou do Verde Castro, que tanto
monta, fora ás guerras do turco co señor don Juán de Austria, onde pasou tres
anos e tres meses e tres días. Cando volveu delas, que o fixo por Italia, soubo
dun tal Galileo, un sabio que inventara un telescopio de larga mira, e como era
Conde da Altamira..., tívose por aludido! Así que mercou aquel aparello a
cambio dunha gumía, que tiña as cachas de nácara, con cinco diamantes mouros,
en cadansúa, que mesmo parecían os lunares dunha odalisca daquelas da Turquía!
Chegado que foi a Sobrado do Picato estirou aquel anteollo tan antollado, e daquela mesmo viu, ipso facto, á distancia, ao seu Bispo, que a tal intre tomaba o sol na fiestra do seu pazo, en Lugo, pretiño da catedral. Iso gustoulle, moito, pois mentres o Bispo se soleaba de cara ao Nacente, de cara ao Camiño de Castela, de cara a Roma en definitiva, non conquistaba terreos no seu país, ¡nin preiteaba por eles! Pero, despois diso, levado da nostalxia, e por natural curiosidade, ocorréuselle, ¡que unha mala ocorrencia tena calquera!, botar unha visual cara ao seu feudo de Castroverde: ¡Oh, Deus! A súa muller, gobernadora en ausencia súa, estaba de parola..., ¡coas saias venteadas, revoltas, aló arriba, na carballeira da Lomba. (1) ¡Nada menos que co Capelán-administrador do seu propio castelo! Levado de cen mil diabros, ou de máis aínda, picou esporas, rebentou dous cabalos, e a mediodía plantouse na Praza do Rolo, (2) chamando a berros pola súa dona, Ermelinda da Pena: (3)
-¡Que baixe esa muller maldita! ¡Búsquena onde fose habida, desde aquí aos infernos; e que a suxeiten coas cadeas dos meus escravos (4), destes turcos que traio comigo, a esta nogueira, coma ela caída, que semellante lurpia non é merecente do rolo plebeo! ¡Que ninguén lle chame, nunca máis, Ermelinda! ¡Felona, máis que felona! ¡Galiña, máis que galiña!
Baixouna, a empurróns, un adiantado daqueles viláns, e despois pregou os gonzos e rendeu a bisarma, ledo, dobremente ledo, por aquel servizo, por aquela desfeita señorial.
O sicario
do Conde cadrouse, cerimonioso:
-¡Aquí a
ten, Señor! ¿Que facemos agora, que manda a Súa Señoría?
-¡Busquen ao verdugo de aqueste señorío! ¡Presto...! Ou mellor, non, que con estes cans lobeiros, cruzados na Turquía, será a mellor xustiza que eu faría! ¡Outro si digo, que se ela se defende, encima do que vin, dareilla en premio ao bufón do meu castelo..., que aquí está, que comigo veu, chagado dese mal incurable, do africano! (5) Se pon resistencia, que a tiren desde a pena máis outa das penas de Pena; e que a esperen debaixo os lobeiros da Turquía! Servos do meu Castro, ollade eiquí, que ides ver o que aprendín na mourería, que alí as mulleres son honradas, honradas e decentes; tapadas por arriba e por embaixo, desde o veo ao refaixo, como lle compre a unha muller honesta..., pero esta non o é, e se o é, non o está, que demostrado queda; para máis sacrilexio, co Capelán do meu castelo!
Ocorreu que
ante aquela monstruosidade da xustiza oriental do Conde Osorio de Moscoso
tremeron os castiñeiros daquel souto que faldreaba o seu castelo. ¡Nunca tal
escarmento as súas follas viran! Por iso espertou, sobresaltada, a Fada
Berlina, que estaba adurmiñada a tal momento no oco dunha castiñeira de tres
podricos que malamente sostiñan tres pólas verdes... Cando lle dixeron quen era
a axustizada, e que clase de xustiza se facía, apañou a súa vara dos milagres,
e aló se foi, correndo, á Praciña da Nogueira. (6)
-Por Deus e por Santa María, pídolle a palabra ao noso cabaleiro, que tan vitorioso torna desas guerras coa mourería; e nesta palabra, unha soa verba eu dicer quería: ¡Que me cambie Vuesa Mercé ese catalexo! Tróquemo por esta variña, que deste xeito, azoutarme, desde o seu cabalo, se quixer, podería. ¡Fágao, non se prive!
Respondeulle o Conde, ao bravo, con ira mal retida, máis alterado, máis aínda, pola intromisión dunha fada tan belida:
-O meu catalexo é de vidros en forma de prismas; o meu catalexo serve, ¡ata de noite!, para ve-lo día. Este aparello sempre verdades captaría. De cerca e de lonxe, de noite e de día, con este rastrexador non hai muller perdida, pois, de estalo, eu, ao momento, o sabería!
Retrucoulle a Fada, co mellor, co máis convincente dos seus sorrisos:
-Con esta vara santiña, coa miña, que en Bolaño, nos tempos idos, paseina polos mantos de San Martiño e da Santa María, non hai milagre que Vuesa Mercé, Señor do Castro Verde e Conde da Altamira, facer non podería. ¿Quere comprobalo? ¿Prácelle?
Pero o Conde refugouna:
-Esa vara, muller garrida, que é de abeleira xa o sabía; e outra cousa que non sexan abelás, dar non podería.
-¡Depende,
meu Señor! Esta vara, nas miñas mans, era cousa bendita, mais agora que son
pecadora a súa forza milagreira para min está perdida, e ben que o sinto!
-¿Como é iso, muller belida? -O Conde, cadora máis intrigado e máis sorprendido.
-Pois..., porque perdín a graza..., en aqueste mal día! Así que, azóuteme con ela, a pracer, Gran Señor, que merecido llo tería..., eu mesma! Antollóuseme verlle a barriga ao Capelán da Súa Señoría..., e daquela preferín verlla de día, que por iso fomos á carballeira da Lomba, aló arriba, cando máis pegaba o sol, onde máis luz había... Despois pasou..., o que pasar non debería! ¡A soidade, meu Señor, que hai que vivila para sentila, afuracando aló por dentro..., que de aí nos vén a lascivia!
Moscoso estouraba de carraxe:
-¿Contigo, contigo tamén, miña loura querida? ¿Contigo, que eras unha fada santiña, que se nunca nada che dixen foi simplemente porque non me atrevín? A este pillo heino colgar, eu mesmo, por onde pecar solía, da trabe máis outa, nese torreón da vixía! ¡Eu mesmo..., agora mesmo!
A Fada
Berlina develutríase coa insistencia, coa porfía do seu avogamento; así que
daquela botoulle imaxinación ao asunto, canto lévedo puido reunir:
-Non fará Vuecencia tal cousa, que xa sinto latexar a cría..., e iso que só estou preñada..., dun día! Cousa de fadas, ¿sabe? Outro milagre..., dos desta variña!
O Conde Osorio algo de corazón tiña, pero tíñao debaixo da coiraza, ¡debaixo da coiraza e da súa carraxe!
-Muller garrida, miña Fada Berlina, loura coma do trigo as espigas, sendo así non te apesares, que terás en min un pai para esa criaturiña; ¡e máis agora, que viúvo quedaría!
-¿Vuesa Mercé, viúvo? ¡Non me faga rir, pois a pecadora son eu, que a súa dona élle pura..., a máis pura desde eiquí á terra da mourería..., que son leguas!
-¿Como dis; que é pura esta impura? ¡Se con estes anteollos a viras, tal e como eu a vin, refocilándose co meu Capelán...! ¡Impura, felona, muller perdida, Ermelinda da mala vida!
-Meu Señor, achántese e descúlpeme, pois errare humánum est, que dona Ermelinda ben que me viu, a min, a min mesma, que son a Fada Berlina, vasala súa, desde as ameas de vixía deste castelo, daquela cando eu, co seu Capelán, refocilado había... ¡E ben que me roñou, tan pronto estivemos de volta! A min desterroume..., que xa me ía..., condenada, para que no oco máis podre dunha castiñeira viva...; por aló, alén das agras do Bolannio...; e a este Capelán, que aquí o traen eses Tenentes seus cargado coas cadeas..., ordenoulle retirarse ao Podriqueiro (7), na Ínsua das Cavozas..., de anacoreta por vida! De todo isto, Señoría, da xustiza que fai a súa dona, testemuñas no seu castelo, Vuesa Mercé, se quixer escoitalas..., ben delas atoparía! Pero aquí estamos falando de máis, que todo consistirá en que a Súa Señoría me troque ese catalexo...; ¡cousa de nada, un instantiño!
-Xa que insistes, ten conta del, muller pecadora..., mentres che crebo no lombo esta vara, precisamente a das túas marabillas!
...
-¡Téñase,
cabaleiro, e pare de zurrarme, que xa estou moída, que abondos paus, en
descarga da súa saña, o meu lombo levaría! Colla outra vez este catalexo, ou
como diabro se chame, que das miñas mans ás súas pasaría; e con iso mire,
vostede mesmo, cara á Lomba, como desde o camiño soía... ¡Mire atento, por un
intre! ¿Que ve agora? Diga, Vuesa Mercé, dígao; pero diga a verdade..., por fea
que resulte a súa conduta!
A pícara da Fada, facendo que o apalpaba, trastocáralle os prismas, aqueles espellos do interior do aparello, con tal arte e con tal encantamento que ninguén se decatou desta manipulación.
O Conde, ao
volver a collelo, en apuntando á Lomba renegou:
-¡Deus, que vexo! -Moscoso tremía coma unha vara verde; e logo que non paraba de facerse de cruces coa man esquerda. -¡Señor, perdón, perdón e clemencia! Vexo...; os meus pecados vexo, as miñas violencias..., coas princesas daquel Imperio de Nicea...! ¡Este aparello está maldito!
Aínda ben
non o dixo, arrebolouno contra das murallas graníticas do seu castelo, con tal
brío e furor que o catalexo quedou irreparable, feito mil anacos, tantos, que
ninguén foi capaz de recompoñelo, ¡nin sequera o Armeiro de Pena, co armante
que era!
A Fada, co seu obxectivo logrado, destensada, soltouse a rir, a cachón, pero con sarcasmo, ferinte, feita unha hidra vingativa, séxase, unha malafada:
-¿E Vocé, cun aparello treidor, coidaba que a verdade allea vería? ¡Quédese aquí, e que sexa noramala, no castelo do seu castro, señor Osorio de Moscoso, Conde da Poucamira; quédese con esta dona inmerecida, que eu, entrementres, co seu Capelán, con este pecador, con este marón, con este amigo tan boíño e tan servizal, que o levei enganado á Lomba..., camín do Podriqueiro desterrada iría!
Coa mesma, botouse a andar, e de paso dábase golpes de peito, ¡canto podía! Pero o Moscoso detívoa para que escoitase a súa decisión, a súa sentencia:
-¡Non tal, voto a bríos; agarda que che diga, que eu ordeno e mando neste castelo, aínda; e tamén no seu alfoz! Polo agradecido que che estou, pódolle dar unha capelanía..., incluso á propia barregá que aqueste Capelán tería!
-Iso será por aló, na súa mourería..., que nós, ao Podriqueiro, de foreiros, por vida de tres Reis, que é o usual, viviremos; en paz e santa ledicia! Agora, co lume da verdade aceso, meu Capelán, que xa estás sen grillóns, úpame ás ancas deste macho trotón, para que fuxamos desta inxustiza, desta vergoña feudal..., e por ende, anacrónica!
A tal momento o Conde estaba mansiño, así que incluso lles botou unha bendición:
-En paz ide, entón, e considerádevos de por vida perdoados. ¡Pero no Podriqueiro, de foreiros, eh! Ítem máis vos digo: Coa túa beleza sen par, e coa barriga pecadora deste Capelán, conxuntados nesa fraga, dádeme oito ou dez fillos, que os precisarei para cando ás guerras da Berbería este Señor volvería, que daquela necesitarei lanceiros..., outos coma castiros!
A Fada, outra vez seria, seria e altiva, para rematar o seu papel con certa dignidade, da mellor maneira posible, desafiouno:
-Fillos teremos, Señor, que encetados están, pero os nosos, se cabaleiros devirían, antes que convosco, á Mauritana irían..., así sexa de cameleiros!
…
Velaí,
miñas donas e meus señores, como unha fada boa da verdade fixo mentira, ¡e á
viceversa! Pero a luxuria, transferida naquel troco dos instrumentos, deixouna
vulnerable, ¡máxime sen a súa vara milagreira!
Aos que
queiran afondar na historia da Historia, séxase, na historia intra, tal que
esta, haberá que dicirlles que daquela fada descenden tódolos que do
Podriqueiro foron, pero non descenden propiamente do Capelán do castelo, que o
matou un raio, ¡por castigo divino!, cando fuxían do Castro Verde. Enterrárono
no mesmo sitio onde morreu, precisamente por cerca das penas de Pena, nesa
encrucillada dos camiños, e segue penando, aínda hoxe, en forma de lagarto. ¡Penando e fornicando, que por iso se
ven tantos lagartiños nese rego, no Rego dos Lagartos. (8)
En canto aos fillos da Fada Berlina, que ela si que se retirou ao Podriqueiro, din as malas linguas que todos se pareceron ao Moscoso de Castro Verde, que dela quedou prendado, e que a visitaba unha vez ao ano, polo San Martiño, cunha recua de bestas, para levárlle-lo compango aos parentes, e de paso..., de paso que pasaba, consolaba na Fada! A vara dos milagres xa non os facía, pero o caso foi que cantos máis porcos mataban no Castro Verde, máis Moscosiños nacían ao Podriqueiro. ¡Cousas, misterios da vida!
Dona Ermelinda de Pena tamén penou, que se volveu fea, ¡coma unha curuxa!
Hai quen conta que se retirou ao mosteiro de Moreira (9), e daquela empezou a esfarelarse, que ata lle saíron vexigas bobas. ¡Avellentouse de mala maneira, que nin aos trinta chegou! Por iso, precisamente por iso, son tan famosas as penas de Pena, que polo demais, co escarmento de dona Ermelinda, as mulleres desa parroquia nin casar querían, que lles entrou o apego á virxindade. Foi tanta a sona da súa virtude, de alí en diante, que se houbese mulleres abondas, ningún home desta bisbarra noutro lugar casaría. Aquilo tamén tivo que ver coa afección da xente de Pena pola música…(10) ¡Outro misterio da vida, da vida virtuosa!
O Conde Osorio de Moscoso, tamén segundo as Crónicas, casou en segundas cunha muller dos Castro de Monforte, condes de Lemos, e por tanto, parentes seus, próximos, da que tivo un fillo e mais unha filla, pero nunca foi feliz. Deste home tamén se sabe que se retirou ao convento do Monte Cubeiro, que de chamarlle Santiago ao cenobio, pasoulle ese nome á capeliña de Foxos, quedándose no convento coa advocación do San Cibrao, un santo que, coma el, tivera que ver cos mouros... Foi, fíxoo, precisamente en fe dos remorsos que lle quedaran por haber matado un cento deles na Turquía, amén doutros pecados secretos, ¡tan secretos que non se deben contar, e aquí, nesta cartilla das virtudes locais, menos aínda! Tivo unha vellez lacerada, tan lacerada que nin os cans o querían lamber. Daquela a súa filla, Petronila, tida coa Castro de Lemos, fundou un conventiño no lugar coñecido como O Barreiro, que era famoso pola bondade da súa fonte, que con aquela auga laváballe as chagas a seu pai, pero, ¡nin con esas!
Alí, ao Barreiro, aquelas monxiñas tiñan medo de noite, ao ir e vir, pois alternaban entre elas no coido do seu protector, do Moscoso, e iso que tiñan na súa capela unha santa gardiana, Santa Petronila, ben milagreira por certo, pero como todo ten arranxo na vida, e máxime habendo poderío, aquel señor do Castro Verde, que tanto sabía de pecados e de pecadores, mandou facer, precisamente onde está hoxe a capela, un cárcere, de fortes cadeas, ao que ía parar calquera veciño con tal de que lles mirase para as canelas ás monxas do Barreiro. Así que, con esas, o purgatorio do Señor da Poucamira estaba en San Cibrao, na súa Picota; e no Barreiro, o Ceo das monxas, así como o penal daqueles vasalos mullereiros...., ¡como que se iniciaran naqueles bordeis da Turquía! ¡Misterios da vida!
¡Que cousas pasaban daquela! ¡Claro, como non había televexos, a xente dedicábase a pecar, coidando que ninguén a vía!
¡Que cousas pasaban daquela, repito e constato! Certo, pero as de hoxe tampouco son miúdas... A diferenza está en que as de hoxe veñen das outras, e non ao revés, que se chega a ser do revés do revés..., daquela íamos apañados!
A xente da nosa bisbarra sempre fala das malas fadas, ¡pero é que non coñeceron á Fada Berlina! Eu recomendaríalles que se dean unha volta polo Podriqueiro, preferible en noites de lúa clara; e despois que almorcen en Pena, ¡que en Graza non serve! Seguidamente que durman a sesta, panza arriba, pretiño, nese Rego dos Lagartos.
-.-
1.- A Lomba de Castroverde compite en altitude co
castro do castelo, deixando pasa-lo Camiño Primitivo de Compostela, antiga Vía
Romana do Lucus Augusti á Gigia ástur, hoxe A-630, polo val do medio. A Lomba
ten 652 m, mentres o asentamento da torre da homenaxe está a 615 m . A
tradición quere facernos crer que esa lomba tivo outra torre, de avanzada, comunicada
co castelo matriz por medio dun sifón, unha cova ou pasadizo secreto, cousa que
resulta inadmisible, por hercúlea!
2.- Sita entre as murallas exteriores do castelo
e mailo burgo, o que hoxe chaman Castroverde vello. Mesmo ao sopé dese ribazo, e
con pedras subtraídas á Fortaleza, construíuse a anterior Casa do Concello e
mailo seu cárcere municipal, dependencias hoxe ocupadas por Asociacións.
3.- A Parroquia de Pena, Santa María Madalena da
Pena, foi un florón dos Osorios pola calidade e pola extensión do seu val, que
vai do somonte da Serra da Ferradura ás elevacións do Mons Ciro.
4.- Estas cadeas consérvanse no Museo P. de Lugo,
cun carteliño que indica que proceden do castelo de Castroverde.
5.- Na Idade Media as enfermidades venéreas atribuíronllelas
ás mouras; só desde que empezamos a levarnos mal cos franceses se acuñou o termo
de, “Gálico”.
6.- Aínda segue habendo nogueiras na Praza do
Rolo, pois os veciños conservan aquela tradición dos antigos señores.
7.- O lugar do Podriqueiro, caída a casa-torre,
hoxe é unha selva impenetrable; e de noite aínda máis, pois saen á luz da lúa
as raposas das morgazas, que teñen esas ruínas por cubil. As morgazas, ¡Deus
nos aparte delas!, teñen forma de raposas, de renartes, que de aí lle vén o
nome, pero son aladas, e voan cunha velocidade incrible, gaceando aquí mesmo,
diante nosa, cando xa están a corenta pasos. Haberá que empezar por crer que se
atopan a gusto nese souto do Podriqueiro, acaso por unha inmanencia daqueles
encantamentos da fada Berlina.
8.- Conserva a denominación derivada daquel
feito. Crúzase ao final da Agra de Bolaño (Bolannio), subindo para San Cibrao
polo camiño vello da Feira.
9.- Alí por Soutomerille, outro lugar encantado.
10.- A Banda de Pena acadou o cénit da súa gloria
dirixida polo señor Afonso da Cancela, a mediados do século XX.
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
Avances e
retrocesos na expresión oral
Xa sei que
me estou metendo en camisa de once varas, así que..., ¡botarei man das pinzas!
Os da miña xeración tivemos dous verdugos, ¡dous!, que fixeron os posibles por
afogarnos, por anular a nosa personalidade: os castrapismos e mailo latín da
nosa Igrexa. Eu tiven a sorte, ou o acerto, -xa o contei máis veces-, de pedir
como regalo duns parentes na súa lúa de mel que me levasen da Coruña un “ITER”
de peto, que o fun aprendendo/dixerindo de paso que alindaba nas vacas. Con
este dicionario memorizado, ou case, descubrín que non era exactamente igual a
lingua dos libros autorizados, ¡os galegos queimáraos meu pai, como mal menor!,
que a utilizada polos propios mestres no seu ensino escolar. En canto ao latín,
axudar á Misa, letanía, responsos, etcétera, unha certa memoria coa que
cheguei a este mundo axudoume a representar o meu papel de papagaio na gaiola
de Deus, de tal xeito que nunca lle dixen nada de min mesmo, nada propio, nada
íntimo; ¡e se me entendeu foi, exclusivamente, por ser Deus, non polos meus
latixos!
Pero aquel
país, pese ás súas limitacións e ás súas incógnitas, gustábame; ¡afellas que si! A xente era
cortés, afable, concreta, expresiva, diplomática, agradecida... Tiñamos un
ronsel de metáforas escumosas, sutís, e outro de adxectivos preciosos,
variados, matizados...; pero un milleiro deles non eran traducibles, non
entraba naquel ITER un equivalente dos mesmos pois o castelán é tan seco como
poda selo a propia Castela. ¡Quixeron illarse da substanciosa Gallaecia,
e así lles foi, que se levaron a madeira pero deixáronos o zume!
Só para mostra, o primeiro que se me ocorre, sen rebuscar nadiña:
.¿Que foi o que che dixen, que pasa para que escarrameles os ollos desa maneira?
.Esa miñaxoia deixouse querer dese larpeiro, e tivo un fillo bravo.
.Ao saír, pecha a porta. (¡Que é algo máis que cerrar!)
.Escachouse de risa.
.A saudade puido máis cá el, e non deu feito as Américas.
.Namoreime de ti porque..., ¡es un feitizo de muller!
.Ese veciño, ademais de abesullón, é un saltasucos.
Pediámo-las cousas por favor; e de favor cualificabamos todo tipo de atencións:
.Faría o favor de dicirme/ou de facer, isto, aquilo...
.Se non lle causa molestia, gustaríame que...
.Deus llo pague...
.¡Portouse tan ben comigo, que nunca a obriga lle pago!
.Aquí me ten, pro que guste mandar...
Os saúdos eran saúdos; auténticos e cordiais:
.¿E logo, que tal lle vai? ¿E na casa...? ¿Malas, ningunha; ou si?
.Alédome de velo tan rufo...
.¡Ai, muller, que ben te conservas; por ti non pasa o tempo...!
Termos expresivos, definitorios:
.¡Afellas que si!
.¡Iso foi..., descantiá!
.Pasou á tardiña, mesmo entre lusco e fusco.
E paro, que non se trata de facer un libro, senón unhas simples reflexións, ou evocacións. Así que, veñamos ao presente: ¡en lingua, expresións telegráficas; monólogos, que non diálogos; puro marketing (mercadotecnia, ou comercialización, segundo o contexto), de executivo agresivo!
.¿Está
Fulano/Mengano/Citano? ¡Dígalle que se poña! (¡Pois non, non señor; que primeiro
ten que identificarse a persoa que chama, a que molesta, a que interrompe! ¡Que
menos que presentarse! Son Fulano de Tal; ¿podo falar co señor X/ou coa señora
Z?! E xa non digamos eses que preguntan: .¿Que teléfono é ese? -¡Cal vai ser, o
que vostede marcou!)
.¿Onde queda a rúa tal/a tenda cal? (¡Un momento, que vostede está parando a un señor/señora que igual leva un peso enriba, ou ten présa, etcétera! ¿Que lle custa un breve saúdo? –¡Perdón! Ou, -¡Desculpe! Boas tardes. ¿Podería indicarme...?)
.Estou a facer un santo cunha navalla... (¡Alto aí, que vostede estará facendo o que queira, todo menos abusar dun infinitivo, que é igual que dicir o nome dun verbo, que para algo adoitan ser personificables, conxugables!)
....dicir que... ¿Que? ¿É un imperativo, ou un afirmativo? Vaino dicir vostede, ou quere que o digamos nós, pero en anónimo, non da súa parte?
....isto é o que está a pasar... Entenderíase, p. e., se perfeccionásemos a frase: ...Isto é o que está a piques de pasar. Ou calquera outra fórmula lóxica e acorde cunhas circunstancias temporais.
¿Quen
inventou estes disparos con pólvora de fogueo, sen efectividade? ¡Un galego
coido que non!
.¡Nos
vemos! (Se “nos vemos” é que o estamos facendo, en presente; pero se a
intención, ou o desexo, é de volver a vernos, daquela haberá que dicilo doutro
xeito, ¿non si?
Tamén está
esa sintaxe copiada, directa, que provén de traducir do castelán palabra a
palabra, sen contraccións.
Con iso de
que agora ninguén se garda de ninguén para contestar por medio dese anano que
adoitamos levar no peto, ¡óese cada cousa...! ¡Puro telegrama, pero, ¿fórmulas
de cortesía?, cero!
A
importancia do que se quere dicir, ¡do que se quere dicir ben dito!, recollina
eu, de cativo, un día de primavera, gardando nas ovellas: Un rapaz, que por
certo aínda vive, pero tampouco é cousa de sacarlle as cores, estaba cavando, e
eu cerca del, tombado nunha sombra, co meu repetido ITER entre mans, pero el
non me vía. Lémbrome que era a véspera do San Bernabel. O rapaz deulle a volta
ao último terrón da rengue, e púxose a falar co rabizo da aixada:
“Se foses a María Manuela de Suegos, eu
achegaríame todo serio e formal, pero sorrindo: ¿E logo, Manuela, que tal; acórdaste
de min? ¡Pero mira que estás guapa..., aínda máis có día da Santa Eulalia, que
bailamos aquela peza...! ¿Lémbraste? Desde aquel día é que mesmo soño contigo,
a diario! Gustáchesme tanto, que vin á festa máis ben por verte..., así que, se
outra palabra non deches, gustaríame bailar e parrafear contigo!”.
Retireime
gateando, que aquel ensaio era sacro, ¡e foino, pois acabaron no altar, e levan
máis de medio século de convivencia pacífica, ou iso parece! ¿Que mozo de hoxe
en día se pararía a matinar de que xeito ligaría, requiriría, á moza dos
seus soños?
O que aínda non sei, ¡quédanme tantas cousas sen saber, pero o caso é que para algunhas non teño interlocutor válido!, é o motivo de que haxa libros de protocolo oficial, modelos para cartas comerciais, etcétera, ¡pero extinguíronse os de cortesía, e iso que “cortesía” ven de Corte, e non de cuadra!
Co galego en particular estou observando que, ao non mamalo, ao non cultivalo no seo, na calor do fogar, e case diría que, ao reinventalo, ao resucitalo por culpa da súa agonía no franquismo, estanos saíndo máis bruto e máis eslamiado que un arado de pau! Na radio, na tele, nas oficinas públicas, etcétera, aprenderon a falalo de libro, por apuntes, sen vivencias, sen botarlle cariño, sen pensar moito o que se vai dicir, sexa polas présas ou porque llelo dan escrito, e logo que traducen do castelán verba a verba, sen outra construción, así que utilizan iso do “papagaio”, máis ou menos como facía eu co latín na miña parroquia. ¡A miña esperanza, se algo me queda diso, é que a nosa xente volva a sentilo, a vivilo, pois se sae do corazón a cousa cambiará, moito, e volverán os mozos a parrafear con sentimento, con dozura e con poesía, pois facelo doutro xeito non é namorar senón mercar, e iso da compra – venda está para as cousas, nunca para a xente que se teña por tal!
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
Boa veciñanza
Ao Norte, Pol.
Que o noso
Castroverde, cabeceira do antigo Condado de Flammoso, é un retallo daquel
paraíso bíblico, aínda non atopei a ninguén que o negase. Nese suposto, o seu
circundo tampouco nos pode ser alleo; nin malo nin descoñecido.
Pero á vez
que se dá, que existe, unha afinidade xeomorfolóxica, e por ende as liñas
divisorias, sexan dos municipios ou das parroquias, son máis xeopolíticas que outra
cousa, existe, deuse, ao longo da Historia, unha osmose parental que entendo
merece unha profunda reflexión.
¿Onde temos
unha parroquia, por illada que resulte das confinantes, -montes, ríos, e demais
dificultades para o tránsito-, que poda xactarse da súa pureza endogámica? ¡E
menos mal que así foi, pois, do contrario, as Leis de Mendel xa a terían
eliminada do mundo civilizado!
Se nos remontamos
aos castros, aí si que é probable que os intercambios fosen mínimos, pero nunca
inexistentes, pois a endogamia absoluta, se nos atemos literalmente ao Xénese,
só se deu entre os fillos e mailas fillas de Eva. A romanización, como exército
masculino operativo, xuvenil, que era, e que estaba, en fase de expansión, non
só conquistou terras senón “sabinas”, ¡polas boas ou polas malas! Déronlles
terras aos combatentes como premio de xubilación; xurdiron as villae;
predicou Santiago... ¡E naceron as parroquias!
Naceron as
parroquias, efectivamente, consolidándose cos suevos; as terras foron collendo
forma; os homes deron en paredar, en delimitar as súas pertenzas, pero..., ¡ou
por que non houbese mozas suficientes no lugar, ou porque as veciñas ofrecesen
máis atractivo, quen non traspasou as “fronteiras” do seu lugar para explora-lo
circundo, para “importar” sabinas? Sabemos, pola tradición dos nosos vellos,
que os paus nas feiras e nas festas adoitaban ter como causa remota a defensa
da propiedade..., ¡mozas do lugar incluídas! Pero as dificultades vencéronse,
superáronse, ¡e casaron! Mellor capital adoitaban conseguir os que casaban coa
veciña da porta, pois, ademais da cómoda e das roupas de cama, sempre había a
posibilidade de incorporar á lexítima a leira tal ou a chousa cal. Posiblemente
veña diso aquel refrán de que... ¡Quen lonxe vai casar, tacha leva ou a vai
buscar!
Este mínimo
preámbulo, estas reflexións elementais, lévannos ao estudo, igualmente
superficial, mínimo, dos nomes e das particularidades dos nosos veciños, que
máis ben habería que dicir veciños-parentes, pero como por moito que
simplifiquemos e/ou abreviemos, a suma de referentes ocupará tempo e moito
espazo, entendo que e mellor familiarizarnos, de momento, co mapa do noso entorno,
pois para o resto, para os comentarios definitorios, témo-lo século XXI apenas
estreado. ¡E logo que tamén haberá que facerlle caso a Henry Fayol naquilo de
que a división do traballo sempre é rendible!
-.-
Os de Pol
Sen desmerece-los
outros, ter a Pol por veciño é cousa seria, importante. Hoxe somos iso,
veciños, mais, historicamente, as terras de Luaces, ou “Loaces”, formaron
unidade connosco, desde tempo
inmemorial. Cando, de arrepentido, aquel Sancho Sánchez da Ulloa, conde de
Monterrei, outorga o primeiro dos seus testamentos, no castelo de Pambre, o 24
de abril do ano 1480, ordenoulle ao seu primo e testamenteiro Álvaro Gómez de
Rivadeneira que levase a termo a devolución, o reintegro, dos bens usurpados,
violentamente, á súa prima Dona Isabel de Castro, entre eles a “casa de
Castroberde con todos los vasallos e de ella e de Luaces...”.
Os de
Altamira conservaron a torre de Bascuas, na marxe esquerda do Azúmara, que foi
unha especie de fielato entre
Castroverde e Luaces, asentada nun pereiro, prominencia rochosa hoxe alisada
porque arrincaron a pedra para cerrumes e para facer as casas do lugar. Disto
teño escrito no El Progreso do día 24-07-1984, “La torre de Bascuas”. E se máis
queren saber, pregúntenlle a dona Ana María, Directora do CPI de Castroverde, que
alí se criou, na casa actual, situada, asentada, nos alicerces daquel nobre
solar. Outra nostalxia dos Altamira é a casa destes, hoxe medio ruinosa, pero
con escudo, onde estivo a vella Consistorial do vello Pol, na parroquia
capitalidade, de igual nome, antigo Polux, ou Paul, ou Paulo.
Antiga Casa
Consistorial
(Foi dos Altamira)
¿Que lle
debemos a Pol, de presente? Ademais dos ventos fríos, norteños, que nolos
encanan polas bocarribeiras procedentes da Terra Cha, o intercambio parental e
cultural, maiormente con respecto á parroquia de Montecubeiro, foi intenso, en particular
no século XX. Entre outras interrelacións, a parroquia de Pena veuse
abastecendo para a súa festa do día 8 de setembro, das compras que efectuaban
na feira do 7, en Mosteiro. Os canteiros de Pol chegaban traballando ao mesmo
Villarino ou Vilariño. E notables foron os seus ferreiros, os muiñeiros, as
tecelás... O feito de que Pol, en particular Luaces, tivese un minifundismo
arrepiante, intercalado con un señorío avasalador, incentivou as
especialidades, os oficios, xerando un artesanado de moito empuxe. De paso,
unha sindicación precoz. A propia U.X.T. de Mosteiro, segundo me ten informado
Gato Soengas, foi das primeirísimas de Galicia. Unha evidencia, ou
confirmación, diso, foi o feito de que, convocados a Lugo no 18/19 de Xullo do
36, atopáronse, de súpeto, coas portas da muralla tomadas pola xente do
Alzamento, ¡e eles dentro! ¿Como se salvaron? Un dos canteiros sabía que un dos
bordeis confinantes coa muralla tiña unha habitación cunha porta ou saída á
muralla... ¡E por alí fuxiron, na escuridade da noite, deslizándose por aqueles
lousados que circundaban a muralla lucense!
Aos de
Castroverde débennos, entre outras cousas, os principais fluxos de auga: As que
baixan por Gondel, desde Vilar; o rego dos Corzos, que empeza en Maxide; o Azúmara,
que empeza nas fontes de ídem, en Sarceda, acumulándose co Ribón, e máis tarde,
cos Regos de Insua e das Neves; etcétera. O propio Lea, que ten as arterias nas
abas do noso Mons Ciro.
Culturalmente,
se algo aprenderon de nós, a eles é moito o que lles debemos:
O Mestre de
Rielo (Palmeiro), que hai quen di que xa resucitou porque os urbanícolas de
Lugo escavaron a horta do Seminario Maior, onde se lle supoñía soterrado
despois do seu encerro e subseguinte fusilamento.
Os médicos
de Mosteiro, que asistiron por décadas toda a zona Norte de Castroverde; e
algúns, aínda hoxe, teñen as “cartillas” en Pol. Outro tanto ocorreu cos seus
veterinarios.
Primeiro a
“Sociedade” (cooperativa) de Mosteiro, e despois os tendeiros, que por
facilidades de acceso restaron unha gran porcentaxe aos seus competidores da
Vila de Castroverde.
Costureiras,
que subían coa máquina na cabeza.
Un
fornecemento de mozas, que establecían as súas relacións nos famosos “paseos”
quincenais do campo da feira de Mosteiro. Tiñan a Castroverde por montañoso,
pero..., ¡nós éramos da terra dos carballos!
No plano
cultural hai que descubrirse ante os de Pol. Para abreviar:
-Antonio
María Da Vila, natural de Faxilde, en Torneiros. Fundou o diario “ La Prensa ”,
na Habana.
-Os irmáns
Ónega, tan populares que sobra entrar en detalles.
-Os irmáns
Rielo Carballo, de Arcos de Frades, máis importantes que coñecidos. A Nicanor,
prematuramente
falecido, débeselle, entre outros colosais traballos de investigación
histórica, a súa meritísima “Microtoponimia” que para nós a quixésemos en
Castroverde, onde, entre os erros deses mapas da Xunta, a Concentración
Parcelaria de Montecubeiro, e outros esquecementos, xa nin sabemos dos marcos,
para canto máis o nome das terras.
Outro dos
Rielo, e quedan máis, entre tíos e sobriños, é Isaac, Coronel Capelán da
Armada, que, entre outras obras, algunha delas de recente publicación, salvou o
“Cancioneiro da Terra Cha”, recuperación que nos falta, ou que xa é imposible,
no Condado de Chamoso. O seu museo etnográfico, particular, na propia casa de
Arcos, ¡e nós, que nin público o temos!
Aínda que
non sexa espectáculo da miña devoción, Pol, e tamén o Cádavo, representaron a
nosa bisbarra, ¡na praza das Ventas!: Dositeo Rodríguez, “El Gallego”, e Finito
del Cádavo.
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
Vicisitudes
do Marquesado de Tarrío
Debuxo de A.Trillo
A
traxectoria final do noso Marquesado ten a súa verdura, pero como estamos en
Castroverde, e logo que corren días de Carnaval, se vos fixades máis ben no seu
aspecto dramático..., ¡igual se pode contar! Un título que empezou na verdura
destes prados, coas augas nacentes do Tordea, en augas tiña que rematar! ¡Son
recovaxes da Historia Humana!
En Maio do
57 tiven vacacións no Banco; ¡”colonial” lle chamaban naquelas provincias da
A.O.E.! Así que viñemos a Castroverde no meu De Soto, de 20 HP... Mellor dito,
no que quedou del pois aló en Safí, que deixara de ser Marrocos Francés meses
antes, os guerrilleiros do Istiqlal (unha especie de ETA) atacáronnos de fronte
con un camión Berliet: tres voltas de campá, feridas, o auto ao chapista, etcétera.
Pero iso é outra historia, pois o relato que intento referir consiste en que a
miña dona, reposta das súas feridas malcosidas, quixo que a levase ao Incio,
onde tivera a súa segunda escola, deixando alí uns nenos moi queridos, amén dunha
excelente pousada.
Merendando
opiparamente naquela casa, entrou unha tal Aelia, cunha sella de auga, que me
chamou a atención polos seus aros, brillantes coma os chorros do ouro. A sella
relucía, pero o que é a señora tiña un cariz de tristeza crónica que daba
mágoa. A miña dona chiscoume un ollo, pero nada dixo..., ¡de momento! Outra vez
no coche, xa en dirección a Montecubeiro, Castroverde, o primeiro que fixen foi
preguntarlle pola tal Aelia.
-Esa señora
debe ser unha das poucas viúvas sinceramente tristes que levo coñecido...
-¿Viúva? ¡É
unha virxe! Eu limiteime a chiscarche o ollo porque esa rapaza, que a teñen de
criada nesa casa onde parei, ten unha historia que nin case se pode contar... E
se algún día ousas referila, tes que dicir iso de, díxomo un paxariño do
papo roibo, deses que pían con sinceridade, e non o cuco, que sempre o buscamos
onde non está!
Con esta
filosofía, ademais da súa man, tapoume a boca, e fun discreto, pero como, de
vivir, a tal Aelia hoxe tería máis dun século, coido que non é difamación pasar
ao papel semellante..., ¿drama?
-Fórase
para Coruña cunha Marquesa que estivo no Incio, nas augas..., que a contratou
como doncela...
Aquela Marquesa,
en efecto, era, ou ía, da Coruña, ¡que é de onde son, ou onde viven, a maior
parte delas!, e tanto lle preocupaban as engurras, maiormente as do ventre
baixo, as de debaixo das enaguas, que deu en tomar tódalas augas de Galicia, ¡a
eito!, que lle dixeron que nada coma iso para estira-la pel, ¡tódalas peles!
¡Mellor que facelo co ferro da roupa!
Tantas
tomou, alcalinas, ferruxinosas, líticas, sulfurosas..., que chegou ao Incio
bebendo os sete beberes. Alí, en Ferreira, parou na casa do Bértalo, que tiña
unha filla, esa Elia, ou Aelia, que se confesaba tódolos domingos... ¡Un sol de
criatura, tan fermosa como inxenua, e tan relixiosa que adoraba ao seu cura
máis do que aos evanxeos, pois o crego falaba coma Deus, ¡en latín!, e os
evanxeos había que lelos para entendelos! ¿Seguídesme? ¡Pois eu non, que teño
para min que o Fillo de Deus o que falaba era arameo, que así lle chamaban
daquela ao galego da súa Galilea!
A todo
isto, a miña dona do que tampouco está certa é de se aquela moza do Incio, ¡moza
daquela!, se chamaba realmente, Aelia, ou Elia, pois a xente dicíalle das dúas
maneiras. A miña opinión, nesas trécolas, foi esta:
-Se trae
ese nome copiado, plaxiado, da muller de Teodosio o Grande, aquela paisana era
coñecida como Aelia Flacila Augusta... ¿Oes, agora que me decato, iso de
Flacila, non che soa a fláccida, xa que ese era o problema daquela
Marquesa? Á Teodosia chamábanlle así os nosos paisanos cando lle ían pedir
recomenda para que os seus fillos fosen ao Servizo... ¿Capiscas? ¡Mira que
pedir unha recomenda para irlle ás guerras ao seu Emperador, mentres o tal
Teodosio facía na media...!
¿Sabedes
que me contestou, ela, a miña, a miña dona?
-Se soubeses
tanta Historia como presumes, daquela non ignorarías que aos nove meses de cada
guerra producíase unha multiplicación partenoxénica do inimigo; quere dicirse,
sen pais, de tódalas vencidas, de modo e maneira que cada guerra producía para
o inimigo o cento por un: ¡cen nenos, en substitución de cada milite, de cada
guerreiro morto! ¿Sabíalo, ou non?
O que me
estrañou foi que o soubese ela. Aquelas profesoras da súa Normal de Lugo, tan
sabidas e tan ensaiadas, ¡tan ensinantes!, pero coa saia longa..., ¡canto
padecerían no seu subconsciente! Pero volvendo á historia da boa señora:
Foi o caso
que a rapaciña, Aelia..., (¡quen diría que aquela pobre muller, corcovada
debaixo dunha sella, foi, nos seus días, unha moza garrida, como tódalas do
Incio, que de aí lles vén ese cognomen, de que valen para inzar!)..., tan
ben coidou na hóspede, naquela Marquesa da Coruña, que a gran señora quedou
prendada, seducida, dunha serva tan servil, unha auténtica doncela, en toda a
extensión do termo, e con iso deulle palabra ao Bértalo, ao pai da rapaza, de
facela herdeira se lla deixaba levar consigo para ensinarlle maneiras..., e
coas maneiras, "la ciudad herculina, con sus Cantones y su Casino".
Amañaron a
viaxe de volta aos poucos días, pois resulta que as augas do Incio tampouco
desengurraron á Marquesa, que para iso, e para máis, xa tiña os Baños de Arteijo!
A rapaza
viaxou todo o tempo no pescante do carromato, co Colás, que era o mozo daquelas
mulas, pois aínda que o asento era duro, e con pouco forro, aquel Colás
resultaba máis falangueiro e de mellor compañía cá Marquesa, que a boa da
señora, se cadra de tantas augas, e coas bochas da estrada, deu en airearse,
con estrondo e con cheirume, asemade, ¡coma un volcán, coma unha fervenza de
xofre!
Parando e
bebendo polo camiño, onde fixo falta, fosen termais ou non, amén dos frecuentes
chocolates, que xa se sabe que ás marquesas, desde que tal produto se coñece,
con iso do chocolate sáenlles patas de galo, ¡pero o que é engurras na barriga,
maldito cousa!, foron chegando á Ponte vedreira, esa que din da Pasaxe...,
porque cobraban!
A vella, xa
desde Betanzos, todo se lle volvía preguntar aos do pescante que se vían o mar.
-Señora
Marquesa, ¿que lle pasa co mar, que tanto lle tarda por velo? ¿Ten algunha
débeda con vostede, ou é que lle chama mar ao seu Mar-qués? -A rapaciña do
Incio non andaba mal de lóxica, pero ignoraba a viuvez daquela dama dos sete
corsés, ¡que por algo os usaba! Aquela inxenuidade custoulle unha reprimenda de
órdago:
-¡Estúpida!
O Mar é unha bañeira..., ¡máis grande cás do Balneario do voso Incio!
A rapaza
entrou en prudencia, pola conta que lle tiña, así que, oíu e calou, pero cando
alcanzaron a ve-la "bañeira", algo máis adiante, desde a Ponte Vella,
abriu a boca, canto lle deu de si, deste xeito, "¡Canta augaaa ...!",
e non a cerrou ata que entraron nas cocheiras da señora Marquesa, que tiña o
pazo na mesmísima Coruña, no Ensanche, por xunto das hortas dos Garaxes, que os
vellos ben saben onde é/onde era, iso, así que, preguntádelles!
A pobre
Aelia non puido descansar, de preocupada que se sentiu, ¡nin co mallada que
chegou!, así que aló á media noite espertouse co pesadelo de que se lle
baleiraba a bañeira, e daquela a súa señora, a súa protectora, a súa Marquesa,
emperrábase en que lla enchese, ¡a baldes!, sacando auga do pozo dunha horta,
nos mesmos Garaxes.
Presa
daquelas inquietudes, sen conseguir pega-los ollos, decidiuse, e púxose aqueles
carpíns de lá branca que levara do Incio, ¡por se as friaxes coruñesas...! Coa
mesma, foise á casiña terreira do portalón, que era onde vira a cama do
cocheiro, aquela que descargaron da equipaxe, pero..., ¡o rapaz non estaba, nin
na cama nin nos arredores!
Rilando os
dentes de tanto medo acugulado naquelas experiencias atroces, volveuse ao pazo,
ao edificio principal, central, á gran mansión, e daquela decidiuse a
esperta-la Marquesa para que a sacase de dúbidas, que se ía ser herdeira súa,
iso algún dereito, algunha confianza, lle daba. En calquera dos casos, Aelia
non estaba disposta a herda-la bañeira da Coruña, que lle collera un medo de
infinitude, tanto se a tiña que reencher coma se por un descoido afogaba nela,
antes da herdanza!
Entrou
decidida, pero tamén algo temerosa, naquela cámara dos cortinóns cor púrpura
que tanto arrepío lle causaran cando lle axudou á Marquesa, que ben sabía
daquel sitio posto que a tivo que espir de arriba abaixo, corsé incluído, e a
máis diso, darlle fregas, cunha augardente alcanforada que cheiraba peor cás
meigas! Iso á parte de lavarlle os pés con auga quente e sal, pois todo naquela
muller era a base de auga, fose fría ou ardente. ¡Fíxoa boa, que resultou que a
Marquesa, a tal hora, tamén debía ter medo, pois estaba, na súa cama, na
monumental, ensortellada, abrazada, co Cocheiro, coma dous ourizos; tan
apiñados, tan arrecunchados coma as dúas tapas dunha cuncha, que non podía ser
máis!
Nin que
dicir ten que a mucama sobresaltouse, máis do que xa estaba, que nunca
tal vira..., salvo nas cadelas!
-¡Naiciña
do Ceo! ¿Que fai vostede, así, co Colás, tan apertada, feita un novelo? ¿Quere
que a estalique, para enderezala, para volvela ao seu natural?
Pero a
vella, tan impasible e tan natural coma sempre!
-¿Muller,
que lle vou facer? ¡Veuse comigo, á miña cama, para defenderme de cerca...;
maiormente por se entran os ladróns, agora de noite, que nas casas ricas, xa se
sabe! ¡Este criado éche así, tan fiel coma se poda ser! ¡Nunca outro tiven
desta valía!
-¿Ai, si?
¡Daquela os meus parabéns, señora Marquesa! Iso está ben, afellas que si...,
por se a arrouban, que nese caso a miña herdanza iría a menos!
Neste punto
do relato eu preguntáralle á miña dona que como explicaba a tal Aelia aquilo de
volverse para o Incio..., sendo herdeira dunha Marquesa tan afectuosa, tan
afectuosa e tan rica!
-Espera,
rapaz, ten paciencia, que aínda non pasámo-lo Oural... ¡Precisamente, por non
ter paciencia, a pobre Aelia nunca chegou a Marquesa!
-¡Pouca
xente hai de palabra! -Presumín, dándome de iniciado, de home de mundo, máxime
co acomplexado que andaba eu coa miña esposa, que por algo era a miña Mestra!
Seguín elucubrando: -Iso da nobreza herdada, iso de que os méritos persoais dos
próceres pasen aos fillos, e por aí adiante, fai que ás veces saia un
herdeiro...; ¡pois iso, que non sexan nobres, que non sexan de palabra! –Atordeime
de tal xeito que...; ¡ben, para que explicalo, que xa se sabe que os rapaces
poñémonos presumidos e nerviosos cando parrafeamos coas mozas!
-Non, non é
así, pois a Marquesa da Coruña, o que é de palabra, era; ao parecer; pero esta rapaza
do Incio era unha fuguiñas, e non soubo esperar... ¿Entendes?
-¡Veña,
avanza, que a este paso, cando acabes de contarme esa historia tan curiosa, xa
estaremos en Castroverde...; e para daquela ti serás vella, con patas de galo
coma a señora da sella!
A miña rapaza
non se me enfadou, pero seguiu ao seu ritmo, ou máis ben, ao ralentí, como para
intrigarme máis, ou para facerme rabiar:
-Foi o caso
que cando espertou Elia, pola mañá, oíu uns timbrazos na casoa, no pazo quero
dicir, tan alarmantes que mesmo saltou da cama, dun brinco; entón, sen pensalo
dúas veces, agarrou coas dúas mans a súa mesiña de noite, un moble de nogueira
que pesaba lo menos unha arroba, e aló se foi, ben armada, ao camarín da
Marquesa..., disposta a defende-la súa herdanza! Pero alí, naquela peza, o
único ladrón visible era o Cocheiro, que seguía na cama coa Marquesa, enroscado
e fachendoso coma sempre.
-¡A ver,
Elia, -dixo entón Colás, cunha voz autoritaria que a puxo máis nerviosa aínda,
e daquela soltóuselle a mesiña, -faille o chocolate á señora Marquesa; e de
paso, deixa o meu na cociña, que baixo agora mesmo, a prepara-lo coche e mailos
cabalos, que saímos para Arteixo, todos, aos baños! ¡Veña, espílete, e deixa de
mirar para nós, que xa sabes de que vai a cousa, ou queres participar na festa?
Cando
levaban un mes, seguido, con aquel trasfego da Marquesa, de noite ben gardada
polo seu Cocheiro, que aquilo si que era defendela co propio corpo, que outro
tanto non fan eses Gardas de Corps, e mais chámanlles así,
e polo día, de baño en baño, que cando non tocaba Arteixo íanse ao de Carballo,
na mesma tartana, Elia decatouse de que sen durmir polas noites..., ¡nin
tódalas augas do mundo lle quitarían as engurras á súa madriña, á súa
protectora! Así que, ¡por fin!, atreveuse a dicirllo:
-Señora
Marquesa, coido que me tería que facer ese testamento, que vostede vai a peor,
pois con iso de durmir e non durmir, co Colás de xustillo, sempre de garda ao seu
redor, o medo aos ladróns quitaráselle, pero o que é as olleiras..., ¡xa me
preocupan!
-Ten
paciencia, muller, -contestoulle a señora-, que cando veña o verán, daquela
deixo de ir aos balnearios e quedo na Coruña, para bañarme no mar, en Riazor.
Será entón cando teña tempo de ir ao Notario para recoñecerte por filla, que se
tal non fago non poderás herda-lo título de Marquesa! ¿Entendes? ¡Cousas da
Lei!
O verán en
Galicia xa se sabe que tarda en chegar, e de chegado, varía moito, que igual
cae en martes, ou en mércores, ou en venres..., pero sempre con r de
rápido, pois ao domingo cústalle chegar, así que a nosa Elia develutríase de
mala maneira naquela espera.
Quen seguía
rexo e forte, coma un buxo, cadora máis, era o cocheiro, o Colás, e iso que
tamén durmía pouco, case nada, con aqueles socorros, con aquelas gardas tan íntimas,
tan nobres, tan fieis, tan apertados...! Se cadra facíao de día, o gran pillín,
nos asentos do coche, mentres a Marquesa trasfegaba nas augas, ¡que nin enaguas
se poñía, para non mollalas!
Pasaran
dúas ou tres semanas, sempre naqueles trotes, naquelas viaxes, ¡pero, do verán,
nin trazas, que xa se sabe que quen espera, desespera! Entón Elia volveu á
carga coa protectora, que aínda non a recoñecera, e por iso só a podía chamar
"Madriña".
-Señora
Marquesa, miña Madriña...; perdoe o atrevemento, pero estiven matinando que se
casa comigo o Colás, daquela podía durmir comigo, el, legalmente, nunha
habitación de par da súa, que así tamén lle faría, a vostede, esa garda
persoal, desde cerca, pero, iso si, sen quitarlle o sono, que vostede, desa maneira,
co Colás tan pegadiño, con eses saltos tan sobresaltados, noite tras noite, vai
a peor. ¡Pobriña, estase quedando coma un xunco!
Contou Elia
no seu Incio que a Marquesa non lle aceptou aquela proposta tan razoable,
alegando que na outra cama o Colás igual se durmía, pero que na súa tiña ela bo
coidado de que tal cousa non pasase. Naquela disxuntiva, Elia desesperouse
e..., ¡nada, que tirou de billete de tren, e volveuse para o Incio, disposta a
inzar con tal de que os homes a quixesen, e de paso, a pasear aquelas sellas da
auga, coma unha veciña calquera! ¡Adeus Coruña, adeus título, adeus Marquesado!
-¿Non lle
preguntaches o por que, o motivo real, pois iso que conta non é convincente,
pois o verán, tarde ou cedo, volve, volve tódolos anos, así que esa Elia non
tería tanto que esperar polo recoñecemento prometido, ou sexa, pola súa
adopción? Con algo máis de paciencia, co recoñecemento notarial, chegaría a ter
un marquesado histórico, ¡que a historia da Grandeza de España non se fixo nun
mes!
-Ti ben falas,
rapaz; pero o que non comprendes é o medo que tiña esa Elia de que a Marquesa
se fose ás augas..., do Purgatorio, sen testar, pois cada día, a pobre,
engurrábase máis, e máis, ¡e o verán, aquel ano, estaba de punto, igual que
facemos no Maxisterio!
Quedei
meditando para ver se atopaba unha explicación lóxica, pois a poucos vin
tira-la casa pola súa propia ventá:
-¿Non sería
que esa Aelia, ou Elia, ou como diabro se diga, tivese medo, ela soa, no seu
cuarto, coa de cousas que pasarán na Coruña...? ¡Xa sabes, un porto de mar é un
festín de bruxas da piratería, tan apetecible que ata se prendou da nosa Coruña
un tal Sir Francis Drake!
-Nada me
dixo, pero, agora que o mencionas..., puido ser! -Conformou.
-Vaslle
preguntar á túa patroa, cando volvas a vela, ou a chames por teléfono, polo
nome daquel cocheiro, que me gustaría seguirlle a pista...
-Ben cho
dixen; ¡Colás! E non sexas reiterativo...
-¡Os
apelidos, muller; os apelidos! -Maticeille.
-¿Iso, para
que, pois agora ese negocio, esa herdanza, non ten remedio? ¿Quéreste ofrecer
de Asesor Fiscal dun negocio crebado...?
-Muller,
non, que para iso será tarde. Trátase de curiosidade intelectual, que teño o
presentimento de que un home tan resistente, e tan cuco, aínda estará vivo, así
que, cando vaiamos destinados á Coruña, daquela teño que buscalo, para que me
conte, ao detalle, como e de que maneira chegou a Marqués, pois en vista da
defección da Elia, outra herdeira..., imposible!
-¡A Marqués
só se chega por herdanza, que as Marcas que ti dominas son..., comerciais!
-¡Diso non
teñas dúbidas! E non só chegaría a Marqués un cocheiro tan..., fiel, senón que
incluso casaría, ben casado, e hoxe será o tronco dunha familia moi, pero que
moi, aseñorada. ¡Seguro! Igual teño aí unha historia das boas, das verídicas,
para ameniza-las miñas Memorias...
-¡Estás
peor cá Elia! -E fíxome o aceno de barrenar na sen.
-Rite canto
queiras, pero cando che diga, aló na Coruña, apuntando co dedo, "Mira, ese
señor, ese das luvas, é aquel Marqués, o de marras, aquel que foi auriga dunha
dama engurrada...", daquela vasme dar crédito!
Tempo
adiante, moito, que xa levabamos media vida na Coruña, lembreime do caso e
deume por preguntar no Casino, que é un sitio axeitado: ¿Un Marqués que foi
cocheiro dunha Marquesa...? Pero todos se rían de min, a cachón, pois os
grandes berces non admiten canetas de trobo, ata que un día topei, no propio
vestíbulo, con un rapaz que me dixo:
-Temos que
falar..., para que deixe en paz aos meus antepasados!
-Empeza ti,
xa que me interpelas!
-¡Trátase
de evitar unha difamación! Mire, os marqueses, igual có resto da nobreza, vimos
de grandes guerreiros, de homes rexos, condutores de pobos, ¡mais, para
entender iso, hai que ser nobre!
Aquel...,
¿señor?, era elocuente, en efecto; claro que tamén lle souben responder:
-O Marqués
que busco era rexo, por suposto que si; e tan baril..., ¡tanto, que gastou unha
Marquesa, enteiriña, en cuestión de meses, e deixouna tan escorrida coma os
farrapos dunha gaita! ¡Un tío pistonudo, dos de dez estalos..., seguidos!
¡Vostede recórdamo..., de verdade! ¡Así, no seu porte, na afouteza, nesa
seguranza...!
O señorón
das luvas, e digo "señorón" pola súa categoría, que de idade ben novo
era, quedouse mirando ao infinito, con máis asombro pola miña parte que se
daquela se baleirase, de súpeto, a badía da Coruña. Levoume a un reservado,
deses de xoga-los cartos, no mesmo Casino, para dicirme, con toda sinceridade e
con toda nobreza, que tal era a súa!
-¡Pobre
vella e pobre avó, cantos traballos pasaron, insomnes, acotío, naquelas noites
interminables, trémulas: ela, para deixa-lo seu título asegurado, para non
decepciona-lo seu Cupido; e meu avó, aquel gardián das febres senís da boa
señora, que tivo que ser recoñecido de fillo nos rexistros dunha nobreza
pacata, para herdar aqueles brasóns...! ¡Cousas da vida, que sen fatiga, e sen
méritos, nada se ten!
-¿Logo,
vostede...; non me equivoquei? -E coa mesma permitinme unha palmada no seu
ombreiro, que xa foi ousadía, ¡un vilán fronte a un Marqués!
-¿Para que
nega-la evidencia? Xa que é un investigador tan obstinado, terei que dicirllo:
eu son fillo daquel Marqués que non era fillo da Marquesa, senón outra cousa,
¿entende?, mais, para herdala, tivo que ser recoñecido por tal, ¡in artículo
mortis! Meu pai era tan listo, e tan armante, que despois de despacha-la
Marquesa, con todo luxo de satisfaccións iso si, ¡casou coa filla dun armador
de barcos!
-¡Que
armante...!
-¿Quererá
dicir, que amador; un amador profesional, que iso foi, non si? ¡Érao, en
efecto! ¡Un artista! O caso foi que aquel amador, ou armadanzas, ou
gardacostas, sempre a velas vir, sempre ad utrúmque paratos,
disposto a todo, chegou a armador-consorte, e co seu prestixio, a flota de seu
sogro saíu a flote, que meu avó materno era unha potencia en cartos pero algo
descoidado niso da administración. Xa sabe, iso do ciclo da fortuna, os ciclos
económicos... Dese xeito chegamos a ser Marqueses..., ¡por terra, mar e aire,
que eu sonlle piloto, piloto de caza! ¡Cousas da Historia...!
Despedinme
daquel Marqués tan amarquesado, ¡nada menos que de Tarrío, Marqués de Tarrío,
aló en Castroverde!, lembrándome e compadecéndome daquela servente do Incio,
¡unha mucama que cobraba en promesas!
Cando lle
contei este desenlace á miña dona non mo creu. ¡E así estamos: Eu, que non creo
que Elia referise aquela historia con rigor histórico; e a miña muller, que non
hai quen a quite de que tódolos títulos teñen unha grandeza orixinal; ou máis
exactamente, sen pecado orixinal! ¡A xente arrastra consigo cada historia, que
se fosen ben contadas...! ¿Incrible, ou non? Pois, se vos fixades, o difícil
non está en cre-las historias senón en lograr un mundo de xente nobre..., con
historias limpas! Como di unha Socióloga que coñezo eu: ¡Ben cho digo, pero non
entendes!
O curioso
lector preguntarase que foi dese título, dese marquesado, tan rico en
pradería...! ¡Outro drama: aló en Terranova, probando as máquinas dun
bacallaeiro...! Como dixo meu avó, o outro, aquel da Taberna, -que estivera en
Madrid, casualmente de sumiller doutro marqués, do de Salamanca-, ao
quedarse sen clientela por un erro de dosificación: “¡A auga deume unha
fortuna, pero..., ese Rego dos Corzos está demasiado cerca!”.
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
O castro verde de Pondal
Co ánimo,
¡coa alma!, aínda impregnada pola efeméride da Irmandade dos
Castroverdes da Península, ata non sei se será pecado descender ao lector aos
castros simples, por verdes ou verdecentes que sexan, ou parezan, pero,
tratándose de Pondal…, ¡igual me indultades!
Eduardo
González-Pondal Abente naceu en Ponteceso o 8 de abril do ano 1835, e
foise a do moran as Musas, séxase, ao Olimpo, desde esta Coruña, o 8 de marzo
de 1917.
Aquí estase
referindo aos seus pinos, pero niso ganámoslle pois as árbores do noso Castro
Verde son carballos e castiñeiros, amén dalgún que outro bidueiro. O seu
labrego, que tratándose da Ponteceso, na mesma desembocadura do río Anllóns,
sería máis ben un labrego - mariñeiro, marabillábase:
Pol-o baixo
cantando,
O bóo bergantiñan,
Co´aguillada o lombo,
E garboso ademán;
Q´a Ponte-Ceso leva,
En noite de luar,
Grave o carro de táboas,
Anteposto quezáis;
Por cousas que n´esprica,
D´un fondo e vago afan;
Mil escuras suidades,
Ceibando ós ecos vai;
E da pátria a pungente servidume,
Parece recordar.
O bóo bergantiñan,
Co´aguillada o lombo,
E garboso ademán;
Q´a Ponte-Ceso leva,
En noite de luar,
Grave o carro de táboas,
Anteposto quezáis;
Por cousas que n´esprica,
D´un fondo e vago afan;
Mil escuras suidades,
Ceibando ós ecos vai;
E da pátria a pungente servidume,
Parece recordar.
Ó pé do castro
verde,
Ben´os mira ó pasar;
Q´en masa escura e informe,
Ajuntados están,
E na nativa costa,
Os escuita fungar;
Parécelle que soan,
Intrépido compás,
Cuida que do combate,
Murmuran o siñal;
En escuadron formados,
Cal gente de Breogán,
En falange de ferro ben tecida,
Que s´aprest´a luitar.
Ben´os mira ó pasar;
Q´en masa escura e informe,
Ajuntados están,
E na nativa costa,
Os escuita fungar;
Parécelle que soan,
Intrépido compás,
Cuida que do combate,
Murmuran o siñal;
En escuadron formados,
Cal gente de Breogán,
En falange de ferro ben tecida,
Que s´aprest´a luitar.
…/…
Fragmento do seu poema Queixumes dos pinos.
Se así se
emocionaba Pondal contemplando a súa “costa”, a súa chousa, de piñeiros, ¿que
faría, que diría, de posto na nosa Lomba, ao contemplar o verde, o verde
auténtico, absoluto, saturado de brillos e de matices, do noso Castroverde?
Para recoñecer a bondade do que temos, a grandeza natural do noso paraíso, é mester viaxar, viaxar e coñecer…, ¡para despois comparar!
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
Aqueles mestres…,
os de minúsculas!
Estamos en
días de Letras Galegas. A celebración oficial, como non esquecemos, é o 17 de
Maio de cada ano. E sérvenos, en cadanseu, para lembrar e para honrar o nome dun
persoeiro das mesmas, un Mestre/a con maiúsculas, alguén que lles deu pulo e se
preocupou pola súa conservación.
Pola miña
parte, sen saírme desa ortodoxia, senón máis ben inscribíndome nela, quixera, a
esta altura da oficialización, descender ás minúsculas, ás daqueles mestres do
rural, pois eses, en colectivo, si, pero foron os alicerces da nosa cultura
actual, tanto en letras como en números, aquilo que chamabamos “aprender as
catro reglas”, etcétera. Sen os “mestres de a ferrado”, sen o seu tradicionalismo,
o seu conservadurismo, a súa devoción polo ancestral do noso rural, ¿onde iría
a nosa lingua? Grazas a eles, aos de minúsculas, certo é que pasou polo
Purgatorio, pero hoxe témola ás portas do Ceo, ¡mesmo en Europa! Claro que
despois viñeron os GRANDES, os literarios, os construtores / perfeccionadores,
pero..., ¡xa tiñan os materiais a pé de obra!
¿A que vén
isto? Pois que, se mo permitides, quixera, de paso, renderlle a miña modesta
homenaxe a un Mestre dos de Maiúsculas, hoxe Decano na Facultade de Pedagóxicas
da Coruña, Narciso de Gabriel, nado, criado e casado na nosa propia bisbarra,
aí mesmo, na Valeira, que foi un dos poucos que se lembrou daqueles mestres, os
de Castroverde expresamente incluídos, e incluso loados, neste libro que
termina coa contraportada arriba exposta.
¡Un urro
polos nosos mestres “de a ferrado”, e de paso, por quen deles se lembrou! ¡Que
Deu-lle-lo pague..., e os estudantes, que deles se lembren, e os veneren, que
ben o merecen! ¡Amén!
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
O Xigante
de Cellán
Daquela,
cando os de Cellán aínda non eran calvos, criouse nesa parroquia tan feraz,
¡tan feraz e tan rica en mozas!, un xigante, tan peludo e tan roxo que a pouco
lle segan as barbas un día no que se adurmiñou no cómaro dunha seara. O caso
foi tan certo e tan célebre que incluso lle tiraron unha copla que comezaba
así:
¡Manuel,
Manueliño,
se queres afeitarte...,
aquí tes o meu fouciño!
se queres afeitarte...,
aquí tes o meu fouciño!
O problema
daquel xigantón, do tal Manuel, foi que se namorase dunha rapaza, por certo que
ben churrusqueira, de aló de Vilar de Cas, cousa, circunstancia, que tivo o seu
aquel, segundo paso a referir:
Aquel
“vilar” viña, como tódolos Vilares, dunha importante villae romana de
gran auxe, pois, do que non, xa tería desaparecido como topónimo. Contan os
vellos do lugar que en tempos pertencía en exclusiva á familia dos Munios,
do latín Munis, que “munises” é outra cousa, un termo económico. Da
forma Munis deriváronse os apelidos actuais Moniz, Muñiz, Muñoz, etcétera. Munis, para
os latinos, quería dicir, “servizal”, así que esa villae daríanlla en
premio, con toda probabilidade, a un importante servidor, acaso ao fámulo dun
Pretor da Lucus Augusti. Non se debe confundir co éuscaro “muño”, que significa
outeiro, pero si pode provir do árabe “munia”, pois así lles din ás hortas, e
tamén aos xardíns.
Veña de
onde veña, o caso foi que os Munios proliferaron, e deron partillas, xurdindo
un núcleo importante de casas, que serviu para dar cognome ao lugar:
¡Vilar das Casas! Igual que se podería dicir, Vilar de Riba, ou Vilar de
Abaixo. ¿E logo, -preguntará alguén-, cal é o motivo de que algún despistado o
nomee Vilar dos Cas? ¡Ah; iso é outra historia, que precisamente está
relacionada co caso do noso “Manueliño”! Cando o xigante de Cellán saía de
mozas, que os do Vilar xa o enxergaban de lonxe, tal que desde Moreira, para
espantalo, para que non se achegase, encirrábanlle os cans, e como a xente
deste país é dada aos alcumes, ¡pois iso, que deron en dicir, Vilar dos Cans!
Daquela non
había iso do baloncesto, así que o único que se lle acaía ao tal Manueliño era
apaña-los ourizos directamente da árbore, ¡para que non caesen ao chan! En
canto a durmir, aínda ben non se arrimaba aos palleiros, tronzáballes as
pancas, así que, despois diso, coas choivas, ¡a palla podrecía! Queixáronse
diso ao señor Moscoso, que era Conde, e como tal, condenaba aos que mal quería.
O feudal cavilou en traer uns canteiros vascos, que daquela facíanse nomear con
“b”, “bascos”, que acababan de construírlle unha torre para “control” dos seus
aforados, por sobre do río Azúmara, nun pereiro, que de aí lle vén o nome a ese
lugar, Pereiro de “Bascuas”, para que emparedasen nela ao xigante mentres
durmía, borracho, ¡que lles custou tres pelellos de viño anestesialo! Facer a
torre definitiva levoulles tres semanas, pois nas dúas primeiras caeulles a
parede, ¡co bruído dos ronquidos daquel homazo!
Tamén tiña Moscoso
un castelo vello, por alí cerca, en Franqueán, e preferiu deixar franca esa
vila con tal de que cen carretos, dos seus cen lugares, levasen a pedra
suficiente para facerlle outra cela ao Manuel. Cando espertou da anestesia
alcohólica, ao terceiro día, atopouse dentro daquela torre, pero xa coa mesa
posta, ¡para que non se lles irritase! Tres cabritos e tres pas de centeo, tan
grandes, tanto, que case non couberan pola boca do forno. En vista diso, do ben
que o trataban, Manueliño acougou feliz nesta cela, ¡de cantería! Ao tal
prisioneiro, en consecuencia, deron en chamarlle “Cellán”, ou sexa, o
xigante da cela, ¡da cela emparedada!
Manter ao
Manuel requiría a metade das rendas do señorío de Miranda, que era anexo de
Castroverde, pero o peor foi darlle de beber, pois sen viño non lle baixaba o
manduco; e tamén evacuar a súa evacuación, así que torceron o río, desviárono,
que daquela dicíase “tordealo”, que diso lle vén o nome ao Tordea. ¡E todo iso,
ese gasto inútil, por culpa de que daquela aínda non se inventara o baloncesto!
Afeito a
vivir das rendas do Moscoso, nas súas celas sucesivas, ¡coma un frade!, ao
xigante antollóuselle casar, pero iso foi cousa seria, ¡máis que desvia-lo Tordea!,
porque, ¿onde podía haber unha femia das súas medidas? Á rapaciña do Vilar
arrodeárana de cans, pero o Mordomo de Castroverde xa nin nela pensou, pois
aquela conxunga, un axuntamento, era anatomicamente impensable. Por parte, o
señor Moscoso tampouco lles fixo caso aos que lle propuxeron mandar a pedir
unha moza daquelas do Amazonas, ¡que “amazonas” lles dicían! Coidaba o conde
que, se chega a inzar Manueliño, ¡adeus condado! E xa lles tiña medo abondo aos
irmandiños, sen complicarse máis a vida...
“Cellán”,
casar quería, e muller de xeito non había...! Entón un albeite propúxolle ao
Mordomo que o mantivesen con mazás; ¡tódalas mazás da Pumarega, e máis que
houbese! Con iso collería unha anemia perniciosa, ¡indefectible! E coa anemia,
aqueles problemas loxísticos acabarían nun feliz viático. O que lles pasou
desapercibido foi que a nai do Manueliño, que seica era unha ninfa que vivía
cabe do Tordea, abasteceuno de troitas, así que, cando lle foron co viático,
Manueliño saudounos cun ufido tan forte e tan enérxico que se derrubaron as
marcacións do portalón da torre!
Tan pronto
se viu libre, deu en correr polo río abaixo, que para entón xa tiña máis de
troita que de home, ¡coas que levaba inxerido! O caso foi que deu chegado ao Miño,
e do Miño pasou a Portugal, onde seica roubou unha carabela, que nela se foi,
para América, a toda vela, ¡vento en popa!
Tempo adiante,
volveu da súa emigración un tal Muñiz de Carvajal, que era de Montecubeiro,
pero procedía daqueles Muñiz do Vilar, que tamén chegaron a ser fidalgos de
Vilafrío. Preguntáronlle polo Manueliño:
-¿É certo
que está facendo as Américas...?
-¡E tanto
que as fai, que puxo un harén de amazonas, só para el! Cando pasei por alí, río
abaixo, ese Manuel quedaba cortando madeira, na selva do ecuador, cos seus
fillos, quince ou vinte; tanta, que a van exportar a medio mundo!
Con esta
nova, Moscoso púxolle garitas de garda, nos esquinais do adarve, ao seu castelo
de Castroverde, ¡por se viña aquela tropa!
Aínda que
pasaron tantos anos, cada vez que vexo o enceste dun americano, maiormente se é
moreno, pois as amazonas seica eran algo mouras, de tanto sol tropical, venme a
lembranza daquel xigante de Cellán:
Menganiño
faise co esférico..., vira en redondo...; chuta tres veces...; érguese un
pouco... ¡Non, así non! ¡Agora agáchase, que lle quedaba baixa a canastra...!
¡Canaaaastra!
¿Deus, por
que nos libros de Historia só poñen a historia da xente normal, a da vulgar,
xeralmente a dos matóns, habendo persoas de tanto calibre, e para iso,
esquecémolas ao día seguinte do seu enterro?
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
O Paio de Sampaio
O demo me
tentou aquela noite, mentres quentaba as canelas na cociña vella da Pallota (1)
nunha rolda de contos, referir o caso do que lle pasou ao noso Afonso da
Cordeira coa Mestra do Pombal. Veredes por que, que complicacións e que
descubrimentos traen consigo as verbas, certas palabras ditas, ou mal ditas, no
lugar axeitado:
Afonso fora
comisionado para ir a Castroverde a busca-la nova Mestra, que tiña anunciada a
súa chegada nos coches dos Veigas. Á saída da Misa, que era cando daba as ordes
o Pedáneo, Dositeo da Cernada. ¡Iso si, despois de cantar o Cara al Sol, e de
lanzar aos catro ventos, que en San Cibrao non son catro senón corenta, aqueles
berros do, ¡Arriba España, Viva España, Viva Franco!, algún gracioso propuxo
que fose Afonso a busca-la Mestra..., porque dispoñía dunha boa cabalgadura...
¡Tamén era certo pois o burro do Afonso ata tiña marcha atrás..., cando se
entouñaba!
O que non
tiña Afonso, daquela, era fillos na Escola, pero gozaba de cinco cargos,
¡cinco!, todos eles por enchufe do Cura, e tamén do Pedáneo, de consuno:
Campaneiro, enterrador, sancristán, apousentador da tropa e alguacil das
cacicadas! ¡Demasiadas prebendas como para negarlle ao Pedáneo unha prestación
persoal! ¡Como sería a cousa, que incluso tiña unha camisa azul, reservada para
estas ocasións! O pobre Afonso, ¡que digo pobre, que no Ceo seguro que está de
Alguacil das Ánimas, ou polo menos, de Introdutor dos Responsos!, aceptou a
comisión, sen rosmar.
Fóronse de
seguido para Castroverde, que aquel domingo tocaba feira, o señor Ignacio e
mailo Afonso. Ignacio polo correo, e Afonso para recolle-la Mestra.
De volta,
por Bolaño adiante, mesmo alí xunto do río, deron en ladrar os cans de
Gervasio; e daquela o burro, que non era de tanta paz coma o seu amo, sacudiu
as pulgas, de tal xeito que deu coa Mestra no chan, ¡coa saia revolta, que se
lle puxo de bufanda por culpa do vento! A Mestra, que era de Lugo, e por iso,
espelida, visto e non visto, levantouse nun tris, asentou a saia, e arrimando o
burro á parede do prado, volveuse a sentar na albarda, xa antes de que o
Afonso, ou Ignacio, ou calquera dos que viñamos con eles, fose de Lugo ou da
feira, tivésemos tempo de galantear, axudándolle naquel apuro e naquela
vergoña. Ela só falou co Afonso:
-¿Has visto
mi prontitud...?
-¡Señora
Mestra, xa me gustaría verlla..., se me dese tempo a mirar, pero, ademais, aquí
non se lle chama así!
Aínda ben
non rematara eu aquela historia picaresca, ¡que de conto nada tiña!, cando dixo
un daqueles patrucios, que era de Sampaio:
-¡Esi
home ye bobo, que pudo tarse callau, ou dicirlle
que lla volvese a ensinar..., en mellor ocasión, na cama!
Tempo
adiante, vivindo eu nas Asturias, non sei como me acordei daquel episodio, e
entón decateime de que o señor de Sampaio chapurreara algunhas verbas..., ¡en
bable! Na primeira ocasión volvín pola Pallota..., ¡para localizar aquel
chistoso!
-Mire, señor,
ardo en curiosidade por saber como é que vostede, naquela ocasión, dixo aquelas
verbas..., ¡en bable! Tamén me dixeron, aquí, na propia Pallota, que vostede, o
que é da Fonsagrada, nunca pasou; pero non só iso, senón que estes días,
falando con xente deste contorno, atopei algún que outro que tamén bablea...
Enfadóuseme:
-¡Aquí non babea
ninguén; e teña conta do que di!
-Señor, iso
do “bable” élle a lingua dos ástures...
-¿Como que
de les ástures? ¿Así que só saben o que aprenderon de nosoltres?
Demos en
falar, na propia Pallota, cunha sidrina ben fresca, que nos meteran a
botella nun balde de auga, así que, de collida confianza, aquel patrucio
referiume o que el mesmo tiña escoitado dos seus devanceiros:
-Segundo me
teñen referido, un irmán do señor do Castro Verde, ao que lle dicían Conde de
Flammoso, se mal non me lembro, cando fixeron partillas deulle este Souto de
cara a Lugo ao irmán, ao Paio, axudándolle a erguer unhas torres..., ¡que de aí
ven o de Souto das Torres! Máis ou menos coas torres xa habitables, chegaron
por aquí uns maragatos dando alarmas de que viñan fuxindo duns mauretanos,
que asomaran polo Lucus Asturicum, un lugar ao que deron en chamar, Astorga, e
que colleran monte arriba en dirección ao puertu dos pallares...,
¡seguramente para arroubarlles o trigo, e co trigo, as mulleres e maila facenda
que tivesen!
-Iso
chámase unha razzia... –Aclareille, e mal feito da miña parte,
pois a un relator daqueles de transmisión oral, aqueles dos contos de lareira,
nunca os debíamos interromper, que se lles cortaba a narrativa. El seguiu coma
se non me oíse:
-O conde,
do noso Chamoso non debía ausentarse, ¡que para iso yera conde, sendo a
súa obriga atender, ou defender, primeiro, aos seus vasalos!, así que lle dixo
ao irmán, ao Paio de Souto: Colle a metade da nosa xente, coa metade das
bisarmas..., e que leven tamén outra metade das gallitas que teñamos, esas de
ferro, esas de voltear a herba..., cun cento de cabalos, e saídes térlle-lo
camiño aos mauregatos, para protexe-los nosos curmáns ástures, que eu
tamén tiven novas de que un tal Munuza deu chegado á Xixia, e que se
plantou nela de Gobernador, murando aquelas termas de cando os romanos... ¡Si,
ho, pola mesma vía, por ese camiño por onde viñeron os nosos devanceiros...!
O irmau,
o noso Paio, xunto co bispo bretón, que seica eran grandes amigos, por se aparaba
nos mouros coa cruz alzada, aló que se foron, sen demora, comu llocos,
e con tal marcha que ao día seguinte xa sobrepasaran a Fons Sacra...
Anda que te andarás, coa impedimenta e co gando que levaban para ir
asando nel, aos poucos días estaban na Gigia, séxase, no Gijón, onde lle
fixeron interromper a currada ao Munuza, que se largou, ao trote, coa súa
xente, cara ao Leste. E tras deles seguiron, bastante tempo, ata que os arrinconaron
nunha bocarribeira, que lle chaman..., que lle chamaban... ¡Hai Deus, diso non
me lembro, que como ninguén me ten fablado daquela guerra...!
-¿A vostede
sóalle..., Cangas de Onís?
-¡Home, iso
de cangas...; cangas son os xugos longos, eses que teño para acolar el millu!
-¡Mire, non
ten importancia! Prégolle que faga un esforzo de memoria, e que me refira canto
lembre desa historia de familia, que a penso poñer por escrito..., se me dá a
súa venia!
-Pouco máis
queda, pois o Paio seica venceu aos maures, aló, nunha cova... ¡Outra
vez, Señor, que ata estarei perdendo a memoria...!
-¡Covadonga!
Cova da Señora, que así lle puxo aquel Bispo, o bretón, ¡para darlle as grazas
á Señora, á Señora do Ceo!
-¡Ai, ho, a
túa memoria si que é boa; e que Deus cha conserve, por moites añus!
Volvendo ao caso: Cando lle chegou o recado daquela vitoria ao noso Conde, fixo
dúas cousas: Ordenoulle ao Paio que tomase posesión daquelas terras, e que se
quedase nelas..., por se volvían les moures! Por outra banda,
aquí correuse a nova de que houbera un milagre, entre a cruz do bispo e maila
espada do Paio, así que deron en chamarlle “Santo” ao Paio, que ata lle fixeron
unha igrexa rodeada de cruceiros, para recordar o calvario que pasara aquel
home en les Asturies, acurralando nos mouros.
-¿A igrexa
de Sampaio..., ou do santo Pelayo, que tanto dá?
-¡Exacto!
¡A mesma! O remate do caso foi que, co tempo, o irmán da guerra chegou a Rei,
mentres o morgado non deu saído de Conde... ¡E así che foi como os nosos, os de
por aquí repoboaron e deron escola aos ástures, pois, meus pobres, como eran
das montañas, os de aquí, que ían do latín, fixeron de mestres deles...!
-¿E non lle
teñen contado, tamén, algo daqueles preitos que houbo entre os herdeiros, entre
os Reis de Ovetum e mailos descendentes do Conde de Chamoso...?
-¿Refíreste
ao caso do Silo? ¡Mira, ho, hoxe teño algo de présa, así que, cando volvamos a
vernos, tal que na feira de Castroverde, prestaríame que ti pagues el
pulpo, e eu fáloche dese Silo, que é un nome propio, ¿sabes?, que
daquela os silos do gando aínda non se inventaran! ¿Puedes esperar hasta
entós?
-Señor, ben
agradecido que vou de vostede; o que non quixese é tardar en volver a vernos...
¿Que lle parece se saímos para Castroverde, na próxima feira?
¡E niso
quedamos, que por certo cumpriuno, así que, noutro capítulo..., xa sabedes!
(1) A casa da Pallota, hoxe deshabitada, é a última do Concello de Castroverde
indo polo Camiño Primitivo; á esquerda do Camiño está a casa, que daquela tiñan
taberna, e á dereita o seu muíño, talmente por xunto da ponte que nos une, ou
desune, co Municipio de Lugo.
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
A trafulca do Rei Silo
Moito me deu que pensar aquel descubrimento que veño de referir no capítulo anterior, pero coido que lle atopei, que lle collín, a punta: ¡Galegos e asturianos non somos primos, senón irmáns; mellor ou peor avidos, pero, irmáns!
O malo do
caso foi que aquel señor do Souto das Torres falaba, e falaba, pero non
escribía, que me dixo, cando lle preguei que me puxese por escrito aquelas
historias oídas, e lembradas, dos seus avós, que no de escribir andaba mal, que
daquela outras escolas cás de “a ferrado” por Castroverde non se coñecían. O
que tivo foi boa memoria, moita retentiva, así que se lle pegaran ao cerebro
aqueles relatos da lareira familiar. Eu tampouco anotei, pois daquela xa tiña
esquecida a taquigrafía, ¡e as gravadoras aínda estaban no Xapón! Pensándoo
hoxe, mellor que non fose á escola, pois así castrapaba menos, e non perdera
aqueles termos ástur - galaicos, que foron os que me deron esta confirmación
histórica.
Con un
esforzo de memoria, vou tentar reconstruír aquela conversa, ou polo menos, a
súa parte esencial:
-Como nestis
casos, -empezou dicíndome-, sempre hai algún veciño que avise do lume, seica
veu a Castroverde un da Fonsagrada, que levara a muller de por aquí, ¡que ata
rebentou un cabalo!, para avisar ao Conde que tiñamos daquela, que aló en Burón
quedaba un tal Silo, con xente de armas, dándolles aos bollus preñaus
e afiando nas espadas. Polo que lles oíra, viñan contra o parente de Chamoso
porque lles negaba a súa axuda para ir contra os mouros...
-E facía
ben, porque, segundo teño lido, precisamente en Asturias, ao tal Silo nomeouno
a xente, os amiguetes, de Oviedo, sen contar para iso co noso Conde, nin cos
outros dez da Gallaecia, que daquela a coroa era electiva...
O señor
comprendeuno:
-Ata terás
razón, pois o Fulano esi o que pretendía, ao parecer, era un pretexto
para esmagarnos, e así facer herdo daquel reino, tal e como fora en tempos o
mando visigodo...
Volvendo ao
caso: Os de aquí xuntaron cantas eguas e cantas armas atoparon, desde Gomeán a
Luaces, e afiáronas, en particular as fouces e mailas gadañas, que daquela xa
as tiñan de aceiro... Botáronse polo Camiño vello adiante, escondéndose nese
monte que hai do outro lado da serra, ao parecer coa intención de que, cando
asomasen os ástures, deixarlles baixar ao chan, ao val, e caer sobre eles,
pero..., ¡os outros tampouco eran mancos, e logo que viñan adestrados de loitar
cos mouros, pola parte de León!
Os de Silo,
de noite, mandaran exploradores, diante, para tentear o terreo, e como os
nosos, os desta parte de Castroverde, sempre fomos barulleiros, pois, ¡nada!,
que os oíron. O tal Silo, nin curto nin preguizoso, deu a orde de pegarlle lume
ao monte, que así morreron esturruxados a meirande parte dos nosos.
-¡Si, si, o
Campo da Matanza, da parte de arriba de onde teñen agora o seu cemiterio eses
do Cádavo...!
-¡Oes, ti
logo coñeces tanto coma min daquela guerra! ¿Sabes por que lle quedou iso do
Cádavo?
-Un cádavo
é un tizón, un toxo ou unha xesta queimados...
-¡Quiliquá,
rapaz! Dicía meu avó que os dese Cádavo tiñan pouca memoria porque se
emperraban en contar que nese Campo houbera unha matanza de mouros... ¡De
brancos, burros! O que pasou é que os do país, cando asomaron por alí só viron
cadáveres, cadáveres mouros... ¡Mouros, non, negros, chamuscados do lume,
queimados! ¡Os mortos, que pasaran do verde ao mouro! Sendo eu un guage,
levoume meu pai para que coñecese o sitio, pero daquela xa nin ósos quedaban!
-Teño
entendido que todos, o que se di todos, alí non morreron...
-¡Non, ho,
que algún escapou, fuxindo polo que é hoxe a Pradeda! Pero bo peixe era o tal Silo, pois, como dos de aquí xa quedaban
poucos, e os de Silo vivían case todos, lanzáronse tras dos fuxitivos, e deron
con eles aí nese lugar que chaman o Cepo do Mundo, Cepomundín... Pilláronos
bebendo nunha fonte, de cansos e sedentos que viñan, e alí mesmo remataron con
eles; con todos, menos co Conde, que ese, por ir diante, deulle tempo para
baixar ao seu Castro, á Fortaleza, onde lle quedara algún criado, cos que non
puido Silo porque tiñan comida de reserva, e tamén unha boa cisterna, con auga
en abundancia.
-Cando
vostede queira, lévoo no meu coche para ensinarlle o Rego dos Ósos, o do Mons Cuperio,
que precisamente iníciase nesa fonte de Matahomes, en Cepomundín...
-Hoxe, non,
que teño que irme para gadañar un carru de yerba, pero..., ¡outro
día! Cando queiras vesme buscar, que agora xa sabes da miña casa, mais terá que
ser un día no que les guages teñan punto..., ¡para levalos
connosco, á fonte e tamén ao rego, que estas cousas non llelas ensinan na
escola! ¡Será porque os mestres veñen de fóra, como foi o caso daquela mestra
do Pombal, aquela que nos quería ensinar a súa prontitud!
O polbo
estaba bo, pero aquel retallo da nosa Historia aínda me soubo mellor. ¡E que
razón tivo aquel señor do Souto das Torres en que os mestres vidos de fóra
debían empezar por coñecer o noso país, polo menos desde a Cova da Valiña ata a
Fonte de Matahomes..., sequera fose pola dignidade dos nenos, para que lle
collan ao noso país o aprecio que se merece, que eles pensan que veñen da nada,
e que o seu, o noso, é un simple curral de vacas!
¡Entre
aquela queima dos papeis do Concello, e que xa non hai relatos nas lareiras,
estamos criando nenos orfos, que ata pensarán que veñen dunha probeta, e que
les inxectamos un feixe de diferenciais e de integrais, cando o certo é que
aquí por Castroverde tivemos un pasado historicamente grandioso, humano e
humanizante, que nos dá unha certa personalidade!
¿Si, ou non
si, que xa me estou cansando de que ninguén contradiga as miñas historias, e
iso que aínda vivo neste mundo tan contraditorio?
-.-
Iso do botellón
Unha pinga de licor e outra de
humor, xa que logo, pois estou farto de escribir con seriedade sobre cousas
serias, maiormente en vista de que a xente de hoxe en día, de tan filósofos que
son, a feito, están fartos de filosofía, que lles basta e lles sobra cos
pensamentos light, cos seus, cos propios, sen ter que ler e aguantar as
andrómenas do próximo. ¿Para que se vai ler tendo tantas estupideces na tele e
na radio, e logo que as "telefónicas" pódense gozar coas mans libres,
sen ter que suxeitar papeis, co pesada que é a celulosa?
De postos neste plan, hoxe vouvos
falar do botellón, da súa invención e do seu cultivo. ¿Que non é un asunto
patrimonial do meu Castroverde? ¡De momento, parece que non, pero como as modas
son contaxiosas…! En todo caso, e xa que din que estamos en crise, cousa que
non debe ser certa, senón, e máis ben, alarmas periodísticas, acaso para
poñerlle un contrapunto aos ¿frustrados? amores da condesa de Lemos, pois veño
da rúa e todo eran autos rebotando e botando fume, tanto, que ata me fixeron
lembrar aqueles tempos da queima dos terróns nas cavadas do meu Montecubeiro, así
que comezarei por evocar un castroverdense de raiceiras; nada máis e nada menos
que D. Celestino Fernández de la Vega… ¿Quen era, quen foi? Preguntádelle á
señora Vicepresidenta do Goberno, pois esa sábeo todo, así que non terá
esquecida a súa propia xenealoxía. O seu/o noso, Don Celestino, deixou
constancia desta sentenza: “O humorismo que non quere entregarse á traxedia, á
dor, á tristura, á lamentación dramática e xesticulante, non ten máis remedio
que escarnecelos, mofarse deles, ata chegar ao ludibrio e ao sarcasmo nos casos
extremos”.
Se non fose polas circunstancias
anteditas seguramente vos falase das teorías de Keynes, de Taylor, de
Samuelson, e por aí adiante, pero…, ía ofender a vosa sensibilidade! ¿Deus, cando
chegarei a ser consciente de que os opositores actuais, -¡neste país todo deus
é opositor, do que sexa, pero opositor!-, o que queren, o que queredes, son chuletas
abreviadas, memorizables, deixando a cultura xeral para os curas, que como hai
poucos teñen de sobra?
O importante, o popular, hoxe en
día, é o botellón; pois ben, ¿de onde vén, quen e como se inventou este
aquelarre noctívago…, agora que non temos bruxas no Miradoiro? Eu,
modestamente, na miña condición de investigador impenitente, fun ao Rexistro
Xeral de Patentes y Marcas, e…, ¡nada, nada de nada! Só me dixeron que repase a
Biblia, que nela fálase de que Noé, despois do diluvio, e farto de auga,
plantou unha viña para facer mosto, con intención de fermentalo. Á Biblia fun,
precisamente á da Editorial Sept, pero a miña decepción estivo en que os fillos
do patriarca, ao velo borracho, seica se riron de seu pai, que de aí vén iso de
que, no sucesivo, os borrachos foron os fillos e non os pais!
Nestas dúbidas andei, anos e anos,
ata que un bo día descubrín nun libro do meu admirado Martínez de Pisón esta
fotografía…, ¡dun alterne africano! A deducir polos uniformes...; ese pucho,
ese “ros”, un invento do Xeneral Ros de Olano, empezou a levarse daquela do
Desastre de Annual (o 21/22 de xullo do ano 1921) ¡Vai lonxe; e precisamente na
terra da austeridade, na da prohibición coránica! O sarxento ofrécelle un trago
á cantineira, á cabareteira, quedándolles outra botella na mesa, non se sabe se
chea ou baleira; mentres, o soldadiño, con pinta de galego pobre pois non ten
nin sequera unha Solinger para afeitarse, á vez que lle dá unha chupada
ao mataquintos, visiblemente cobizoso da moza, agarda polo vasete común, único,
que outro non hai! Detrás deles, un mouro parece renegar da súa fe, se cadra
maldicindo a Mahoma (Muhammad) por privalo dese pracer tan elitista, tan…,
español!
Xa me parecía que esta invención,
iso do botellón, tiña que ter algunha relación directa co Magreb. Caín nesa
sospeita lembrándome da Guerra de Ifni (1957/58), na que observei que lles
daban, a cada dous, diariamente, fosen Paracaidistas ou Lexionarios, unha
botella de coñac “Tres Cepas”, ¡espora infalible!, amén de permitirlles fumar
haxix, antes, en, e despois das operacións de campaña. Con aquela dieta, ¿quen
non se namoraba da Morte, esa deusa que tanto engurra aos simples mortais?
Bébedos no país da sede, e fronte a un inimigo abstemio, a vitoria, o arroxo
dos nosos, ¿dos nosos heroes?, era previsible.
A dúbida que me queda agora é, ¿como
se apañarán os esquimós, na súa noite polar, para resistir tantas horas de
troula? Prégolle a quen o saiba que mo diga pois as dúbidas, sen deixar de ser
científicas, son incómodas.
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
É o noso fillo. Na miña xeración
as frautas dos nenos eran de fabricación
caseira.
Aqueles xogos /aqueles xoguetes da
miña crianza
Estes tempos de crise
socio-económica teñen a súa parte boa: ¡invitan a reflexionar, a cavilar, a
examinar a conciencia de cada quen! Por certo, o primeiro que se me ocorre é
que a igrexa católica padeceu un pecado gravísimo, de omisión, ao enumerar os
sete capitais pois, ¡son oito! ¿Por que se esqueceron do de dilapidación dos
bens escasos? ¿Non sería porque a Igrexa, desde Constantino, se meteu en
política, de forma simbiótica, compartindo poder, e por tanto nunca lle faltou
trigo nas huchas? ¡Nas súas, se cadra, non, pero, nas dos seus fregueses? Fose
como fose, sempre estamos a tempo para rectificacións.
Teño discutido con algún Mestre
sobre o ¿abarrotamento, inchamento?, da xoguetería destes nenos dos séculos
XX/XXI, porque adoitan soster que a imaxinación da infancia perfecciónase con
debuxos e xoguetes. Eu, pola miña parte, na miña longa experiencia, sosteño que
dárllelo todo feito só serve para crialos indolentes e preguizosos. Comezarei
esta análise situándonos nos anos trinta, e tomando como referente aquel rural
do meu Castroverde:
O neno, a imitación de Cristo, viña
ao mundo case que nun presebe, nunhas pallas; e delas pasaba á caneta,
exercitando a súa primeira ximnasia co braceo de tornar das moscas. Esa
molestia, ese exercicio, axudáballe a forma-la musculatura, e de paso
comezabamos a discorrer: “Está visto que neste mundo vou ter inimigos, así que
terei que durmir cun ollo aberto para precaverme deles”. Os nenos de hoxe en
día só se decatan de que hai inimigos cando empezan a competir na escola, así
que teñen aquí un dos seus atrasos/retrasos.
Como non había “andadores”
aprendíase a andar con xeito por obra e graza dunhas cen caídas; ¡outra
vantaxe, que nos ensinaban a ser precavidos! A partires diso, tiñamos a
Natureza, enteiriña, ao noso dispor: para vela, para tentar entendela, para
gozala, para convertela en xoguete, en instrumento dunha infinidade de
experimentos, tanto manuais como intelectivos. ¿Que almacén de xoguetes pode
competir cunha vida campestre, co universo do rural? Froito daquelas
observacións chegamos á enxeñería de construír os propios xoguetes, que daquela
non viñan de China, pois canto sabiamos dese país era que os nosos pais recollían
os poucos selos das súas cartas para darllos ao señor Cura, que os recollía
“para los chinitos”.
Como a ningún neno se lle prohibían
as “armas de corte”, que precisabamos o coitelo e maila navalliña para comer
pola nosa man, pois, a partires das papas, ninguén nos metía un bocado na boca,
e logo que había que axudar a pelar as patacas, etcétera, etcétera, o
primeiriño dos nosos xoguetes foi tronzar polo medio unha pataca, unha mazá, a
carola dun nabo…, e cravándolles un cotiño, dos da lareira, a eses hemisferios,
xa tiñamos..., o chedeiro dun carro!
Despois viñan as palletas feitas cos
entrenós do alcacén, as frautas dos gromos de castiñeiro, os cirichóns e mailos
tirabalas de sabugueiro, as aguilladas de abeleira, a billarda, as pizarras de
lousa, cun pizarriño de ídem, e mil cousas, que culminaban nada máis e nada
menos que en dous artefactos precursores do porvir: os “cachorrillos”, que se
facían montando nunha culata de madeira un canón recortado da cana metálica dun
paraugas; con unha punta das de piso, curvada, e con unha goma cortada dunhas
zocas de empeña, montábase o gatillo, que percutía sobre a cabeza dun fósforo.
Por engado, os teléfonos a fío, que os facíamos co cilindro dun bote redondo,
poñéndolles de tapa vibradoira un recorte dunha vexiga de porco, daquelas que
sobraran de enche-la manteiga de levar ás feiras, que oficiaría de caixa de
resonancia; de bote a bote, un fío longo, de algodón, que de non telo tamén
servía de liño; este fío, traspasando as vexigas, e anoado no interior, facía
de excelente condutor, con todo o cal realizábase a conferencia: “¿Quen está
nese aparello, quen me fala?”. “¡Son eu, o teu veciño, o da Casa Grande, que te
chamo para que nos veñades mallar, que este ano temos tres medas, e maila das
aveas, así que faremos falta todos!” ¡Por se había pouco que facer na propia
casa, axudarlles aos da Grande, así que, “xoguetes” non faltaban, e discursos
tampouco!
Os debuxos facíanse, inventábanse,
de propia man, sen pagar dereitos de autor, naquelas pizarriñas de lousa, tan sofisticados
que nin que os fixera o propio Dalí!
En canto aos imprescindibles
saberes de Economía aplicada, tanto local coma global, xúrovos que aprendín
bastante máis nas feiras de Castroverde, daquela que ía vender zocas, que en
tódolos “Samuelson” dos meus tempos da UNED.
Pouco a pouco, ou máis ben en
bandadas, espantados, axotados polo noso autoodio, amén daquel refrán de que a
vaca do veciño sempre deu máis leite cá miña, fómonos para a cidade, onde
copiamos dos urbanícolas, dos burgueses, que estaban afeitos a ter de todo como
consecuencia dos seus ingresos, das súas rendas fabulosas, así que demos en
empeñarnos, en consumir, alén das nosas posibilidades, co cal caemos no mal uso
dos bens escasos, no seu consumismo pecaminoso, na ignorancia de que, “hai
mañana”, e iso que ben nolo advertiu aquel beatífico Paco Sarille!
De metidos en gastos, e tamén en
folganzas, ¿que nos cómpre, de presente? Xa o sei: ¡Reflexionar, e tras da
reflexión, propósito de emenda, pois teño para min que á prosperidade
consolidada nunca se chegou tirando a casa pola ventá!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
O home e maila árbore na bisbarra de
Castroverde
Ao fondo, o
célebre Mons Ciro.
¿Quen di que nesta bisbarra non
hai, nin houbo, idolatría desde as predicanzainas cristiás, fosen de Santiago
ou de Prisciliano? Si que a tivemos, e durou, máis ou menos, ata os anos da
vaca pinta. Explicareime:
Nesta comarca, saturada de
señoríos, fosen eclesiásticos ou seculares, unha parte extenuante das colleitas
íanse naqueles pagos escravistas, fosen foros, décimos ou quintos. O que é
foros poucos sobreviviron á II República, se ben a Lei de Redención, ano 1926,
fora da autoría e da graza de Primo de Rivera, e décimos aínda menos, pero
algún foro si que coñecín pois tales eran as rendas que lle redimiron a meu avó
das súas herdanzas en Queizán, pola súa avoa, unha Otero de Paderne, e mailas
de Caraño, procedentes da fidalguía dos Gómez de Neira da Olga; en canto aos
décimos, os que se pagaban por decruar nos montes da Capela dos Penallos,
percibidos polo arcipreste de Luaces e satisfeitos polos labregos de Trasín de
Pol, e de Maxide e Bascuas, xa de Castroverde, estes veciños negáronse a
entrega-los mollos ao sentirse amparados pola República. O que si perdurou por
algún tempo despois da Guerra incivil,
que sempre lle chamarei así, foron os quintos das cavadas no monte e mailos
cuartos das efectuadas en chousas ou nabais alleos. En canto ás “medias” das
vacas postas, ou de cabana, fóronse extinguindo ao abrirse a emigración pois os
pobres preferiron sua-la gota gorda cortando cana en Cuba antes que pedirlle
unha vaca prestada ao veciño da Casa Grande.
A chegada das patacas e do millo xa
sabemos que tardou en vir, así que, no entrementres, que? No entrementres,
centeo, nabos, verzas, e…, ¡árbores! As landras crúas ían destinadas aos
“irmáns”, que era como lles chamaban aos porcos, e coido que non sería
precisamente por iso de que os seus órganos sexan parecidos aos do ser humano,
senón pola fartura e apoio que nós/que lles, proporcionaban. Pero as mellores
triturábanse para engadirllas á fariña, mestura que perdurou ata o santo advenimento
do millo e da pataca. Pan de centeo con patacas peladas e cocidas elaborouse na
miña casa bastante tempo despois da Guerra, ¡e ben que sabía!
Polo que fai ás castañas, ¡fillas,
froito, do deus castiñeiro!, iso foi o maná desta zona: asadas, cocidas
e con leite (billós), en pastel, en…, en mil formas, pois de recollidos os
ourizos na ouriceira, e de secadas nos caínzos, conservábanse comestibles por
máis de medio ano. Os que menos as gozaban eran os “irmáns”, pois, fóra das que
manxaban nos camiños das inmediacións das casas, só lles chegaban as residuais,
cativas ou podres.
Froito de gran tentación foron as
mazás, particularmente as branquiñas, variedade “Eva”, porque procedían,
seguramente, do propio Paraíso. Roelas, xa de verdes, era un verdadeiro pracer,
agás para os vellos, para os desdentados, salvo que as pelasen e despebidasen
para “preñar” as empanadas, xeralmente con algún torresmiño, aínda que soas
tamén sabían a gloria xa que viñan de árbores sacras, que nada diso de “Árbore
do Ben e do Mal”, pois o de Eva está claro que foi un pecado de luxuria, unha infidelidade
co propio Lucifer, que a penetrou en forma de serpe…, ¡porque os anxos, tanto
os bos coma os malos, non teñen mingola!
En canto ás peras, particularmente
as pardas, de asadas, foron por séculos o noso “turrón” do Nadal. E logo que se
lles daba unha simboloxía erótica, que así a recolle a cantiga: “… unha noite
de xeada abalei unha pereira que nunca fora abalada…”.
E xa non digamos os teixos do Medullius,
os buxos de manga-los coitelos, os amieiros de tinguir a la, os sabugos de
enramallar as casas polo San Xoán, os bidueiros das nosas sacrosantas zoquiñas,
as abelás, as trabes de castiro das nosas casas, os freixos para manga-las
ferramentas…, terminando nas repolas, que nos permitían quenta-las canelas, e
de paso alumar nas longas invernías destas latitudes.
¿Que; tiñamos, ou non tiñamos,
razóns de sobra para adora-las nosas árbores, tan espléndidas nesta terra tan rica
de xente tan pobre, ou máis que pobre, avasalada? ¡Por algo as veneraban
aqueles castrexos, e os que viñeron despois, tamén!
Do “reino” animal e do polbo á
feira falaremos outro día, se Deus mo permite.
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
Castroverde linda con Asturias
Cunqueiro, este lugués preclaro, que non é igual que dicir, “claro”, pois
ademais da súa alma galaica tiña unha fantasía desbordada, sostivo que os camiños
morren, tenden a morrer. Pola miña parte, modestamente, e non por levarlle a
contraria, penso que a realidade é que se refunden no seu constante
perfeccionamento; o que importa, segundo o meu criterio, non é o itinerario,
senón a orixe e maila meta, os puntos xeográficos do noso interese ou da nosa
atracción.
Castroverde sempre interesou aos camiñantes, por diversos motivos, así que nunca illados estivemos, nin nos terán, porque non se pode ser un retallo do Paraíso e pasar desapercibidos. Por aquí pasaron os romanos, os máis deles andando, porque lles interesaba redondear a península, e para iso tiñan que bloquear aos cántabros, así que, uns pola Vacariza, (de vacatio militiae), e outros desembarcando na que logo sería praia de San Lorenzo, despois de alumarse co faro herculino, fundaron a refulxente Gigia; pero tan sucios chegaron, ¡po do Camiño, suor das súas refregas coas nativas!, que desde a mesma toma de posesión, precisamente no actual Campo Valdés, encomendaron aos seus monitores a construción dunhas termas, ¡para iso, para lavarse! Aínda se conservan, e ben coidadas que as teñen os nosos curmáns ástures.
Castroverde sempre interesou aos camiñantes, por diversos motivos, así que nunca illados estivemos, nin nos terán, porque non se pode ser un retallo do Paraíso e pasar desapercibidos. Por aquí pasaron os romanos, os máis deles andando, porque lles interesaba redondear a península, e para iso tiñan que bloquear aos cántabros, así que, uns pola Vacariza, (de vacatio militiae), e outros desembarcando na que logo sería praia de San Lorenzo, despois de alumarse co faro herculino, fundaron a refulxente Gigia; pero tan sucios chegaron, ¡po do Camiño, suor das súas refregas coas nativas!, que desde a mesma toma de posesión, precisamente no actual Campo Valdés, encomendaron aos seus monitores a construción dunhas termas, ¡para iso, para lavarse! Aínda se conservan, e ben coidadas que as teñen os nosos curmáns ástures.
Hoxe en día, de costas aos baños, Octavio Aurgusto, a súa estatua evocadora, saúda a praia de desembarco dos seus milites cun ademán que parece indicar: “Agora que estades descansados e lavadiños, imos a polos cántabros, que nos agardan nesa dirección, pasado o río Sella, que non é ningún Letes…, pero que vaian diante os nosos exploratores, cos fondistas baleares, con eses tirapedras, pois eses pastores de aí adiante xa non son de Lugo pero seica lle dan á tirafonda de moito nabo!”
Facendo Camiño, ¡que os camiños só
se fan andando!, caemos na conta de que os hórreos orientais, os chamados
ástures, son iguais cos de Castroverde, pero distintos dos da Terra Cha.
¡Claro, empezáronse a facer coa nosa palla, coa de Chamoso! ¿Que nos din eses
hórreos? Un hórreo deste tipo sempre leva/levaba, de cubrición, palla,
enrestrada con uces; ¡o que tiñamos en común! Isto en canto ao continente, pois
o contido, tamén común, eran as colleitas, as castañas, os queixos, as balugas
de manteiga…
¿Como se xerou a romanización? Os
adictos aos westerns imaxinarana en ondadas sucesivas: a caravana mata un cento
de indios, e os colonos que integran a mesma fan unha usucapio das terras ¿liberadas? Pero no caso da romanización tiñan
poucos cabalos para correr tras dos nativos, e tampouco dispoñían de
winchesters, así que o seu era/foi rapinar, e de paso escravizar, aterrorizar,
en correrías curtas, de espiga, coas lanzas por arganas. Para isto, o espiñazo
das súas espigas foron os camiños, mellorados, perfeccionados, pois non tiñan
forzas, inicialmente, como para esparexelas. (Algo que ignorou o Xeneral
Silvestre cando quixo abarcar todo o Rif con só vinte e tantos mil homes de a
pé, mal armados e peor mantidos).
A vía do Lucus Augusti, cos seus apoios iniciais en Romeán e Castroverde, foi dando uniformidade, homoxeneidade, ás terras e ás xentes lindeiras, que por outra parte xa tiñan, xa herdaran, grandes afinidades castrexas.
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
Homes e mulleres
de prol coas raiceiras no que foi
condado de
Flammoso (Chamoso),
hoxe
Castroverde-Corgo.
Non é
doada de ganduxar unha saga de personalidades, ¡e ben que as tivemos, pero
esquecémolas!, nadas ou con algún ascendente nesta Mesopotamia xerada
polos ríos Chamoso e Tordea, eixes do noso antigo condado de Flammoso, que,
como sabemos, foi un dos once da Galicia sueva. Non é doado, pero, entre
moitos, moito podemos aportar con tal de que cada quen achegue os nomes e
mailos datos dos que teña referencias.
Voume
permitir inicia-la saga traendo a colación dous nomes, dous homes, que
as mulleres, por esta vez, irán a continuación pois a antigüidade, por moito
que cambiasen os tempos, segue sendo un grado, e no paraíso Deus empezou por
Adán, que así lle saíu o pobre: ¡por improvisado, un imprevisor! Empezarei con
Manuel de Rivas Reija, e a continuación co seu parente e biografado, Julián
Besteiro Fernández:
Manuel de Rivas Reija,
do Corgo,
un erudito que nos pasou
desapercibido.
Que nos
pasou desapercibido, pero non a todos pois Xulio Xiz ben que o lembra en dous
capítulos do seu libro “O Corgo, amplo horizonte”. Nas páxinas 44/45, ao dá-la
biografía de Julián Besteiro Fernández, fainos ler: “Raul Morodo, na G.E.G.,
indica que “comunmente considérase que naceu en Madrid o 21 de setembro de
1870, pero Manuel de Rivas Reija intentou demostrar que nacera na casa de seu
pai, na parroquia de Franqueán (O Corgo, Lugo) o día 15, e que fora trasladado
a Madrid e rexistrado como nado alí o día 21. A súa familia pertencía á pequena
burguesía mercantil acomodada. A primeira Gran Enciclopedia Gallega, en
castelán, menciona un traballo de Rivas Reija sobre Julián Besteiro, publicado
en La Voz de Galicia o 30 de setembro de 1973, que non puido ser localizado”.
Volve Xulio Xiz a referirse a Rivas, no mesmo libro, páxina 50, especificando
que, “… MANUEL DE RIVAS-REIJA Y RIVA DE NEYRA, especialista en dereito
nobiliario e xenealóxico. Nacera en Vilachá de Chamoso, residindo moitos anos
na capital lucense. Foi un estudoso da comarca, da súa historia e das súas
xentes”.
Empezando polo final, que así leo os periódicos para ir entrando en materia pouco a pouco, do indiscutible ao discutible, aquí temos a fe de falecemento do noso ilustre Rivas Reija; a partida dun nacemento pode non ser exacta, como pasou no caso de Julián Besteiro, segundo veremos máis adiante, ¡se o lector ten paciencia!, pero as necrolóxicas sempre o son, iso, verdadeiras!
Ese
nefasto día, -¡nefasto para os seus amigos, pero feliz para el porque entrou
nese foro onde seguramente o entenderon e admiraron!-, a min colleume operado
da próstata, e por iso, illado, bloqueado, sen poder viaxar, pero non faltou
quen lle rendese os honores pertinentes, e non precisamente os favorecidos pola
súa liberalidade de espléndido mecenas lucense, que eses calaron coma tumbas; o
que non sei é se o fixeron por desagradecidos ou por incompetentes. Manuel
Blanco Castro foi dos outros, que lle dedicou unha sentida e xusta necrolóxica,
a pesares de non deberlle nada, que eu saiba. Estas foron as súas liñas en El
Progreso, do xoves 26 de xaneiro do mesmo 1995:
“Manuel de Rivas Reija y Riva
de Neira. Lo esperaba. Pero, con todo, cuando vi su esquela en El Progreso,
recibí un duro golpe. Manuel de Rivas Reija hacía años que padecía una grave
enfermedad. Gracias a su voluntad de hierro, pudo sobrellevarla con cristiana,
y diría que estoica resignación, contando siempre con el entrañable cariño de
su esposa, Manola Gude, auténtico ángel tutelar. Pero, al fin, ni los grandes
adelantos de la Medicina pudieron frenar a la inexorable Parca.- Manuel de
Rivas-Reija había nacido en los extramuros de la ciudad de Lugo, el 4 de
diciembre de 1928, (Aquí hai unha errata: Rivas naceu no 1918), en una casa de
campo o caserío, llamada Torre de San Julián, o sea, en el límite divisorio que
separa los municipios de Lugo y Corgo, en la primitiva capital del antiquísimo
principado de Flamoso o Chamoso. Así me lo había expresado el propio Manuel
Rivas Reija en “curriculum vitae” hace unos años.- Su afán de saber y sus
aptitudes innatas, le llevaron a emprender toda una serie de estudios, como
bachillerato en la Academia Lucense, dirigida por el sacerdote López Platero
(al que tuve la satisfacción de ayudarle a misa), intendente mercantil, técnico
superior en Ciencias Empresariales, técnico de Seguros, Filosofía, Ciencias
Históricas, pero, sobre todo, destacó en Derecho Nobiliario Europeo Comparado,
con tesis laureada en el doctorado, y doctor en Ciencias Genealógicas,
Heráldicas y Nobiliarias.- Como escritor, su obra se encuentra dispersa por
importantes revistas especializadas y varios diarios. La obra inédita que deja
es enorme, como he podido comprobar en las horas que he tenido la satisfacción
de estar con él. El querer enumerarla sería largo en demasía. Cabe destacar
“Historia del Principado de Chamoso”, obra en varios volúmenes, con notas
históricas de las feligresías de Corgo, Castroverde, Baleira, etc., y con
genealogías, pazos, fortalezas y otros monumentos.- Estuvo en posesión de
importantes títulos académicos, como el Instituto de Estudios Históricos
Medievales de Cataluña y de Estudios Heráldicos de Puerto Rico, y fue miembro
de las Academias de Roma, París, Londres, Atenas, Nueva York, Ginebra,
Alejandría, Tokio, etc. La mayoría de éstos y otros títulos académicos, le
fueron otorgados en premio a investigaciones realizadas a oriundos de España en
los diferentes países. También fue premiado con importantes condecoraciones.-
Desde estas páginas, quiero dar mi sentido pésame a su esposa y demás familia y
desearía que la Consellería de Cultura de la Xunta de Galicia, como homenaje
póstumo a este hijo ilustre de Lugo, le publicara algunas de sus importantes
obras inéditas o que se recogieran en un volumen sus principales artículos
dispersos por diarios y revistas. Y desde aquí, mi adiós, amigo Manuel de Rivas
Reija y Riva de Neira”.
Quédame
claro que o coñecía ben o señor Blanco Castro, incluso mellor que eu mesmo pois
o amigo Rivas nunca me falou desa inxente obra inédita, que non dubido a teña,
ou tivese, dada a súa monstruosa capacidade de traballo e de estudo, así como
unha memoria inusitada. Do que si me podo xactar e da súa intimidade,
manifestada en tres temas recónditos dos que lle penso pedir ampliación tan
pronto nos vexamos Aló Arriba: aquel contencioso de Neira de Xusá que lle apodrentou
o sangue, a tal punto que nos seus finais non había transfusións que lle
chegasen; aquela dor que lle producían os desenganos de tanta xente á que
abeirou e protexeu, incluso pecuniariamente; e, ¡como non, que agora xa se pode
dicir!, que pasou nese Aló Arriba ao verse de novo co seu amor platónico,
aquela beldade lusa da que estivo perdidamente namorado, iso si,
platonicamente, a portuguesa Palmira da Mahia do Carvalho.
Omite, ou
non o sabía o antedito, que Rivas, ademais de Kleisourarkas de Mikrasia, era o
secretario da revista bimestral de estudos históricos greco-bizantinos, BYZAS,
sendo director da mesma o propio príncipe Juan Arcadio Láscaris Comneno. Eu si
teño a obriga de sabelo xa que lles debo o meu nomeamento, a proposta súa, de
Espatario Caballero de la Orde de San Eugenio de Trebizonda.
Pola miña
parte engadirei nestas achegas biográficas a entrevista que lle fixo Ana I.
Peón para El Progreso do día 24 de agosto de 1985 (páxina 7, a toda plana;
fotografía inicial da presente reseña), cando aínda estaba san e eufórico como
se percibe visiblemente, pese ao seu deterioro, na fotografía que ilustra o
artigo antedito. Literalmente:
“Manuel Rivas Reixa es
descendiente de los príncipes de Santa Rosolea, dignidad concedida por la Madre
Regente de Carlos II para la Sicilia Ulterior el 27 de enero de 1670 y del
marqués de Carlos Rey, título que le fue otorgado a don Diego Antonio de Rivas
por un archiduque de Austria. Doctor en ciencias genealógicas, históricas,
heráldicas y nobiliarias por la Universidad Internacional Filobizantina IPHBAU
de Florida y titulado a su vez en dichas ciencias por el Centro de Estudios de
Orientación Profesional, CEOP, dependiente de la Unesco, el señor Rivas Reixa
es un experto de todo cuanto se refiere a cuestiones nobiliarias y de rancio
abolengo:
-“Genealogía, Heráldica y
Derecho Nobiliario se puede estudiar en el Instituto Salazar y Castro, del
Consejo Superior de Investigaciones Científicas de Madrid, con diploma de
licencia. El grado de doctor sólo se puede obtener fuera de España, porque en
las Facultades de Derecho e Historia de nuestro país todavía no se ha creado
una sección de Genealogía que abarque las cuestiones de ascendencias y
descendencias, de Heráldica, dedicada al estudio de las piezas de los escudos,
y de Derecho Nobiliario, que arranca del Derecho Romano y se consagra en Las
Partidas de Alfonso X el Sabio. Las Ciencias Heráldicas, Históricas y
Nobiliarias constituyen una de las dieciséis ramas de la Historia.
“-¿Qué obligaciones y derechos trae
consigo un título nobiliario?
“-Un título sólo produce
sacrificios. El titular del mismo ha de ser una persona honesta, modesta,
espléndida, hasta tal extremo que todo aquel que cometiese un delito de
gravedad sería inmediatamente privado del disfrute de su título.
“-¿Qué requisitos hay que
cumplir para solicitar un título?
“-Todo aquel que solicite un
título ha de tener méritos para ello. Además de toda una serie de cualidades
personales y de una fortuna que sirva para dar lustre al título, es necesario
descender de un titular y estar en parentesco directo con el primer y el último
poseedor del mismo. Las solicitudes han de ser presentadas a Su Majestad el
Rey, acompañadas de un árbol genealógico, de una serie de partidas de
nacimiento debidamente legalizadas, y demostrando que el título que se solicita
no está anulado. Una vez formado este expediente dentro del Ministerio de
Justicia, Sección de Gracia, pasa directamente a informe de la Excelentísima
Diputación de la Realeza de España. A continuación, pasa a manos del abogado de
trato de la Sección de Títulos de Grandeza y Nobiliarios del Ministerio de
Justicia, y, por último, al Consejo de Estado. Por otra parte, el Rey es
totalmente libre para rechazarlo. Si por fin el título es concedido habrá que
pagar unos derechos reales que pueden subir del medio millón de pesetas, según
los casos. Estamos hablando, claro, de aquella situación en que se trate de
solicitar un título que ya haya disfrutado algún ascendiente del que ahora lo
suscribe. Por otra parte todo soberano que posea jefatura, territorio y
legitimidad, puede conceder un título a cualquier ciudadano en atención a sus
méritos y sus virtudes, o bien por un servicio eminente. También puede conceder
títulos y de forma indiscutible Su Santidad el Papa.
“-¿Y qué ocurre en el caso de
los reyes exiliados?
“-Aquí hay que distinguir dos
casos: cuando los reyes que se exilian han sido soberanos en sus propios
países, o bien cuando son descendientes de los mismos. En el primer caso, la
concesión de títulos puede ocasionar problemas diplomáticos en los países que
reconozcan esos títulos, porque supone al mismo tiempo reconocer la soberanía
del que los haya otorgado. En el segundo caso, difícilmente podría admitirse la
validez de ningún título, porque faltan los requisitos de jefatura (nunca
ejercida) y territorio; lo único que no se les puede negar es la legitimidad, y
aún así no en todos los casos.
“-En cuanto a los títulos
concedidos por el anterior Jefe de Estado, ¿qué se puede decir de su validez?
“-Franco, como jefe de Estado,
podía conceder, y de hecho concedió, unos veinticinco títulos. Sólo hay una
cuestión problemática, que es el caso de los títulos concedidos a militares por
sus méritos de guerra, y la guerra civil fue una guerra “fratricida”, entre
hermanos, no contra potencias extranjeras, por lo que puede discutirse si pudo
haber o no en ella méritos de algún tipo.
“-Sin embargo las relaciones
entre Franco y la nobleza nunca fueron cordiales. A la boda de su nieta con un
noble sólo asistieron la familia real monaguesca y el rey Leika de Albania,
exiliado en España. ¿Cómo se explica esto?
“-La familia real de Mónaco
asistió obligada por razones de vecindad y cortesía. El rey Leika de Albania
fue a la boda porque Franco le había concedido asilo político en España, y
además se presentó vestido de militar con sus condecoraciones. Actualmente,
este hombre vive en un inmenso palacio a las afueras de Madrid. La aristocracia
española no estuvo presente en la boda porque entonces estaba capitaneada por don
Juan de Borbón, padre del rey actual, que se encontraba discutiendo en el
extranjero sus derechos como soberano, por lo que ninguno quiso asistir a la
celebración. La nobleza, en general, “hacía oídos sordos”, por lo que Franco
decidió crear una “nobleza sustitutiva”.
“-¿Cuales son las casas más
nobles que existen en España?
“-Si miramos desde el don de la
fortuna, la Casa de Alba es de una riqueza inmensa, pero no están muy lejos las
Casas de Medina Sidonia y de Medinaceli. Según el abolengo, hay Casas más
antiguas que la de Alba, pero esta reúne actualmente cerca de 48 títulos.
“-¿Cuál es el origen de la Casa
de Alba?
“-La duquesa de Alba es
descendiente directo de los Condes de Lemos.
“-¿La Casa de Medina Sidonia?
“-Procede del sur de España, y destaca
porque fueron los conquistadores de las Islas Canarias, junto con Fernando de
Lugo, descendiente del linaje Lugo, de Santa Marta de Ortigueira.
“-¿El Marqués de Griñón?
“-Es del Levante español y
descendiente de los marqueses de Cuba. Fue una familia que ocupó importantes
puestos en el extranjero, sobre todo en Cuba.
“-¿Y Gunilla von Bismarck?
“-No creo que sea descendiente
directa del canciller Bismarck; en todo caso, de algún hermano del mismo. No es
una persona de especial rango aristocrático, porque el apellido Bismarck es de
un militar que, como título superior, podría tener el de archiduque, pero nada
más.
“-¿Alfonso de Hohenlohe?
“-Procede de Luxemburgo, de un
pequeño principado del interior del país. Su familia es de origen centroeuropeo,
y hace años poseía inmensos territorios, que fue perdiendo, hasta quedar
reducidos a pequeñas posesiones en el principado de Hohenlohe.
“-¿Los marqueses de Urquijo?
“-Se trata de una noble
familia, que, al igual que los Oriol, procede de las Vascongadas. En esta
familia existe cierto riesgo con el título, porque todo aquel que cometiese un
grave delito sería inmediatamente privado del disfrute del mismo, y las
circunstancias de la muerte de los marqueses todavía no está suficientemente
aclarada.
“-¿Quedan familias nobles en la
provincia de Lugo?
“-Hoy apenas quedan nobles en
Lugo. Por problemas económicos fueron muchos los que tuvieron que dejar sus
tierras para buscar un trabajo que les permitiese vivir más holgadamente.
También fueron muchos los casos en que un enlace matrimonial los llevó lejos de
Lugo.
“-¿Qué familias de Lugo son los
más aristocráticos?
“-Uno de los títulos más
importantes de la provincia de Lugo es el de marqués de San Martín de
Hombreiro, actualmente revertido a la corona. Sus escudos de armas son muy poco
conocidos. Uno de ellos está en la fachada de “La Voz de la Verdad”, y el otro
en la Ruanova, de una glíptica maravillosa. Luego está el marqués de Cusano,
que actualmente vive en La Coruña, y la marquesa del Valle de Oselle, que de
Becerreá se trasladó a Ourense hace unos años. Por último podemos hablar de la
familia de los Montenegro, sin título nobiliario, pero de rancio abolengo,
porque proceden del condado de Montenegro, uno de los once condados en que
estaba dividida la antigua Galicia.”
-.-
Dentro do
seu polifacetismo, aínda lle quedou tempo ao inquedo Rivas para afondar no
estudo e coñecemento dos BESTEIRO, seus parentes e admirados conveciños.
Estando eu xa na Coruña, mandoume por Correos a fotocopia dun traballo mecanografado,
coa súa firma ao final do mesmo, que ignoro se está publicado ou se trata
precisamente dunha das súas obras inéditas xa que nada me aclarou ao respecto.
En todo caso, coido que merece a pena lelo, transcribilo, máxime tratándose do
ilustre Dr. D. Julián Besteiro Fernández.
Aquí volo
presento, copiado literalmente, cos seus puntos e comas:
“CENTENARIO
DEL NACIMIENTO Y 45 ANIVERSARIO DE LA MUERTE DEL POLÍTICO SOCIALISTA, DR. D
JULIAN BESTEIRO FERNÁNDEZ, EX PRESIDENTE DE LAS CORTES ESPAÑOLAS DE LA 2ª
REPÚBLICA, CATEDRÁTICO Y FILÓSOFO / KRAUSISTA Y NEOKANTISTA.- EN POLÍTICA ERA
MÁS FAVIANO (¿Rivas quixo referirse aos “iluminati”?) QUE SOCIALISTA. Por M de
Rivas. Académico de la Belga-Española de la Hª.”
Seguidamente
incorpora Rivas no seu escrito, unha fotografía do Dr. J. Besteiro, e a
continuación hai un subliñado con esta titulación:
“CURRICULUM VITAE” DEL INSIGNE
POLÍTICO DR. D. JULIÁN BESTEIRO FERNÁNDEZ.”
“1.870-15-9).- Nació
accidentalmente en su casa paterna de Sta. María de Franqueán, Municipio de
Corgo, Lugo. Recibe agua de socorro y es llevado a Madrid a los 6 ó 7 días.
“1.870-24-9).- Fué bautizado en
la Iglesia de S. Ginés, de Madrid, con los nombres de: JULIAN, Mateo, José Mª.
Libro 56. Folio 159.
“1.876 Fallece su padre,
D. José Besteiro. Y pasa al cuidado de su hermana mayor Dª María, casada con el
notable oculista D. Julián López Ocaña, quienes le costearon los estudios en la
Institución L.E.
“1.879 Ingresa en la
Institución Libre de la Enseñanza, teniendo por sus mejores colegas a Juan Uña
y José M. Pedregal, después Ministro de Hacienda en el Gabinete de Gª. Prieto.
Fueron sus profesores: los krausistas Azcárate, Giner de los Ríos, Salmerón,
González Linares y Simarro, siendo primer rector de la Institución el
librecambista D. Laureano Figuerola.
“1.880.- ESTUDIOS DE
BACHILLERATO.- En la I. de E. L., siendo uno de los alumnos de inteligencia
penetrante y de voluntad férrea.
“1.886.- Termina los estudios
del Bachillerato con n. y sobresalientes.
“1.887.- Inicia los estudios de
licenciatura en Filosofía y Letras, siendo discípulo del Catedrático y Político
Nicolás Salmerón.
“1.890.- Termina la
Licenciatura de Fª. y Letras con las máximas calificaciones. Y amplia estudios
que simultánea con la enseñanza privada.
“1.895-4-1).- Participa en el
concurso “EXPOSICIÓN SUMARIA DE LOS PRINCIPIOS FUNDAMENTALES DE LA FÍSICA”. Y
obtiene el premio Charro Hidalgo, en el Ateneo de Madrid, cuyo jurado estaba
compuesto por Echegaray, Simarro, Cajal y Cortezo.
“1.897.- Reedita su trabajo
premiado, con el título de SICOFÍSICA, que puede considerarse su 1ª obra
filosófica.
“1.897.- Oposita la Cátedra de
Psicología, Lógica, Ética y Derecho, del Instituto de 2ª Enseñanza de Orense,
durante este año y el siguiente.
“1.898.- Durante sus vacaciones
marcha a París, y sigue un curso en la SORBONA, visitando la exposición
Internacional, celebrada en París.
“1.899.- Pide su traslado al
Instituto de Toledo. – Se afilia al partido Republicano, siendo elegido
concejal del Ayuntamiento de Toledo.
“1.900.- Pensionado por la
Junta de ampliación de Estudios, marcha a Alemania, haciendo unos cursos en:
BERLÍN, LEIPZIG y MUNICH, estudiando el NEOKANTISMO, con los discípulos de
Hermann Cohen, Fenomelogía de Hurssel, quienes despertaron la vocación Política
de Besteiro.
“1.909.- Pronuncia una
conferencia contra la Guerra de España en África, publicada en el Diario “EL
RADICAL”, siendo detenido y encarcelado en la modelo de Madrid, donde conoció a
Saborit (su mejor biógrafo).- Y al ser excarcelado ingresa en la “AGRUPACIÓN
SOCIALISTA DE MADRID” y la “ASOCIACIÓN de Oficios Varios”, de las que llegó a
ser Presidente.-
“1.911.- Tras larga
preparación, presenta su TÉSIS DOCTORAL, titulada: EL VOLUNTARISMO Y EL
INTELECTUALISMO EN LA FILOSOFÍA CONTEMPORÁNEA, que mereció la calificación de
SOBRESALIENTE.
“1.912.- Publica “JUICIOS
SINTÉTICOS A PRIORI, DESDE EL PUNTO DE VISTA LÓGICO.- Y gana la Cátedra de
LÓGICA FUNDAMENTAL, en la U. de Madrid.
“1.913.- El 4 de Junio, contrae
matrimonio civil, en el Juzgado Municipal de CHAMBERÍ, o Distrito del Centro,
con Dª Dolores Cebrián y Fernández de Villegas, hija del Catedrático de la U.
de Salamanca. Dª Dolores es profesora de Ciencias Físico Naturales, en la
Escuela Normal de Madrid, y había nacido en Salamanca en 1.881, siendo 10 años
más joven que Besteiro. Marcharon de luna de miel a Alemania.
“1.913-9-11) Se celebraron
elecciones Municipales en Madrid. Y Besteiro, resultó elegido Concejal, por
mayoría absoluta con Pablo Iglesias. Este año y al final hizo una versión del
libro de “LUIS BLANCH Y SU TIEMPO”.
“1.916.- Pronuncia la
conferencia “LA LUCHA DE CLASES COMO HECHO Y TEORÍA.
“1.917- 27 de Marzo.- Se reúne
en la Casa del Pueblo y redacta el célebre MANIFIESTO, siendo detenido y
liberado 21 días después.- En Agosto estalla la HUELGA GENERAL, y Besteiro
redacta otro Manifiesto, en el que ataca la corrupción política.- Y en el
Congreso del PSOE y de la U.G.T., es elegido miembro del Comité
Nacional-Político de España.- Fue detenido, encarcelado e incomunicado. El
4/X/1.917 fue condenado por un CONSEJO DE GUERRA, a cadena perpetua, pasando a
la Cárcel de Cartagena.
“1.918- 22 de Marzo.- Se
celebra en Madrid una manifestación monstruosa, pidiendo la Libertad de
Besteiro y otros. Y el 9/V/1.918, el Gobierno le concede la AMNISTÍA, y regresa
a Madrid, con un recibimiento apoteósico, entre aplausos y vítores. El
24/XI/18.- Pronuncia un elocuente discurso en la XI sesión del Congreso del
PSOE. Su título “EL PARTIDO SOCIALISTA ANTE EL PROBLEMA DE MARRUECOS”.
“1.919.- Publica un artículo
titulado “Conmemoración de la Comuna”.
“1.923 (Septiembre).- Niega su
adhesión a la Dictadura Militar de Primo de Rivera, pero tampoco le hace
oposición descarada, y sí subrepticia.
“1.925.- El 9-XII fallece el
patriarca del socialismo PABLO IGLESIAS. Y Besteiro hace el Discurso Fúnebre,
en el cementerio Civil de Madrid.
“1.926.- Pronuncia una
conferencia en el Teatro Campoamor de Oviedo, titulada “LA OBRA DE PABLO
IGLESIAS”.
“1.927.- Reedita “LOS JUICIOS
SINTÉTICOS A PRIORI DESDE EL PUNTO DE VISTA LÓGICO”. Y, “Materialismo de la
Historia y Socialismo”.
“1.930.- Publica su trabajo
conferencia “LA CLASE OBRERA”
“1.931.- 22 Febrero.- Besteiro
renuncia a su cargo de presidente del PSOE y de la U.G.T.- Y ES QUE B. ERA MÁS
FAVIANISTA QUE SOCIALISTA. – 14 de Julio.- Es elegido Presidente de las Cortes
Republicanas, por mayoría absoluta.
“1.933.- Marzo.- Publica su
trabajo filosófico y político “El Marxismo y la actualidad política”.
“1.935.- 28/6.- Lee su Discurso
de Ingreso en la REAL ACADEMIA DE CIENCIAS MORALES Y POLÍTICAS, titulado
“MARXISMO Y ANTIMARXISMO”. Es una lección magistral, admirable, sublime. Nadie
dijo tanto en menos páginas.- 7/XII/35- Publica Política y Filosofía. Y del 6
al 13, asiste al Congreso del partido Socialista, moderando la demagogia, que
pedía la supresión de la Guardia Civil. Le calificaron de hijo de la Benemérita
sin fundamento alguno más que el de su prudencia, en su defensa.
“1.936.- Julio.- Se inicia la
Guerra Civil. Y Besteiro ante el dolor de ver divididos los españoles, se
declara neutral, siéndole fusilado un sobrino en la Zona Roja, odiando a los
comunistas. Y se dedicó a convertir su casa en Embajada de altos monárquicos,
como el Filósofo Gª. Morente, etc. Su casa fue el Arca de Noé de muchos
enemigos de la República. Se negó a desempeñar todos los cargos que le
ofrecieron, y se consagró a salvar vidas y monumentos artísticos.
“1.939- 6 de Marzo.- Requerido
por el Coronel Casado, para salvar a Madrid de un inminente cataclismo. Y
Besteiro aceptó el cargo de Ministro de Estado, para evitar un golpe comunista.
Parlamentó con el Catedrático D. Salvador Lizárraga y Novoa, que representaba a
los Nacionales. Y como persona de confianza de los madrileños, les dirigió un
mensaje, rogándoles que se entregase Madrid a las Fuerzas Nacionales, y evitar
una masacre y la destrucción de la Metrópoli. Tenía su Despacho Ministerial en
los Sótanos del Mº. de Hacienda. Y allí fue detenido, encarcelado y condenado
por un Consejo de Guerra, el 8/7/1.939. Pasó a cumplir cadena perpetua a la
cárcel de Carmona (Sevilla). Inició la traducción de una Biblia Alemana al
Castellano. Su esposa gestionó la REVISIÓN de su Proceso, pero murió de
septicemia (tuberculosis pulmonar) el 27/9/1.940. Le enterraron en una fosa
común con un criminal. El 29-6-1960 fueron trasladados sus restos al cementerio
civil de Madrid, donde reposa junto a P. Iglesias.
“SU OBRA FILOSÓFICA Y POLÍTICA:
Además de las 4 fundamentales: SICOFÍSICA; EL VOLUNTARISMO Y EL INTELECTUALISMO
EN LA FILOSOFÍA CONTEMPORÁNEA; LOS JUICIOS SINTÉTICOS A PRIORI, DESDE EL PUNTO
DE VISTA LÓGICO; y su profética monografía MARXISMO Y ANTIMARXISMO; realizó las
siguientes versiones del alemán al castellano: “Los Elementos de la Ética”, de
Muirhaead; “LAS EMOCIONES”, de Sergi; “LA GRAMÁTICA DE LA CIENCIA”, de Pearson;
“HISTORIA DEL ALMA”, de Baldwin; “KOKORO” (impresiones de la vida íntima de
Japón), de Bearn; “LÓGICA”, de Abel Rey; “LUIS BLANC y su tiempo”;
“PROLEGÓMENOS A TODA METAFÍSICA DEL PORVENIR”, de Kant; “Romanticismo y
Socialismo” (conferencia); y, “SÉSAMO Y AZUCENA”, de Ruskin, en 3 lecciones ,
etc.
“Sentía gran veneración por las
“CONFESIONES DE S. AGUSTÍN”; por la “LÓGICA” de Abel Rey, y recomendaba su
monografía “LOS JUICIOS SINTÉTICOS A PRIORI, DESDE EL PUNTO DE VISTA LÓGICO”.-
“No bebía alcoholes ni licores.
No fumaba ni tomaba café. Comía frugalmente, quizás debido a su enfermedad de
nacimiento. Siempre practicó la TRÍA IURIS: Vivir honestamente. No hizo daño a
nadie. Y reconoció a cada uno lo suyo. –Fué un hombre justo y honesto.
“SU VINCULACIÓN A GALICIA Y
LUGO.- Cuentan los vecinos más ancianos de Franqueán, entre ellos la Sra.
Polonia, que le vio nacer en estado preagónico, que daba tan pocas esperanzas
de vida, que todos decían: “Este neno nunca vai ó poleiro” (que morirá). Y es
que su madre le concibió después de 20 y tantos años de su matrimonio. Vino a
pasar el verano de 1.870 a Franqueán, muy enferma y en estado de gravidez,
donde tuvo lugar su alumbramiento, quizás prematuro. Recibió agua de socorro en
su casa de Franqueán. Y al mejorar un poco, lo llevaron a Madrid 8 ó 9 días
después, bautizándole el 24/IX/1.870, en la iglesia de S. Ginés, de Madrid.
Pero realmente nació en Franqueán, del Municipio de Corgo, Lugo, el
15/IX/1.870. Y con infracción de la reciente promulgación de la nueva Ley del
Registro Civil, que obligaba a la inscripción dentro de las 24 horas siguientes
a su nacimiento, fue inscripto en Madrid, 9 días después.
“SU AMOR FILIAL A SU CASA-SOLAR
DE FRANQUEÁN.- Siempre exclamaba: “Mi casa de Franqueán. Mi tierra de Chamoso”.
Pasaba 9 meses en Madrid, al frente de sus estudios y Cátedra, y 3 en Galicia
(Lugo), a orillas del río Tórdea, semi-centro del Condado de Chamoso. Siempre
llegaba un tanto delicado y regresaba a Madrid lleno de vitalidad.- Esta es la
casa de Besteiro, de Cima de Vila, de Franqueán, donde nació D. Julián BESTEIRO
FERNÁNDEZ”. (Rivas Reija incorporou neste punto do seu escrito dúas
fotografías, unha da casa mencionada, e a outra do propio Julián Besteiro, que
non se reproducen aquí por consideralas dun interese secundario neste artigo).
“EL CLERO LE ACUSÓ DE ATEISMO.-
Pero esto se debe a ser alumno de la Institución Libre de Enseñanza (de
filiación krausista), y haber estudiado el NEOKANTISMO en Alemania. Pero tal
imputación resulta falsa si tenemos en cuenta: que D. Julián donó a la
Colegiata de Franqueán, cinco tapices, con motivos religiosos, con las
siguientes dedicatorias en sus rectángulos: “Julián Besteiro, a Santa María de
Franqueán”. Estos tapices se colgaban del arco toral, en las funciones
religiosas. Pero al estallar la Guerra Civil, los curas de la tabla o comarca,
le sugirieron al párroco que tal exhibición constituía un peligro político para
el cura, y que los destruyese. Primero les sacó la dedicatoria y después los
abandonó en la tribuna. Al hacer una reforma en la iglesia, los vio una persona
entendida, y los llevó al Rastro de Lugo, para venderlos, quedándose con dichos
tapices una persona bien conocida. Esto prueba hasta la saciedad, que el Dr.
Besteiro, no era ATEO. Había leído varios tratados de TEOLOGÍA al uso, y
conocía los misterios de las Religiones. Tenía su concepto del clero español.
Descendía de Cristianos viejos, como fueron todos sus ascendientes, de la
Casa-Solar de Sta. María de Piñeiro (Corgo), que por Ley de herencia recayó, en
1.700, en mi tatarabuela Dª DOMINICA VESTEYRO (con V), y que por su matrimonio
con mi tatarabuelo D. Andrés de RIVA y Neyra, pasó a la casa de RIVA.
“En el Catastro de la Única, de
Piñeiro, figura FABIÁN VESTEYRO, como traficante de bueyes, en 1.752/53, única
profesión lucrativa en LUGO, profesión que siguieron todos los Vesteyros, de la
Casa de Piñeiro. Y era tal su prestigio y honradez, que llegaban a las ferias
de Monterroso (centro de Galicia), y los labradores les fiaban el ganado hasta
la feria siguiente.
“CARISMA POLÍTICO DEL DR.
BESTEIRO.- Además de su facilidad de palabra, tenía mucha formalidad en su
boca. Sus palabras tenían el valor de escrituras. Eran artículos de fé. Fue
enemigo de la demagogia, de la que tanto se abusó por los políticos anteriores
y posteriores. Inspiraba confianza a cuantos le escuchaban. Y todos se
disputaban su cordial amistad: discípulos, padres de estudiantes y
correligionarios. Fue la honradez andante, ORO MOLIDO, caballero cien por cien,
y muy amigo del amigo. El Dr. Tierno Galván, es uno de los más fervientes
admiradores. Puede afirmarse (sin temor a dudas), que fué uno de los pocos
políticos que tuvo España. Ahora existen muchos políticos con facilidad de
palabra, pero sin la formalidad de boca y sin carisma político.
“EL CONSEJO DE GUERRA Y LA PENA
DE MUERTE.- El Fiscal pidió la ¡pena de Muerte! Y en conclusiones definitivas
le dice al Tribunal Militar: ¡Vais a Juzgar a un hombre de concepciones
honestas. A un hombre inteligente, que fue mi profesor de Lógica en la U. de
Madrid, pero le acusó minuciosamente, ensañándose en la conducta política del
insigne Catedrático y político, que rindió Madrid a los Nacionales, sin tener
en cuenta que no había cometido actos de rebelión militar, ni que había sido imparcial,
ni que le habían fusilado un sobrino de su esposa, los marxistas. Ni que siendo
presidente de varios Tribunales, para juzgar Tesis doctorales, de varios
sacerdotes, habían aprobado muchos sus Tesis gracias a la máxima puntuación del
Dr. Besteiro. Decía el Dr. Manuel García Morente, que eran muchos sacerdotes
los que acudían a la casa de Besteiro, quejándose de la falta de imparcialidad
de los Tribunales de Tesis Doctorales, diciéndole: ¡D. Julián, mañana tengo la
lectura de mi Tesis, y sus compañeros me van a suspender! Y les replicaba:
¿Cómo lo sabe usted? … Es que soy presbítero, y es mejor que vaya vestido de
paisano. Y les contestaba: Si Vd. es cura, venga vestido como cura, y el
resultado ya se verá. – Efectivamente, la desconfianza estaba justificada. Los
otros miembros les daban entre 4 y 5 puntos, pero el Dr. Besteiro les daba 10
puntos, diciendo que una cosa es la saña y otra la urbanidad de la campaña. Por
estas potísimas razones, Besteiro, contaba con amistades en todas partes. Y su
esposa revolvió a Roma con Santiago, haciendo toda clase de recomendaciones,
entre altas personalidades políticas, para librar a su esposo de una pena de
muerte bochornosa.
“EL LETRADO-DEFENSOR DEL
POLÍTICO DR. BESTEIRO.- Correspondió la defensa al Letrado del Cuerpo Jurídico
Militar y monárquico de PRO, Iltmo. Sr. D. Ignacio Arenillas de Chaves, Marqués
de Gracia Real, quien hizo una defensa: admirable, magnífica, sublime y
luminosa, amén de poner en juego todas sus recomendaciones, para salvar al Dr.
BESTEIRO, de la Pena de muerte, logrando la de 30 años de Prisión, que fue un
éxito, ya que en la Dictadura Militar de Franco, las peticiones del Fiscal,
eran Sentencias.
“Cuando su defensor le dio la
noticia, de que le habían absuelto de la pena de muerte, el Dr. Besteiro no lo
creía, y tuvo que jurárselo, en forma solemne. No obstante el Defensor Sr.
Marqués de Gracia Real, apeló la Sentencia, contra la voluntad del Dr.
Besteiro, pidiendo la absolución. Pero el Capitán General, confirmó la
Sentencia, y ordenó la ejecución (de la misma), pasando Besteiro a la cárcel de
Carmona. No obstante su esposa dirigida por el Marqués, pidió revisión del
proceso, que le fue iniciada con la promesa de reducir la pena a 6 años y
dejarle en libertad condicional, pero la muerte natural terminó con el eximio y
magnífico Dr. Besteiro, a los 14 meses siguientes en la Cárcel de Carmona
(Sevilla), el 27/9/1.940. Fue enterrado allí, pero su esposa logró el traslado
de los restos al Cementerio Civil de Madrid, en 1.960. Y el Presidente de las
Cortes, Rodríguez de Valcárcel-Nebrada, logró que se colocase el retrato de
Besteiro en las Galerías de las Cortes Españolas. Y que se le concediese
pensión a su viuda Dª Dolores de Cebrián.-
“¡Que Dios perdone a los
verdugos de una víctima inocente. De un caballero sin par! Y no se tome este
homenaje a sabor político. Besteiro era pariente de mi abuelo materno M. Reija
Besteiro. Y le debemos este recuerdo por partida doble. Q.D.E.P.”.-
Conclúe coa firma, de puño y
letra do su autor, M. de Rivas. Pero do seu puño e letra aínda queda moito no tinteiro, tal que esta testemuña da súa xenerosidade como mecenas: p.e., ao saír o segundo libro de Manuel María, M. de Rivas apresurouse a mandarlle un exemplar do mesmo ao seu vello amigo Juan Naya, bibliotecario da R.A.G., dándolle publicidade e prestixio ao entón rapaz, novato da pluma, Mnuel María. ¡Atencións destas, Rivas, un cento!
-.-
Pola miña
parte, asombrado, abraiado, por estas personalidades sui generis, nadas
no meu propio Condado, só se me ocorre esta expresión: ¡Bendita terra de
Chamoso, de Flammoso, que tales chamas dás, e non só de trigo!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
A
“ESPALLADOIRA” / AS ESPALLADOIRAS
O Cura Manuel Varela Gorgoso
En canto á Espalladoira (Asociación Cultural de Castroverde, fundada e
dirixida por Manuel Varela Gorgoso) eu faríalle un canto con música enxebre,
acaso unha muiñeira, que por algo as "muiñeiras" son / eran aquelas
rapazas da eira, ¡as mesmas!, que se poñían a moer unha vez espallada a palla e
cribado o trigo, que ben o merece na celebración dos seus 25 anos de fecunda
actividade, pero..., ¡non sei compoñer música! Haberá que falar con Cándido, ou
co seu fillo, os de Zuncurrundullo, que eses si que son artistas, uns virtuosos
da música!
Pero hoxe voume quedar no chanzo inferior, no básico, no daquelas rapazas..., ¡as espalladoiras! Moitas e delas aínda viven; están en condicións de darlle ao talle, pero..., entre que os famosos trigais do condado de Chamoso, Flammoso, están case todos a pinos, e algún a eucaliptos, e as máquinas actuais que desprezan a palla triturándoa sobre a mesmísima leira, perdemos o pracer de velas acanearse.
Os malles resucitaron despois da guerra, mais, ao igual que lle pasou a Lázaro, tempo adiante volveron a morrer. ¿Quen se lembra dos malles, ou mallos? Rapaces que manexades o ordenador, pídovos encarecidamente que comentedes isto cos avós pois teño a seguridade de que lles emocionará lembrar e comentar aqueles tempos.
Os malles, que os teredes visto no Museo Etnográfico de Castroverde... ¿Que non sabedes onde está ese museo? Se mal non me lembro, estaba nun deses colexios antigos, uns edificios moi acolledores, e algún deles incluso modernista. Os malles, digo, facíanse preferiblemente de freixo, unindo a pértega co malluco por medio dunhas correas enlazadas, xeralmente cos vergallos dos cochos, un material elástico e consistente.
Manexa-los malles era máis ben cousa de homes, ¡a forza das mulleres adoita estar no cerebro!, que se poñían fronte a fronte, tal e coma se fosen saca-los puntos da muiñeira. O ritmo tiña que ser monocorde pero ininterrompido, só perigo de fenderlle a testa ao compañeiro enfrontado. Degrañadas as espigas, entraban en acción as espalladoiras, maiormente para separa-la palla longa da miúda, e de paso evitábase que se escapase algún grao para o palleiro.
Xa coas máquinas, o papel da espalladoira resultaba ampliado porque a palla saía ciscada, ¡espallada!, da degrañadora. Espallar si que era cousa das mulleres pois os homes témo-lo talle duro e non valemos para cimbrarnos. ¡Deus, que pracer ve-la danza daquelas mozas na eira! Pero as moi pillas adoitaban revira-lo mantelo para que lles tapase as pernas nas súas agachadas... Na foto de aí arriba, a espalladoira, unha moza de hoxe en día, está de calzón, e xa non é o mesmo!
A malla tiña dúas cousas boas: O trigo, que ía parar á hucha; e logo a chea dos malladores, que se comía sempre, ou case sempre, na casa da malla, ocasión na que a ama non tiña dó da súa despensa, a tal punto que para o sucesivo tería que subirse a un tallo para seguir cortando nos touciños. Os pícaros, a pretexto de ter sede, sede de auga, irrompiamos nas cociñas de cando en vez, e nunca saiamos mal parados!
Hoxe en día, e xa como folclore, temos reproducións patrimoniais, anuais, daquelas mallas, maiormente das de máquina, en varias parroquias da contorna, pero, sendo iso bo, mellor sería xeneraliza-los cultivos cerealistas, (¡oh deusa Ceres, que esquecida te temos na nosa bisbarra: cambiamos a túa beleza pola rudeza do deus Silvanus!), para volver a comer pantrigo..., ¡do propio, do noso!
-.-
Nota: Dedícolle esta lembranza á
nosa querida Espalladoira, á Sociedade Cultural "Espalladoira", de
Castroverde, que ben o leva feito separando o trigo da palla, a ciencia da
burremia, a arte da vulgaridade, a diversión do tedio…
Xosé
María Gómez Vilabella
Fixádevos no orgullosa que se sente
esta rapaza, esta castroverdense de prol, lucindo unha camiseta co emblema de
Montecubeiro, ¡terra de "Puchos"! Isto tamén é patrimonio, loanza e
respecto polos nosos valores. ¡Parabéns e grazas, rapaciña, que non todos se
deciden a honra-las tradicións do seu país!
"Cada ser vivo levaría o nome que o home lle puxese...", por concesión e atribución divina, segundo nos informa o Xénese no seu versículo 2, 20. Como vedes, iso de dar nomes ten o seu aquel, por máis que os galegos, e non só os galegos, padezamos certas desviacións, como por exemplo chamarlles Sonia ás Sofías, ou Iván aos Xanciños, ou Leticia ás Ledicias, etcétera.
Servidor estábase saíndo do círculo da toponimia, acaso por puro contaxio (contaxio impuro) xa que imos perdendo, ¿acaso por evaporación mental?, o sagrado respecto que nos merecen estes valores patrimoniais. Concretamente no rural, a néboa das concentracións parcelarias estanos eclipsando a riquísima, a ilustrativa, microtoponimia, que tan cara foi aos nosos entregos xa que lles servía de arquivo para conservar e transmitir oralmente importantes valores históricos locais.
Algo parecido está ocorrendo cos alcuños, salvo se acaso nas necrolóxicas pois en tales comunicacións numerosas familias prefiren dá-la nomeada do casal, non sempre ben traducida, ben soante ou ben interpretada, con tal de que non lles falte ningunha firma dos seus coñecidos no libro das honras fúnebres. ¡Pompas! Non quero ser mal pensado, pero ata pode haber casos nos que lles importe máis a firma de ritual que un sentido Noso Pai, "...por el mismo, y por las obligaciones de esta casa", como dicían os cregos preconciliares.
A nosa veciña estaba ben documentada de que os "Puchos" eran de Montecubeiro, porque, "... Non hai quen vaia unha vez / á feira de Castroverde, / que non lle enseñen os puchos, / que este nome é o que teñen / sendo de Montecubeiro / os rapaciños enxebres. / I abofé que non é nome /que os torule nin rebexe, / que asina os chaman todos / donde queira que estivesen; / que teñen en Lugo fama /ben ganada de valentes, / e co pau dunha aguillada / ou cos puños se se terza, / métense entre os paus sen medo / donde ningún se mete, / i antes deixan o pelexo / que deixar dous pasos eles. / Como o boi turrión / leva regañado sempre / o coiro, tamén estoutros / sacan a cabeza ás veces / sangrando coma un carneiro, / e póñenlle un trapo mentres / que se cura; diso os chaman / os Puchos, en Castroverde..."
Non lle preguntei se coñecía o depósito na B.N., Madrid, desta obra do noso paisano Lois do Cando, "A víspora de San Xoán, en Montecubeiro", que probablemente si, xa que tan culta é; de todos modos, por se alguén quere ir á fonte limpa, orixinal, esta é: BN, R. 757963. O que non sabía a miña interlocutora, pero iso é secundario, que aquelas liortas de Castroverde víñannos principalmente das xenreiras coas que os de Montecubeiro acolleron a súa translación de "Couto" na ampliación do Concello de Castroverde. O susodito "trapo", ou "pucho", obviamente era o seu paniño das mans, anoado nas esquinas e plantado na testa…, ¡para que o sangue non lles impedise ver ao inimigo e seguir loitando!
Con rapazas coma esta, a Historia non se apaga. ¡A inercia, rapaces, que non é só unha lei física senón, e tamén, unha lei socioeconómica!
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
Ferreiras e ferreiros na bisbarra
de
Castroverde, Pol e Valeira
de
Castroverde, Pol e Valeira
Un ferreiro, ¡un romántico!,
na Feira da Artesanía de Castroverde.
na Feira da Artesanía de Castroverde.
É unha mágoa que o incansable
Clodio González Pérez, que tanto rastrexou, nos arquivos e tamén sobre o propio
terreo, para documenta-la súa erudita obra "A Produción Tradicional do
Ferro en Galicia: As Grandes Ferrerías da Provincia de Lugo", non atopase
máis fontes que nos eviten este baleiro historiográfico dos tres concellos que
teñen por vértice xeodésico o pico do Miradoiro. Porén, ábrenos unha ventá ao
citar que os Mazos de San Martiño de Neira de Rei "tamén" se
fornecían das minas da parroquia de Pousada; por ende, se Pousada, que inicia a
ferrosa Ferradura na súa estrema do Leste, nun punto no que aínda se lle di
Serra de Puñago, unha moza orográfica, máis adiante máis vigor terá, tal e como
proclaman as súas abundantes e abondosas augas férreas, análise
minero-metalúrxico á parte.
Minerais férrico-ferrosos houbo, e segue habendo, por suposto; por indicios, moitos, pero o caso é que tódalas modas, tódolos experimentos, pasan, e hai industrias de forte potencial que xa morren no parto, vaia vostede a saber por que causas. Os frades de Montecubeiro, no seu couto, rico e variado, das abas da Ferradura, ferrerías propias tiveron, aínda que, como feudo acoutado, independente, non desen datos nin estatísticas delas. ¿Por que se apagaron? Tanto puido ser por dificultades crecentes de obtención da vea como por esgotamento das leñas, aínda que o máis probable é que fose por problemas de competencia. Na parroquia quedou a lembranza das minas da Eiladrán, arriba de Santadrao, xa explotadas polos romanos; os montes da Ferreira, arriba de Berlán; o lugar do Escouredo, abaixo das Ferreiras, etcétera. A casa da Forxa, en San Cibrao; e varios indicios máis.
Pese a estes baleiros documentais, quedounos a toponimia da bisbarra: A citada extracción de Pousada, a Ferreira de Paderne, as casas da Ferrería en Fonteo, as parroquias do Santo André e de San Martiño de Ferreiros, os Mazos de Fraialde, a casaría do Mazo entre Luaces e Montecubeiro, o Mazo de Bastián en Espasande, o da Fraga de Ferreira Vella... Amén do mazo que enterraron os..., ¿científicos?, para mal facer a DP 16 11, en Bascuas, hoxe coroado de silvas cando o debera estar de laurus nobilis. ¡Algún día os do Patrimonio de Castroverde teremos que botarlle un responso!
Última foto do mazo de Bascuas, días antes do
seu "enterro".
Ben visible a súa árbore que, accionada polo rodicio, remataba no mazuco.
O mazuco consérvase na casa de Seijas.
Ben visible a súa árbore que, accionada polo rodicio, remataba no mazuco.
O mazuco consérvase na casa de Seijas.
Apelidos "Ferreiro", e
casas do "Ferreiro", quédannos en case tódalas parroquias desta
bisbarra, Corgo incluído. Monte do Carboeiro, en Pol, complemento indispensable
para as forxas.
Curiosidades: Coa guerra "incivil" rexurdiron os ferreiros, sendo famoso, entre outros, o de Ver (Caraño), que facía arados de vertedoiro sempre e cando lle levasen chatarra. Os fouciños da sega acabaron con cantas limas se conservaban nas casas, daquela da guerra.
Un pequeno colofón, para que non se esqueza definitivamente este artesanado:
Venaqueiros = mineiros, extractores
do mineral.
Ferróns = os fundidores, distintos dos ferreiros.
Fundir = calcinar, cocer.
Vea = olixisto, limonita, siderita...
Ferróns = os fundidores, distintos dos ferreiros.
Fundir = calcinar, cocer.
Vea = olixisto, limonita, siderita...
De cada 8 quilos de boa vea obtíñanse 1,7 / 1,8 de ferro,
para o que se consumía, entre boa leña de carballo e de castiñeiro,
arriba dos 12 quilos de combustible.
Os ferreiros utilizaban carbón vexetal,
preferiblemente o das uces.
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
Traballando na
ampliación da casa das Andoriñas
O herdo:
Conservación, perfeccionamento e transmisión.
O herdo:
Conservación, perfeccionamento e transmisión.
Nestes días, que andei facendo
unhas obriñas na miña / vosa finca "As Andoriñas" (Montecubeiro -
Castroverde), tiven ocasión de reflexionar sobre a inxente cantidade de frases
fondas e formativas que un vai recollendo e asimilando ao longo da vida; coido
que ningunha me impactou tanto coma a seguinte, pronunciada polos beizos da
nosa Enriqueta Otero:
"É moito o que recibimos dos nosos entregos, e por tanto grande a obriga que temos en conservar, perfeccionar e transmitir este patrimonio, tanto no material como no espiritual".
¡Grazas, Enriqueta; Deus cho pague! ¡E dicían que estabas louca…!
A historia, dun lugar, dun país, é tan só o relato daquilo que nos foi referido, ou que nós mesmos descubrimos, fose directa ou indirectamente, por escritos ou por indicios, acerca dunha evolución, dun transo secular, que no noso caso remóntase á Cova da Valiña, aí en Bolaño, nada máis e nada menos que do paleolítico superior. Comprendo que fai falta certa dose de humanidade, e de humildade, para recoñecer que o mundo, a civilización, non empezou en nós, con nós. O noso orgullo lévanos a presumir que canto había cando nacemos vale pouco ou nada, que a nosa prosperidade, e coa prosperidade a nosa cultura, é coma a barba dos homes, que nos nace de rapaces, e por moito que a rapemos, que a maltratemos, non vai a menos. ¡Xa; pero non, non é así!
Para min, nesta bisbarra, non hai nada tan aleuto como contemplar unha casa das nosas; pero non as que fixemos nós, nin as feitas nin as restauradas, senón as primixenias, as herdadas. ¡Deus, canto traballo e canta ciencia acumulada, evidenciada, demostrada! O que nos falta é vela, querer vela. Invítovos a sentarvos diante dunha delas, de calquera, que non fai falta que sexa un pazo, e daquela, a pouco que meditemos, virásenos á imaxinación, coma se fose unha película, a Historia de Castroverde, ¡toda, enteiriña!
Explorando na cova da Valiña
Levemos esa imaxinación á Cova da Valiña: ¡Meus pobres! Sobreviviron porque estaba de Deus que tiñan que perfeccionarse a si mesmos; comer do que atopasen polo seu Val Verde arriba e abaixo, defenderse das feras, abeirarse das xeadas, morrer de febres ou do que cadrase. Pero foron valentes, moito, xa que o seu Val, o seu Val Verde, lentamente si, pero foi a máis: ¡Perfeccionaron aquelas armas de sílex, aprenderon a curti-las peles, construíron as primeiras chozas cubríndoas de xestas e de codesos, que xa era algo, ou máis ben, moito!
Cando se foron multiplicando, acadando unha convivencia social, de relación e de veciñanza pacífica, en aberta colaboración, elixiron os seus patriarcas, os seus políticos, para conduci-la tribo, para dirimir desavinzas, e incluso para organizarlles a defensa fronte aos seus inimigos, fosen tribos ou animais. Así xurdiu a idea, o proxecto, dos castros: amurallarse, pero non en calquera sitio nin de calquera maneira.
Se nos detemos a contemplar analiticamente os nosos castros veremos que: ante todo buscaron uns altos naturais, doados de reforzar con pedras e con terra das inmediacións; estas situacións foron elixidas con asombrosa intelixencia porque nunca falta nelas un horizonte despexado, tanto para apercibirse da aproximación dos inimigos como para facerse, pasarse, ás castras veciñais, sinais de alerta, fose mediante fogueiras, toques de corno, e peles ou tecidos branqueados ou rechamantes que probablemente izasen a modo de bandeiras. Tamén era imprescindible ter cursos de auga ou fontes alcanzables, accesibles e suficientes.
Aqueles castros, así concibidos, eran inexpugnables fronte aos inimigos tradicionais, aos internos do país, pero non o foron ante a enormidade, ante a potencia, ante a conxunción daquelas sintagmas dos romanos, apoiados por unha cabalería que reforzaba e acudía con presteza aos puntos neurálxicos, e/ou asediados. Os escudos romanos, compactados coma as cunchas dunha tartaruga xigante, resistían o lanzamento de pedras e de madeiras que recibisen dos cercados; e logo que o número de miles das falanxes atacantes, circundantes, multiplicando aos residentes, aos resistentes, era a mellor arma para infundirlles un pánico irresistible. ¡Por algo fuxiron, levando consigo o gando e demais provisións, para ese monte que hoxe coñecemos polo nome do seu atacante, o Mons Ciro, procedentes, con seguridade, de tódolos castros da rodeada! Neste Medullius, co pánico de verse escravos daqueles atacantes, daqueles romanos, unha vez que se lles esgotou a auga das dúas lagoas, optaron, segundo sabemos, segundo deixaron escrito os propios atacantes, por envelenarse co zume das taxáceas, daquela tan abundantes neste entorno, e non só en Teixeda!
Os romanos querían casas cadradas, ¡e así llelas tiveron que facer os nosos canteiros! Non pensedes que a muralla de Lugo foi obra de romanos; ¡nin a muralla, nin as casas! Eles mandaron, ordenaron..., pero o traballo, empezando pola canteira e seguindo polo transporte, elevación, colocación, etcétera, foi cousa do país, dos conquistados, dos sometidos.
Ao principio, nas casas labregas, tal e como ocorría nos Ancares ata hai pouco, o espazo era común: o gando na parte máis fría, para axudar a quenta-la casa! Tempo adiante, o matrimonio novo subiu ao sobrado, ¡ao que sobraba!, buscando unha certa intimidade, e os vellos quedáronse nas súas alcobas, nas dos seus antepasados, por tras da lareira.
¡Aquelas lareiras...; templos auténticos, completos! Ademais da súa función de foro familiar, comezábase o día nelas atendéndolle ao pote das papas; e despois viña o do caldo, maiormente desde que os indianos trouxeron ese tubérculo, as patacas, pois no entre tanto ao pote ían os nabos, os benditos nabos de Lugo, que moita fame levan quitado; xunto coas castañas, claro! A cea requiría dous potes, pois tamén existía o grande, o dos porcos, e maila caldeada das vacas. ¿As vacas? ¡As vacas de Castroverde sempre foron os nosos ídolos máis prezados! Xunto cos porcos, unha divindade.
No Castro Verde de Portugal erixiron monumentos ás súas ovellas nos xardíns principais; nós somos máis desagradecidos, pois aínda non lle encargamos a ningún artista unhas esculturas axeitadas: ¡Da vaca, da cocha, das ovellas, das cabras, dos coellos, das pitas...! Non debera dicilo, pero as verdades escápanseme: ¡Somos un tanto desagradecidos!
Volvendo atrás: ¿É certo, ou non é certo, que a simple contemplación dunha casa, dunha eira, dun hórreo..., dinos máis, pode dicirnos máis, có mellor libro de Historia? ¿De propósito, sabedes por que aos vinte anos escribín e publiquei o meu libro, Bosquejo histórico - geográfico de Castroverde, dedicado ao meu avó paterno? Pois tamén volo vou dicir: Porque meu avó, aquel curandeiro - fistor de Berlán que sae tan chufado no primeiro número do periódico da Fonsagrada, "O Tío Pepe", baixo o epígrafe, "O menciñeiro Verlán", ensinoume a ollar con respecto e con admiración a obra, ¡as obras!, dos nosos entregos.
Pois iso é o que vos pido, o que vos propoño con este enésimo artigo da "Miscelánea", que xa perdín a conta deles: ¡Que vos deteñades, sequera un anaco, en considerar os esforzos dos nosos devanceiros, que moito fixeron en proporción aos medios de que dispuxeron en cada época, e moito se afanaron para levarnos a onde estamos hoxe, sempre, ou case sempre, sometidos a unha vasalaxe, a señoríos, a pechos e a tributos abafantes!
Grazas, unha vez máis, pola vosa atención,
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
Para comer...
Para comer..., os de Lugo! Xa sei que o slogan
tradicional, o rexistrado, é: Para comer..., Lugo! Pero a min práceme darlle a
volta en honor ao realismo, do que sempre fun devoto: Para comer..., os de
Lugo! A maiores, este xoves último tiven ocasión de patentalo asistindo á..., ¿pulpada?,
(os revisionistas din "polbada"), da Asociación de Xubilados e
Pensionistas de Castroverde. ¡Deus, que saque; iso si que é patrimonial! Foi no
Jorge I, e tiro a foto do restaurante e non a dos xubilados porque non me agradan
as fotografías de grupo incompletas; ¡tantos fomos, que non cabiamos nun cadro,
nunha foto!
Non faltou ninguén, Alcalde incluído. O noso fundador, Antonio Valiño Carballedo, estaba remozado; quere dicirse, feito un mozo! Pero..., ¡o pero está en que había máis mulleres que homes! E todas guapísimas, da perruquería, alfaiadas...; ¡é unha sorte non estar viúvo, pois, con tantas mozas, quen se atreve a escoller! O noso Castroverde, loxicamente, é verde, ata niso, así que tódolos vellos son, están, verdes; a cal máis!
¡Deus, que ben mastigamos, todos..., aínda que fose por obra e graza do dentista respectivo! Comezamos pouco despois das dúas, e ás cinco aínda non chegara o café. O "botellón" veu despois, cerca da noite. Non houbo bendición da mesa, que se deu por feita; ¡cada mesa, súa ara; cada mesa doce escanos, as tribos de Castroverde! O primeiriño que se me veu á mente: ¡Se houbese cheas, polbadas destas, viños destes, naqueles anos dos nosos avós, adeus preitos de augas! ¿Verdade que resulta máis barata unha enchedela amigable, veciñal, que unha "vista" xudicial? E logo está que nos preitos os que se enchían eran os outros!
Aínda que non o pareza, aínda que non o creades, estou facendo historia, escribindo para a Historia. Isto vai durar, como moito, un cuarto de século, pois para o segundo cuarto as mesas serán bipraza..., por extinción da terceira idade! Alí estivemos os de media ducia por casa, por parella, pero a seguinte xeración, e Castroverde non foi unha excepción, consagrou a teoría do fillo único, co cal esperaban exterminar as partillas dos herdos. ¡Xa, xa: o que exterminaron foi a raza, o poboamento! Entre isto, as parellas de feito, hoxe si pero mañá que cada quen cargue coa súa "separación de bens", e os fillos que sigan en París, os casais só terán de permanente aquel plantío de eucaliptos que fixemos na horta, ¡na horta de tras da casa! (Prégovos que recedes para que non se cumpran estas profecías).
Hoxe en día, a aldea, todas, a feito, están tristes, morriñosas, solitarias, que diso damos fe os patriarcas. Fanse as faenas agrícolas con independencia dos veciños, dacabalo dos tractores e non das eguas! As viaxes realízanse polo asfalto, e non polas corredoiras; como pouco, a cen, sen mirar polas ventás! As misas, ou por mellor dicir, os fregueses, escasean. As feiras redúcense ao súper, e pouco máis. Así que, de quitado os enterros, poucas ocasións nos quedan para a conversa, para a convivencia, para a relación veciñal; de aí que estas comidas, ¡estas cheas!, dos vellos, sexan a mellor das festas, uns acontecementos entrañables, cordiais, gratificantes; en certa medida, compensatorios.
Nas mesas houbo de todo, risos, lembranzas, contos verdes...; ¡claro, éramos de Castroverde! En toda a tarde non se me quitou da mente a lembranza daquelas ruadas de mediados do XX, aquelas cociñas de lareira, aquelas lumieiras con estelas de carballo, ao redor das que se xuntaban os veciños do lugar, ¡entre preito e preito, por suposto!, onde se falaba de todo, ¡de todo, menos de política, pois España só tiña un político, Franco, e suponse que parlamentaría con dona Carme, pois o resto, Vox clamantis in deserto! No ínterim, á marxe das nosas parrafeadas, neste Jorge I unha ducia de camareiros suando a gota gorda, que nin que fosen as espalladoiras da Casa Grande!
Non vos escandalicedes polo que digo, pero isto, esta chea, foi un testamento patrimonial, un exemplo a seguir..., ¡por se volve o poboamento, a colleita xeracional!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
¡Cara ao sol…, coa camisa vella!
A Gran Crise
Houbo un ano no que a
"sega", esta identidade coa sega, foi plena: 1936. En todo España, pero
eu só podo / puiden abarcar o sucedido nunha bisbarra, na miña. ¡1936, unha
sega con fouciños, pero tamén con escopetas, pistolas e fusís! A min pilloume /
circundoume con só cinco anos, pero como tiñamos lareira, e un avó emperrado en
abrirme os ollos, algo daquela crise souben, algo vivín e padecín.
Memoria Histórica: Lei 52/2007, do 26 de decembro, pola que se recoñecen..., etcétera. Estiven calado en espera de que mellores plumas redondeasen a información inherente, a correspondente, pero estou decepcionado pois moito falar de enterros / desenterros, cousa que dou por ben feita xa que a Historia é un "Wad-diana" que tende á resurrección dos segredos inicialmente silenciados, particularmente estes, pero aquela Guerra, aquel Levantamento, ¡todo con maiúsculas!, tamén tivo efectos socioeconómicos, ¡atroces!, e diso pouco se leva falado. Boto en falta testemuñas presenciais, pero os que viviron e sufriron aquela "sega" fóronse, case todos, de viaxe, ¡definitiva!, levando consigo eses arcanos; e coa censura de prensa que padecemos, por décadas, ¿quen ousaba rememorar? Iso sen mencionar o complexo de Estocolmo, colectivo, xeneralizado, que seguiu á Guerra..., civil, non, Incivil!
Para facer un esquema, igual serve
este: perplexidade, retención en filas, chamamentos acelerados, pánico, pánico,
pánico... ¡De par diso, fame; moita! Os das vilas sempre dixeron que neste tema
os do rural, con iso de ter horta... ¡Xa! Esquécense de que os mozos foron
"levados", e de que, tras dese baleiro, viñeron as requisas, a caída
da produción, as mulleres atendendo aos nenos, aos vellos, ¡e de paso, ao
arado! Vénse celebrando o "Día da muller traballadora", e nese saco
vai todo, pero entendo que aquelas mulleres que apandaron coa economía,
forzada, da nosa Guerra, ¡da deles!, que aquela si que foi crise, merecen unha
mención especial: ¡Vaia por Deus..., e por elas!
En Galicia non houbo guerra... Iso din os do resto desta pel de touro bravo á que vimos chamando España. ¡Guerra, non, pero guerras, si! O seu financiamento hoxe en día está estudado e bastante ben sabido, ata os máis mínimos detalles, tanto desde aquí coma cos cartos daquela depositados no estranxeiro, (Juán March, os Luca de Tena, Pedro Barrié...), pero, ¿o manducatorum? Iso sen contar os fusileiros, xa que, lexión e mouros á parte, a carne de canón, inicialmente en Asturias fronte aos seus dinamiteiros, ¡que casualmente tamén eran galegos pois os nativos mandaban, e se algún baixaba ao pozo, ás galerías, era para picar, que a TNT cedíanllela aos primos, -léase, aos galegos!-, o noso führer (líder, guía) preferiu utilizar, ¡case non tiña outros!, aos que chamaba "paisanos"; ¡unha mentira, outra, pois el de galego nin o nome tiña!
A morte viña pintándose cunha gadaña ao lombo, pero polo 17 / 18 de Xullo do 36 a herba xa estaba no pendello; andábase na sega, concretamente na do centeo, pois os trigos de daquela ata principios de Agosto aínda estaban en flor; andábase..., ¡co fouciño! Uns, deixaron de lado esa ferramenta para acollerse á escopeta, que eran poucos os que a tiñan porque só os burgueses, os señoritos, adoitaban cazar; e logo que algún deles, tal que Dom Mauro, estaban previdos. Pero o común dos labregos, por máis que lles tremesen as pernas, afeitos ao "Si, bwana", na súa inmensa maioría cadráronse: ¡Ás súas ordes, meu Cabo! Daquela a orde taxativa, terminante, foi: ¡De frente, mar!
Por Montecubeiro apareceron, deseguida, as sobriñas de certo Cura..., "de cuyo nombre no quiero acordarme...", cos seus cestos da feira, cos de merca-lo chocolate… ¡Minto, que llelo regalaban os fregueses! -Estamos recollendo o "aguinaldo" do soldado, así que, se non queren que os apuntemos como "rojos", fagan o favor de baleirar esa hucha: cartos, prata, as leontinas que lles trouxeron os fillos, os de América; toda clase de valutas e de xoias... As malas linguas, ¡que sempre as houbo!, dixeron, pero non daquela, senón máis tarde, desde que se lles quitou o medo, que desa..., ¿sega?, desa recollida, como pesaba moito, a Lugo só chegou unha mostra, pois, tempo adiante, algunha daquelas xoias viuse..., ¡onde non debía estar!
Coa escaseza, de par súa, ¡coma fungos!, xurdiron os estraperlistas. Un nome estraño, pois nada tiña que ver con aquel Strauss, nin co Perlo, con aqueles do xogo da ruleta... As cartillas de racionamento, aquel "Plato único y día sin postre", aqueles requisadores do gando, dominando e controlando as feiras, para despois, algún deles, vender en Lugo e/ou na Coruña os filetes das xatiñas máis tenras, precisamente aquelas que deberan ser vendidas / mercadas par conservar e mellorar a, nosa, raza rubia.
Chegou xullo e veu a sega... A Parca trouxo fouciños, ¡de par do xugo e das frechas!, ademais das gadañas habituais. Os homes morreron de morte matada, e algunha das mulleres, tamén. Estas, a maiores, tiveron outro calvario: ¡o de viúvas de vivos, e algún deles, xa non! Tiveran abondo coa emigración dos seus homes, fillos, esposos..., pero veu Marte, e castrounas!
A todo isto estoume decatando de que é comprensible que se falase pouco daqueles dramas socioeconómicos pois estas lembranzas poñen os pelos como escarpas. Incluso os dedos engarabúllanse nas teclas do ordenador, resistíndose a ordenar estas lembranzas da meirande desorde tida neste país desde a invasión romana, pois os bárbaros, aínda que así lles chamasen, ¡meus pobres!, viñeron en son de paz, con un foedus, con un pacto, con un contrato, na man; ¡en definitiva, outros emigrantes!
Vou parar, pois, como estamos en vésperas de Carnaval, igual se toman a mal estes des-veos, este quitarnos a careta. O pasado, pasado está, é certo, pero tamén serve para darnos alento, pois, se de tamaña crise saíron nosos avós, nós, que nos temos por máis listos, por máis preparados, ¿imos tremer? ¡Adiante toda, como din os nautas! E máxime agora, que estamos na era dos astronautas, eses xenios que son capaces de lanzar ao espazo uns vehículos que ¿nunca? chocan entre si. Iso sen contar coa opinión destes heroes do botellón, que logo din, "¡Menos batallas, avó, que vos estivo ben empregado..., por face-la guerra e non o amor!". ¡Que se lle vai facer, agora xa foi, pero os daquela xeración seguimos sendo platónicos: Amicus Plato, sed magis amica veritas!
A verdade, en Historia, por dolorosa que sexa, é o amigo fiel, pois os outros..., ¡os outros son / eran estraperlistas!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
Outra vez xullo
Xullo, mes da Sega. En terras de
Chamoso, si; ese "Chamoso" parido, manado, xerado en Bolaño, que
fecundou e fecunda aquel fecundo condado de Flammosos, despensa ubérrima dos
larpeiros de Roma, que non lles chegaba con larpar aquí senón que baixaron o
noso trigo, e non só os excedentes, asemade cos viños de Amandi, polo Miño
abaixo, para embarcalos nos seus trirremes rumbo á Roma cesárea, absorbente,
consumista, máis ou menos como fixo España co ouro e coa prata de América, pois
os tempos pasan pero os vicios, a cobiza, permanece.
Vindo ao presente: Estes tempos de crise teñen algo de bo se nos serven para reflexionar, para volve-los ollos ao noso patrimonio, tan desprezado que o tivemos, maiormente a finais do século XX, esas décadas mecanicistas nas que nos saturamos de maquinaria, e con ela de alimentos precociñados, sintéticos, falseados, espurios. Tiro esta idea dunha conversa que tiven estes días con outro vello desdentado, oriúndo de Mondoñedo, ao que lle comentei que, sen dentes artificiais, os únicos manxares manducables son a manteiga de Castroverde e o pantrigo de Mondoñedo. Cal non sería o meu asombro cando me preguntou que era iso do "pantrigo". ¡Deus, que amnesia nos trouxo este modernismo finisecular, que nin os mindonienses se lembran do seu pan, do seu trigo de Mondoñedo! ¿E nós, do noso, do de Chamoso, que? ¡Coido que ídem de lenzo!
Segar non era doado; era suorento, incluso provistos dun porrón daqueles de Bonxe, que non caía lonxe pois sempre nolos traían á feira das cereixas, últimos de Xuño. E para fouciños, os nosos ferreiros obtiñan un aceiro excelente, mellor có dos alemáns, que xa é dicir! En canto ás mulleres, dábanlle ao mantelo para atrás..., en previsión de que non se lles visen as canelas ao atar / desatar os mollos. Mallar cos malles era un deporte olímpico, pero..., ¡aquel pantrigo...! O de Mondoñedo só superaba ao noso porque a nosa miseria non nos permitía restarlle a mestura de centeo... ¡O que son os tempos, que hoxe pirrámonos polo integral, tentando neutralizar os velenos que lle botamos ao bandullo! ¿Quen sería o maléfico que trouxo o inzo dos piñeiros ás terras cerealistas de Chamoso? Hai dous sospeitosos: O xeneral Tella, moendo fariña de Castela, aquela do estraperlo, transportada -dicíase- nos camións da "Empresa Tella", vulgo, "ET - Ejército de Tierra"; ou o capelán de Boelle que, para non pagarlles anualmente ás cuadrillas de segadores que lle ían de Montecubeiro, optou por abonarlles dunha vez aos mozos da repoboación forestal, tan en boga daquela. ¡Pinos, e máis pinos! Isto último non foi caritativo, nin democrático, pois aquel milleiro de habitantes da miña parroquia, (¡tanta poboación hoxe parécenos imposible, salvo que aceptemos a prima noctis dos nosos frades!), precisaba, moito, dos cartos do Cura..., ¡aínda que só fose para pagar responsos!
Se botamos unha ollada aos consumos da actual Gallaecia, doado é decatarse de que a madeira está barata e o condume caro: ¿Será cousa de volver ás segas, empezando por sega-los piñeiros! Pondal ben que lles cantou aos seus pinos, pero..., ¡hai unha diferenza, pois a súa chousa non valía para horta, e logo que era monte comunal, indebidamente rexistrado, que iso é o que veñen afirmando os seus veciños de Ponteceso! En todo caso o noso pecado foi que situamos virtus post numnus, a virtude detrás do diñeiro, a comodidade e as especulacións antes cás virtudes patrimoniais, tradicionais, así que moito me temo que teñamos que volver ás andadas, digo, ás aradas..., ¡se queremos comer pantrigo, do bo, daquel dos fornos de leña.
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
F.D. Roosevelt
¿Volvemos aos tempos do
"Plato único y día sin postre"?
¿Volvemos aos tempos do
"Plato único y día sin postre"?
Hoxe, 24 de abril, aquí na Coruña
aínda está aberta a Feira do Libro, pero non atopei ningunha monografía que se
refira a esta crise socio-económica que estamos padecendo, que nos ten
aterrados, así que cheguei á conclusión de que os grandes economistas prefiren
escribir a touro pasado, que é a mellor forma de non equivocarse. Facer
futuribles sempre foi arriscado, coa excepción de Julio Verne, e pouco máis. O
Apocalipse actual está na pluma dos periodistas e nas verbas dos políticos.
¿Daquela, a quen lle botamos as culpas de tantos erros programáticos como
gozamos/padecemos nos últimos anos? ¡Aos políticos do outro bando, por suposto!
O que é unha gozada, tomándoo por aí, que tamén lle podíamos botar unhas gotas, ¡unha tonelada!, de vinagre, é escoitar a voz da rúa, que non sempre é a voz da verdade, por máis que a disfracen / disfracemos de experiencia, de pragmatismo. Digo isto porque onte mesmo, Día do Libro, estiven comendo con dous centos de vellos (como socio da Asociación de Xubilados de Pol, nosos veciños, porén, amigos), nun comedor onde maldito un libro había, ¡que nin en falta os botaron!, pero.... ¡ai, Deus, que areópago sapiencial, pois ata as vellas opinaron, e non precisamente de trapos!
A comida estivo..., ¡aceptable! Viño de reserva, medio quilo por barba de entremeses variados, outro medio de bacallau, catro ou cinco talladas de cordeiro, torta, café e copa, con unha ducia de licores; o que non houbo foron tabacos, que se lles esgotaran os de Vuelta Abajo, e os outros, as outras marcas, ao de hoxe non teñen aceptación, PERO o ambiente estivo tenso, case de pánico, maiormente pola psicose emanada dese Banco de España, presidido por un tal..., ¡iso, un Tal! Do seu nome poucos se lembraban, pero eu díxenlle a unha señora que se sentou á miña dereita se quería referirse a Torquemada, e contestoume, -¡Ese, ese mismo, que dijo que vamos morir en la miseria! Señora, -lle respondín-, o outro, o outro Torquemada, non tiña pobres, porque..., ¡porque os queimaba, vivos aínda, coma se fosen billetes retirados da circulación! A vella non me tomou en serio, ¡e menos mal! Pero non rematou aquí o incidente, que me dixo: -¡Estos gallegos, con la crisis que tenemos, y se ponen de chanza...! -¿E logo, vostede, non é de aquí? -¡Que va, yo me crié en el Bierzo, pero casé con un gallego que me dijo que tenía mucha tierra..., y menos mal que se marchó..., de viaje! Ahora, ni tierras ni pensión: Las tierras no hay quien las quiera, y la pensión, dentro de un año..., ni Asilo tendremos! Pregunteille: ¿Así que tamén está doída por iso de que traen o leite de Francia? ¡Sempre souben que os franceses tiñan mala "leche", pero o que é as francesas..., elas son do máis cariñoso! Á ex - galega non lle gustou a ironía, e deixou de falar comigo, así que non puiden demostrarlle que eles, os do Bierzo, para nós os da Bercía, tamén foron galegos ata que aquela Isabel, ¿la Católica?, lle arrebatou ese Bierzo ao conde de Lemos por negarse a admitir, ¡sen ADN!, que súa sobriña era / fose filla de Beltrán de la Cueva, aquel valido de seu irmán Enrique. En vista diso púxenme a falar co veciño da esquerda, que estaba abatido pola recente caída..., dos seus!
-¡Isto non ten remedio..., e cos que entran agora, apoiados polos ricos, menos aínda! Señor, -lle respondín-, modestia á parte que se di, eu teño a receita do caso: ¿Vostede ten terra a eucaliptos? -¡E non hei ter, como todo Deus aquí en Galicia! Máis ou menos, dez hectáreas..., que por certo, coa de árbores caídas dos últimos temporais, e logo que eses malditos franceses invadiron as nosas fábricas coa madeira deles, agora nin regalada a queren! Pois mire, señor, -dixen eu-, a receita está nas súas mans; nas súas, e tamén nas dos seus colegas: pinchen eses eucaliptos, e volvan as terras a pataqueira, a horta, a millo, a centeo..., tal e como estaban daquela da Guerra, que nós mantivemos media España, e grazas á nosa agricultura o novo Estado resistiu ata a chegada das remesas dos emigrantes; ¡de par das divisas dos turistas, por suposto!
Boa a fixen pois o señor tamén se amoscou, e cortou en seco a miña conversa para discutir co socio do outro lado, que eles si que estaban conformes en que a crise a fixeran os políticos, e por tanto eran os políticos os que a tiñan que resolver!
Para quen o dubide: Os inventores do novo New Deal (o primeiro deles xa saben que foi ese señor da fotografía) están aquí, nas nosas aldeíñas, así que o arranxo é doado: ¡Que os entreviste un equipo de tradutores, e que apunten as súas receitas milagreiras! No ínterim, nós, os que nos damos de intelectuais, a contar chistes, que é o mellor que se pode facer mentres agardamos polo amencer, quere dicirse, polo maná do amencer, como fixeron aqueles israelitas!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
A responsabilidade paterna no relevo
xeracional:
do que foi ao que é.
Só os vellos podemos presumir dun
espello retrovisor que nos reflicta tres xeracións: pais, fillos e netos. Reflectir
non é dar fe, pois aínda está sen inventar o espello inmaculado; pero unha
aproximación, si.
Soamente pretendo facer unha caricatura; iso que vaia por diante.
Avós: Naceron nunha monarquía oligárquica, e criáronse nela. As escolas eran de a ferrado, e non sempre de trigo. O cura ofrendaba de cu para os fregueses; e cando lles daba a cara, facíao subido a un púlpito con forma de globo aerostático. O léxico de entón descansaba en dúas verbas: ¡Si, señor! Casábanse, xeralmente, por esculca, pero despois de facer o servizo militar sempre e cando non fosen fillos dun terratenente que pagase a "cota", directamente ou por medio dunha aseguradora. Os que ían a África volvían cunha sífilis contaxiosa e secreta que derreaba o seu matrimonio. ¡Eses non precisaban separación, que lles viña automática! A metade das vacas era "de cabana"; e ás casas libres de foros chamábanlles, a Casa Grande de Tal Sitio.
Fillos: Unha boa parte criáronse envoltos na bandeira tricolor, pero deseguida os pasaron ás sabas roxigualda, con dúas franxas de sangue, unha polos roxos, e a outra polos azuis, ¡que tamén a tiñan roxa! No medio, a ictericia, o marelo da pobreza. O que non volveu mutilado, veu aterrorizado. Detivérase o progreso, e houbo que emigrar de novo, aínda que esta vez, para os últimos, algo máis cerca, pasando frío e collendo frieiras por Europa arriba. Moitos dos fillos da segunda xeración criáronse cos avós, mimados pero non escarmentados. Os casamentos fixéronse con pompa, pero tamén con vaidade: ¡roupas do comercio, flores do comercio, aínda que as tivesen na horta, e de sobremesa, unha torta xeada! Non foron de lúa de mel á lúa..., porque España non tiña influenza na NASA! ¡Soamente Bases!
Netos: ¡Moitas becas e poucos estímulos, pouco sacrificio! Os pais, ou non sabían, ou estaban ausentes para axudarlles nos "deberes", para ensinárlle-los deberes. Tan pronto lles saíu a barba dedicáronse a face-lo amor e non a guerra..., copiando dos franceses! Falloulles o pote das papas, e criáronse con sándwichs; por ende, fofos! O seu exercicio foi de ximnasio, co aire viciado. Como os pais estaban ausentes, fose na emigración ou nunha oficina, ¡trigo, pouco, pero oficinas, moitas!, afastados do fogar non aprenderon a dicir papá e mamá, senón, papi e mami. Os profesores colléronlles medo, e pasaban as horas lectivas ollando no seu reloxo de pulso en espera do timbre de saída. Con iso de que se pagaba o paro, e se herdaba o piso, e se comía do fogón familiar, non corrían présa as oposicións nin era preciso esmerarse, fose no estudio ou no traballo.
¡Alto aí, que isto son filípicas, esperpentos, monstros goyescos! ¡Inch´Allah! Pero en todo caso, xa que as crises son convalecencias, coido que non estaría de máis toma-los reconstituíntes do caso, e..., reflexionar! Non busquemos responsabilidades, que son colectivas, xenéricas, e non só dos pais. Como dixo Ortega, "Yo soy yo y mis circunstancias". ¡Iso, botémoslle a culpa ás circunstancias! E perdón polas molestias, que non é grato amentar a forca na casa do aforcado.
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
Vidas paralelas:
Manuel Cordero Pérez e Jordi Solé Tura
Arriba: Jordi Solé Tura defendendo as
liberdades constitucionais.
A seguinte: Partida de bautismo do noso
ilustre paisano Manuel Cordero Pérez.
Os estremeños tócanse, foi o título dunha famosa obra de teatro, unha comedia musical de Pedro Muñoz Seca, levada ao cine por Alfonso Paso. Pero hoxe, aquí, vou falar de algo máis serio, moitísimo máis, ¡de dous extremos coincidentes! Un, galego, do finisterrae hispano; e o outro, catalán, do Mare Nostrum. De punta a punta, pero con grandes coincidencias, que non deben pasarnos desapercibidas; así que, hoxe, Día da Constitución, tómome a liberdade de ufar un: ¡Vivan por sempre, (na nosa lembranza, obviamente), os Constitucionalistas, os fautores das Constitucións!
Mal estaríamos sen constitucionalistas, pois, por mal que as fagan, peor estaríamos nunha anarquía, ou nunha ditadura. Unha constitución, toda constitución, como toda obra humana, e máxime estas, nadas, sempre, dunha tirapuxa entre mentalidades e actitudes coexistentes, é, pode ser, debe ser, mellorable. O que non poden ser é esquecidas, nin elas nin os seus autores.
Daquela, ¿por que esquecemos,
maiormente as mulleres, que aínda non lin a primeira que dedicase un
agradecemento escrito ao noso Manuel Cordero Pérez, codefensor con Clara
Campoamor, nas Constituíntes de 1931, e á contra dos temores do seu propio
partido, que a muller tivese voto, un voto igualitario cos homes? Os cataláns
berraban aquilo de, ¡Esperta, ferro!, pero aquí non sobraría un, ¡Esperta,
Castroverde!
Ambos, o catalán e mailo galego, empezaron de panadeiros; ambos foron parte activa, decisiva, en sendas constitucións. ¿Caben dúas vidas con máis paralaxe? A diferenza vai estar, está, en que os paisanos de Solé Tura, calquera que sexa a súa ideoloxía, están honrando a memoria do seu..., ¿e nós? ¡No comment, que dixo o inglés!
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
Cemiterios patrimoniais, e por ende,
históricos
Tres, como mínimo, que eu lembre a
tal momento, e os tres na mesma estrada, na DP 16.11:
. Ao Norte e nas inmediacións do noso castro-castelo de Castroverde, unha cova con estalactitas e estalagmitas, que feneceu debaixo dunha curva.
. As fontes do Azúmara, en Sarceda;
parte delas xacentes debaixo do entullo. Ao parecer, iso repercutiu,
negativamente, no caudal de orixe deste río.
. E mesmo onde remata Castroverde, chegando
a Pol, o mazo dos Penallos, ou de Bascuas.
En canto á cova ben que sinto non terlle tirado fotografías en vida; cando aínda estaba viva! ¡Hoxe, como non se lle faga con Raios X...!
A zona pantanosa do Azúmara, entre Sarceda e as Veigas dos Feás, alí está, case toda debaixo do entullo que meteron para face-la estrada, evitándose un desvío ou unha ponte.
Polo que respecta ao mazo, canto podo facer é aportar algunhas fotografías. ¿Para que serven agora? ¡Non o sei, pero esta información igual pode vir a conto canto teñamos un museo en Castroverde, e se recollan pezas e datos, comezando pola Cova da Valiña! Este é o meu álbum:
Esta fotografía
documentou no periódico El Progreso, do día 12-5-1992, un artigo do crego don
Manuel Reigosa. Ben visible a árbore que ía do rodicio ao malluco.
A ponte vella, que
segue utilizándose, sobre a que se puido elevar unha nova, desviándose do mazo
e ampliando os seus alicerces, caso de non querer xirar en curva aberta sobre o
prado de máis abaixo, que ben lle oín ao propietario, señor Seijas, directa e
persoalmente, que o ofrecera para dar paso, evitando así a defenestración do
mazo. A este accedíase por esta porta que daba ao río, cunha plataforma en
medio.
Monumental ingre
do mazo.
Soprador de man
Suxeitador ou prensa
Canón ou remache
da árbore do mazo, medio soterrado.
En marzo de 1999 os construtores da estrada tronzaron algunhas árbores que lles impedían o enterro deste monumento. ¡Que lles perdoe Deus, xa que é a bondade infinita, pois eu non chego a tanto!
Pola esquerda asoma
a Parca; o motor e mailo verdugo quedaron fora da imaxe; ¡non era para menos!
Ver El Progreso do día 26-3-1999
El Progreso do día
7-2-2001. "La asociación ecologista intentó que las obras no afectasen a
un mazo de hierro del siglo XVII". ¡Iso, intentou! O encabezamento di:
"Absuelven a miembros de Adega de paralizar obras en Castroverde". ¿E
condenaron aos outros, aos matóns? ¡Aínda non!
¿Fan falta comentarios? ¡Coido que estas
fotografías falan por si mesmas!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
O
meu, persoal, Códice Calixtinus
Da
miña correspondencia coa Cámara de Castro Verde de Portugal,
xestións
previas, iniciais, persoais, de intercambio cultural e irmandamento.
Se en Santiago lle tivesen tanto apego ao Códice como
eu lle presto á miña “credencial” dos santuarios castro verdenses, teño para
min que non o perderían. Non, non durmo con ela, pero téñoa no meu despacho, no
moble máis nobre da estancia. Unha das facetas do Códice é a de ser porta,
¡máis que segunda, primeira, primeira Porta da Gloria!, como guía iniciática
das peregrinacións que é; pola miña parte, modestamente, o meu documento tamén
foi unha porta, ¡a porta do Castro Verde sureño!, así que, para min por
suposto, no persoal, dúas portas entrañables.
O Códice mira ao Norte, ao Camiño ultrapirenáico, ao
Camiño de entrada dos suevos; os meus ollos, seguindo cos paralelos, fóronse
detrás deses mesmos suevos: Para comezar, a Dume, (Braga), levado, atraído,
pola lembranza do excelso San Martinho, que foi para min un Santo de especial
devoción desde que me dixo meu avó que o seu padroado do noso Bolaño se debía a
que, segundo os frades de Montecubeiro, predicoulles aos nosos “verdes”, e tan
verdes os atopou, que de aí tirou a idea do seu “De correctione rusticorum”.
A segunda vocación levoume a Grándola, esa Vila Morena
cantada por José “Zeca” Afonso, entusiasmado coa única revolución pacífica da
que fala a Historia, aquela do 25 de Abril. ¡Portugueses tiñan que ser, que é
igual a dicir, irmáns do Sur!
¿De chegado a Grándola, quen se pode quedar sen a
sobremesa dun Castro Verde, homónimo, que non idéntico? ¡Iso fixen pois para os
castroverdenses galaicos non hai mellor padal que unha saturación do Castro
Verde sureño! ¡Son exemplares, en todo!
Volvendo ao eclipse do Códice: Desde logo que os
sacrílegos non son portugueses, ¡por eles poño as dúas mans no lume, se tal se
requirise, pero no improbable de toda probabilidade de que o fosen, estaríanos
ben empregado! ¿Ou xa non lembramos que o noso ilustre Xelmírez, ao seu paso
por Braga, lles arroubou as súas queridas reliquias, entre elas as de Santa
Susana, que seguen en Santiago? Supoño que o Códice foi ben adquirido, pero...,
¡non estaría de máis pensar que pode tratarse dun castigo divino pois non todo
o que hai en Santiago é de colleita propia!
Xosé María
Gómez Vilabella
-.-
A Xeración do Racionamento
Despedimos a Xeración da Guerra con bastantes
encomios, incluso rebuscando restos polas cunetas para facilitarlles unha resurrección
tan gloriosa como merecida, mais agora, que estamos soterrando a Xeración do
Racionamento, ¿quen se acorda de enxalzala cunha necrolóxica xeral, colectiva?
A da Guerra deu a súa vida, digamos que, pola Patria; pero os fillos deron a
saúde, a saúde xunto coa orfandade.
Hoxe, no Súper, oínlle dicir a unha velliña: -¡E xa
non volvamos ás cartillas…! –Señora, o de agora é crise…, de cartos, pero
aquela da nosa crianza foi dobre: de cartos e de pan!
A Tella cortáronlle aqueles subministres da “E.T.”, á
que uns chamaban Empresa Tella, e outros, os máis inocentes, Ejército de
Tierra. Nas fondas, cando iamos a Lugo, procurabamos levar un codelo e medio
queixo, ¡por se nos coincidía “Plato Único y Día sin Postre”. Para venderlles
un litriño de aceite ás nosas avoas, certo taberneiro desta bisbarra levábaas
ao rocho de tras da casa, e mentres, a taberneira distraía na cociña aos Gardas
Civís cun bo café, que tamén era de estraperlo, pero como llelo servía gratis,
do propio pucheiro, aqueles Gardas nin se decataban do dobre crime que se
estaba cometendo diante das propias nafres. ¡E menos mal que o avó estaba
criando na muliña da Torda para levala ao San Froilán, onde acudirían os
casteláns ávidos de repoñer as súas xuntas! As anteriores, as que lles foran requisadas,
despois de forzadas no arrastre dos canóns da Artillería de Montaña, de
espatarrañadas foron pasadas a machete limpo para darlle de comer á tropa algo
quente, que non todo ía ser lamber feridas.
Con iso e con todo, austeros á forza, fomos capaces de emigrar, e de volver con cartos para merca-lo pisiño, e fixemos ricos aos audaces, ¡como sempre pasou ao longo da Historia!, pero esta vez, demasiado, que así se botaron á bartola: eles, a fumar habanos; e os seus fillos a estudar en Santiago, ou máis ben a facer que estudaban, pois, de ter estudado con xeito, con xeito nos sacarían agora desta crise socio económica, ensinándonos a engadir valor ás cousas para que podamos volver a levanta-la cabeza coa dignidade que merecemos. ¡O dito: unha xeración que se está indo con moitas penas e pouca gloria!
Con iso e con todo, austeros á forza, fomos capaces de emigrar, e de volver con cartos para merca-lo pisiño, e fixemos ricos aos audaces, ¡como sempre pasou ao longo da Historia!, pero esta vez, demasiado, que así se botaron á bartola: eles, a fumar habanos; e os seus fillos a estudar en Santiago, ou máis ben a facer que estudaban, pois, de ter estudado con xeito, con xeito nos sacarían agora desta crise socio económica, ensinándonos a engadir valor ás cousas para que podamos volver a levanta-la cabeza coa dignidade que merecemos. ¡O dito: unha xeración que se está indo con moitas penas e pouca gloria!
A tal momento estoume lembrando dunha ricacha que, nos
meus días de Banca, moito lle teño axudado a ser feliz pagándolle os meirandes
extratipos que me estaban permitidos; isto ata que un día outro cliente, que
adoitaba pasar desapercibido, me dixo: -Esa señora…, por chamarlle dalgún
xeito, a pouco me mata daquela, na posguerra: prestáballe algún carto a meu pai
para chegar a fin de mes, quedándose en garantía coa cartilla do noso
racionamento… -Daquela estaraslle agradecido… -¡Si, ho; ben podo: Cando meu pai
non daba conseguido as pesetiñas debedadas, con máis os réditos de usura que
nos cobraba, ela, esa Gran P…, retiraba a nosa ración…, e vendíaa de
estraperlo! Desde que tal cousa me contou aquela vítima, cando entraba no Banco
aquela estraperlista eu botaba a correr para os servizos, coas ganas de vomitar
que me entraban!
Non sigo, pois, ¿quen me vai crer, e máxime agora que temos aos políticos para botarlles a culpa dos nosos males? Naqueles días, ¿quen se atrevía a botarlle culpas a Franco, aquel home tan providencial e tan franco que non dubidou en confesarnos en Lugo, aos de Lugo, que a nosa fora a única guerra da que os ricos saíran máis ricos? ¡Igual necesitamos unha guerra, outra, hoxe en día, para que os ricos tornen máis ricos, e comecemos a ter empresarios pois os anteriores foron simples especuladores!
Non sigo, pois, ¿quen me vai crer, e máxime agora que temos aos políticos para botarlles a culpa dos nosos males? Naqueles días, ¿quen se atrevía a botarlle culpas a Franco, aquel home tan providencial e tan franco que non dubidou en confesarnos en Lugo, aos de Lugo, que a nosa fora a única guerra da que os ricos saíran máis ricos? ¡Igual necesitamos unha guerra, outra, hoxe en día, para que os ricos tornen máis ricos, e comecemos a ter empresarios pois os anteriores foron simples especuladores!
Xosé María
Gómez Vilabella
-.-
Veciños e parentes
A Consistorial ¿moderna?, de Pol, en
Mosteiro.
Aínda que os fillos se emancipen e
saian da casa, seguen sendo fillos, ¿non si? Daquela, os de Pol, que?
Gran parte das súas leiras réganse con ríos que agroman do Monciro e do Pradairo castroverdenses, maiormente o Azúmara, nado nas fontes do mesmo nome, en Sarceda, por máis que algún listiño lles dixese aos cartógrafos da Xunta que o Azúmara vai da Serra da Ferradura; o que vai da Ferradura (Pradairo) é o Ribón, o Río Bon, aínda que o Azúmara non é malo; os malos son eses que se dan de listos, e falan de oídas, ou máis que de oídas, de xordeiras. Estes ríos xúntanse nese lugar das Cavozas, tamén mal posto como "Cabozas". Nesta fotografía non é que as árbores non deixen ver o bosque, ¡aquí o que non deixan ver é o abrazo dos ríos, o Ribón que baixa ao encontro de súa nai, Azúmara!
¡Este val si que é verde!
Agora que estes veciños, ¡e parentes!, restauraron a súa acea do Pacio de Mosteiro para convertela en museo, a min práceme, arrogándome unha certa representatividade veciñal, dedicarlles a miña cantata á súa Muiñeira, á máis famosa de todas, xa que tiveron moitas. En canto á música, se lla queren poñer, por min, encantado.
Acea-museo de Mosteiro.
Estado actual.
A muiñeira de Mosteiro
¿Que pasou, muiñeira,
que lle fixeches ao troiteiro de Castro do Rei?
Señor, picoume a pedra e picouma de vez:
tanto se emocionou, tanto acelerou,
dálle que te pego, dálle que che dou,
que se lle foi o martelo...,
¡pola moxega!
¡Escangallamos a peneira
de tanto que peneiramos para volvela ao seu!
Tra-la-ri-ro, tra-la-rá.
¿Que fixeches, muiñeira,
onde está ese troiteiro de Castro do Rei?
¡Señor, o que tiña que pasar, pasou:
Volveu coa cana empalmada,
e daquela deu en apañar nas troitas...,
por debaixo do meu refaixo!
¡Escangallamos a peneira
de tanto que peneiramos para volvelo ao seu!
Tra-la-ri-ro, tra-la-rá.
Rapaces de Pol, vide moe-la moenda,
e de paso picádelle a pedra,
que non ten quen lla pique...,
á súa maneira!
Picádea con xeito, por arriba e por abaixo,
punto vai e punto vén,
e non coma ese troiteiro de Castro do Rei,
que tan mal lla picou que se esfarelou!
Tra-la-ri-ro, tra-la-rá.
Letra: Xosé María Gómez Vilabella
¿Música: ?
que lle fixeches ao troiteiro de Castro do Rei?
Señor, picoume a pedra e picouma de vez:
tanto se emocionou, tanto acelerou,
dálle que te pego, dálle que che dou,
que se lle foi o martelo...,
¡pola moxega!
¡Escangallamos a peneira
de tanto que peneiramos para volvela ao seu!
Tra-la-ri-ro, tra-la-rá.
¿Que fixeches, muiñeira,
onde está ese troiteiro de Castro do Rei?
¡Señor, o que tiña que pasar, pasou:
Volveu coa cana empalmada,
e daquela deu en apañar nas troitas...,
por debaixo do meu refaixo!
¡Escangallamos a peneira
de tanto que peneiramos para volvelo ao seu!
Tra-la-ri-ro, tra-la-rá.
Rapaces de Pol, vide moe-la moenda,
e de paso picádelle a pedra,
que non ten quen lla pique...,
á súa maneira!
Picádea con xeito, por arriba e por abaixo,
punto vai e punto vén,
e non coma ese troiteiro de Castro do Rei,
que tan mal lla picou que se esfarelou!
Tra-la-ri-ro, tra-la-rá.
Letra: Xosé María Gómez Vilabella
¿Música: ?
Antiga Consistorial de Pol
En canto á fraternidade, nunha xeración historicamente recente, por se fose pouco que a casa vella do Concello de Pol conserve escudo e tradición da súa pertenza aos Altamira, aí temos a venda, en 5.500.000 marabedís, no 1514, autorizada por Doña Juana, que lle fixo D. Alonso Niño de Castro aos Osorio de Moscoso, "la villa de Castroverde con sus fortalezas y tierra de Loazes..." ¿Quen quere máis probas desta herdanza, reiterada e común?
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
¡Agora, si!
¡Agora, si! Avoíños da Cova da
Valiña, (do paleolítico superior), non nos tomedes a mal que vos deamos
as costas, que o facemos simple e transitoriamente por culpa do fotógrafo, este
invento, ¡outro asunto que vos resultará incrible!, que entrou na Historia en
1816 grazas aos ensaios dun tal Nicéphore Niepce..., pero deseguida nos
volveremos de cara para parrafear un anaco con todos vos, que nolo tedes
merecido, entre outras porque vosoutros datades as orixes do noso Castroverde.
Pois si, que deste Val Verde vos quero falar; concretamente dun fito histórico, outro: ¡Por fin temos piscinas, por xunto do Campo da Feira! E con elas, con este adianto, periclitouse aquel refrán tan prudente de que, "Non se pode nadar e garda-la roupa". ¡Agora si, avoíños; agora si: En cabinas, nada menos!
Iso de non saber nadar custoulles a vida a moitos galegos, sinaladamente aos do interior deste país, en particular aos pescadores, aos que se embarcaron en barcos de pesca sen máis sabenza que a de recoñecer o seu prurito estomacal. E nas guerras, tamén, ¡tamén! Nas batallas navais da Independencia de América, na do Ebro, no afundimento do Cruceiro Baleares... ¡Incontables! Certo é que tiñamos ríos; entre outros de menor caudal, nesta bisbarra, o Azúmara, o Chamoso, o Tordea... Si, pero de augas frías, atrozmente frías, aptas para lavar os pés, e pouco máis. Eu, e coma min, miles, despois da chapuzada fluvial, despois de apertar unhas cantas oucas para retirar da circulación unha ganchada de troitas..., ¡veña correr polos prados, cen metros lisos, como mínimo, en pelota picada para que o sol nos fixese de toalla!
De paso, no noso Castroverde acabáronse as "Catarinas". Así lles chamaban na costa de Lugo ás mozas do interior..., ¡porque se bañaban descalciñas do pé e da perna, e para iso, tan só ata os xeonllos! Avoíños, se agora, no voso roldar de ultratumba, asomades pola Veiga do Olmo, e vedes unhas cantas raparigas coas mazarocas ao ar, non vos escandalicedes, que esas son simplemente as "catarinas" que veñen do século XX, pois as do XXI, polas trazas, darán un paso máis, que xa practicarán o nudismo integral. ¡Daquela, meigas fóra!
¿Decatádesvos de que a civilización en Castroverde, ¡tamén en Castroverde!, comezou con vosoutros, nesa, para nós, sacrosanta, Cova da Valiña, e ten de presente as Piscinas da Veiga do Olmo? A alguén pareceralle pouco tramo, pouco recorrido, pero estou abraiado con estes adiantos. E gústanme; o único avance que me desgusta é que os eucaliptais invadan as nosas carballeiras, escorrentando aos druídas; mirade cal non será a progresión xeométrica destes adiantos, que nin case quedan prados, nin prados nin hortas..., ¡co que están subindo os víveres! En limpeza si que fomos a mellor: Para os catarros, bafos de eucalipto; e para o demais..., ¡aí tedes aos peregrinos do noso Camiño, do Primitivo, que xa poden facer as súas ablucións en Castroverde, sen ter que deterse á entrada de Santiago niso que era, e que chamamos..., ¡Lava-c...! ¿Por certo, cando se esquecerán dese nome, en particular os do aeroporto, agora que hai piscinas, e hoteis con bidé, ao longo do Camiño, de tódolos Camiños?
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
Santo Cristo das Cavozas
(Antes de que os da Concentración
Parcelaria o desterrasen)
Esta fotografía vai en branco e negro para
simbolizar o loito
en que debemos ter este lugar paradisíaco,
en tanto en canto non volvan a poñe-lo
cruceiro
no seu debido emprazamento.
O Santo Cristo das Cavozas
(Cavozas = cavus = fondo, profundo,
concavidades, particularmente se forman encrucilladas, vértices). Tal é o caso
das Cavozas de Montecubeiro, unha especie de ingua onde concorren, e se
apertan, unificándose, o río Azúmara co seu afluente Ribón. Esta xeografía,
cando a nosa bisbarra estaba poboada de viandantes, que logo é tanto como dicir
antediluvianos, ¡boa a fixo Henry Ford desenrolando a industria
automobilística, un atentado ao homus
erectus, e por ende, andante!, tiña
de seu natural o atractivo da concorrencia dos veciños, do reencontro,
particularmente nos festivos e nos enterros.
Polos defuntos que por aquí pasaron,
e que aquí se detiveron, ¡os detiveron!, para recibir os sufraxios da
veciñanza, orémus, xa que deixou de
habelos, pois agora pasan, como pouco, nun “Mercedes”, ¡a cen!, sen un triste
veciño que lles axude a subir a San Cibrao, digo, ao Ceo:
Absólve, quaesumus, Dómine, ánimam
fámuli tui (fámulae tuae) N. ab omni vinculo delictórum: ut in resurrectiónis
gloria, inter sanctos et eléctos tuos resucitátus repíret. Per Christum Dóminum
nostrum. Amén.
Réquiem aeternam dona ei (eis),
Dómine. Et lux perpétua lúceat ei (eis).
Requiéscat (requiéscant) in pace.
Amén.
Anima eius (ánimae eorum), et
ánimae ómnium fidélium defunctórum, per misericórdiam Dei, requiéscant in pace.
Amén.
Pola miña parte, outro responso
para aquel/aqueles asasinos das tradicións patrimoniais, neste caso beleza
artística e valor etnográfico incluídos, que, ao facer esas estradas miserables
que gozamos/padecemos en Montecubeiro, non tiveron presente a sacralidade do
lugar, importándolles un carajo arromba-lo cruceiro, co doado e co barato que
sería indemnizar ou compensar noutra finca ao veciño do lugar, se non cedía gratis datis uns cantos metros de terreo para desprazar este cruceiro,
cargado de Historia, a sitio seguro, contiguo, onde seguise visible, pero sen
estorba-lo paso dos “Mercedes” de Pompas Fúnebres. ¡En sitio seguro está,
porque o custodia un veciño, pero…, nun pendello, lonxe da vista, que é igual a
dicir, lonxe do corazón!
-.-
Polas Cavozas pasaban os cadáveres de
Bergland,
¡cando Berlán era Berlán,
pois hoxe todo isto é un cemiterio da
Concentración Parcelaria!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
Ao Norte, Mailoc.
Ao Norte, si, pero tamén máis acó, máis dentro, pois a Meda, a nosa Meda, bretona é, xa que pertence de antigo ao bispado de Mondoñedo, continuador da Sé bretona.
De tales veciños nunca houbo queixa, ¡a pesares das lindes! O Val de Fonteo bretón era xa que a parroquia de Valonga, ao traveso de Oviedo, aínda hai pouco que se adscribiu a Lugo. Daquela tivemos a serra da Ferradura de pasteiro común; ¡de pasteiro e de xineceo, que moitas mulleres de “Tras da Serra” chegaron a ser nais dunha infinidade de castroverdenses, ao longo dos séculos! E pola parte da Meda, comunidade, que non veciñanza, temos, habemos, segundo dito queda.
A romanidade desta bisbarra ben estudada está; e por parte dos suevos, a falta doutros documentos, aí está unha toponimia abondosa que non permite dúbidas, particularmente ao noroeste onde os asentamentos suevos, lindeiros cos bretóns, están acreditados polos nomes de Rois e de Suegos, entre outros que sería prolixo enumerar aquí.
O noso Castroverde, con iso das comunicacións radiais desta provincia de Lugo, sempre se encarou coa cidade da “caixa forte”… ¿Da caixa forte? ¡E logo, para que pensades que nos obrigaron a facerlles esa muralla, e encima diso os nosos mandantes, os nosos lategueiros, pasaron á Historia como fautores dela! Máis é, que lle quitaron a Lugh o seu santuario para darllo ao seu Augusto, pasando de Lugh a Lucus. Así que isto contribuíu a esquecernos un pouco dos bretóns, amén da circunstancia de que foron baixando, trasladando a súa Sé, para achegarse a ese mar que lles servira de peirao acolledor ao inicio do seu éxodo. En definitiva, que non se pode coñecer un lugar, neste caso un concello, ignorando as veciñanzas, os connubios e mailas convivencias históricas.
Nisto estiven matinando estes días, que fun de peregrinación á Bretoña, ao que foi solar daquel templo bretón, pasando pola “Casa da Botica Vella”, recentemente abatida, simplemente pola simpleza de alcatrear esta praza sacra. ¡A Santiago, si, ante todo, pero tamén á Bretoña, pois a evanxelización de Mailoc é digna de veneración, de respecto e de recordación!
Se eu fose un neno das Escolas de Castroverde agradecería que me facilitasen axeonllarme diante da efixie de Mailoc; pero, como estou na idade oposta, e xa que de cativo non me levaron, (1) igual que fixen co Santo André de Teixido, aquí me tedes, do outro lado da máquina de retratar!
A foto é miña, pero as referencias que seguen tédelas en moitos libros, limitándome a resumir catro datos que podedes confirmar na “Wikipedia”:
Mailoc, (ou Maeloc) foi un bispo galego de orixe bretoa do século VI. O seu nome aparece entre os prelados participantes no Primeiro Concilio de Lugo, ano 569, e tamén no Segundo Concilio de Braga, no ano 572. Neles representou á colonia britana establecida aquí, ao noso Norte, por brito-romanos emigrantes, que abandonara a illa de Bretaña, actual Gran Bretaña, fuxindo daquelas invasións dos anglosaxóns xermánicos, entre o século V e o VII.
Foi todo un personaxe, ademais de bo veciño. ¡Un urro por Mailoc, e de paso, polos bretóns!
(1)
De
cativos a onde nos levaba aquel Mestre manco (de Lepanto, non, pois este
quedara así dunha parálise infantil), don Jesús Rojo López, era ao veciño Campo
D´Ares, (así chamado porque alí tivo o seu solar aquel Comendatario e Prior do
convento de Meira, Ares de Maxide). Mentres as cativas saltaban coas cordas das
vacas, os nenos faciamos instrución paramilitar, devoción e adhesión que de
nada lle serviu ao Mestre pois tivo outra parálise, esta política, xa que foi
vítima dunha depuración tardía, na que o desterraron aos Oscos (Asturias), e
iso a pesares de facerlle as beiras á filla dun falanxista da parroquia, ¡ou se
cadra foi por iso! Misterios de Montecubeiro, que se coñecerán no Xuízo Final…,
xa que deixou de haber coplas!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
Raia seca / raia húmida
O río Letes, (Lima, ou Limia), que tanto preocupou aos romanos,
¡e xa non digamos aos contrabandistas!
Neste Castroverde de Lugo casamos, emparentamos, feliz aínda que tardiamente, cos homónimos do Sur, co Castro Verde de Beja,
Ano 1986. O meu fillo, Pedro Paulo Gómez
Rielo,
pisa Castro Verde antes cá ningún outro de
Castroverde do que se teña noticia.
Coa miña dona, no ano 1987.
pero aínda así coñecémonos pouco,
acaso menos do desexable. Pois ben, nesta relación, nesta comunicación, co
presente artigo quixera abrir, se non unha porta, si un portelo, ¡parecido á
Portela do Homem, esa da serra do Gerês, precisamente cabe do Letes!
Galegos do Norte / Galegos do Sur. ¡Gallaecia, en definitiva! Vén isto a conto dun certo paisano, coñecido nunha das viaxes que fixen a Portugal, que me referiu como de neno tivo a ousadía de aprenderse o Astete, ¡de memoria, do dereito e do revés! Boa a fixo, pois daquela o seu crego quixo presumir de acólito e introducilo no seminario de Tui..., ¡para que chegase a bispo, xa que el non! Aquela sapiencia inusitada, aquela presunción acólito/crego, ocasionoulle ao rapaciño dúas hostias de seu pai, sen consagrar por suposto, desas que derivan do latín hostis (inimigo, estranxeiro). Aquel pai, un antigo lexionario, quería que o seu gromo tamén fose militar, pero militar “de graduación”, que era o que estaba de moda. Podía ser as dúas cousas, asemade, capelán-castrense, pero o milite non confiaba nas ambigüidades: ¡Para el, paz ou guerra, guerra ou paz!
En vista do visto, ¡do visto e do doído!, o rapaz largouse daqueles santuarios tudenses, da súa igrexa pero tamén do seu fogar, que non era precisamente o de Breogán, ¡coa ponte en medio!, pasando de acólito a portador dun empresario daqueles do “Mercado Común” antigo, do inicial, máis coñecido como estraperlo: Fóra calzóns, e a nado, estivese a auga fría ou quente, catro quiliños de café, de cada vez, ao lombo, nun fol de cabra ben atado co cinto. ¡Ai se o Miño falase…! Pero o Miño, e co Miño o Limia, só cantaruxan, así que falará este servidor no seu nome, ¡agora que desapareceron as fronteiras, agora que entramos, agora que nos extraviamos, nisto da globalización!
Cousas así pasaban polos anos 40 / 50; onte, medio século. ¡Quen pensaba daquela nun tren supersónico, de alta velocidade, tal que Porto-Vigo, que suturase aquel roto, aquelas raias, aquelas lindes dunhas partillas dobremente reais! E mais case estou arrepentido de poñerme con este tema pois veño observando que os avances..., ¡quero referirme aos tecnolóxicos, pois dos outros habería moito que opinar!, van tan á presa, foxen, superpóñense con tal desconcerto e falta de asimilación que mesmo á xuventude actual certas cousas de fai tan só medio século parécenlles acaecidas na idade da pedra, ¡da pedra sen puír!
Non obstante, ¿quen non ten a curiosidade de saber que pasa/que pasou, na casa dos veciños, e de paso coñecer como nos foi con aquelas partillas que deron lugar ás lindes, aos arrós? Avanzando por este XXI, e aínda que hai/houbo apertas e comunicacións tan fraternas coma a antedita, pasma o feito da escasísima osmose dunha fronteira que sempre foi doada de traspasar; fisicamente, quero dicir. O século XX pasará á Historia polos seus descubrimentos, pola nosa emigración e polos análises microscópicos, ¡todo ciencia e todo técnica!, pero nós, os galegos, estivemos aquí, todo o tempo ao lado, sen saber se Portugal era reino ou república!
No ano 1936 esta fronteira, esta raia dos mapas sería tronzada, metro a metro, se non fose porque os nosos fuxidos sentíanse máis seguros nas carballeiras galaicas que nas urbes salazaristas. Por outra banda, nin todo era pastalaria en Portugal, nin pantrigo en Galicia. No que nos gañaban era no traballo da madeira, pois en picar pedra aí se ían cos canteiros de Pontevedra. En particular aos serradores portugueses débeselles a tala sistemática daqueles carballos, que deixaron de abeirar fuxidos para converterse en eucaliptais, ¡en eucaliptais antibióticos! Daquelas carballeiras fornecéronse as travesas de media España, amén dunha flota inxente de carros das vacas, así que, entre raís e chedeiros, trens e carros, foi Portugal, cos seus madeireiros, cos seus serradores, quen nos botou a andar, ¡que non a correr! Pola nosa parte, nós aliviámolos dos seus excedentes de café e de azucre, ¡coloniais!, pois eles preferían quedarse co té na súa inveterada fraternidade co mundo anglosaxón.
Cando este servidor comezou a explorar alén desas lindes fronteiras, fai disto medio século, largo, nas alturas do XX, o único que sabían de nós o noventa e nove por cen dos irmáns sureños era que os galegos pirrabámonos por deixarlles as nosas pesetiñas naquelas ruletas do seu casino de Póvoa de Varzim, pois o de Estoril estaba reservado para a nobreza castelá. ¡Que cousas, que tempos!
De abaixo-arriba, a súa lúa sempre foi Vigo, que o tiñan por meta das correrías domingueiras. A Ourense ían os catro invitados dos seus corenta correspondentes, vulgo estraperlistas, de fraco rocín, cando non de burro melenudo. De Santiago oíran falar, que por algo lles valera o Apóstolo na súa Reconquista, maiormente na batalla de Ourique, mesmo ao lado do seu Castro Verde, pero despois diso case esqueceron ao noso, común, Matamouros, convencidos polos ingleses de que aquel destripador de dragóns con xilaba fora San Jorge. Da Coruña só oíran referir, e para iso os oito sabios de Coimbra, que o seu Rei Fernando I, vido a Galicia no ano 1369, tanto acatamento tivo aquí, nesta Herculina, que ata pensou se non era un ataque. Feliz por semellante acollida e disposto a posuír longamente este Reino, acuñou moeda, tanto en Tui como na propia Coruña; de paso, liberalizou o tráfico comercial entre Portugal e maila terra prometida; organizou o abastecemento de cereal e de viño por vía marítima, etcétera, pero ao final colleulles medo aos báculos dos nosos bispos, propicios ao outro pretendente, aquel de Tras do Támara, circunstancia que levou ao seu Fernando a embarcarse con présa fuxidía, no ano 1373. ¡Daquela, adeus Coruña, que eu torno da túa ceca á miña Meca, á miña Lisboa, que esa é boa, fiel e permanente...; unha coroa certa!
En canto a Lugo... ¡Lugo tíñano esquecido, que non lles conviña lembrarse da súa hexemonía, compartida con Braga no reinado dos suevos! A Lugo, no XX, só chegou aquel cento de serras de aire ás que antes aludín. ¡Arborecidas eles, que devastaron o noso plantío mentres na súa terra adoraban, e conservaban, un bosque sacro, ese de Buçaco, un paraíso de cinco milleiros de especies arbóreas, traídas por imperativo real de todas e de cada unha das estadías dos seus galeóns.
Agora temémoslle á globalización, que non é para menos, ¡pero anda ti que as raias, o que tiñan de bo...! Nin secas nin húmidas, que todas mancan no peito, ¡e do peito pásase ao peto, que por algo andan xuntos, cunha tea de por medio! Caso á parte, pola súa desmesura, é a actual invasión dos bárbaros do Sur, dese Sur non tan remoto, que a nosa despensa non vai dar para nutrir este medio mundo, tan famento e esfarrapado, (amén de folgazán, dito sexa cunha paréntese, por se alguén me zurra).
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
¡Aquí me tedes: como bo galego, na escaleira!
¡Camiñante, si que hai Camiño!
Levamos XX séculos facendo Camiño, pola terra e polo mar; polo aire algo menos, que non hai constancia de que Ícaro viñese a Compostela. O noso señor Santiago, o primeiriño dos peregrinos da Gallaecia, tivo que vir polo mar, á forza, pois, de escarmentado Aníbal, ¿quen ousaba traspasa-los Perineos, e menos sen elefantes dispoñibles? O que está sen descubrir é se o Fillo do Trono veu nun daqueles trirremes que facían a rota Ostia-Tarraco, e despois, xa en terra, cruzaría a Meseta nun cabalo branco, acaso prestado, pois milagre sería que llo regalasen; pero tamén puido arribar nunha barca daquelas ladroeiras, que tanto podían vir á pedra de Porriño, coma ao estaño das Casitérides, e xa non digamos para levar o ouro do Azúmara (sobre 7.000 libras ao ano, segundo Plinio), o viño de Amandi, ou o trigo do noso Flammoso… ¡O caso é que veu!
Eu inclínome a pensar que o fixo
por Tarraco, pois, cando quixo irse, decepcionado da abstención galaica, ¡e iso
que se presentou nunha lista aberta!, ¿por onde retornou? ¡Por Zaragoza, por
xunto daquel Pilar, onde a Virxe lle esixiu que volvese ancas, que non
abandonase a terra verde, unha terra fecunda, por difícil que fose de fecundar!
Os camiños xerais, meu querido Antonio Machado, si que están feitos; e todos conducen a Santiago! O que lle falta a cada quen é o seu camiño privado, o íntimo, reflexivo e contemplativo. ¡Facédeo, que vale a pena, e se é por Castroverde aínda máis verde, o súmmum! No resto estou conforme con Machado; para dar fe diso, relembro aquí os seus filosóficos versos; en castelán, por suposto, pois ninguén me negará que a poesía, como voz das propias entrañas do poeta, é intraducible; pódese anosar, que diría Cunqueiro, pero nunca traducir. Aproveito para pedirlles aos meus paisanos de Castroverde que alcen, que realcen, o noso Camiño, o máis puro de todos xa que foi o inicial, por riba da prosa, que tanto o merece; ¿ou é que todos somos prosaicos? No ínterim, conformémonos coas verbas de don Antonio, que ben as entendemos xa que un galego, todo galego, comprende a Castilla, como un pai a unha filla! O contrario xa é discutible.
Caminante son tus huellas
el camino nada más;
caminante no hai camino
se hace camino al andar.
Al andar se hace camino
y al volver la vista atrás
se ve la senda que nunca
se ha de volver a pisar.
Caminante, no hay camino
sino estelas sobre el mar.
¿Para qué llamar caminos
a los surcos del azar…?
Todo el que camina anda,
como Jesús sobre el mar.
Yo amo a Jesús que nos dijo:
Cielo y tierra pasarán.
Cuando cielo y tierra pasen
mi palabra quedará.
¿Cuál fue Jesús tu palabra?
¿Amor?, ¿perdón?, ¿caridad?
Todas tus palabras fueron
una palabra: Velad!
Como no sabeis la hora
en que os han de despertar,
os despertarán dormidos
si no veláis; despertad!
el camino nada más;
caminante no hai camino
se hace camino al andar.
Al andar se hace camino
y al volver la vista atrás
se ve la senda que nunca
se ha de volver a pisar.
Caminante, no hay camino
sino estelas sobre el mar.
¿Para qué llamar caminos
a los surcos del azar…?
Todo el que camina anda,
como Jesús sobre el mar.
Yo amo a Jesús que nos dijo:
Cielo y tierra pasarán.
Cuando cielo y tierra pasen
mi palabra quedará.
¿Cuál fue Jesús tu palabra?
¿Amor?, ¿perdón?, ¿caridad?
Todas tus palabras fueron
una palabra: Velad!
Como no sabeis la hora
en que os han de despertar,
os despertarán dormidos
si no veláis; despertad!
-.-
P.S./ Unha simple curiosidade: De Tarragona tamén procedía o primeiro dos meus Vilabellas, que por iso conservo o “b” no segundo apelido.
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
-.-
¿É san
terlles envexa aos veciños?
Aínda que os cregos
digan que non, teño para min, ¡descubrino cos anos!, que a envexa sa, a
construtiva,
é un dos motores da civilización; se cadra, o máis eficaz. Eu mesmo, se non
fose por aqueles compañeiros da escola de Maxide que se ían ao Instituto, ou ao
Seminario, mentres eu só podía aspirar ao ripeiro das zocas, non houbese
acadado as forzas que tiven para pasarme a vida tragando libros…; ¡pero isto é
un tema subxectivo!
O que é obxectivo é que os irmáns Rielo, de Arcos dos Frades, Pol, “fundaron e montaron” un Museo Etnográfico que hoxe é a envexa dos Concellos que teñen esa carencia, máis que por falta de medios por falta de iniciativas. Con todo ser malo non telo, é peor a circunstancia de que están desaparecendo, ou extraviándose, as cousas, os artigos dignos de perpetua memoria; unhas, por deterioro, pero máis aínda, levadas, ¡porque hai xente, concellos e países, que queren e aprecian o que outros aborrecen!
¿Que non hai sitio? ¡Iso é un pretexto de mal pagador! Os irmáns Rielo mercaron esta casa histórica, que foi de don Froilán, onde a resistencia ao franquismo tivo un dos seus episodios máis cruentos. E seguidamente percorreron a contorna, estimando e atesourando o que outros desprezamos. Hoxe temos que pedirlles de favor que nolo deixen ver, cousa na que nunca foron egoístas.
¿Onde está iso de Arcos dos Frades? ¡Pois nas lindes do noso Condado, raiando co de Superata! Lembremos aquilo de que na escritura de venda dos Castro aos de Altamira incluíanse as terras de “Loaces…”
Como dixo Villarino (José Enrique), nunha ocasión recente, “Sería (imprescindible) localizar os principais recursos (etnográficos) para deixárllelos en herdanza aos nosos fillos e netos, e que non se perda a memoria do patrimonio”. ¡Pois todo é cuestión de envexa, te-la suficiente para plaxiar o que fan/ou fixeron os nosos veciños!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
¡Pobre San Andrés
de Teixido!
¡Pobre Santo Andrés, pobres dos pobres, pois non é cabaleiro o que non ten cabalo! Por engado, está iso do centralismo… Para Santiago, a mellora, terzo e medio! Andrés, máis humilde: Discípulo xa do Bautista, un dos primeiros chamados ao apostolado, que se esforzou en predica-lo Evanxeo en Palestina, Escitia, Epiro, Tracia…, para acabar morrendo en Patras de Acaya, precisamente en cruz, que por non considerarse digno de imitar a Cristo pediu que lla fixesen en forma de aspas…; en canto á lexítima, aquí na Gallaecia conformouse coa igrexa do Teixido. ¡Está visto que o que nace para pobre non chega a rico!
Pois fago saber que aínda non está revogada a sentencia que di que, “Ao San Andrés de Teixido irá de morto o que non foi de vivo”. Pero adoitamos desentendermos dese futuro, tanto no xeral coma no particular; e despois, cando veñen as consecuencias, as crises, sexan colectivas ou particulares, ¡a tirarnos dos pelos, se para entón pelos quedasen!
Queixabámonos
do centralismo madrileño, e iso que sempre o tivemos na casa, axeonllándonos
diante de Santiago. ¿E de seu irmán na fe e no apostolado, outro emigrante, que?
Pero o que esquece o home, lémbrao a muller, e do que non, ¡aí está Deus do
Ceo, que lle concedeu ao pequeno Andrés ceo, terra…, e mar!
O horto que lle tocou a Andrés nas partillas galaicas, ¡que aquí o tedes, de fondo!, é tan cativeiro, tan costeño, que nin os lagartos se teñen de pé, pero…, ¡mira ao mar, ese mar que é meirande có de Galilea!
Interpretación de
A. Trillo
Santiago,
que o levou de Covadonga, ten un cabalo branco, pero a San Andrés deulle Deus,
en compensación, un curro deles, de tódalas cores; quen o queira comprobar só
se ten que pararse, frear, no Curro da Capelada, no propio Teixido, monte
arriba.
E xa que é
Ano Santo para Santiago, acheguémonos, de paso, a este Teixido, aínda que só
sexa por egoísmo, por comodidade, pois ir de vivo é grato, pero…, de morto?
Moito nos preocupa iso de retira-los restos daqueles fusilados das súas “cunetas”,
cousa lícita e correcta, encomiable; moito construír panteóns marmóreos para
todos, pero…, o descanso eterno? ¡O que queira descansar, sen interrupcións nin
outras molestias, xa o sabe: Que se dea un garbeo previo, previsor, por este
Teixido! O que é teixos poucos quedan, pero, do demais? ¡Do demais hai de todo:
ceo, terra e mar!
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
¡O que está de Deus non o leva o diabro!
Aló abaixo, pero non, debaixo!
No meu artigo, “De
Castroverde a Castro Verde” (El Progreso 27 de Octubre de 1991), dixden: “...
Preguntáronme aló, nas rúas, nos establecementos, nas fábricas de mobeis, nas
de mantas de lá, na propia Cámara Municipal, en todas partes, polo seu
homónimo, polo Castroverde galego; preguntáronme todos aqueles ós que ensinei o
meu DNI co nome do meu pobo natal; e a todos aqueles irmáns díxenlles o mesmo:
O Castroverde de Lugo é un gran solar verdinegro, que muxe vacas en lugar de
ovellas; no resto, que era moi homologable, aínda que con outras actividades
predominantes. ¡Mentira piadosa! ¡Que máis quixeramos nós!...”
Achegando
os Castro Verdes
Pídolle ao
caro lector, -¡caro, de afecto!-, se é que algún teño, ou me queda, que me
acepte estas confesións subxectivas, coa promesa de non ser reincidente, pero
neste caso foi tan fonda a ferida persoal que me deixou cicatrices. Iso si,
tiven un bo Médico, este foino sen selo, un tal Manuel Muñiz Besteiro, Amigo do
Patrimonio de Castroverde, pero meu tamén:
Salvando distancias cosmogónicas, pasoume algo parecido ao noso paisano Colón, que encima de descubrir as Indias Occidentais (Américo foi despois), puxérono en ridículo e incluso o castigaron polo seu descubrimento. Sabía que existía, pero non puiden ir ata o ano 1987. Interesábame Grándola, Vila Morena, pero máis aínda ese irmán, ese “Castro Verde” sureño. E fun tan ben recibido, e tanto interese puxeron no que lles referín do Castro Verde norteño, que nada máis regresar ás terras da nosa Gallaecia, escribinlle ao señor Sousa Caeiros, daquela Presidente da Cámara, suxeríndolle, ou máis ben preguntándolle, acerca das posibilidades, pola súa parte, dun recoñecemento fraterno. A súa contestación, con data 27 de Agosto do ano 1987, ¡casualmente no día do meu aniversario!, - acompañada dunha cantidade inxente de material informativo-, carta que podedes ler na copia que inserto en “O meu, persoal, Códice Calixtinus”, foi o mellor agasallo dos que recibín aquel ano, PERO…, ¡o pero estivo no pasotismo do meu propio Concello, que se riron da miña proposta, comezando polo Alcalde de entón, e xa non fosen parar aqueles documentos, ¡estes tamén!, ao seu vertedoiro. (Ver hemerotecas).
A ferida quedoume sangrante ata o día en que Muñiz asumiu o temón…, e logrou que se nos tomase en serio facendo realidade a miña proposta de irmandamento! O propio D. Fernando Sousa, que seguía de Presidente da Cámara, veu ao noso Castroverde para facer realidade a promesa que me fixera 21 anos antes, e que por culpas alleas estaba pendente de realizar, segundo el mesmo recordou diante dos outros Alcaldes. ¡Que razón tiñan os nosos vellos, con aquela fe de entón, cando se rexían pola crenza de que, O que está de Deus non o leva o demo! Nesta última viaxe a Portugal non puiden ir cos meus amigos; fisicamente, quero dicir, pois en espírito sempre estou con eles, cos de aquí e tamén cos do Sur, aos que teño na máis alta das estimas.
Batalha de
Ourique. 25 Julho 1139.
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
A Serra da Ferradura
Esta placa foi posta no punto máis alto do Miradoiro, na Serra da Ferradura, para sinalar que,
. Se trata dun vértice xeodésico.
. Pero tamén, -hai outra chapa nun lateral que o pon-, que estamos a 1.029 m. sobre o nivel do mar.
Aínda así temos unha omisión, pois tamén cumpría informar, asemade, que, máis ou menos neste punto estaba a fronteira territorial entre suevos e bretóns. Daquela terei que facelo eu, aclaralo, ao meu xeito:
Non está ben falar mal
dos veciños, así que, cando non o merecen, o mellor é calar. Mais neste caso,
tratándose de bretóns, cos que compartimos esta serra, tamén chamada do
Pradairo, que iso de "Puñago" é un invento de certa Empresa,
confundindo nome e situación pois a zona propiamente dita do Puñago precede á
Vacariza, onde temos outro erro porque "Vacariza" vén de
"vacar", séxase, dun posto de relevo de monturas daqueles romanos tan
viaxeiros, ¡tan controladores!, na súa Vía Lucus Augusti - Lucus Asturum -
Gigia, e non das vaquiñas, das teixas dos suevos, que eses viñeron despois.
Os bretóns, polo Val da fonte do Eo (Fonteo), e nós, os do Val Verde
(Castroverde), destoutro lado; aquí o que compre é falar ben deles xa que ben
se portaron, ¡uns veciños excelentes!, que incluso se di que as nosas eguas se
pirraban polos seus cabalos, e de aí a raza equina actual da bisbarra. Aos desa
parte chamabámoslles, "Os do Val de Fonteo"; e a nós dicíannos,
"Os do Val Verde".
En certa ocasión na que fomos a por unhas garrafas de augas férreas...; pero non vos vou dicir o sitio concreto pois aquela fonte, dun valor inestimable, de presente xace debaixo do entullo dunha desas pistas da famosa Concentración Parcelaria... O caso é que lle pedín explicacións ao meu padriño e avó, como tiña de costume:
-Avoíño, isto da Ferradura..., polo ferro, non si?
-Si, e non. Máis ben por aquilo de que foi neste sitio onde perdeu a súa ferradura un meirego...
Daquela contoume o que sigue, máis ou menos con estas verbas, que aínda non se me esqueceron as súas historias, ¡e iso que ando nos oitenta!
Os bretóns, -que parte deles quedáronse en Francia, niso que se chama Bretaña francesa, daquela que fuxiron dos anglos-, traían, tiñan, un bispo de sona, un tal Mailoc, que erixiu unha igrexa en Bretoña, hoxe do Concello da Pastoriza, aí de par de Meira... Cando vaias por aló pregunta pola "Casa da Botica", (1) que a fixeron no mesmo sitio, e coas pedras daquela igrexa...; cousa parecida ao Pazo de Vilabade, que tamén saíu das pedras do convento dos franciscanos...
Con Mailoc oficiaba de sancristán seu tío Murdoc, que tiña méritos de sobra para ser coñecido polo seu propio nome, pero como se daba o casual da importancia daquel sobriño, bispo-príncipe dos bretóns desde moi novo, e coincidía que o tío tiña menos idade có sobriño, de todo iso cabe supoñer que lle dixesen así, "o tío de Mailoc", pois con ese apelativo pasou á Historia. Realmente só eran medio tío e medio sobriño pois o avó de Mailoc, ao que outros grafan, "Mailoce", casara en segundas coa Isolda da Fonte Minia, e daquela conxuga tiveron ese unixénito, Murdoc...
Meu neno, déboche aclarar que sei isto porque, tomando uns vasetes en Castroverde, nesa tan famosa taberna do Escardel, con outros mestres, coma min, dos de "a ferrado", demos en falar de que antes, antigamente, escribíase en pergamiño, séxase, nas peles dos cabritos. Nisto que se nos achegou un xateiro, e díxonos:
-¿Podo falar, que teño intereses no asunto? ¡Se mas pagan polo seu, véndolles unhas escrituras desas, que as teño eu, ben conservadas e ben sequiñas por certo, precisamente nun pelello de cabra! Dixéronme que podrecen se se abre o fol a miúdo, e daquela levan trinta anos sen saír ao aire, ¡que nunca máis volvín a miralas, e nin falta teño diso, que me tolean, pois maldito se as entendo, e iso que fun a tres escolas! Foi canto trouxo de capital meu avó, que nacera aló arriba, nese sitio que chaman "Os Currás de Bretoña", que cae de camiño para ir a Mondoñedo...
Medio se riron de min, -afirmou meu avó-, pero seguín co trato, e fíxenme cos pergameos do xateiro..., polo prezo dunha cántara de viño, así que aquel ano celebramos a festa do noso Patrón cheirando pergameos, pero sen cata-lo viño..., que o trasfegou aquel xateiro!
Daquela pasei máis dunha semana sen ollalos, por dentro, se entende, xa que, extinta aquela euforia tabernaria, maldito interese me quedara naqueles coiros, nin nos coiros nin no seu misterio, e cando o fixen reneguei mil veces da toleada de mercar semellante inutilidade.
-¿Chegaches a abri-lo fol, non si? ¡Polo que antes dixeches...!
-Si, meu neno, que para min os segredos dos asuntos sempre foron irresistibles... Custoume bo traballo desata-lo fol, e abrirlle a boca sen racha-lo pelello do seu interior, así que, cando din extraído aqueles pergameos, que eran cinco, tan enrolados estaban que logo parecían de madeira, e mesmo crebaban ao intentar estiralos, a miña sorpresa foi maiúscula, pois, ¡estaban escritos cunha tinta entre vermella e moura, tal que o sangue podre dun castrón, nunha caligrafía que se non era sánscrito mesmo o parecía!
Eu, a tal momento, seguía coa boca aberta, así que meu avó apresurouse no seu relato, seguramente para que puidese cerrala:
-Nin o comentei con túa avoa, pois aquel farol, aquel trato oneroso, merecía unha rifa monumental, así que collín unha atume nova, e paseillos a meu tío, ao Cura Gómez de Neira, para que mos puxese en cristián; quere dicirse, en papel de barba.
A estas alturas do relato nin que dicir ten que eu ardía en curiosidade progresiva, así que lles din aos beizos para preguntarlle:
-Avó, ¿iso de antes, iso da tinta...?
-Segundo me explicou meu tío, desa feitura só a utilizaron os bretóns. Facíana con sangue, pero non de castrón senón dos carneiros novos, dos años; e mesturábana con sebo, tamén do carneiro, macerando todo iso co zume dos ramallos de sanguiño, que tes que aprender a chamarlle Rhamnus frangula... O pigmento negro que lle engadían sacábano do sarrio do fume das súas chozas... Pero a todo isto o importante é a súa lectura, así que che darei en herdanza estes papeis, ¡xa que do demais, con tantos fillos, ides tocar a pouco! ¡Tes que prometerme conservalos en honra e memoria miña!
-.-
A tradución antedita é a seguinte:
.../...
Fíxose esta Crónica bretonante, (bretona, do país bretonante), por mandato de Dom Mailoce, Princepts Eclesiae Britannia Monasterium Maxime, glorificando ao seu tío Murdoc, de felice memoria.
Saiban cantos a vexan e entendan como é ben certo e sabido que os pastos do Monte Pradairo, alén do Castro dos Caranicos (o Castro do actual Caraño), foron gañados polo noso Murdoc, a perpetuidade, loitando coa asistencia de Deus contra eses godallos (2) de Sisnando Meirego.
Florinda Meirega, que Deus a garde onde a teña, sendo doncela de quince e filla de Sisnando Meirego, Tenente do Castro de Meira por mandato de Galaor, conde de Superata, foi requirida de amores polo noso Murdoc, co escalamento das tres cercas desa fortaleza na noite mais pecha deste século, e con só acariñarlle as meixelas, e con só bicarlle os liros cabelos, combados en mil bucles, Murdoc tivo por certa a extraordinaria beleza que dela proclamaba o bardo Rairiz da Pastoriza nas súas trobas.
Descuberto por unha sentinela do forte meirego, Murdoc non puido fuxir sen levar consigo á doncela, como é de lei nas regras das conquistas amatorias, así que aquela mesma noite, avisados tódolos guerreiros que oíron o corno de Murdoc, presentáronse no conventus, onde Mailoc os declarou, de iure, marido e muller, se ben de facto non puido ser, obrigados como estaban a cumpri-las sete noites de Tobías. Florinda, aceptando os usos e mailos costumes bretóns, deitouse na tenda de Isolda, nai do seu desposado, e daquela, sabéndose amada do seu raptor, ¡nin sequera chorou!
Esta que aquí se relata é a verdadeira historia de Murdoc, bretón ilustre, que non tería que escalar a torre meirega de haberlle concedido Sisnando aqueles esponsais coa Florinda, segundo lle pedira Mailoc en nome do seu tío, de paso que pretendía en dote as pasturas do Monte Pradairo, con cuios campos, abas e vales, en troco de recoñece-la Florinda como princesa electa da tribo bretona, que así se decidira, e así se escribira, no Concilio dos anciáns.
Malia sexa, e que Deus confunda, a Galaor, indigno conde e conde indigno de Superata, que con tres mulleres vivas, e todas cabe del, pretendía xacer coa Florinda Meirega, en pacto secreto habido co Sisnando Meirego, home vil e pai desnaturalizado, que por tal o temos.
...
Alancando nas vacas bretonas que, polo nevarío, baixaban pastar ao Crecente Minio, os criados e demais foreiros de Sisnando Meirego fixeron nelas gran mortaldade, así que a pobreza bretona clamou contra da beleza de Florinda, que tales desgrazas lles ocasionaba; mais non consentiu Murdoc que a nosa xente pasase privacións, nin lle era posible, nin quería, rompe-lo vínculo bendito polo seu propio sobriño Mailoc, cumpridas como xa estaban as sete noites de Tobías, así que, nunha daquelas de lúa minguante, con dez dos seus homes máis esforzados, encordou vinte vacas e un touro da gandería meirega, que estaban noitando nos campelos da Irimia. Dacabalo do boi cabestro púxose Murdoc, domado e arramalado cun viorto de xestas, que así foilles doado leva-lo gando arroubado en vindicación, para os currás da Bretoña.
Alancando nas vacas bretonas que, polo nevarío, baixaban pastar ao Crecente Minio, os criados e demais foreiros de Sisnando Meirego fixeron nelas gran mortaldade, así que a pobreza bretona clamou contra da beleza de Florinda, que tales desgrazas lles ocasionaba; mais non consentiu Murdoc que a nosa xente pasase privacións, nin lle era posible, nin quería, rompe-lo vínculo bendito polo seu propio sobriño Mailoc, cumpridas como xa estaban as sete noites de Tobías, así que, nunha daquelas de lúa minguante, con dez dos seus homes máis esforzados, encordou vinte vacas e un touro da gandería meirega, que estaban noitando nos campelos da Irimia. Dacabalo do boi cabestro púxose Murdoc, domado e arramalado cun viorto de xestas, que así foilles doado leva-lo gando arroubado en vindicación, para os currás da Bretoña.
Pasaran seis meses, seis meses pasaran, e Florinda, sentíndose nai, quixo visita-la súa para que a acollesen en paz, que así, de paso, non perdía os dereitos, que outros irmáns non tiña, e tampouco sería xusto que fosen herdar aqueles estados meiregos seus curmáns, nados e criados nun territorio alleo, en Polux (3).
A Meira foi soa, sen escoltas, e de Meira novas súas non viñan, nin as sentinelas do feroz Sisnando lle deixaban cruza-los foxos ao cabalo de Murdoc, impoñéndolle a humillación de que tiña que pasar a pé, desmontado e sen armas. Nin valeu a mediación do bispo Mailoc, así que seu tío quedouse incomunicado da súa Florinda, xa proclamada e recoñecida princesa bretona.
Tempo adiante sóubose que nacera un meirego de dúas razas, que así o cantaron aqueles pastores do terrorífico Sisnando cando subiron aos magostos da Bretoña por indicación da súa princesa, que non renunciaba a ser bretona adoptiva. O neno foi baptizado de Vermudo, que para os meiregos significaba "xabaril”, “porco bravo", por un anacoreta da Irimia, que era coñecido como Bubdelio o Eremita, alí mesmo, nas frías augas do Pedregal, augurándolle fortaleza.
Murdoc, no ínterim, desesperado polo secuestro en que tiñan á súa dona, e tamén ao seu fillo, chamado a ser príncipe bretón, que mal o podía ser sen cambiarlle de nome, que lle querían dicir Biniaouer, que en bretón significa "gaiteiro", ou "harmonioso", todo o contrario dun xabarín, dispúxose a reta-lo Sisnando, consistindo a lide en que Murdoc recuperaría nai e fillo se chegaba primeiro á estrema, séxase, ao Alto do Miradoiro. Caso contrario, sería encadeado de por vida nos sotos do Sisnando.
Foi Deus que, segundo ían subindo polas chousas dos caranicos, o cabalo do Sisnando encabuxouse nunha pena, e deu en coucear, ¡perdendo unha ferradura! Vitorioso Murdoc, recuperou coa muller e co fillo, a posesión das penas "da Ferradura", compartidas de alí en diante cos suevos do Val Verde en prenda de boa veciñanza!
A data deste documento
non lle foi traducible ao Cura Gómez de Neira, ¡o que agora se di, un
Filólogo!, pero o resto valeu a pena, ¿non si? ¡Valeu, custou, unha cántara de
viño, do bo, daquel que tiña o Escardel de Castroverde! Serve, ademais, para
demostrar que os preitos de veciñanza..., pérdeos aquel que os gaña! ¡Cantos
misterios da Historia, cantos pergameos, non andarán, aínda, por aí,
empoeirados, gardados por mans profanas e incultas, como pasou neste caso!
Notas:
(1) A "Casa da Botica", edificada no solar da igrexa bretona, estaba de par da praciña axardinada de Bretoña, e foi arrincada, coma quen extirpa a moa do xuízo, ¡para que os autos se sentisen cómodos e ben aparcados!
(1) A "Casa da Botica", edificada no solar da igrexa bretona, estaba de par da praciña axardinada de Bretoña, e foi arrincada, coma quen extirpa a moa do xuízo, ¡para que os autos se sentisen cómodos e ben aparcados!
(2) Aquel Cura explicáralle ao seu sobriño, meu avó, as queixas que tiña Murdoc en contra dos frades de Meira, protexidos e/ou conselleiros do tal Sisnando, ¡indubidablemente que foron os anteriores aos cistercienses, que estes si que eran cultos, que por algo tiñan de Comendador ao Ares de Maxide, pero omítoas aquí por brevidade, deixándovos tan só o seguinte paragrafo daquel escrito, que me resultou especialmente gracioso: C´hweh merh Gweru war c´hweh marh kalloh ha c´hwehmanah war o lerh..., séxase: "Que as mozas sexan virxes, e que os seis frades sexan uns godallos, a min iso non me desacouga..."
(3) Hoxe, superado o seu paganismo, a esa bisbarra de bocarribeiras chámaselle Pol.
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
As parroquias
San Cipriano,
patrón de Montecubeiro
|
¡Parroquia, paroikía, concepto sacrosanto, e como tal, digno, merecente de ser cultivado e coidado! A parroquia fíxonos, e por tanto, parroquia somos: ¡Dende a pía bautismal, nada menos!
Neste país, as primeiras parroquias foron os castros, pero despois viñeron aqueles desafiuzamentos dos depredadores romanos, ¡7.000 libras de ouro arrincadas da nosa Gallaecia, nun ano, e transportadas a Roma, á Casa Grande, segundo Plinio! Non quedaron os castros baleiros, en xeral non, pero os que tiñan músculos pasaron a lucilos no Lucus de Augusto, ¿ou quén lles ía facer esa caixa redonda, xigantesca, esa cova de Alí Babá, tan urxente e tan necesaria que foi para evita-lo extravío daquel ouro tan…, tentador?
Seguro que no
ínterim araron as mulleres, como pasou na do 36; ¡e de noite, fiaban, ademais
doutras funcións propias do seu sexo! En paralelo, os druídas estudaron para
crego, na escola de Santiago, ¡que xa daquela era universal, universitaria!
Retornados aos núcleos de procedencia, agora cumpríalles bautizar, crear
parroquia, encabezalas; fixeron moitas, ¡3.781 chegou a ter Galicia!, porque
non todo o mundo dispoñía de cabalos para ir lonxe aos cultos, para visitar
centros parroquiais illados. ¡Os
cabalos, coma o ouro, criábanse en Lugo, pero acababan en Roma!
Os suevos inventaron os cultos de tarde, a segunda rolda, rotándose para muxi-la vaca, e atende-lo xatiño, e face-lo caldo…, moda, costume, uso ou necesidade, que chegou a moitos de nosoutros, onte mesmo. ¡A Misa de tarde, a da mocidade!
Os suevos inventaron os cultos de tarde, a segunda rolda, rotándose para muxi-la vaca, e atende-lo xatiño, e face-lo caldo…, moda, costume, uso ou necesidade, que chegou a moitos de nosoutros, onte mesmo. ¡A Misa de tarde, a da mocidade!
A todo isto,
segundo a tradición, o meu Montecubeiro foi abandonado cando se esgotaron as
minas, maiormente as do famoso Eiladrán, pero non definitivamente xa que reunía
condicións excepcionais para acoller ermitáns. Igual comezaron pola Valga do
Santo Estevo, fonte, soutos, etcétera, pois darlle o nome do protomártir indica
que iso foi remotísimo, dos primeiros lugares con advocación relixiosa,
recollida acaso do propio Santiago.
Valga do Santo Estevo, entre Veiga e Maxide.
Xunto do rego desta vaguada estivo o eremitorio.
Cando se foron
facendo co terreo, segundo ampliaban as rozadas, decatáronse de que precisaban
unha atalaia para controlar a tantos braceiros, así que achantaron un nome de
categoría, outro, medio a
medio do Couto: ¡San Cibrán!
Este nomeamento, esta elección, non
foi gratuíta; nin gratuíta nin aleatoria; case me atrevería a dicir que foi
unha reacción fronte ás tiranías romanas: ¡San Cibrán era cartaxinés! Nado en
Cartago no 200, Thaschus Caecilius Cyprianus abxurou do paganismo romano aos 35
anos, converténdose ao cristianismo tan pronto tivo oportunidade de coñecer a
fondo a doutrina dos mártires. Foi ordenado bispo por aclamación popular, en
mérito á súa sabenza e ás súas virtudes. Virtuoso e sabio, tiña que acabar como
acabou: ¡mártir! Pero mentres o deixaron vivir, el non deixou de predicar,
dándonos unhas leccións teolóxicas que aínda hoxe son dignas de tomar en
consideración pola fondura do seu pensamento; en particular, a súa esexese do
Noso Pai, a virtude da humildade, a conformidade coa vontade de Deus e mailos
bens da paciencia.
Con un Patrón da maneira, podía ser outra a historia de Montecubeiro, a historia dos seus afillados?
Con un Patrón da maneira, podía ser outra a historia de Montecubeiro, a historia dos seus afillados?
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
¿Amigo, ou escravo?
A miña filla, Estela, co can dun
veciño.
Sempre se
dixo que o can é o mellor amigo do home; daquela, se o é do home, da muller con
máis razón xa que foron elas, primordialmente elas, nos últimos séculos, as que
lles acondicionaron as sobras da comida doméstica. Isto en pretérito, pois
desde que nos masificamos nas gaiolas das urbes o can tamén cambiou de vida.
Tiña ganas de poñer por escrito estas reflexións, pero debo informar de antemán que igual serei algo subxectivo neste tema por…, ¡direino: por escrúpulos de conciencia!
No ano 1958, en pleno asedio de Ifni, Mary Paz, ¡estabamos en guerra, pero aquela criatura encantadora, entón unha nena, era a paz personificada!, regaloulle ao noso fillo Pedro Paulo un canciño precioso, de non sei que raza, ¡hai tantas!, branquiño, de corpo pero tamén de alma. Si, de alma, porque aínda que a deles non sexa inmortal, Deus infúndelles o seu sopro vital, así que teñen unha certa forma de espírito, ou non serían dóciles.
Mary Paz era a neta do noso nunca ben ponderado defensor, aquel xeneral, laureado, ¡unha soa vez, aínda que en Ifni mereceu outra, pero as súas discusións e desobediencias con Franco eliminoulla!, Mariano Gómez-Zamalloa e Quirce, que ademais de valente era intelixente pois, do que non, non houbese elixido por esposa unha monfortina. Eu, servidor, que me criara no monte, no Montecubeiro, precisamente por non darlle ao obsequio a debida categoría e agradecemento, non aturaba ter secuestrada aquela marabilla da Creación, encerrada a maior parte do día nunha habitación, e iso que se trataba do piso dun Banco, nada menos que do Banco Exterior de España, Sucursal de Sidi Ifni, mais o cadeliño, listo si, pero de caixas fortes non entendía, nin diso tiña obriga. Propúxenllo á miña dona, e concordou comigo en que aquela criatura encantadora merecía algo máis que oficiar de xoguete dun neno. Con nós, sempre con nós, non tiña liberdade, e tampouco ocasión de namorar, dereito inalienable de todo ser, por animal que sexa. Aos poucos cadeliños que había na asediada Sidi Ifni leváranos para as trincheiras do cinto defensivo, cinco a dez quilómetros terra dentro. Na cidade, na capital, as mulleres dos militares dedicaban os Asistentes dos seus maridos a lavarlles e pasarlles o ferro ás súas bragas, entre outras funcións propias daquel señorío, daquel imperialismo trasnoitado. Propuxémoslle ao entón Capitán, noso paisano e amigo, Blanco Roibás, de Palas de Rei, que se fixese cargo do cadeliño, manténdoo coas sobras do rancho, que non sería moito, pero algo sempre queda nas perolas castrenses, que así gozaría de liberdade, de liberdade montaraz, e de paso atoparía unha femia, dado que toda ou case toda a poboación canina da provincia ¿51?, seguía en vangarda.
Ao neno dixémoslle que o cadeliño se nos escapara nun descoido da mora da limpeza, que deixara aberta a porta do piso, e que aquel desertor tampouco volvera ao pazo do Gobernador… ¡Sufrimos todos, pero en ben da sacrosanta liberdade á que ten dereito todo semovente!
¿Por que tiñan aos cadeliños nas trincheiras? Así as señoras quedaban máis desocupadas, máis despreocupadas, con máis tempo para xogar ás Damas, no Casino, máxime con aquel asedio marroquí interminable, que lles rebaixara o número dos Asistentes, de dous ou tres a un! E logo que os cadelos entretiñan aos soldados atrincheirados, á vez que se poñían nerviosos, -os cadelos, pois os soldados, sempre-, se cheiraban, se se aproximaba demasiado unha xilaba, pero…, ¡non todo o monte é ourego, que en Ifni abundaban as chumbeiras! O noso ex, aquel cadeliño, un bo día, ¡un mal día!, seica se apartou da súa Unidade de adopción para compracer unha cadela que quería festa, e fóronse de parrafeo por tras duns argáns fronteiros, poñéndose a brincar precisamente no sitio onde o siroco levantara a terra que disimulaba os arames dun acio de minas. ¡Plum! Can e cadela fóronse, ipso facto, ao paraíso dos cans, en pleno éxtase! En definitiva, que a liberdade é boa, pero os seus límites poden ser perigosos.
Aquel episodio faime obsesiva a miña preocupación pola vida señorial destes canciños actuais, peiteados, perfumados, arroupados incluso, pero…, ¡encadeados!
Descarto,
por suposto, os cans dos cegos, os “policías”, os localizadores…, tan útiles á
humanidade que merecen ser condecorados, e por ende, son necesarios,
utilizados, optando sempre polo mal menor, mais, eses señoritos de compañía…?
Deses compadézome.
Cans de caza que, despois de telos escravizados, toxeira vai e toxeira vén, cando torna a veda, ou cansan, ou estorban na casa, ¡veña, ao monte, outra vez, pero desta para soltalos, para abandonalos nas quimbambas, nun lugar agreste do que lles sexa imposible o retorno! Cans castrados, en particular se son femias, para librarse de partos alleos. ¡Algunhas non queren os propios, para canto máis os das súas mascotas! Cans pechados nas segundas vivendas, ¡para que as garden ata o sábado que vén, por se volven! Neste caso, a despensa que lles deixan, é suficiente, axeitada; non se lles pasarán as viandas? Cans celestina, para que, co meu de man, se pare a falar comigo o veciño/a veciña, que tamén os hai que buscan, pero, tímidos que son, sen cadelo non ousarían declararse! Cans que nos fan pasar pola vergoña de ter que agacharnos na rúa, tras deles…, por incontinentes!
Pararei, pois estas formas de escravitude son innúmeras, e van a máis. Paro, pero invito a meditar: ¿fixemos, ou non, da raza canina unha sorte de parias, de escravos? Alguén aínda dirá que lles estivo ben, por pasarse de dóciles! E teñen a súa razón, pois aos tiranos hai que ladrarlles a tempo, que despois, de apoltronados…, nin con missiles!
Xosé María
Gómez Vilabella
-oOo-
Pasa a
Miscelánea -III-
No hay comentarios:
Publicar un comentario