A NOSA EMIGRACIÓN
Escultura do Emigrante. Mosteiro (Pol)
Xosé María Gómez
Vilabella
A NOSA EMIGRACIÓN
¿A emigración, unha mala fada? Neste exame
de conciencia social ao que nos somete a crise actual, un capítulo dramático,
é, foi, o da nosa emigración: ¿Que pasou cos seus froitos, levounos Deus
ou foi o demo? Esta análise é de Exame de Estado, que nin aquelas do
Bacharelato antigo. ¡Non fixemos bo uso duns aforros tan suados, tan suados e
tan doentes, así que se evaporaron en cantidades masivas, inconmensurables,
pois sabido é que, a maiores, nos Bancos dábamos o epígrafe de “Turismo” ás
remesas dos emigrantes…, cumprindo aquelas consignas ditatoriais que tiñan por
finalidade o engano de que España era turística e non migratoria! Primeiro, mal
rexistrados aqueles fondos sacros; e despois diso, mal empregados, ou
empregados fóra de Galicia. ¿Queixas? ¡Ningunha, que xa o dixo Castelao:
A epidemia, a gangrena, víase vir, que a vimos todos menos os políticos, os
gobernantes, máis atentos ao seu que ao colectivo. ¿Lembrades aquel slogan do
noso Fraga que dicía: España es diferente? Ata o puxo en inglés, Spain ist
different, como para dicirlles aos ingleses que se eles eran raros, nós
aínda máis. A diferenza estivo en que eles administraban, mentres nós
presumíamos co noso orgullo imperialista, ¿virtude? da que aínda conservamos un
quintal! Entón, de qué nos estrañamos?
Para non recaer nos mesmos pecados, pereza, soberbia, prodigalidade…, coido
que non sobra botarlle un repasiño á meirande fonte de ingresos que tivo
Galicia, “ama de cría de media España” nos últimos cen anos: A nosa emigración.
Así se retrataban na
Arxentina..., cando prosperaban!
Esta, coma o seminario, cada cousa no seu estilo, imprimen carácter; iso é
indiscutible. Sempre emigramos pola tona, os máis fortes, os máis decididos, os
máis sufridos, os máis xenerosos; cousa, circunstancia, que non quere dicir que
non quedasen no territorio outros igualmente válidos, pero con estes, de par
destes, queimaron as zocas na lareira os da friaxe connatural, un lastre, un
freo evolutivo, aquela mestura, co que resultou un fermento xeracional morno,
por debaixo da clase, da categoría, emigrante.
Casualmente, dispóñome a redactar estas reflexións aquí na Coruña, ao
regreso do funeral dun castroverdense case centenario, coas cinsas retornadas
ao seu lugar de orixe; ¡un carballo do mesmo zume cós do noso Campo da Feira!
Este señor, -estou seguro diso-, ademais da súa fortaleza, física e anímica,
¡era de Castroverde!, chegou a estas alturas, á súa idade, grazas ao terrón,
pero tamén ás árbores deste Cantón da Coruña, pois por elas, con elas, por esta
illa verde, atenuáronselle os transplantes: Pola mañá, ou de tarde, chovese ou
fixese un sol de praia, era rutineiro atopalo no seu paseo cotián: -¿Qué fai
aquí, a estas horas; non foi almorzar? –Estou de volta, que non sei saír destas
árbores; fanme acordar da nosa Veiga do Olmo…! -¿Danlle ledicias ou señardades;
qué lles atopa? –Mira ti a cousa; é que se non fose por eses autos que pasan
bruando, eu, aquí, nesta carballeira…, feliz! –Señor, o único que non temos nesta
herculina son carballos… -¡Xa! ¡Pero están no meu cerebro, nas miñas
lembranzas!
¡Canta expresividade, canta filosofía en tan poucas verbas, nas dun
emigrante!
Pode parecer anecdótico pero no meu criterio este caso reflicte un amplo
panorama das consecuencias socio-económicas da nosa emigración: Alí, no pórtico
da súa parroquia, unha colonia de ex, de retornados; e seguro que faltaba algún,
deses que non len as necrolóxicas dos periódicos, nin lle atenden á radio por
falta duns audiófonos.
Identificados coa leontina de ouro, que é o pasaporte de retornado, da
maior parte dos que volveron no século XX. Algún aínda loce un traxe de alpaca,
propio ou herdado de seu pai. De sombreiro, case todos. Multitude, pois: novos
e vellos; unha xente cargada de historia migratoria, con raíces e pólas.
O fillo e maila nora trouxeran consigo ao patrucio, fai anos; o fillo, nado
na emigración e retornado aos aires da prosperidade española, fartárase do seu
ensilaxe e colocouse, ¡oh ironía!, nunha axencia de transportes. Dous netos do
finado, estudantes perpetuos…, á espera de que os axunten na Xunta. Unha cuñada
del, viúva dun Policía Armada, engurradiña pero sorríndolle á vida, ¡esa vida
que a librara de carretar feixes! Intercalados, a miña dona e mais eu,
servidor, entre aquela xente, coñecidos ou non, “colegas” en definitiva posto
que nós tamén emigramos ¡alén do Estreito!, naquel “evento” fúnebre estivemos
conversando, rumiando, no tema da emigración, tan fondo e tan amplo que nunca
se esgota, de poliédrico que é!
Aqueles ex non sei se rezarían polo seu colega pois as igrexas son tan
pequeneiras que a xente, ao non caber dentro, quédase no atrio, ¡facendo
relacións públicas, por suposto!, pero o que é firmar…, a feito! ¡E ningún o
fai co dedo, a Deus grazas, pois ía sendo hora de que se esgotasen os
analfabetos! Todos tiveron escola; ¡escola e mapas, así que estes, os desta
xeración a lo menos, soubemos se o país de destino estaba ao Norte ou ao Sur,
ao Nacente ou a Poñente. Con estudios superiores, daquela, poucos, e quen os
tiña só emigraba da aldea para a cidade; ¡non emigraba, ascendía! Os outros, a
inmensa maioría, coas catro regras aritméticas, a traballar, no que houbese, no
que atopásemos, no que nos proporcionase un parente, ou un veciño predecesor!
Se algo rezaron aquel día seguro que o fixeron en latín, na linga da nosa
liturxia, da vella, anterior ao Vaticano II.
Con iso e con todo estas xeracións sacaron adiante unha colección de fillos,
sen taras, tan axeitadamente educados que nun noventa por cento déronlles
estudios universitarios; destes, calcúlase que remataron carreira superior un
vinte; e das de media, un sesenta, segundo estimacións. ¿Pódeselles pedir máis,
a calquera deles?
Esta mostra local, para min, implica moitas cousas: que estes paisanos
partiron dun distrito puxante, pouco letrado pero de bos enxertos, con boas
pugas; que se tratou, en xeral, dunha xente de alta moralidade pois onde
escasea a virtude os fillos tenden a descarrilarse. En definitiva, que esta
clase de persoas, con este vigor, se tivesen oportunidades no seu propio país,
sen os tropezos e mailo desgaste que leva toda adaptación a un medio diferente,
xeralmente máis complexo, houbesen producido con abundancia nos puntos da súa orixe
de ter aquí unha base industrial local, uns niveis de prosperidade, propia e
participada, que non é difícil de imaxinar.
No “cóctel” daquel enterro, quen había e quen faltaba? Non lles vou facer
unha biografía, de tantos que eran, e logo que dos emigrantes pouco sabemos,
fóra daqueles “díxome, díxome”, propios ou inventados pola prensa local, séxase
polas comadres da veciñanza. Captado deses ¿chismes? vou lembrar algún dos que
non estaban, dos que ¿descansan? entre outros, nos cemiterios de: A Chacarita,
de Buenos Aires; Consolaçâo, en Sâo Paulo; o Colón, ademais doutros 21, para
aos da Habana; Guairita, en Caracas; ou o da Dolores, que recolleu as dores de
México, ¡algunhas! De América non volveu aquel Pérez de Maxide, que fuxiu co
amparo duns parentes seus, os famosos Varela-Portas, despois de matar a seu
irmán e de tiralo ao pozo da casa; ¡celos, porque os dous seica estaban
namorados da mesma rapaza! Volveu, pero despois da prescrición dos trinta anos,
o Cancio de Pumarín, que tamén por celos, -díxose-, matara ao Miranda do
Escouredo. Fuxidos das quintas, para librarse das guerras de Marruecos, conto
polo menos unha ducia, dos que só volveron dous ou tres.
Tamén os houbo que tornaron, ¡a fortiori, expulsados! Falouse dun tal
Narciso, que en Sâo Paulo distribuía butano; ¡e de paso atendía ás esposas que
estaban soas, ou insatisfeitas, ou abandonadas! Estando en plena función con unha
delas, volveu inesperadamente, das súas manobras, o seu capitâo..., e tanto
medo lle colleu aquel Narciso que seica se tirou pola ventá, e sen recoller os pantalóns!
¡Adeus butano, porque alguén lle fixo coller o primeiro dos barcos que volvía
para Vigo; o barco, si, pero nin da garota se despediu!
En definitiva, que a emigración tivo moito de drama, pero tamén, nalgún
caso, un pouco de traxi-comedia.
En xeral, as motivacións dos embarques, as serias, foron penosas e
múltiples. Espallando un pouco:
-O seguro dos nosos vellos estaba, era, consistía, en facerlles unha
mellora en terras aos primeiros, aos morgados, así que, para os segundóns e
para as feas, pois as ricas e guapas non tardaban en casar, pouco quedaba, e
por veces, nada. ¿Solución? ¡A carta de recomendación, o embarque!
-Librarse de África, pois o “¿seguro?” era caro, invitaba a paga-la pasaxe
clandestina, e desde a Herculina á
Marola nunha lancha onde os esperaban os buques ingleses, (“O que chega
á Marola xa pasou a mar toda”)! Isto máis ben para os que entraron en quintas
antes do ano 1928.
Outras motivacións: Cada emigrante un caso, unha circunstancia, así que pouco podemos sintetizar, pero hai que darlle a razón ao Vicente
Risco, que dixo, no 1930, ¡precisamente no ano en que nacín eu!, que “Só
embarca o que ten un modo de vivir insuficiente ou modestísimo”. Circunstancias
predominantes: A extrema subdivisión das terras, pois as enfermidades foran a
menos e a prole a máis, sen contar conque despois de conquistada Granada xa non
houbo condes de Lemos que levasen aos mozos pola península abaixo, para
reconquistar e seguidamente repoboar. Daquela, as melloras dos morgados. Tamén
se foron algunhas rapazas, ambiciosas ou decorosas, algunha delas con fillos
naturais en perspectiva, etc., etc.
A decisión de emigrar, e tamén a elección do país de destino, dependeron en
moitas ocasións da influencia determinante dos veciños e dos parentes,
retornados ou aínda non. A indución, o embullo, -segundo a terminoloxía
cubana-, procedía máis ben dos familiares que, coas súas historias, máis ou
menos fantásticas, inducían a emigrar a moitos mozos desexosos de ampliar os
horizontes do seu rural. Tamén se deu o caso contrario, segundo refire a miña
dona, pois seu tío, Ramón Castiñeira, que chegou a ter unha farmacia en Sagua
la Grande, onde tamén foi alcalde, mandoulles unha carta ás irmás na que lles
dicía que prefería velas camiño do cemiterio que embarcadas para Cuba.
Quedáronse en Pol, e casáronse con morgados.
Farmacia do
tío Ramón, en Sagua la Grande.
México, cos brazos abertos para os exiliados da nosa guerra. Tras da derrota
republicana na incivil (1936-1939), México acolleu entre 20000 e 25000
refuxiados españois, de 1939 e 1942, grazas á iniciativa do presidente Lázaro
Cárdenas. Destes refuxiados, unha boa parte deles galegos, estímase que a
inmigración «intelectual« ou de «élite»3 conformaba
aproximadamente un 25 % do total (uns 5,500). Unha anécdota de mexicanos:
Despois da guerra volveron para Coruña tres socios do país, que trouxeron tres haigas
preciosos; soubérono tres ministros, dos que viñan con Franco para face-lo
Consejo de Ministros, e mercáronllelos! (Alguén dixo que foron regalados). Con
iso fixeron amizade, e os de Franco concedéronlles canto quixeron, así que
seguiron prosperando aquí, na Herculina.
Praia de Riazor
Fracasos colectivos. Dous foron os máis
notables, os dunha transcendencia meirande: O Crac da Bolsa de Nova York, do
ano 1929, que empobreceu Cuba. Un dos afectados foi meu tío Alfonso
Carrodeguas, (pai da artista, avogada e xefe de prisións, Mercedes Cora) que
tiña unha pastelería á que deixaron de acudir os americanos; volveuse para
Galicia, e mercou un Ford, xa que tiña coche e carné na Habana, co que se
dedicou en Madrid, inicialmente, a taxista. De segunda crise, a Revolución de
Fidel Castro, no ano1959, consecuencia da cal os máis decididos fuxiron. Podo
citar ao Manoliño de Candal, que acabou na Coruña, durmindo detrás dos bocois
na taberna duns amigos..., ¡que aqueles tiveran a precaución de traer os seus
aforros para Galicia, meses antes! E tamén á María Seoane,
(El Progreso, 7-5-1993, artigo de Antonio Barba)
pero o seu drama, o principal daquel retorno, non saíu no periódico;
pregúntenlle á miña dona, que foi a que lle pagou unha ampliación da súa
estancia..., en vista de que non a recoñeceron, non quixeron, os que tiñan a
obriga de facelo!
Os cubanos, naqueles anos de esplendor, trouxeron moito e fixeron moito en
Galicia, pero os da Arxentina, en xeral, trouxeron menos diñeiro e máis
cultura. Cito, como notable e modélica, a fundación da Unión de Montecubeiro,
¡que con Franco no poder ocasionou 15 fusilados.
Definiuse así:
Unha escola financiada por indianos; ¡unha non, un cento!, a que anuncia
esta placa:
Ademais das escolas, débenselles aos indianos uns cantos cemiterios
parroquiais, e neles, os mellores panteóns. ¡Sempre as súas exhibicións, en
parte como máscara para encubri-los fracasos!
De África, que? En Ifni, e tamén
no Sáhara, a prole, o proletariado, era canario, mesturados con algún soldadiño
galego que, ao licenciarse, quedáronse na A.O.E., abrindo un tenducho,
maiormente de comestibles e de bebestibles. Os fareiros eran todos galegos,
pero de oposición, ¡cultos! Tamén eran galegos, ¡galegos pasados ao castelán!,
a maior parte dos militares de profesión, predominando os de “cuchara”, os de
“culler”. Caso único, histórico, aquel afiador que, desde a súa Nogueira de
Ramuín chegou a Sidi Ifni ¡dándolle a roda!, da que só se baixou para subir ao
transbordador Alxeciras-Ceuta.
Deixando a emigración americana e
maila africana; dándolle a volta ao mapa: a europea.
Os nosos xa ían mellor preparados, escolarizados sen excepción, pero, ¿o
francés, o inglés, o alemán...? ¡Ese foi o seu purgatorio para subir ao ceo! Vou
tomar como exemplo Suíza, que a recorrín, e que a examinei a fondo,
profesionalmente, así que podo considerarme unha testemuña de excepción. De
Alemaña só pateei a Selva Negra; e por Francia andei en coches, iso que chaman
turismo!
Se mareado saín de Lavacolla (¡Seguen conservándolle o nome; será que os
peregrinos seguen lavándoos nas súas augas?) pola presencia daquelas
despedidas, que tanto lembraban as dos indianos pretéritos, que ata temín que
lles ocorrese algún desmaio na escaleira daquel avión do Intraflug, mareado e
desconcertado, máis aínda, naquel pase de aduanas onde a min me invitaron a
pasar polo salón das autoridades mentres os meus paisanos, na sala contigua,
foron despoxados das comidas e das bebidas que levaban das súas aldeíñas.
Díxenlle á miña dona, coa emoción imaxinable: “¡Aínda hai clases, clases e
castas!”. Tamén o captara ela, tamén, pero non abriu a boca, que non lle fixo
falta, que ben se lle notaba a emoción comparativa.
Nós, para o hotel; e os nosos paisanos, ¡a saber para onde! Por certo que
no hotel botei man do meu francés, xa medio esquecido, pero fun inoportuno pois
o mozo de admisión, perspicaz que era, e ben o demostrou, contestoume..., en
galego! A vergoña que sentín polo meu, polo noso, ridículo tamén foi de
antoloxía, aumentada cando aquel rapaz nos acompañou ao dormitorio reservado, e
nos dixo..., onde había que darlle á cama para que funcionase..., o colchón
vibratorio! -¿De onde es ti, rapaz? -¿Eu; de Pol? -¡Celebrámolo moito, pois eu
sonche de Rois! – Explicoulle a miña muller, e todos contentos, pero eu pensaba
anotar, ao día seguinte, o seu nome e maila dirección da familia, cousa que
lamento non facer daquela mesmo, por cansados que estivésemos, pois ao día
seguinte díxome outro dos mozos, pero este en francés, que xa non estaba o noso
paisano, que fora trasladado para Zürich, noutro hotel da mesma cadea; ¡subíndoo
no mapa, e subíndolle o soldo! Despois, cando fomos a Zürich, tan atarefado
andei, parando noutro hotel, que nin ocasión tivemos de ve-lo polense, pero a
quen si vimos, no noso, no outro hotel, foi a dúas mulleres da limpeza, que nos
dixeron que tiñan familia..., ¡en Vaille! É o único que tivo de bo a
emigración, que había, ou se facían, coñecidos, en todas partes!
Partindo destas mostras, ¿que; hai meigallo na emigración? ¡Por suposto que si! Desviáronse enerxías; podreceu a xente coa humidade
da melancolía, coas bágoas que choraron; dividíronse as familias; anuláronse os
apoios, as interaccións, xerando envexas, malditas envexas case sempre carentes
de fundamento pois o que chegou, ou se estima que chegou, mundo adiante, algo
máis arriba, salvo aventureiros, foino por un esforzo inxente, invisible para
os do país pero desgarrado para o emigrante. Foron logros indiscutibles dunha
austeridade que, coido, só coñecemos a fondo os que os seguimos, os que andamos
cerca deles. ¿Nos Bancos...? ¡Si, maiormente nos Bancos, que foron os mellores
confesionarios da emigración, dos resultados da emigración! En definitiva, que
se alguén medrou por golpes da súa sorte, a sorte é tan tola que ninguén lle
pode botar culpas polos éxitos arbitrarios, ou inmerecidos, nin para acó nin
para aló de Castroverde.
Pero os cartos da nosa emigración, da galega estou falando, foron mal
sementados; este é un tema complexo, e hai que puntualizalo: Ante todo, dou fe
de que as contas dos nosos emigrantes, maiormente polos anos 70, rebordaban
diñeiro, e como en Galicia non se daba invertido, ¡ala, os remanentes ían parar
a Madrid, Barcelona, Bilbao...! Para os bancarios que nos tiñamos por
galeguistas aquilo era un calvario; tanto, que non sería meirande se nos
levasen a auga do Miño, tal que en cisternas aéreas.
Dun xeito especial os procedentes de Venezuela, convertidos aquí, moitos
deles, en testaferros das axencias inmobiliarias, entregáronse á construción de
vivendas, e non sempre legais nin respectando os planos do arquitecto. Para
eles, ¡pazos! Algo trangalleiros, pero, ¡pazos! Era a súa titulación, e tiñan
que ensinárllela aos veciños; ¡pedíallelo o corpo, aquel corpo maltratado polos
caciques do lugar, pois dos seus abusos viña gran parte da súa sede migratoria!
¿Na industria? ¡Non se lles podía pedir que o fixesen, que invertesen nela,
pola súa instrución deficiente; e logo que, de sociedades, cero! Se aquí
atopasen veciños e/ou amigos con elas iniciadas, iniciadas e ben organizadas,
cabía a posibilidade, aínda que con moito receo, de que se lles agregasen como
socios capitalistas, pero esta panorámica tampouco se daba por aqueles tempos.
Outros compraron terras... Foi o meu caso, que aproveitei para facer unha
casiña precisamente, exactamente, na pedreira dunha carballeira onde salvou a
vida meu pai, daquela que o perseguían os fascistas, para fusilalo. Por
semanas, ou ata serían meses, alí durmiu, envolto nunha trapeira, rodeado,
custodiado, por sapos, cobras, lagartos, etc., que se portaron con el bastante
mellor cós falanxistas. Ata que un día, ou máis exactamente, unha noite, de
desesperado botou a andar cara a Lugo, polo travesío, para que non o detectasen
na estrada; de chegado a Lugo, concretamente ao xardín de San Roque, que era
onde vivía Manuel Portela Nogueira, cuñado de seu primo José Gómez Ameijide,
Mestre de A Muíña, meu pai díxolle: “-Unha de dúas: ou me mandas fusilar, ou me
das un salvoconduto para o cuartel de San Cibrao..., pois a miña saúde nos
resiste estas ocultacións”. Deulle o salvoconduto, seica sen reparos, e así
deixou de durmir na pedreira; pero eu construín este ¿panteón? naquel sitio, no
mesmo, á súa memoria, como devoción filial.
A maioría dos retornados fóronse, quedáronse, nas
cidades pois a casa paterna herdáraa o morgado; en canto ás súas lexítimas, os
emigrantes non adoitaban recibir, senón dar, e co que deron o morgado pagou
foros, mercou fincas, mellorou a casa, puxo cociña económica e cuarto de baño,
fixo panteón., etc., etc. Máis é, que moitos foron os morgados que estudaron
aos seus fillos, e cos fillos os netos, en edificios escolares donados, feitos
construir polos propios emigrantes, que logo foron reemprazados polas agrupacións
escolares. ¡En definitiva, deron o que non recibiran!
Van ríos de tinta, negra por suposto, na literatura das migracións,
particularmente das diásporas xudía e galega, pero da nosa aínda queda algo no
tinteiro: Mentres viva algún desarraigado, -forzoso, se entende, que tamén
houbo, hai, e haberá, emigrantes de purísima aventura-, mentres nos lembren os
fillos e mailos netos, esa dor, esa mala sensación, ese baleiro do desterro non
se extingue. O curioso é que, por un efecto pendular da nosa demografía, agora
que en Galicia van escaseando as cartas recibidas empezarán a saír outras, para
fóra, particularmente para África e para Hispanoamérica, con esta invasión de
inmigrados que temos á vista. Son demasiado boas estas terras para estar a
silvas, así que, da teoría do fillo único, estamos, pasamos, á do criado moruno,
ou fontaneiros arxentinos, ou bailarinas cubanas, etcétera.
Dixen ao principio que a emigración imprime carácter. Sempre foi así, que
non precisabamos exhibi-lo “haiga”, ¡o mellor que haiga!, para que se notase,
ás leguas, nas roupas, nos xestos, nos falares, na desenvoltura…, pois
paríramos, de nós mesmos, outra personalidade, non sei se máis aberta ou máis
cutre, pero distinta, acelerada, coma de auto sen freos.
Este complexo de emigrante, e/ou de beneficiados da emigración, levounos a
deformacións incribles, aberrantes, como aquela que se conta do que lle pasou
no Carballiño ao senador socialista por Ourense, Celso Montero, que se lle foi
a xente cando empezou a falar das desgrazas que lle sobreviñeron a Galicia co seu
éxodo migratorio.
É certo que a emigración tivo aspectos beneficiosos, ¡e non ía ter, con
1.400.837 almas mandando diñeiro entre os anos 1900 e 1970! Tamén motivou,
contribuíu, a unha apertura de España, de España como Estado, cara ao mundo
exterior. ¿Quen entrou primeiro no Mercado Común, España ou os nosos
especialistas, maiormente aqueles do washing up? Entre 1958 e 1973,
cando Galicia perdeu medio millón de adultos, ¡previamente paridos, criados e
ilustrados!, feita como se dixésemos a obra morta do barco, de seren outras as
decisións do poder político-económico sobre a localización e mailo fomento de
novas industrias dentro do Estado, orientada debidamente a produción e maila
transformación dos recursos agrarios, Galicia houbese prosperado de seu, sen
ter que apelar aos prexuízos e aos sufrimentos desta exportación humana.
¡Humana, non; inhumana!
Coñecín persoalmente, a primeiros dos setenta, -xa o dixen-, nunha viaxe de
captación de clientes para o meu Banco...; non, que non o digo ben, para o
Banco no que traballaba daquela, estudios e relacións que fixen en distintos
puntos de Suíza e de Alemaña, algunhas consecuencias daquela invasión dos
“Bárbaros do Sur”, que así nos chamaban, na lingua deses países, e iso que só
estiven, daquela, nas grandes cidades. Máis ou menos: Aglutinados cada dúas ou
tres familias, que así estaban uns dos que visitei, oriúndos precisamente de
Castroverde, nunhas casiñas que xa non as querían os do país. Traballos en
xeral pouco cualificados, e ata molestos e insalubres. Asadores de polos, que se
tiraban dúas quendas ao día diante dunhas grellas abrasadoras. Unha rapaza,
limpando un hostal, ela soa, que logo lle era mellor pasa-lo día espallando
nunha eira. Pola contra, e grazas a estas transferencias, a estas achegas
laborais, foilles posible aos nativos deses países un notable descenso na idade
do seu retiro, que o gozaban, despois, maiormente nas Baleares, en Canarias, e
no Levante español. Nós, negros, facéndolles o traballo, e eles, mentres,
tostándose ao noso sol. ¡Vaia paradoxo!
A nosa xente foi utilizada como chibo expiatorio, como ladróns do traballo,
xerando, incluso, pero involuntariamente, un certo racismo: atrancos para a
integración social e para a educación de certo nivel dos seus fillos, etcétera.
Dúas familias, tamén de Castroverde, encargáronme, en Basel, (Basilea), que
lles mandase libros escolares, dos de aquí, para realizar cos seus rapaces unha
especie de “escola na casa”. E poño un etcétera para non seguir con estas
lembranzas..., para non saca-lo meu paniño das mans!
Porén, e por doloroso que sexa lembralo, hai que resumir, teño que resumir,
este panorama de onte mesmo, que case é un presente, e xa non volva, pois,
polas trazas…! De Galicia marcharon: Traballadores non especialistas, pero
tamén intelectuais e técnicos que non atopaban nesta terra nai unhas condicións
mínimas para un traballo profesional digno. A enerxía eléctrica, aquí
producida, maiormente a base de alagar os mellores prados, os mellores viñedos,
foi render grandes beneficios ás industrias doutras rexións. O capital e mailos
aforros, tanto os propios do país coma os recibidos da emigración, ¡outros
emigrantes, os cartos!, pois aquí non houbo un despegue empresarial que os
absorbese, que os redituase. Todo isto pagábase por Europa arriba, como deixo
enunciado: co amoreamento da nosa xente; accidentes de traballo a esgalla,
tanto pola índole das actividades –construción, minas, portos, fundición,
etcétera- para as que non estaban capacitados os nosos labreguiños, como por
inadaptación climática, postos duros e arriscados, que era onde se lles pagaba
algo mellor. En xeral, problemas inenarrables polas inmersións da parella en
puntos de traballo e/ou de residencia lonxana, e moitas veces sen contrato, ou sen
entende-los documentos, sometidos ás arbitrariedades do patrón. Inseguridade no
traballo pola falta de documentos de residencia, cousa frecuente que lles
impedía acollerse aos beneficios da Seguridade Social. Horarios semanais
superiores ás 48 horas. Trato, en xeral, ruín, particularmente nalgunhas zonas
xenófobas.
Beiras chamoulle a Galicia “pobo bíblico”, argumentando que sobre nós
caeron tódalas pragas e tódalas maldicións do Antigo Testamento; engadiu que
desde un punto de vista ético, a emigración galega significa a negación
constante do dereito máis elemental da persoa: o dereito á propia vida no
propio país. ¡E para iso, ou por iso, dixo del o inefable Fraga “que estaba
tolo”!
Desde tódolos puntos de vista, a emigración galega supuxo a renuncia á
volta. ¿Qué moitos retornaron, particularmente os que subiron polo mapa de
Europa arriba? Si, relativamente: volveron máis ben os morgados, antes de que
se lles enferruxase o tractor; e tamén algún que outro especialista. Volveron
de vellos, derreados, unha boa parte deles, xa sen forzas para gozar dos seus
aforriños, pero de moitos, ¡incontables!, perdeuse a conta; nalgún caso,
satisfactoriamente para os morgados, ¡que así non lles reclamaban o herdo!
Causas da superpoboación galega, e por ende da súa emigración: a pouco que
afondemos, resulta un rosario de misterios dolorosos. Para empezar, cando se
fale de superpoboación referíndonos a Galicia en modo algún quere dicirse falta
de espazo vital pois temos unha superficie comparable á de Suíza, que é, desde
séculos, un Estado de campaíñas, no que non emigran senón ao contrario. A
superpoboación sempre o é en función dos bens de uso e de consumo dispoñibles
nun espazo concreto. Misterios do caso ao longo da Historia, todos eles de
efectos acumulativos pois sempre, e de sempre, foi que o pobre se cargase de
fillos, por razóns tan evidentes que sobra recapitulalas; así, ata que
recentemente alguén lle dixo á muller, ou viceversa: ¿Facer partillas? ¡Iso,
nesta familia, acabouse, pois agora os emigrantes espelíronse e non xiran á
casa patrucial, que deron en comprar para eles co diñeiro que súan eles, así
que imos ter un só fillo, e con iso arrimámoslle os tres terzos! O que non
matinaron algúns paisanos é que dese xeito a taxa da natalidade, por debaixo do
dous, avellenta o país, que xa estamos vendo as consecuencias.
Historicamente:
-O espolio de Roma, que só nos deixaron do noso ouro eses torques, esas
fibelas, esas catro xoias desenterradas, conservadas nos museos grazas a que os
seus donos as enterraran, co medo, daquela das requisas imperiais.
Bocados, no
museo de Viladonga.
A incorporación ás lexións, (cóntase que os gallaécicos pedíanlle
recomendación á emperatriz Teodora para alistarse en postos estatais), que
debeu ser masiva suposto que, nunha terra saturada de castros, tempo adiante
quedou espazo para asignarlles un terzo aos suevos, e sobrou terra!
-Os nosos pastos multiplicaron a cabana sueva, e por ende a nutrición dos
galegos, producíndose un inzo xeneralizado, que tivo unha contención expansiva
en cuestión de terras ao ser vencido Reckiario polos seus veciños, polos godos;
aí estancouse o noso confinamento peninsular, que ata foi malo para os propios
godos pois, ao estar espallados, a eles vencéronos facilmente Tarik e Mussa,
con catro harkas de bérberes, e só 7.000 cabalos. Por se éramos poucos, pariu a
avoa, nin se sabe cantos miles de bretóns, que ao ter unha especie de
capitalidade aí na Pastoriza, é de presumir que algún deles chegou a
Castroverde, polo menos ás súas parroquias nórdicas cal indica a toponimia de
moitos lugares.
-Os mouros asomaron por Pedrafita, máis ou menos polo 714, pero como xa
éramos moitos no país gallaécico, á parte e ademais das xeadas, de aquí
recuaron, ¡a uña de cabalo! Fose ou non fose aquel dom Pelaio un nobre galego,
-conde de Flammoso, se ten dito-, o caso foi que a monarquía ástur ceou aos
musulmáns grazas ás bisarmas coas que os galegos, agachados en asturcóns de
pouca alzada, lles pincharon os seus, os seus cabalos árabes, desde abaixo,
facéndoos encabritar e retroceder. Aos poucos veu a revolta dos nobres contra
Silo, fartos do centralismo ovetense, pois á falta do de Toledo remanecera nas
Cangas de Onís, pero perdémo-la loita, primeiro no Cádavo, no seu Campo da
Matanza, e seguidamente, xa en retirada, en Cepomundín, na Fonte de Matahomes e
no seu Rego dos Ósos. Con aquela derrota, os galaicos occidentais non tivemos
máis remedio que pagar censos, e por ende, seguir inzando para face-las
decrúas, para que houbese brazos produtivos no país. ¡Primeiro fomos
frumentarios de Roma, e coa Idade Media, da coroa ástur-leonesa.
-Separouse Portugal, ¡partillas de irmáns!, e con iso a nosa oportunidade
de participar no poboamento atlántico, no reparto das terras do Poñente. Certo
que tódolos Reis de León e de Castela nos utilizaron, sucesivamente, para
repoboar puntos abandonados do interior, desde Estremadura ás Alpujarras, pero
iso foi en malas condicións, de caseiros daqueles…, Grandes!
-Veu Isabeliña, e á parte de que nos colleu zuna por aquilo de que
preferíamos a filla do Rei, con ou sen o seu ADN, antes que á súa irmá, pechounos
a expansión, o reparto de América, canalizando por Sevilla o comercio das
Indias. Con Isabel, ¡tan católica que foi, falsificadora de bulas do Papa, e
máis que fixese falta!, despois dela tamén, estivemos sen representación
directa nas Cortes castelás, encomendándonos, subordinándonos, a Zamora, cousa,
causa, que motivou que os nosos Grandes apostasen a ganador, e se fosen de
calzas carmesís a Palacio, descoidando a administración directa deste país pero
facéndose carrexar rendas pingües, fose para Valladolid, ou Toledo, Madrid,
Segovia, etcétera.
Aquí meteron caseiros, uns mordomos que esquilmaban canto podían pero sen
mellora-las propiedades, pazos á parte, así que este casarío chamado Galicia
amodorrouse, e non daba saído da Idade Media, que aquí durou o dobre. Por se os
nobres carrexaban pouco, a Igrexa pasou a ser controlada por abades e por
bispos casteláns, así que os carretos ían a pares, polo mesmo camiño, por dous,
por Pedrafita e pola Canda. ¡E os galegos, daquela, veña inzar…, para ter forza
de traballo, pois cantos máis eran máis traballaban, e máis ledo tiñan ao seu
señor, ao de minúsculas!
-Chegamos aos séculos XIX e XX nos que se acentuou -coas estradas trilladas
de tanto carreto- a recadación dos Consumos, ¡que os pagaban aqueles que menos
consumían!, e mailos quintos, os quintos de bens e servizos, ademais das
quintas, que era o peor! En definitiva, que na Contemporánea, facendo unha
síntese, pasou o seguinte:
Fomos, emigramos, para América, desde que lles fallaron os indios e mailos
escravos aos comendeiros, de orixe, de procedencia inicial, castelá, ou andaluz
- estremeira. Daquela, nesta segunda ocasión, completamente secundaria,
deixáronnos ir, ou máis exactamente, leváronos, ¡que para iso, para iso si,
podían entrar os barcos de ida en Vigo e na Coruña!, para substituí-los
escravos, oficialmente extinguidos. (Lembremos, de paso, que a Raíña María
Cristina tivo accións en empresas escravistas americanas, ata o último momento!).
Con aqueles pesiños, arrincados coa suor e coas bágoas de tantos emigrantes, moitos
deles da nosa bisbarra, os avós fóronse redimindo doutra escravitude, da dos
foros, que por Castroverde, daquela da miña crianza, aínda quedaba algún.
Detrás dos pais,
os fillos.
¿Como foi que se chegou á saturación poboacional con respecto aos recursos
dispoñibles? No século XVIII incorporouse moita terra ao cultivo, máis ben a
golpe de aixada pois os arados de ferro, os de “vertedera”, asimétricos lles
chamaban os labregos máis finolis, polo menos nesta bisbarra de Castroverde,
xeneralizáronse, coma quen di, onte, xa no século XX, e bastante paulatinamente
por certo. No mesmo XVIII tivo moita importancia a difusión do millo e da
pataca, produtos ultramarinos, americanos, que enriqueceron as tullas, e por
conseguinte, a dieta. E logo que os téxtiles rurais, ¡feiras do liño en
Vilabade!, evolucionados cos batáns, e a mellora da construción, ¡canteiros de
Pontevedra, maiormente!, axudaron a mellora-la vida. Cunhas cousas e con
outras, para non entrar en detalles, a mortaldade, en particular a pestilente,
foi avagando, así que se mediou o XVIII cun crecemento demográfico sostido. A
mediados do XIX tivemos unha certa retardación, pero aínda así o censo de
Castroverde chegou á súa marca no ano 1940, no que pasamos dos nove mil
habitantes; a partires diso, entre a emigración e maila teoría do fillo único,
en setenta anos baixamos aos 3.000, por tanto con perda de dous terzos daquel
máximo!
Precisamente no intre en que Galicia acadaba a súa esperada Autonomía, ¡miña,
nosa!, a primeira delas, co Estatuto plebiscitado e un certo nivel de cultura
no pobo, -debido en gran parte ás achegas de todo tipo dos nosos emigrantes-, o
que facía esperar un rexurdimento económico subseguinte, ¡hala, viñeron aqueles
centurións, que para máis ignominia, e non por pura casualidade senón, acaso,
porque non tiveran mellores oportunidades para remonta-lo seu status de
partida, eran galegos, uns de nacemento e outros de raíces familiares, case
todos, (Aranda, Franco, Millán Astray, Sanjurjo, Queipo de Llano, Teijeiro,
Tella…), e van e tocan “generala”! Colleron á vella Galicia, á verde Galicia,
en plena recolección de tantos esforzos, a mediados de xullo do 36, coa meda
aberta, mallando coas primeiras máquinas… Aos mozos fixéronlles cambiar o rodo
do gran por unha fusila vella; e as mozas, algunha delas preñada, quedáronse na
propia eira do trigo…, ¡chorando os desdéns do seu ingrato galán, que neste
caso era, foi, o deus Marte!
Castroverde tivo o gran inimigo nos seus mellores amigos, nas súas
circunstancias óptimas: Cunhas terras de aluvión feracísimas, un feixe de ríos
brindados polo seu asentamento no somonte das serras que flanquean esta
bisbarra (Pradairo, Monciro, Puñago…), cuns excedentes agrícolas que foran
considerables nas décadas precedentes, un nivel cultural por riba da media do
rural galego de entón, comunicacións aceptables, etcétera, etcétera. Lembremos,
p.e., que Castroverde foi un enclave avanzado da Telefónica. Para desvalixarnos
de todo isto, os camións das cotas e das requisas tiñan matrícula “E.T.”,
Ejército de Tierra; para vendernos o trigo de estraperlo, na posguerra, os
camións sobreviventes levaban o mesmo “E.T.”, pero agora co significado de,
“Empresa Tella”.
Abarcando todo Galicia, os datos máis notables son os seguintes: No ano
1797 o Censo de Godoy andaba por 1.345.000 habitantes, e foi subindo
considerablemente para dar 1.950.000 almas no 1900, coa particularidade de que
ao comezar o século XX un 87 por cen da xente vivía no campo, ou directamente
do campo. No 1910 subíramos a 2.063.000, seguindo in crescendo ata o ano 1950,
que foi o máximo desta curva, con 2.604.000 habitantes.
Esta eclosión poboacional, secular, tradicional, en orde á capacidade
produtiva, de artesanado ao cento por cen, naqueles tempos precisaba un
aliviadoiro, e iso tivémolo a partires do ano 1853 no que se oficializou, e
incluso se fomentou, a emigración, co cal a riada galega, que se produciu de
inmediato, invadiu Bos Aires, Montevideo, a Habana e Porto Rico; maiormente
estes puntos. Concretándonos á provincia de Lugo, saldos migratorios
intercensuais: De 1901 a 1910, saíron 31.000 persoas; do 11 ao 20, 34.000
emigrantes; do 21 ao 30, 36.000 emigrantes. Do 1931 ao 1940 cambiou o signo,
superando os retornos ás idas en 12.000 persoas; e iso que Arxentina resistiu
bastante ben a crise do 29. Entre o 41 e mailo 50 fóronse unhas 36.000 persoas.
Entre o 51 e mailo 60, entreabertas as portas da Europa occidental, as saídas
totalizaron unhas 60.000 persoas, pero o boom migratorio tivémolo, ¿gozámolo
ou padecémolo?, na década 1961/70 na que saíron uns 80.000 emigrantes.
¡Emigrantes, que non turistas!
Calcúlase que arredor dun 70 por cen dos emigrantes que se foron para
América nos últimos cen anos, aló se quedaron, pero algúns tiveron ida e volta.
O relevo da Arxentina como meta preferida fíxoo Venezuela, por culpa, ou por
beneficio, do seu enriquecemento petrolífero.
Outros datos significativos: Entre 1964 e 1973 desde a provincia de Lugo
saíron para outros puntos de Galicia, principalmente para Coruña, unhas 12.300
persoas; para outros puntos de España, maiormente para Cataluña, 24.400
habitantes. No mesmo período: Da provincia, para Suíza, uns 9.500; para
Alemaña, uns 2.600; para outros países de Europa, 3.300. En cambio baixaron
notablemente as saídas para países transoceánicos, calculándose estas en 5.200
persoas.
É curioso un informe do Ministro Campomanes, redactado en Madrid o ano
1764, que estuda a emigración galega cara a Portugal, “y las formas de
combatirla”, no que, despois de dar unhas receitas, e de insistir nelas, entre
outras suxestións propón que se nos dese un consulado de comercio, a situar na
Coruña, “concediendo a Galicia, como lo tiene pedido, el libre comercio a
Indias…” ¡Aínda estabamos así! Conclúe con este resumo, que evidencia o que
profundou no tema: “Galicia está muy poblada y tiene a la verdad sobra de
habitantes porque carece de artes (productivas), de comercio y de navegación en
que ejercitarse”. ¿Está claro? ¡Nin nos daban, nin o esixíamos, nin…, nin
facíamos por telo de propia iniciativa!
Xeralmente emigraban os minorazos, e dentro deste grupo, os máis fortes, de
corpo e/ou de espírito, co cal a perda subseguinte, creadora, potencial, neste
país foi grandísima, inconmensurable, e do máis lamentable.
Non se coñece o número, nin hai unha estimación, que eu saiba, do número de
fuxidos das quintas, que tamén foi outro móbil, seguro que importante, da nosa
emigración. Antes da guerra ¿civil?, séxase, “incivil”, os desertores, os
evadidos ou non incorporados, do Norte (Lugo e Coruña) acollíanse a unhas
lanchas que os levaban a embarcar augas a fóra, pola zona da Marola, onde os
esperaban os barcos norteños, que de aí vén ese dito de que, “O que pasa a
Marola, pasa a mar toda”, querendo significar que, embarcados na Marola, xa se
podían dar por incorporados a América. Da emigración anterior ao 36 eludiron as
estatísticas, ademais dos quintos, aqueles que lles temían aos controis
sanitarios, que tamén se embarcaban alén da Marola; con isto, ademais deses controis,
aforrábanse os 320 reás que tiña que depositar cada emigrante declarado. O de
fuxir das quintas, aínda que por outros procedementos, volveuse a dar despois
da guerra, especialmente nas saídas para Brasil entre os anos 48 / 60.
Embarcando na Coruña
Con todo, á parte destes continxentes tan importantes, moitos deles
incontrolados, calcúlase que Galicia perdeu no século XIX, oficialmente, un
millón de mozos. No XX máis aínda xa que as mulleres e mailos nenos non deron
en saír, masivamente se entende, ata comezos do mesmo. Pouco corazón e pouco
cacume se precisa para valora-la situación: drama humano e minoración de
recursos e de esforzos pois malográbanse, con estas saídas, todo o gasto e todo
o esforzo das crianzas, ¡das crianzas logradas, que esa é outra dada a gran
mortaldade infantil de entón! Cando empezaba a render plenamente, aquela
mocidade íase dá-la súa forza de traballo, medio regalada, enriquecendo aos
países de destino.
O gran fracaso de Galicia, e neste saco estivemos os de Castroverde, ¡maña
fora, librarnos do meigallo!, tamén foi o fracaso daqueles que nos dirixiron,
século a século; dos que controlaron e consumiron as nosas plusvalías, coa súa
incapacidade, e mala vontade, en moitos casos, para non dá-lo paso á
industrialización in situ dos nosos recursos, propios e/ou
recibidos, daquelas transferencias, daquelas letras bancarias, contando,
ademais, cunha man de obra sufrida e progresivamente mellor preparada, que
houbese botado os fígados no traballo, no esforzo, con tal de non verse
obrigada a pasar, ou a repasar, o charco. ¿Qué eran, qué foron os caciques,
senón uns lambecús dun centralismo absorbente, ausentes para todo o que non
fosen as súas comenencias? De feito, en parte considerable, aínda seguimos con
esa negra sombra ríndose de nós ao pé dos propios cabezais.
Seguidamente vou recapitular o que lles dixen aos rapaces do meu
Castroverde, fai disto uns vinte anos, nunhas charlas que me encargara o entón
Director do Grupo Escolar señor Carreira, coa intención de axudarlles un pouco
a abri-los ollos; non sei se eles o esquecerían, pero eu conservo aqueles
apuntes, que en gran parte seguen de actualidade; aquelas informacións, quero
dicir. Díxenlles daquela:
“… Cunha parte considerable do excedente da nosa produción de enerxía
eléctrica beneficiamos a alúmina en San Ciprián…, para que despois se leven os
tochos limpos, do aluminio, a beneficiar, a manufacturar, fóra deste país.
Temos unha refinería na Coruña e carecemos dunha industria química que
complete e desenrole a gama dos derivados do petróleo, que son, ou podían ser,
un cento deles.
Afundiron eses estaleiros do Ferrol sen unha reconversión que levase esa
man de obra altamente capacitada e que custou tanto, tantos anos e diñeiro,
preparala, a producir outros produtos, tamén exportables por suposto.
Exportamos granito para que o pulan en Carrara (Italia) e o comercialicen
como propio. Pizarra para que a pulan en Francia, en Inglaterra, etcétera, e
aquí aínda cubrimos algunhas construcións con plaquiñas de uralita, ¡sabendo
que é un tóxico!
Co noso leite tivemos unha adecuación tardía, pois non fomos capaces de
acadar unha industrialización óptima, con capitais propios, que xa debía estar
exportando á chegada do Mercado Común, e por conseguinte frearíamos as presións
das internacionais deste sector tan importante para Castroverde. Coa carne,
ídem de lenzo, pois nin Frigsa, nin Mafriesa, nin Abella, nin outros, acadaron
no seu momento propicio o imperio exportador e transformador que se esperaba
delas.
As nogueiras desta bisbarra, tan abundantes e exuberantes, frutíferas,
maiormente nas terras calcarias deste municipio, e por certo pouco recuperadas
nos últimos plantíos, acabaron nas culatas daquelas armas que fabricaba
Santabárbara na Coruña. ¡Nin noces, nin mobles de talla, exportables!
En mel, eu cómproo no Norte de Portugal, na zona de Soajo, ¡outro
Santadrao, pero aquel ben explotado!, boísimo e perfectamente presentado, con
rexistros de Sanidade e todo iso…, ¡desde que tivemos certa experiencia dun
lugarciño de Pol, no que nos venderon, e para iso como de compromiso, un
litriño, ¡que máis non tiñan!, caro e mal coado, tan líquido que logo parecía
que lle mesturasen melaza. ¿É tan difícil a apicultura? ¡Para os portugueses,
non!
Despois desta mostraxe, rapaces, non sigo, pois con isto tedes abondo para
xulgar o mal uso, ou o non uso, que fixemos dos cartos procedentes da
emigración… Só vos direi que confío nas novas xeracións, en vosoutros, en que
fagades un mellor uso dos nosos recursos, tanto materiais como humanos, neste
inminente XXI, comezando por especializarvos en cooperativismo, que é a mellor
empresa que poden acometer os pobres, mellor dito, os ricos-pobres!
...”
Volvendo a vista atrás: Cadalso, no século XVIII, ¡onde vai!, nas súas
“Cartas Marruecas”, dixo, coma quen nos colga un sambenito: “Los gallegos van por la Península a emprender los
trabajos más duros, para llevar a sus casas algún dinero a costa de tan penosa
industria”. ¡Pasan os anos, pero non escarmentamos!
Dun artigo, ¡maxistral e real!, de S. De la Fuente, publicado no Faro de
Vigo, Ourense, que relata esta odisea: “Los últimos de Castilla”. (Emigración
interior, que tamén foi abundante): “... Provistos
de su "fouce" y un atillo con una muda para la faena y "otras
dos para ir curiosos en el tren", los segadores se subían al vagón con
pocas esperanzas de que aquello hubiera cambiado respecto al año anterior.
Nunca llegó la dignidad al trabajo en los campos de Castilla. El menú se
repetía cada día, de lunes a domingo, en jornadas laborales que llegaban a las
16 horas. El desayuno y la merienda siempre igual, un trozo de pan con aceite y
vinagre. Al mediodía paraban para comer garbanzos con algo de tocino, y para la
cena, solo habas. Ni siquiera tenían plato para cada uno. La cuadrilla rodeaba
la "olla" y la devoraba en cuestión de minutos: "Comías un
bocado y te echabas atrás para que entrase otro, así hasta que se
acababa". En plena adolescencia, los más jóvenes sufrían el dolor del
hambre...”
Outro retrato, pintado ao natural. Este na “Voz”, tamén de Ourense: HEMEROTECA Los segadores gallegos partían hacia Castilla
para la siega y la recolección. Santi M. Amil: “… La precaria situación
económica de Galicia convirtió a muchos agricultores de la comunidad en
temporeros del campo, del de Castilla. Una situación ancestral que ya era
plasmada, en toda la crudeza del trabajo y los esfuerzos sobrehumanos del
camino a pie -descalzos en muchos de los casos-, por Rosalía de Castro en un
célebre poema: Castellanos de Castilla/tratade ben aos galegos...Un fenómeno
social del que se hacía eco La Voz de Galicia en su edición del sábado 4 de
junio de 1904. En aquella lejana fecha, pasó ya un siglo, se publicaba una
noticia en la que se dejaba constancia de que «ya ha comenzado la expedición de
segadores gallegos a Castilla. En sólo cuatro días ya salieron 3.000, van a
trabajar en faenas de siega y recolección». Homenaje. La labor de los
segadores gallegos en Castilla, la migración temporal, los sufrimientos y
explotaciones -muchos no aguantaron el esfuerzo y allí quedaron enterrados- y
las vivencias de estos campesinos gallegos fueron recuperados recientemente por
instituciones gallegas y castellanas para hacerles un homenaje y un merecido
reconocimiento. Entre las instituciones gallegas se distinguió en este trabajo
el Museo Etnolóxico do Ribeiro. Reuniones de hermanamiento, homenaje a los
últimos segadores vivos, edición de libros y vídeos y una exposición fueron
parte de aquel proyecto…”
A suor dos
segadores
-.-
O rural de Galicia non se pode medir, por exemplo, coa vara castelá: Aquí
cada parroquia é, foi, un mundo, unha esfera, de problemática singular; tanto
así que nin os Concellos conseguiron, nos seus cento e pico anos de existencia,
dar carácter unitario ás terras e ás xentes que os integran; houbo que esperar
ás Unidades Escolares, que esas si que están facendo moito e bo neste senso, pero
son institucións de onte mesmo, xurdidas cando o despoboamento xa era pouco
menos que inevitable.
Cordeiro, ou Cordero, que é como
el escribía o seu apelido, aquel ilustre, ¡e tamén esquecido!, castroverdense,
cando defendeu o voto das mulleres nas Constituíntes do ano 1931, bo coñecedor,
directo coñecedor, das cargas laborais e das responsabilidades que a emigración
trasladaba ás mans femininas, deixou plasmado no Diario de Sesións un
discorrer, un coñecer, un recoñecer, unha constatación, que merece estar en
letras de ouro; ¡xa que non llas puxeron nas Cortes, aquí menos! Díxolles
Manuel Cordero a aqueles recalcitrantes que pretendían escamotea-lo voto feminino
baixo pretexto, ¡baixo temor!, de que os curas torcesen ás mulleres no
confesionario:
“Hay una tierra, ¡que bella es!, Galicia, en donde la mujer rinde a la
familia y a la sociedad más esfuerzo que el hombre. Este, sugestionado por la
leyenda del bienestar de América, unas veces, e impulsado por la necesidad,
siempre, vino emigrando, dejando a la mujer al frente de la hacienda y de la
familia. Y cumplía su cometido con tal heroísmo, que bien merece nuestra
admiración...”
Con isto, coas verbas daquel emigrante, ¡que tamén o foi, de Castroverde
para Madrid, comezando alí como mozo nunha panadería!, coido que está ben
especificado o papel das nosas mulleres, tanto na emigración como nas
consecuencias da mesma.
Cartos da emigración. Non hai cifras fiables, e iso por varios motivos xa que moitos trocos
declaráronselle ao IEME co código estatístico de “Turismo”; remesas que viñeron
como pesetas convertibles desde orixe; xente que situou capitais no estranxeiro
trocando aló con certos intermediarios a cambio de cheques en pesetas
ordinarias; pisos transferidos, etcétera, así que as que vou mencionar hai que
tomalas como mínimas, e nin sequera son aproximadas. En 25 anos, do 60 ao 84,
os nosos emigrantes remesaron, en cifras traducidas a millóns de dólares: 2,8
¡dos de daquela!, de Venezuela; de Arxentina algo menos; 27, de Alemaña; 77, de
Francia; 73, de Suíza; etcétera.
Compulsando diversos datos, que difiren bastante segundo a fonte utilizada,
tentei aproximar estas cifras, nunha ponderación que estimo prudente, e
redondeando por abaixo a miles, resultoume que acabamos o decenio dos oitenta
con: 400.000 galegos por Europa arriba; 600.000 en América; 8.000 en África;
3.000 no Oriente Medio; e uns 11.000 entre Oceanía e Australia. Ao noso lado, o
éxodo xudeu foi insignificante.
En canto á emigración americana dos italianos, gregos, ou mesmo
portugueses, sempre, ou case sempre, contaron cun goberno que non os esquecía,
e que mesmo lles pagaba pensións; por veces, incluso, a repatriación, freando
de consuno as saídas masivas. En Galicia, ata datas recentes…, boca aberta,
esperando a pitanza, coma os pitiños no niño!
Vergoñento, pero certo, tamén foi o caso non infrecuente de burgueses
galegos que se enriqueceron, aquí, pero tamén aló, pois iso de que o galego
sempre foi unido fóra de Galicia é relativo; zugáronlles aos seus concidadáns
ata a última peseta aforrada, sacándoos pouco menos que a lazo das súas
aldeíñas, dándolles o calote na pasaxe, e arroxándoos á intemperie no mesmo porto
de Bos Aires, que iso ten ocorrido.
Da Guerra Civil para acó: A política xeral do franquismo xa sabemos que era
autárquica, de illamento político, e tamén económico; ¿non nos deixaban saír,
ou era máis ben que non nos querían alén da nosa Fisterra? ¡As dúas, con moito
de cada!
Polo ano 1946, despois da vitoria electoral de Perón, firmouse con
Arxentina un acordo de emigración, que foi abrir portas e postigos. Unha Orde
do 5 de xaneiro de 1948 facilitou a emigración, iniciándose unha política de
subscrición de convenios migratorios, do estilo dos firmados coa Arxentina.
¡Isto xa foi abrir as ventás!
Emigrar, en frase atinada, digna de repeticiòn, de Carlos Xohán Díaz, “era
unha necesidade para sobrevivir, ben por falta de traballo, ben por falta de
perspectivas”.
Os que se internaron en Europa, a diferenza das outras fases migratorias,
saíron, sempre, coa idea clara dun prazo fixo de retorno; fixo, ou polo
menos previsto. Destes, en xeral, aforraron; con moitos sacrificios e
penalidades, pero, aforraron! Os seus retornos producíronse principalmente
despois do ano 1975. En Xenebra, por
exemplo,
aquí ao redor do lago Lemán, maiormente nos fins de semana, chegaba con
pararse no medio dunha rúa, tal que na estación
de Cornavin,
para verse rodeado de tantos galegos coma se estivésemos na feira de
Castroverde, precisamente de onde procedían dez ou doce daqueles emigrantes. Na
mesma estación amañábanlles os papeis, pasaban o recoñecemento médico, e
poñíanse nas mans de vellos amigos e/ou parentes, que saían a recibilos co
choio, coa oferta de traballo pescudada e obtida, mellor ou peor pero
compensatoria.
Caso curioso foi o de Berna, que tanta xente acumulou procedente da zona de
Carballo (Coruña), que os nosos paisanos deron en chamarlle “O Cantón de
Carballo”. Fíxome tanta gracia que xa o teño repetido cen veces!
En canto á emigración interior, Madrid, Euskadi e Asturias incrementaron
moito a entrada de traballadores galegos dos anos 60 / 62 en diante. En
“traslados”, por aqueles mesmos anos, algúns retornados de América, en
particular de Brasil, reasentáronse directamente en Suíza e en Alemaña,
atraídos polas novas que recibían dos seus paisanos.
A audacia daquela xente, daquela xeración, foi incrible xa que se meteron,
obrigados polas circunstancias, en ocupacións para as que non tiñan a menor
preparación, que así correron riscos e soportaron complicacións, reprensións e
molestas inenarrables. Co idioma tronzaron de oído, no seu desespero por
entender e ser entendidos. Como moitos traballaban a dúas quendas, ou por
horas, un peón algo sufrido viña a levantar uns emolumentos cinco ou seis veces
superiores aos que rexían aquí en España.
O retorno, a colleita daqueles esforzos, sen dirección e sen canalización
axeitada, sen formación e sen asesores documentados, foi catastrófico, marxinal
e recesivo; non me canso de repetilo, polo dramatismo que ten; poucos foron
capaces de organizar e/ou de participar en empresas produtivas, de futuro,
quedándolles os cartos submisos, no mellor dos casos na compravenda de pisos e
de solares, bares e pequenas tendas. Aínda hoxe é frecuente ver nomes
estranxeiros en rótulos que denotan estes retornos, nun agradecemento que os
honra.
Case todos fixeron desde a Europa continental unhas vacacións anuais, ou
polo menos bienais, e desde aproximadamente os 80 incluso os houbo que viñan no
verán, e volvían no Nadal, xeralmente nun “haiga”…, de segunda man!
¿Cabe unha conclusión para esta odisea? ¡Si, rotunda: esforzos e cartos
evaporados con respecto ás bisbarras de orixe, pois foron parar, en particular
os da emigración europea…, a onde non debían, por culpa, maiormente, duns
cantos dirixentes incompetentes e/ou inmorais! ¡De pena, e menos mal que hai
purgatorio para os maléficos pois atoparse con eles no Ceo, de segundas, daría
grima!
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
Censo Electoral
de españoles (Castroverde) residentes en el extranjero
Segundo as estatísticas ofrecidas polo INE, na data 1/2/2015 había censados no estranxeiro 711 emigrantes con orixe ou residencia no municipio de Castroverde.
-.-
Despois desta inauguración en San
Cibrao, dixen:
Queridos amigos,
que estamos no miolo dun Couto, concretamente no monte dos cubeiros, das cubas,
e por engado no berce onde se criaron centos de emigrantes a Cuba, que xa é un
paradoxo, o de Monte-cubeiro (Montecubeiro) evidénciase con só recrear a vista
nestas curvas tan frondosas e atractivas que nos rodean, pois topónimo máis
axeitado non cabe imaxinalo. Con iso e con todo, para min, e espero non ser o
único en así catalogalo, estamos nun monte sacro, sacrosanto, polo cúmulo de
feitos dos que foi escenario, ara ou altar de sacrificios.
Comezando polas
mámoas de Eiladrán, ou Hiladrán, que das dúas maneiras se lle veu chamando, profanadas
pola fame, pola fame de terras para facer decrúas, cavadas e pasteiros, pasamos
aos recintos castrexos, precedente das comunidades de veciños, evacuados en
dirección ao Medullius, que logo sería coñecido como Mons Ciro, monte de Ciro,
aquel centurión avasalador, que non só ocasionou o envelenamento dos nativos
con zume de teixo (taxus) cando se lles esgotaron os víveres, ou secaron as
lagoas de temporada,
Lagoa
grande do Mons Ciro, axeada.
senón que, na súa
rapina invasora abriu a ruta do Val do Azúmara, do que espoliaron, segundo
Plinio, ¡nun ano!, sete mil libras, de ouro! Fai cousa de tres ou catro anos
aínda se rexistrou unha denuncia mineira para Arcos dos Frades, aí abaixo.
Nesta parroquia, na nosa, quedounos esta lembranza entre outras, nas “grobas”,
nos lavadoiros de Insua. (¡Por algo tiñan tan présa en facer, en obrigar a
facer, esas murallas, esa “caixa forte” de Lugo!).
Despois, todo por
aquí, viñeron os eremitas, entre eles os da Valga do Santo Estevo, subindo de
Veiga a Maxide, con ese topónimo sacro tamén tan elocuente, e co seu rego de
auga bendita, excelente; bendita para min, pero non o foi para as pas da
Concentración Parcelaria, tan expertas en soterrar pretéritos ilustres.
O ouro levárono
pero deixáronnos o ferro, en particular o do monte da Ferreira, beneficiado nos
fornos do Escouredo, coa potencia calorífica das uces e dos carballos deste
couto; eu mesmo tiven nas mans, repetidas veces, grandes e abundantes escouras,
que emerxían nas aradas dese lugar.
Tras, ou cos,
eremitorios, ¡monte sacro!, erixíronse as capelas: Santiago de Foxos; Santo
Adrao, As Catro Cruces, da Cernada; Santa Petronila…; culminando co convento
dos beneditinos, que pasou despois aos dominicos. As súas advocacións confirman
a súa antigüidade pois todas teñen, tiveron, invocacións típicas dos primeiros
séculos do cristianismo en Galicia.
Non hai forma de
investigar se andou por aquí Prisciliano, pero, sabida a súa predilección polas
carballeiras, herdada dos druídas, nada me estrañaría que teñamos, que debamos
ter, dous patróns: Santiago e Prisciliano.
A xente desta
parte do país, que sempre foi de carácter, -sabido é canto inflúe na
personalidade o ambiente do berce respectivo-, non admitiu aquel chanchullo,
aquel amaño familiar, da designación do Rei Silo, así que a Gallaecia
Occidental negoulle acatamento, e por ende, tributos, expoñéndose así as
represalias. Outro martirio, outro holocausto, que se iniciou no Monte da
Matanza; queimado ese monte, que diso vén o topónimo Cádavo, (Cádavo, cadaval =
Monte queimado no que fican cozas de toxos, xestas, etc.), os perseguidos
retrocederon para o monte sacro, para o monte das espesuras, culminándose o
holocausto aí arriba, nesa Fonte de Matahomes, que dá lugar ao sacrosanto
cemiterio do Rego dos Ósos, que non dos osos.
Tras dos eremitas,
os frades, de beneditinos a dominicos, e con eles as decrúas, os foros, décimos
e primicias, ¡prima noctis incluída!, pero tamén a cultura, que non debeu ser
pouca pois aquel Muñiz de Carvajal se fose un pailán non daría chegado a Sevilla,
nin o levaría consigo, no seu equipo, o Licenciado Briviesca de Muñatones,
destinado ao Goberno do Perú, no ano 1560.
Montecubeiro, un
faro cultural nas tebras da época; sobran testemuñas diso, pero só citarei dous
ou tres fitos: O noso frade, Manuel García y Gil, aquel teólogo de sona, figura
cume no Concilio Vaticano I, que comezou aquí, no noso convento, de mestre noso,
dos seus foreiros, para chegar á eminencia cardinalicia no ano 1877, designado
polo Papa Pío XI. A pléiade de mestres de “a ferrado”, ilustres fillos dos
ilustrados polos nosos frades, que irradiaron cultura, nos séculos XIX e XX,
por toda a contorna, a distancias incribles, pois chegaron ao Corgo, a Muxa, á Valeira,
Pol, etcétera. A guerra “incivil”, que fundamentalmente foi unha alarma, un
pánico que lle entrou ao caciquismo cando se decataron de que estaban
desaparecendo os analfabetos, colleunos neste Couto, ¡con unha biblioteca circulante,
-libros a préstamo, para devolver os domingos “de Meira”-, e con unha Unión de
Agricultores y Ganaderos! Quince mortos dos 65 acusados e perseguidos, coido
que é unha cifra elocuente, que non precisa comentarios.
No comments; ¡sen comentarios!
Culminada, por
entón, a fase das letras, Montecubeiro estaba pasando á das ciencias, aos
saberes científicos, á racionalidade paulatina do traballo. Non coñecían a
Pert, pero si os accesos ao “camiño crítico”, á arte, ¡á ciencia!, de engadir
valores. Os frades ilustraran aos nosos emigrantes, e estes triunfaban en
América, de onde volveron maduros e cos coñecementos incrementados; con cartos,
¡algún, que non todos!, e tamén coa xenerosidade de estimular aos seus irmáns,
pero tamén aos veciños.
¿Como sería hoxe Montecubeiro
sen aquela guerra estúpida, inxustificada, do 36? Téñoo claro: ¡sen eucaliptos
e cunha industria agroalimentaria, con subministres a domicilio, pedidos por
Internet, ademais dun artesanado mecanizado de artigos elaborados con madeiras
nobres, tantas que había aquí antes da Concentración! Unha terra feraz e unha
xente instruída, avanzada, se a deixasen vivir en paz tiña que conducir a uns avances
espectaculares.
Por aquel entón
meu pai non paraba de facer escrituras de permuta de fincas, co cal uníanse,
reuníanse, as de verdadeiro interese. Tamén se acudía a empedrar os camiños por
prestación persoal non regateada. Eu mesmo entrei en Berlán, con un De Soto,
desde Mosteiro, polo camiño dos carros, en maio do ano 1957, ¡nunha zona de
bocarribeira! De seguir aquela Unión, aquela cooperación, cando viñesen as leis
de Concentración Parcelaria Montecubeiro acolleríase, ¡seguro!, á Concentración
Privada, tamén con vías e obras de financiamento público, que son as boas, as
boas concentracións, e non esa frustración oficial, ese letargo, esas
desviacións que tivemos/que padeceron estes veciños durante quince anos.
Como o pasado é
pasado, e por tanto irreversible, o que nos ten que servir é de lección para
reconducir o porvir en consonancia coas esixencias desta fase de globalización
que lle toca vivir á xeración do século XXI.
Para enderezar
rumbos o primeiro é mentalizarse que, sen desprezar as letras, compre
utilizalas para avanzar nas ciencias, en particular no estudio das
posibilidades de cada zona, fuxindo dos cultivos que deixen de ser rendibles
por excesos competitivos. Nos meus tempos de directivo de Banca sempre me
preocuparon as empresas inmobilistas, rutineiras, acollidas a sectores
saturados, por altos que fosen, de presente, os seus ratios de solvencia
monetaria.
Montecubeiro tivo
unha boa oportunidade coa louseira da Mouriña, naqueles anos de febre
construtiva, pero tamén foi unha sorte para a ecoloxía que non se pasase da
fase de adquisición de participacións.
Outra ocasión perdida
foi a época de fabricacións de mobiliario e demais útiles con madeiras nobres,
que os estivemos importando de Portugal, con tantas árbores de calidade que
había daquela nesta parroquia, e que acabaron mal vendidas e mal aproveitadas
por falta de iniciativas, pero iso tamén pasou á historia, e tardará en volver
polas nosas ignorancias e pasividades en arboricultura.
Eu mesmo lle tiven
postos os ollos ao embotellamento da Fonte das Augas minero-medicinais, aí na
Ferradura, e boa decepción me levei cando descubrín que unha pista daquelas da
Concentración Parcelaria entullara a fonte principal. Aquelas augas
ferruxinosas terían hoxe un gran mercado, pero está visto que o bo, ou nolo
rouban ou o inutilizamos nós mesmos.
Os avances en
técnicas de conservación de produtos agrícolas, tales como a liofilización das
castañas, están en auxe, con un mercado insatisfeito, particularmente atendendo
pedidos domiciliarios por Internet, ¡que son as feiras modernas, e por tanto a
mellor forma de prescindir de intermediarios monopolistas, pero, de presente,
non cabe dar receitas concretas sobre produtos específicos porque a crise
actual fará pensar moito, así que tomará derivacións socioeconómicas imprevisibles,
hoxe inesperadas, pero en todo caso o abano de posibilidades de Montecubeiro é
grande…, se nos molestamos en abrilo, en usalo!
As novas xeracións
teñen moito que aprender, pero tamén de quen e de que facelo, así que só me
cabe desexarlles ánimos. “Cave ne cadas”, que lles dicían aos césares romanos;
que non decaian, que avancen, que fagan honor á herdanza recibida…, pero á
positiva!
Lembrando os
vellos camiños é como mellor se dexergan os novos, as novas oportunidades, así
que, como din os mariñeiros, ¡avante toda!, abramos novas oportunidades, que
materia prima tedes, temos. ¡É cuestión de roza-las silvas, pois agora temos
máquinas, e non aqueles entregos, que decruaron os nosos montes con fouz e
aixada!
-.-
A
morriña, morrinha, segue, consérvase indefinidamente; onde; na maleta? De día,
cando traballo, xeralmente durme, pero á noite...; ¡á noite, ao pé dos meus
cabezais torna facendo mofa, ríndose de min, do débil que son, que son ou me
sinto!
¿Será certa esa...
¿teoría?, dos chamados científicos que afirman que, como o gas radón emitido
polo granito, tan abundante nalgunhas partes de Galicia, inerte en condicións
normais, de mesturado co po ten características radioactivas que crean unha
especie de adición, ao irnos para zonas onde non o teñan, onde non haxa
granito, prodúcese un síndrome de abstinencia que xera un malestar intenso, e
xunto coa saudade pola terra perdida produce unha sensación de ansiedade
atípica?
Pizarra
verde Pol
Ao respecto,
sométome a criterios máis autorizados có meu, pero xa vos anticipo que eu
son..., ¡Verde Pol! Séxase, de pizarra verde, e non só por parte de nai, senón,
e tamén, como consorte. Coido que os meus síntomas coincidiron, sempre, cos da
outra Galicia: tendencia á preocupación, ao temor, inseguridade, dificultade
para decidir, medo, ¡si, medo, pois covardía é outra cousa!, pensamentos
negativos sobre min mesmo, temor a que se desen conta das miñas dificultades,
temor a perde-lo control propio, e algunha máis, que existen, pero a tal momento
non me saen, que deben estar no fondo do meu tinteiro! O problema coido que non
é o radón senón o verde, o verde da nosa verde Galicia, que o levamos tan
dentro, tan incorporado, que non sabemos vivir inmersos nas outras cores!
Un retallo do Paraíso Terreal, coa
traxedia do Monciro por fondo.
-.-
Xosé María Gómez Vilabella
No hay comentarios:
Publicar un comentario