CONFESO
E DECLARO
QUE
TAMÉN FUN MESTRE…,
¡dos de
a ferrado!
Tres Mestres:
Meu pai, servidor, e
José Manuel Miranda Fernández,
no palco da Meda.
Sentenzas de Pascua
do ano 1948.
Xosé María
Gómez Vilabella
Dedicado a
meu pai
O hórreo da casa de
Gómez, xa agónico.
Querido pai e querido avó: Coa de méritos que fixestes aquí
abaixo, ámbolos dous, e para iso por
un simple ferrado, que non sempre era de trigo, ¡por mes e alumno!, Aí Arriba,
xunto co Mestre Grande, co Mestre dos Mestres, coa cantidade de analfabetos que
irían ao Ceo, pois merecelo despois de lidos os Evanxeos pouco mérito ten, dou
por seguro que estades, ámbolos dous, de..., ¡Mestres de Analfabetos! ¿Verdade
que non me equivoco?
Aqueles
Dominicos de Montecubeiro, con tantas rendas e tan poucos fregueses, déronse ao
ensino, ¡iso quedou demostrado! Se tamén se dedicaban ás Prima Noctis, polas
trazas..., igual si, pois do contrario non se explicaría tanta ciencia nunha
parroquia tan montaraz que ata do Monte tira o seu nome!
Cando suba eu, se de min tirades, quero, e
penso, volver á vosa escola, pois, aínda que non vou de analfabeto, o que é en
virtudes..., ao voso lado...! Vouvos anticipar unha nova: Do avó quedou máis
sona como albeite que como mestre, do bó que debiches ser, pois ás probas me
remito, que aí está, aí quedou, no Museo da Fonsagrada, o número 1 do “Tío
Pepe”, periódico que, con V en lugar de B, Berlán, che dedica encomios dignos
de mención:
¿Meu avó e padriño albeite, onte?
¡Pero iso era na Idade Media! Non, que os houbo ata mediados do XX que deron en
chegar os veterinarios, ¡a granel! Por Mosteiro andou Don Juan Rof Codina, un
catalán que se anticipou aos tempos, pero iso foi a excepción circunstancial da
regra. Rof Codina obtivo o posto de veterinario militar no ano 1898, e
posteriormente foi destinado a Lugo, onde coñeceu a un colega, Jesús Carballo,
dos Carballo de Rioxoán, que chegaría a ser seu cuñado, sendo esta a
circunstancia do seu achegamento á miña bisbarra. En Lugo, ambos, montaron unha
clínica veterinaria, que foi a primeira de Galicia. ¡Onte, pois!
Cónstame que, cando andou metido en
mestría divulgativa, agrarista, participando en iniciativas de asociacionismo
agrario, daquela tamén incipientes, abaixouse a Mosteiro (Pol), solicitado polo
Cura de Arcos, don Manuel Rielo Lenza, ¡outra familia de preclaros!, onde deron
unhas charlas sobre estas ideas incipientes.
Un dos meus pecados de omisión
estivo en non preguntarlles aos veterinarios, ¡tantos que hai en Lugo, pois
aquí na Coruña todo son..., ¡servicios!, se na Escola correspondente lles
ensinan a render homenaxes aos seus predecesores, ¡aqueles albeites! Certo é
que a verba albeite arrastraba un tufo árabe, e por tanto, demodé; pero o de vetus = vello, antigo..., ¡veterinarios!, tamén é
importado; máis aínda: Veterinario, veterinae
= coidador de reses vellas... ¿E logo, as novas non enferman?
Aos albeites da miña infancia
vinlles auténticos milagres, pero hai unha operación que aínda non teño clara:
¡iso de sangrar as vacas, fose polo rabo ou polo pescozo, que tamén se dicía
“pola táboa”. ¿Pensaban que retirándolles unha parte do sangue avariado
rexenerarían, producirían outro, limpo, sen contaminación? ¡Igual si, pero a
min haberá que explicarmo para que o acepte.
Unha particularidade dos albeites
era a súa corpulencia física, pois os endebles non eran capaces de tirarlles ás
vacas polas crías.
Mirade se vén de vello aquel oficio
dos menciñeiros que, no Código de Hammurabi, xa se estipularon os honorarios
daqueles profesionais, coa meticulosidade de que serían sancionados os non
profesionais, os ineptos.
Xa o teño dito máis veces: Un dos
meus remorsos, ¡outro!, foi, é: Non terlle prestado atención a meu padriño nas
súas explicacións do herboiro que cultivabamos na Cortiña, ¡cen plantas
diferentes! Como atenuante: Daquela o papel escaseaba, e os apuntes na pizarra
había que borralos, para seguir apuntando!
Os frades de Montecubeiro tiñan o
seu “herboiro” no lugar do Fato, que aínda se conserva unha casa que seguiu co
nome do lugar. ¿A ver se vai ser que daqueles frades non só nos veña a mestría
do ensino senón, e tamén, a dos menciñeiros?
Igrexa do convento de San Cibrao.
-.-
Do teu fillo, meu
pai, querido Avó, moitos ex-alumnos me levo atopado, maiormente polos vales de
Pol e da Valeira, que me teñen confesado..., ¡si confesado, que tamén se
confesan as virtudes!, que os sacaches da máis cutre das ignorancias,
ensinándolles, entre outras cousas, as catro regras, e para iso, coa paciencia
dun santo.
¡Cómo non ía
premiar Deus aos que, polo século XX adiante, se puxeron en perigo de morte
fronte aos fachas aqueles, que tanto os agriaba non ser únicos na redacción dun
documento, ou na medición dunha leira? Os franceses, aqueles do despotismo
ilustrado, Tout pour le peuple, rien
par le peuple
, en Francia foran superados, pero na España dos Trinta aínda non pasáramos
pola súa fase…, polas súas fauces!
Isto foi o último que escribiu meu pai,
con tres cuartos de século enriba!
¿Que, era Mestre de Maiúsculas,
aínda que o puxese con minúsculas? Da quinta do 17, mandárono para Ferrol, que
comezaba a haber folgas, concretamente na Sociedad Textil Barcón y Cia.
(fábrica adquirida posteriormente, no 28, por Dionisio Tejero), (Xubia). Un
batallón do Rexemento Zamora, de gornición en Lugo, e meu pai con eles! O
Comandante desesperábase pois, con tantos analfabetos, a Orde do Día era para catro,
e os restantes, de oídas! Pensou en organizar unha Escuela de Analfabetos,
pero, ¿a quen encomendala? Meu pai ofreceuse voluntario, así que, daquela, para
darlle algo de autoridade con respecto aos seus compañeiros, ¡Cabo! Foi tan eficaz
a súa labor que, nun ano, tódolos analfabetos lle escribían cartas ás rapazas
das parroquias respectivas. ¡A saber quen llelas lería, e á saber como llelas
traducirían pois as mozas de entón, in
albis! Iso che teño oído, e dou este testemuño no teu nome, xa que nunca te
collín en ningunha mentira, por raro e variado que fose o tema. Propuxérono
para Sarxento pero non accedeu, licenciándose coa quinta; volveu para Lugo dobremente
licenciado: do Exército, pero tamén no ensino, así que, como naquelas aldeas o
propio vento levaba as noticias, nas do arredor, en dúas ou tres leguas á redonda,
rifáronse por contratalo, de escolante! Así, ano tras ano, unhas veces na
propia casa, e outras polo Val de Fonteo arriba, e tamén en Nixela, en Pousadela…,
¡unha institución!
Tal que chegou a ser unha
institución, pero, xa no 1936, deron en perseguilo. ¿Quen, e por que? ¡Algún
dos seus propios alumnos, porque aos caciquiños levábaos o demo que o fillo do
veciño tamén gozase daquelas clases! Tal foi a cousa que pasou o inverno 1936 /
37 deixando a casa, con día, para irse a durmir, envolto nunha manta e rodeado
de sapos e de pinchorras, á pedreira da súa carballeira…, pois era de noite
cando se atrevían a rodear as casas para facer aquelas sacas mortíferas!
(Precisamente adquirín a finca daquela canteira salvífica para construír nela,
soterrada na propia canteira, o meu refuxio de campo, como lembranza e ofrenda
filial).
¿Cansáronse de buscalo? ¡En
absoluto: cansouse el, de fuxir daqueles estúpidos, daqueles desagradecidos,
así que, unha noite, xa en 1937, botouse a andar camiño de Lugo, polo travesío,
chegando aos xardíns de San Roque antes do amencer. Cando viu que dona Lourdes
abría unha ventá, petou á porta dos Portela…, cos que tiña unha relación a
través dun primo seu… Don Manuel deulle un salvoconduto, así que, nos autos da
Liña de Castroverde, e de Castroverde ao Cuarteliño de San Cibrao ás carreiras,
co papeliño ben quente no bolso…; pasóullelo por diante das narices! Pero
aqueles fríos, aquelas molleiras, aqueles nervios, fixéronlle efecto, que nunca
saúde tivo a partir de entón; ¡enfermo crónico, pero non deixou de poñer
escola, que incluso foi substituto da Mestra de Maxide cando xa pasaba dos
sesenta! ¿Merece unha coroa? ¡Para os falanxistas o que merecía era un cargador
de pistola, por…, por mestre!
Preguntándome, e van mil veces:
¿Por qué...?
-.-
¿Por qué? ¡Porque a situación do
campo, a comezos do XX, estaba espertando, e iso foi coma o canto do galo, que
molesta aos señoritos durmiñóns!
En gran parte coas esforzadas aportacións das
letras dos emigrantes, os foros, esa anestesia da miña bisbarra, ese sambenito,
foise retirando, chegando aos 30 do XX cun espertar súbito, xeneralizado.
O foro en Galicia viña da Idade
Media; e consistía nun contrato agrario de larga duración. Este censo daba
lugar á copropiedade do ben cedido. O perceptor da renda: dominio directo; o
pagador: dominio útil. Estas rendas pagábanse, xeralmente, en especie.
Na miña bisbarra os foros tiveron
dous núcleos ou centros recadatorios principais: o feudalismo dos condes de
Altamira, e o convento dos dominicos de Lugo, representado polos seus frades de
Montecubeiro.
As rendas do convento de San Cibrao
foron inxentes, e controlaban unha zona xeográfica enorme, ben apreciable neste
cadro que recollín para o meu libro “Castroverde. Bosquejo
histórico-geográfico”:
Os de Montecubeiro recollían, pero
tamén sementaban pois a súa labor cultural foi intensa e radiante, unha
auténtica universidade, sementando, irradiando, uns mestres que controlaron a
docencia cultural ata ben avanzado o século XX.
A última desamortización, a general
de Madoz (1.855 – 1.924), afectou principalmente aos chamados “bens de propios
e comúns”, quedando excluídos os “montes en man común”, que pertencían ás
parroquias e non aos municipios.
Procedentes da herdanza do meu
entrego, Gómez de Neira, da Olga, eu teño acordanza de cando nos redimiron as
rendas de Caraño, exactamente despois da guerra civil.
Segundo recolle Benxamín Casal,
estudoso, e por tanto bo coñecedor da evolución do noso agro, “... os problemas
e dificultades que afectan (que afectaron) á vida rural non inciden só sobre o
individuo, senón que teñen repercusión sobre da convivencia social, e nela
poden tamén atopar solución. A vida no campo tivo sempre un importante aspecto
social, que vén adoptando diferentes esquemas organizativos segundo os tempos e
as circunstancias o van esixindo.
“A organización social más sinxela
e primitiva, por riba da casa familiar e da explotación, é sen dúbida a
parroquia. Arredor dela artéllase, dende antigo, aquelas actividades para as
que non abonda coa organización da propia explotación, e, anque o seu ámbito é
máis amplo, a súa dimensión máis importante concrétase no eido agrario.
Tradicionalmente a entidade parroquial, sen ter de feito aparello organizativo,
mantiña ós veciños comprometidos con certos traballos solidarios, ben do
interés da propia parroquia, ben duns e doutros labregos cando lles era
necesario. Arranxa-los camiños, apaga-lo lume, face-la malla, as rogas, as
esfollas..., formaban parte dos labores institucionalizados que os veciños da parroquia
tiñan a obriga de atender. Evidentemente estas organizacións carecían de
proxección externa, pero semellaban abundar nos tempos da agricultura de
subsistencia, pechada sobre si mesma e sen case relación co mercado, nin pola
venda, nin polo aprovisionamento, e co labrego afastado do resto da sociedade.
“Nos primeiros anos do século XX,
por complexas razóns..., as organizacións agrarias abandonan o estreito campo
de actuación no que tradicionalmente viñan operando, para pasar á
reivindicación social, económica, e cultural do labrego, e á resolución dos
problemas que lles prantexaba o comezo do seu contacto co mercado, ampliándose
tamén a óptica puramente local coa existencia de acordos multilaterais e
obxectivos de longo alcance.
“O desenrolo deste movemento
agrario delongouse ata os anos trinta, sendo a loita pola redención dos foros o
feito máis salientable da súa historia. Coa guerra civil desapareceron tódalas
organizacións propias dos labregos, creando o réxime franquista, dentro do
sindicalismo vertical, as “Hermandades Sindicales de Labradores y Ganaderos”
organizadas por concellos e integradas nun órgano provincial chamado “Cámara
Oficial Sindical Agraria”. Ningunha destas organizacións procedían dos
labregos, nin respondían ós seus intereses...”
Na transición dos señoríos (foros)
ás organizacións agrarias, nas que o meu Montecubeiro destacou coa súa UNIÓN DE
AGRICULTORES Y GANADEROS, auténtica cooperativa socio-cultural, a evolución foi
acelerada: As mulleres comezaron a ir ás escolas, os emigrantes retornados
volvían con novas ideas, e os mozos sublevábanse fronte ao caciquismo, aquela
caterva de..., ¿de conseguidores? procedentes das casas grandes que, con algo
de estudos efectuados na urbe, muxían e abusaban do campesiñado. Esta
sublevación intelectual, un espertar alentado pola República, na República,
puxo dos nervios ao caciquismo, e ao verse camiño da derrota..., pasaron das
escopetas de caza aos fusís bélicos!
-.-
Entende-lo
pretérito coa mentalidade actual non é doado. O esforzo e maila entrega
daqueles ensinantes, improvisadores da didáctica e á vez intérpretes dos
primeiros libros que saían ao mercado, tardiamente caídos nas súas mans,
requiría ter alma de apóstolo, vocación que non abunda actualmente porque
facemos do ensino unha fonte de ingresos, séxase, laboral, máis que unha
entrega, máis que un relevo, ou, xenerosa, transmisión xeracional.
Na Comunidade de Madrid seica
pediron ao Ministerio de Educación que permita aos titulados universitarios dar
clases de infantil e de primaria. Esta ousadía merece un sambenito:
improvisación, improvisación con retorno ao pretérito. A estas alturas
culturais non chega con saber moito de certas especialidades pois o neno
precisa unha elevación gradual, gradual e
xeneralizada: elevarse do berce con mans agarimosas que o upen con xeito, con
xeito e con graza. O especialista de altura, polo feito de selo, está alzado a
un endeusamento específico, daniño para o redondeo, progresivo e metódico,
formativo, do infante.
Avanzando polo século XXI arriba,
cadora son máis necesarios os coñecementos psicopedagóxicos para ensinar con
xeito, a conciencia, a conciencia e con ciencia. Isto tamén se chama
especialización, pero, pedagóxica; o resto virá segundo a vocación e a
preparación específica de cada alumno.
Hoxe en día, baixo a miña óptica,
miope pero realista, cargada de experiencia e de observación, a
responsabilidade educativa recae máis que nunca na escola e nos seus docente,
nuns especialistas que vixíen a atemperen os conflitos das aulas, nas aulas,
con atención á diversidade de procedencia dos nenos: tipo de familia, raza,
relixión, etcétera. Inclinacións ou contaxios heterodoxos a corrixir, así como
unha amalgama da particularidades polas que os nenos chegan aos colexios máis
ou menos deformados; ¡iso, deformados! Todo isto require ciencia, pero tamén
arte, vocación; séxase, especialización. O mundo actual, nesta globalización, é
moi complexo, moi esixente, e require, cadora, mellores cementos.
En definitiva, que o importante,
tanto para o neno como para a sociedade na que está chamado a actuar, non son
as leccións maxistrais dun catedrático senón as aplicacións graduais,
pedagóxicas, didáctica, psicoloxía, etcétera, dun Mestre, dun mestre con
maiúscula, que non tódolos Catedráticos o son!
-.-
O apoderamento
dos profesores. Absoluto,
plenipotenciario, e, ata certo punto, irrevogable, pois, outra escola, cambiar
de escola, non sempre é posible. Aqueles de a ferrado si que éramos
intercambiables, dentro dunha oferta moi limitada, na contorna dunha legua ou
pouco máis. Cunha particularidade: que o mestre, comendo e durmindo nas casas
do lugar, dábase a coñecer, acotío, nos seus falares e cos seus modais; ¡o seu
despido era libre!
¿Que nos importará máis, das nubes
para abaixo, que o futuro, a formación axeitada dos fillos? Pois esa labor
témola encomendada ás escolas, que non directamente aos profesores; e para iso
con un simple delegado que vén a ser o Director do Grupo Escolar. ¿Coñecémolo,
reúnese coas APAS? As APAS tamén adoitan ser un foro de xeneralidades, de
discusións nimias, a miúdo vulgares, superficiais. Os pais, ou porque non
saiban, ou non podan ter un intercambio construtivo, dan a facer, e dano sen
control, ou con pouco.
Cando encargamos a reforma dunha
leira, ou dunha casa, o usual é coñecer, de antemán, un plan ou proxecto, forma
e medios a empregar, pero na obra, sublime, excelsa, básica, definitiva, do
carácter e da formación que irán collendo os fillos, nós..., ausentes, ou pouco
menos! Damos a materia prima para que nola transformen en material útil, e
nós..., mutis polo foro! De aí que a responsabilidade moral dos nosos
¿apoderados? sexa inmensa, dunha transcendencia incalculable. Outros servizos
públicos ben que os controlamos, e ben que reclamamos, pero no tocante á
ilustración e á formación ético-moral dos fillos, delegamos bastante,
demasiado.
Maquiavelo, ensinándolle picardías
ao seu Príncipe, un beato, comparado con algún dos que viñeron detrás, pois as
malicias tamén se globalizaron, tamén se universalizaron, e das escolas arrincan,
moitas e delas!
-.-
A carga moral do Mestre, se nos
paramos a pensar nela, a profundar no seu alcance, é apaixonante, pero, á vez,
inxente, non apta para tódolos públicos. Porén, sempre estivo,
proporcionalmente con outras actividades, mal pagada; ¡xa se dicía, “Ese pasa
más fame que un mestre!”
¿A crise dos valores, educar en
valores? En vista das consecuencias dunha educación sesgada, torpe, insensata,
estase empezando a darlle importancia ao seu aquilatamento. Redundando: A
rexeneración (dos valores internos) é a recuperación dos principios básicos
para unha boa convivencia entre os seres humanos, de forma e maneira que estean
interiorizados, arraigados, e que frutifiquen positivamente de xeración en
xeración. Para Cabello, Corbera e Artaza, “a educación en valores implica un
traballo sistemático (estimulación) ao traveso do cal, e mediante actuacións e
prácticas, pódense desenrolar os valores explicitados no entorno sociocultural
no que se desenvolvan os individuos”. ¡Xa ía sendo hora de pararse, de afondar
nisto!
Co cabalo lanzado son
imprescindibles os freos, e ese é o signo dos tempos, así que, non regateemos
en freos!
-.-
Volvendo ás
do ferrado:
Aquel culto á caligrafía. Xa que vos
mostrei as últimas letras de meu pai, a posdata dunha misiva elocuente e
paternalista, ¡para min, un sagrario!, detereime en lembrar, en evocar, a súa
teima caligráfica. Naquelas alturas xa lle tremía o pulso, e diminuíralle a
visión, pero quedáballe o espírito, ansias perennes, inveteradas, do seu savoir faire, como a veces dicía, en
frase copiada de nosa tía Ramona, da viúva de Salmerón.
Para el a caligrafía, ademais de
expresión artística, que na persoa humana sempre é un valor a cultivar, in
crescendo, constituía un retrato do calígrafo, máis expresivo aínda que a súa
expresión facial, posto que coa cara podemos teatralizar, enganar, pero coa
man, non, que é menos influenciable.
Se os nenos precisan da man dos
grandes para soltarse a andar, -dicía-, para chegar a ter unha escritura
persoal, regular e lexible, bo é que comecen sobre escribindo neses cadernos
que traen as letras impresas. De collida forma e distingo, paulatinamente virá
o afianzamento da personalidade respectiva, que se retratará na escritura
segundo a persoa se vaia afianzando, personificando, formando e definindo.
A súa predilecta para os homes era
a inglesa, de trazos firmes pero artísticos, enlazada con soltura, aínda que
sen perder a finura e maila elegancia comunicativa. En cambio, para as nenas,
penso, así por cousas, que se inclinaba pola redondilla, pois tamén afirmaba
que as curvas son patrimonio, herdanza feminina.
Cando comezaron a vir as
dactilografías, lembro oírlle que coas máquinas non se podía andar acotío, nin
ao lombo nin no peto, así que dos apuros sempre nos quitaría o lapis ou a
estilográfica. Nisto equivocouse, parcialmente, posto que, medio século máis
tarde viñeron as tablets.
Que diría hoxe, desde Arriba, ao
coñecer que os fineses amortizaron a sinatura de caligrafía? ¡Seguro, seguro,
que os tomará por imprudentes, ¡cousas do frío!, xa que así, minorando o mérito
da caligrafía, ou todos médicos ou non haberá quen os entenda cando lles falle,
ou falte, a máquina!
De tantas cousas sentenciosas que
dicía, outra era que mellor lle daría un aprobado a quen dominase media
lección, sendo capaz de redactala e de escribila lexibles, que aos empollóns
que non fosen capaces de anosala, de facela súa, con verbas e con letra da súa
colleita. O seu deus, á parte do de maiúsculas, era a comunicabilidade, a
expresividade, o falar con propiedade. Todo isto concordaba coa súa filosofía
de que todos temos a obriga de ser mestres, comezando por un mesmo, o auto didactismo,
e seguindo polo próximo, tachando de avaros, sen exclusión nin atenuantes, a
tódolos que vía regateando, reservándose, os saberes.
Na súa didáctica non había rixidez
considerando que a propia autoestima do alumno o levaría a un perfeccionamento
sostido e progresivo; iso si, molestábao, moito, e non se resgardaba de dicilo,
que lle desaproveitasen o papel, en particular se era daquel de barba, a dobre
folio, o único admisible para redactar documentos. ¡Economías da época! Así
que, cando non lle vía seguridade ao alumno, recomendáballe facer un borrador, na
pizarra ou no encerado. Isto viña a conto de que o definitivo, aquilo que
mostremos, nunca sexa improvisación senón froito maduro, reflexivo e retocado,
se tal houbese mester.
A tal momento, das súas instrucións
caligráficas lembro as seguintes:
-Non interromper, non levantar a
man, ata que quede terminada, unida, unificada, a palabra.
-Ir calculando mentalmente o espazo
dispoñible na liña iniciada para, con unha disimulada redución de espazos e de
grosores, procurar poucas particións de palabras, que o consideraba
antiestético, propio de imprevisores.
-Regularidade entre os trazos altos
e os baixos, considerando que os moi altos significan carácter altivo, e os
prolongados para abaixo, pesimismo.
-Recomendaba soltura, “… para que
non se durma a pluma, nin se larguen os pensamentos”.
-Cando observaba tendencia a unha
letra cativeira, tenlles dito: “Ti é mellor que non te cases, que vas ser moi
raca, sexa coa muller / co home, ou cos fillos”.
-Non tachar nunca; que se evita
pensado primeiro; nestes casos dicía: “Verba escrita, palabra solta e pedra
lanzada, non teñen volta!”.
-Non deixar de escribir en papel
raiado ata coller firmeza na regularidade dos tamaños.
Aínda tiña máis regras pero, dunhas
non me lembro con exactitude, e as outras non terían de presente fácil
comprensión.
Non debía ser mala didáctica a súa
posto que os escritos que levo visto de alumnos logo parecían calcados dos seus,
copiados nunha impresora.
Plumas endurecidas
Do que del aprendín, con algo de
colleita propia, para min esa deusa da Caligrafía representa:
-Mellor nota nun exame, cando son
capaces de lelos!
-Facilita o éxito nas cartas ás
rapazas; ¡seino ben, pois, estando de mecanógrafo no Consejo Supremo de
Justicia Militar, asegureime o compromiso da miña Mestra escribíndolles versos
lexibles, algo afectados pero con letra vibrada, que ela interpretaba como
emoción de namorado.
-No Nocturno, mentres os outros
apuntaban a toda velocidade, con letra que despois nin eles mesmos entendían,
eu poñía á proba os cinco sentidos, que así me foi pois ía quitando dous cursos
por ano, de par do meu traballo profesional, que non era pouco nin livián.
-Aprendín a distinguir:
. Gótica, con perfís rectilíneos e carácteres
redondeados e repenicados.
. Inglesa, algo máis inclinada cá itálica, e
con certos adornos ou liberdades, que a fan elegante, e airosa.
. Itálica, que me custou distinguila da
cursiva.
. Carolingia, ou redondiña, da que meu pai
dicía que era feminina.
Con unha simple pluma o noso paisano
Regueiro
logrou fixar esta escena dun siroco.
Ademais dos escritos e dos debuxos,
de encher coxíns e colchóns, a pluma tamén serviu, e aínda serve, de facsímile
para non poucas ideas, tales que,
-Ao correr da pluma; sen controlar
o pensamento, improvisando.
-A voa pluma; polo estilo do
anterior.
-Deixar correr a pluma; que tanto
serve para o non meditado como para disparar verbas, veñan ou non ao caso.
-Vivir da pluma; que é tanto como
vivir do conto, vivir desplumado, sen branca.
-.-
A grafoloxía. Nunca lle oín falar a meu
pai desa pseudo ciencia, pero estou seguro de que a dominaba..., sen coñecer
sequera tal nome! O seu interese pola perfección caligráfica levábao a
relacionar as tendencias notorias dos seus alumnos coa forma da súa letra;
seino, decateime diso, con oírlle os seus comentarios cando, ausentes xa os
alumnos, lles corrixía os traballos de redacción que deixaran nas súas
libretas, e mos ensinaba como lección compartida comigo. Agora, desde Arriba,
co que lle gustaba ler, seguro que ten lido eses libros actuais da grafoloxía,
tan lidos e tan utilizados, principalmente polos criminalistas nos procesos
indiciarios, de contraste, dos que paso a resumir:
. Afírmase que a grafoloxía pode
determinar ata unhas 5.000 características da personalidade das persoas.
. O tamaño da letra xa di moito: A
letra pequena, miúda, din que define e denuncia ás persoas tímidas e retraídas,
estudosas, meticulosas, e con alta capacidade de concentración. A grande evidencia
o tipo contrario.
. Canto máis proporcionadas as
letras, máis equilibrada a personalidade, máis adaptable ás circunstancias.
. Moito espazo entre as letras
seica indica ansias de liberdade, con anoxo polos espazos atafegados. Se as
xuntas excesivamente é que non che gusta a soidade.
. Se non inclinas as letras terante
por persoa lóxica e practica. Se te vas para a dereita, que che gusta coñecer
xente, provocar novas experiencias, etcétera; os da esquerda, que queren pasar
desapercibidos.
. Os trazos redondeados defínente
como persoa creativa. Os aguzados, para os intelixentes, e un tanto agresivos.
. Se unes unhas letras coas outras
terante por lóxico, que tomas as decisións con moito coidado.
. As curvas anchas de letras coma o
“l” ou o “e”, seica definen ás persoas relaxadas, espontáneas e extrovertidas.
. Puntos grandes sobre os ies:
¡moita imaxinación!
. Etcétera, etcétera. Algo de
verdade experimental haberá en todo isto, mais, para min, non é o Credo, así
que: copio, copias, copiare, copiavi..., copiatum!
-.-
Esta foi a miña artillería pesada, e de
munición, o Dicionario ITER.
Aquí non hai trampa, nin cartón,
nin sequera translacións bibliográficas, porque vou reflectir vivencias
propias, que por algo e para algo son, ou me considero, o penúltimo dos mestres
de “a ferrado”, pero cobrando, xa, en pesetiñas; e fágoo mediada a miña oitava
década, así que, ¿son, ou non son, historia?
Ferrado, coa rasa.
Comezarei polo que lle teño oído a
meu avó, para seguir polo que lle vin facer a meu pai, e concluíndo coas
lembranzas das propias escolas: aos 16 anos, todo un inverno na casa de Rei de
Piñeiro (Corgo); e aos 17 para os rapaces, nenos e non tanto, da Pereira e de
Catatrigo (A Valeira). ¡Non houbo máis porque tampouco houbo ocasión xa que,
con 18 anos, 1 mes, e 1 día, incorporeime voluntario ao Batallón do Ministerio
do Ejército, para cumprir 3 anos de servizos no Consejo Supremo de Justicia
Militar, Fortuny 4, Madrid, onde os 15 mecanógrafos tecleabamos para…, 18
Generales!
¡De bigotes!
-.-
O
Avó
De mozo puxo escola na propia casa,
na patrucial, ata que o veciño da de enfronte deu en brincar con súa irmá
María. Nin casou nin lle recoñeceu o fillo a pretexto, seica, de que “Se foi
fráxil comigo, fácil pode ser con outro”. Nesas circunstancias, meu avó
cedeulle á irma a metade da edificación para que vivise e criase ao seu fillo
con comodidade e independencia, así que non quedou sito axeitado para escolar!
O Avó José e súa irmá María eran
sobriños de dous frades de San Cibrao, e tamén dun escribán, así que lles viña
de raza unha capacidade intelectual superior á da súa veciñanza. José fíxose
con un libro de menciña, dun tal Neuman, traducido do alemán, que llo regalou
súa cuñada, Ramona Lombardero San Miguel, casada con Nicolás Salmerón y García,
letrado, farmacéutico e periodista, fillo daquel Presidente da Primeira
República… Bloqueado de intelectualidade no seu Montecubeiro, puxo en práctica
a súa, primeiro como mestre, e despois exercendo de albeite, para o que sumou aquel
libro coa súa experiencia gandeira.
Veu ao mundo, ademais de no
ambiente familiar, no ámbito cultural daqueles Dominicos de San Cibrao
(Montecubeiro) que foron un facho para os foreiros; ¡ben mantidos, ben folgados,
con rendas a barullo, que lles quedaba? ¡O seu: Ora et labora! Tanto laboraron,
no ensino maiormente, que, se eles eran o facho da parroquia, a parroquia
foino, en acto reflexo, para as freguesías lindeiras, e máis aló, tamén!
Con todo ser a miña parroquia moi grande
en extensión, ¡a meirande de todo Galicia!, e proporcionalmente moi poboada, a
Desamortización foille levadeira, e iso polas seguintes circunstancias: A
culturización dos frades permitiulles un desenrolo, unha produtividade,
incribles para a época; os frades cobraban os seus foros, rendas que ía parar á
Nova de Lugo, pero como aqueles fornidos decruaban os montes cada 8 / 10 anos,
a produción cerealista, en especial o trigo, era satisfactoria, e daba para
todo. Xa houbera algo de emigración, e viñeran cartos de América. Con todo isto
as compras fixéronse de portas para dentro, os de dentro, para eles mesmos, evitándose
aquela acumulación de predios doutras parroquias nas que as casas grandes, e
algún que outro burgués, se fixeron con fanegas e fanegas, reexplotadas igual
ou peor que coa Igrexa.
Dos frades só quedaron un ou dous no
convento de Montecubeiro, que asumiron as funcións parroquiais. ¡Pero a labor
quedaba feita, a cultura sementada, e por tanto, con substitutos dos frades, cal foron boa parte daqueles lugareños!
-.-
A madriña, de memoria, moita, pero,
de letras, cero. En guapa e lista aí que se ía con súa irmá Ramona que, de
casada co Salmerón, puxéronlle dúas institutrices, unha de español e outra de
francés, e tan aproveitada, ademais de agradecida, resultou aquela nora que,
aos poucos, xa estaba traducindo libros franceses que foron utilizados en
Madrid, na Institución Libre de Enseñanza.
-Padriño, co que vostede sabe, e
coa escola que pon, ¿por que non lle ensina algo á madriña, sequera as catro
regras?
-Miña pobre, ten en abondo coas
súas, cos problemas das súas! ¡Xa o entenderás, máis adiante!
E tardei en entendelo, pois o
pícaro do avó referíase a que, por culpa dos desarreglos periódicos da avoa,
tiveron máis fillos dos que manter podían, que así lles emigraron…, tres, os
que sobraban na casa dun pobre, pobre por culpa das partillas da xeración
anterior!
Nunca fun amigo dos terzos de
mellora, que os considero inhumanos, mais, tratándose dun equilibrio económico,
sen aqueles terzos chegarían a infinitésimos os mendrugallos das leiras, que xa
non eran moi rendibles que digamos; os minorazos emigraron, sacáronse a fame, e
incluso adoitaban mandar diñeiro para o morgado. ¡Aqueles terzos foron o seguro
da vellez, en cada casa, que así quedaron nelas, de coidadores – continuadores,
os morgados, e mailos fillos do morgado; ¡netos da casa, que aínda hai quen os
pon así nas necrolóxicas dos avós!
Non lle puxo escola á súa muller,
escola de letras se entende, pois das outras pouco matrimonio é aquel no que
non hai reciprocidade de ensino convivencial, pero si se esmerou coas fillas,
que, ademais de listas, emigraron, dotadas dunha letra inglesa que para si a quixesen
a maior parte dos varóns daqueles tempos. ¿Sería para que lle escribisen desde
América, largo, tendido e lexible? ¡O avó era pícaro pero non tanto!
A dote por excelencia das mulleres rurais
era a memoria, que a desenrolaban desde o berce aprendéndose centos de oracións,
refráns, cantigas… ¡Cantas veces, na souta das castañas, me teño ocultado por
tras dunha cañota para escoitar as cancións das veciñas, que tal se me figuraban
anxos, coas ás en forma de toucas ou de panos da cabeza, agradecéndolle a Deus
aqueles froitos, que precisamente para collelos hai que agacharse, tal que en
oración!
A cultura daquelas incultas tíñame
pasmado: falares lentos, melodiosos, intelixibles; tempero na voz e nos
ademáns; e por engado, unha cimbra de cadeiras que mesmo imantaba, atraía,
embobaba! ¡Resístome a crer que a culpa fose da Eva! Enganada, si, pero,
culpable, non, pois aquela torpeza edénica tivo moito de fardamento viril. ¡Eu
tal e cal; machismo, en definitiva!
Foi unha pena que as máquinas de
retratar, aquelas do paxariño, non desen chegado ás nosas feiras ata os anos
30! Así que non teño fotos dos avós, en parella, e si, soamente, esta da avoa,
xa engurradiña, ¡miña pobre!
Segundo me ten comentado meu pai,
escribán de centos de escrituras, compra - vendas, permutas, préstamos,
dotacións, etcétera, a súa experiencia era de que as mulleres da bisbarra, na
súa acordanza foran mellorando apreciablemente, pois dun 2 ou 3 por cen de asinantes
que había entre as nadas no último terzo do XIX pasárase a un 6 ou 7 –calculaba
el- nas do primeiro do XX. ¡Vaia lentitude, non si? Menos mal que sobre dos 30,
fose á publica ou á privada, deron en ir todas, de súpeto, ao cento por cen.
O mundo rural é a despensa que fixo, e segue
facendo, posible a existencia do mundo urbano, dese mundiño que se xacta de ser
científico cando a verdade máis absoluta é que, para científicos, a granel, polifacéticos,
mil mañas, de sempre, as nosas aldeíñas, que sabían e facían de todo, e todo
ben feito, con medios escasos, artesanais. Ao especializarse, e non digo que
non sexa bo, incluso inevitable, é precisamente cando se lles constrinxe a
ciencia, tomando simples carreiros, atallos, estreituras do saber.
Grazas ao analfabetismo da muller o
noso rural resistiu cincuenta ou cen anos máis sen desintegrarse. Analicemos:
A últimos do XIX emigrou todo deus
menos as mulleres, que así os morgados puideron escoller entre as máis guapas e
robustas, ¡boas para a cría! ¿Por que non emigraban, por que non ousaban
facelo? ¡Miñas pobres, que nin sabían ler os rótulos das avenidas americanas!
Así seguiron na aldea, moceando, procreando, sachando nos hortos…
Ao non emigrar a muller, a
porcentaxe de varóns nos núcleos urbanos era altísima, freándose a súa
expansión, ¡sobraban vivendas! En paralelo, nas aldeas, singularmente nas zonas
graníticas, as construcións eran señoriais, pero barateiras, que hoxe, cos
medios de hoxe, serían impensables.
A clase rural producía máis e
mellor, cadora, porque sempre había unha irmá / cuñada, da que botar man, tal
que para tecer, cociñar, gardar as ovellas, mentres a cuñada paría!
Isto é o que
pasaba na Galicia rural de meus avós, pero, en Portugal, na casa dos parentes,
parentes e veciños, en paralelo? Aproximadamente
igual, e seino directamente, por uns veciños procedentes de Tras os Montes, os
Santos Barosa, fillos de serradores, que ían á escola comigo, aos que lles
preguntei polo ensino alén da fronteira. Téñenme dito que seus avós tamén
coidaran de iniciar aos fillos, en por si, antes de mandalos á escola, mesmo
segundo rompían a falar, facéndolles contar polos dedos, e deletreando as
verbas para que entendesen que as palabras tamén se facían sumando, sumando
letras. En resume, e con respecto a esta precocidade, concluíron que,
“un ponto que
precisa ser atentado é que os pais ou responsáveis pelo estudante exercem papel
fundamental para o aprendizado. A escola pode ter um método maravilhoso de
ensino, mas se em casa este aluno não receber atenção, como por exemplo, na
execução da tarefa escolar e com o estímulo por joguinhos e brinquedos
educativos, dificilmente colherá bons frutos. O estudo poderá se tornar um peso
para o aluno, podendo, assim, gerar uma animosidade que prejudica seu
desempenho escolar. Para eles, antes ou depois dos 7 anos, o mais importante é
que a criança aprenda com prazer este passaporte para uma trajetória de
sucesso”. ¡Son, eran, galegos do Sur!
A obsesión permanente de meu avó, -obsesión parecíamo
daquela, pero hoxe chamareille, máis ben, virtude-, era a súa insistencia en
pescudar o por que das cousas, as causas das cousas. O seu era: ¿Como pode
sentenciar un Xuíz sen afondar nos móbiles do caso? ¿Como podemos calibrar as
consecuencias do que lle fagamos a toda planta, animal, ou pensamento, sen
coñecer a causa, o intríngulis da cousa? ¿Como podo curar enfermidades se non
sei onde están os fallos, sen coñecer as reaccións que produce cada tipo de
tratamento? Mira, ho, -tamén me ten dito- aló chegando a Santiago, un tal Ramón
María Aller, seica descubriu varias parellas de estrelas dobres…, á forza de
mirar para o ceo! ¡As cousas non se descobren sen ollalas engorde, engorde e
fixamente! ¡Deus, se meu padriño chega a ter un microscopio, e tamén un
telescopio…!
Falando destas cousas, unha vez pregunteille: -Padriño, a señora Xosefa de
Brais tenme dito que aló en Xerbolés, na escola dos Villamarín, á que ela algo
foi, que firmar sabe, castigaban aos nenos, para que se portasen ben e
aprendesen mellor, cunha palmeta, estirándolles as mans, que así quedáballes
unha lembranza nas vexigas que se lles formaban na palma da man; iso ás nenas,
pero aos rapaces poñíaos de cara á parede, e de paso dábanlle unha colleja,
unha labazada na caluga, dicíndolles: -A túa burremia vaite matar, que te
zurrarán e só verás paredes, con reixas nas portas!
Non se parou a pensalo, que me dixo algo así como: -É
un erro, nas escolas, esa interpretación do principio de autoridade. Sempre interpretei
que o meu tiña que ser o de “comenencia”, convencer ao alumno de que o
estabamos facendo pola súa comenencia, e que eles visen en min outro principio,
o de “paciencia”, co cal, sumados os dous, comenencia + paciencia, teríamos un
resultado positivo, ambivalente: O alumno aprendería a obedecer, cando tal
cousa fose mester, e eu, de profesor, aprendería a ensinar, pois, de facelo
ben, mal nacida tiña que ser a criatura para que me repelese! Padriño, ¡grazas,
grazas outra vez, pois, ademais de ter razón, razoabas con graza!
Tanto preguntarlle, e aínda quedaron no tinteiro
cousas que hoxe considero importantes: Unha delas o por que lle chamaban
albeite. Agora, despois do meu paso por África, sei que ten esa raíz, pero o
enigma segue sendo como se internou en Galicia cando que aquí a nosa
experiencia africanista vennos daqueles quintos que volvían de Marrocos medio
tarumbas, asirocados. Tan é así que, sobre os 18 / 19 anos xa se ían para
América, fuxían, embarcando na Marola. O de veterinario é un latinismo, que
seica vén de veterinae, designando ás
persoas que se ocupaban de curar as bestas vellas. Pero daquela abondo latixo tiñamos
entre o latín do Cura, o castelán do Pedáneo, e o léxico de meu avó. ¡Máis para
tolear que para aprender!
Con iso e con todo, que feliz aquel
neno, hoxe coma onte, que ten preto de si alguén capaz de responder ás súas
interrogantes; aínda que sexa orfo, non o é de todo!
-.-
Cando, desde a distancia, primeiro
en Madrid e despois en África, se me viñan á imaxinación, ou máis ben ao mostrador
das lembranzas xa que eran imaxes vivas, redivivas, os retratos psíquicos de
meu pai e de meu avó, que misteriosamente sempre se me representaron xuntos,
como se aínda os vise sentados na banca da cociña, meu avó soprándolles ás
brasas da cociña con aquel soprón feito do cano dunha escopeta, que así non
tiña que agacharse, e meu pai á súa dereita, que así se sentaba sempre, máis
ben inclinado sobre do lume, ¡aquelas friaxes irredentas, inmorrentes, de cando
tivo que durmir, acotío, nas pedreiras da carballeira, única forma prudente,
daquela, de sobrevivir, non me cadraban no século XX, senón, e máis ben, no
XVIII, no da Ilustración. ¿Sería que, como froito intelectual dos nosos
dominicos, seguían no seu ora et labora
característicos?
¡Explicareime, que igual é difícil
de entender por…, por extemporáneo!
Sabido é que o XVIII se
caracterizou por alumar unha literatura, un ser e un estar eminentemente
didácticos. Froito daquela Ilustración, daquelas Luces, os intelectuais
viviron, e deron a vivir, unha educación que moito elevou aos pobos; non fará
falta citar nomes posto que moitos foron, e na Historia están, así que non é
doado atinar cós mellores para facer unha cita erudita. Chegará con dicir que
aqueles criterios, aquela mentalidade, ascendía, tiraba de seu para arriba das
persoas, e quen alza no seu próximo prosperidade xera, acelera.
Daqueles, si, daqueles frades, víñalles,
aínda que diso non presumisen, así que o seu tamén era Delectare et prodesse! Ensinaban deleitando, que pracer era
escoitalos; non escribiron libros ao estilo daqueles ilustrados do XVIII, non
tiveron literatura propia, pero si oratoria, instrución verbal, temas prolixos
e prácticos, baixando do divino ao humano, e facendo divindade do prosaico, do
humano. Se lles parece que os estou chufando a tal momento, e que o fago viciosamente,
para regoldeo do meu ego, autorízoos para que me convertan este teclado nunha toxeira
tan grande coma aquelas do noso monte, do noso Montecubeiro…, se é que minto!
Nada fixeron, nada saíu das súas
mans, que fose basto ou improvisado… ¡Eh, alto, que meu pai xeroume prosaico,
que niso non entro na catalogación daqueles eruditos do repetido XVIII!
O máis fabulista era o avó, que
niso si que estiveron distanciados, pois meu pai todo o reducía a fórmulas
exactas, demostradas ou demostrables, matemáticas en definitiva. Tamén fixo
versos, tamén; Sentenzas do Galo e da Pascua, coplas, relatos dos
acontecementos locais, pero sempre con unha filosofía moralizante, gris; os contos
do avó chegaban ao verde-verde, pero, iso si, con delicadeza, con figuras e con
expresións de dobre sentido, que dicían e non dicían, segundo a picardía do
oínte, lonxe, por exemplo, das imaxes obscenas dun Cela, por citar só un
galego, ou máis ben un pseudo galego da centuria seguinte.
Se me teño que ir lonxe, quero
dicir, alén dos nosos dominicos, eu situaría ao avó-padriño na liña dun Esopo,
xa que tanto entendía aos animais que ata lles falaba; a resposta deles si que
nunca a entendín. O avó non era tan clerical coma meu pai, pero está
xustificado: criárase en plena ebulición daquelas desamortizacións, que
precisamente o independizaran de pagarlle décimos ao convento!
-.-
Ano
1935, 7 de Xullo, feira de Mosteiro.
Ata alí deron chegado con
facilidade pois a estrada LU-760, que une Ludrio con Mosteiro, derivada da N-640,
fora lastrada polos anos 20, en parte grazas a miña nai que gañou nela unhas
pesetiñas escachando pedra. Puxeran a Cadrado de capataz, e tíñaa de certo ben
coidada, pero, subir a Montecubeiro? O itinerario é o mesmo de hoxe, o mesmo da
DP 16.11, pero daquela…, camiño veciñal, con lamas e currais!
O Citroën mercárao meu tío Alfonso,
o pai da que, polos cincuenta arriba, sería “Mercedes Cora”, actriz do TEU,
once películas de cine, avogada, xefa de Prisións, etcétera, así que, aquel
verán, aquel veraneo, do 35, presentouse en Mosteiro, casualmente en día de
feira, coa muller, Ermitas, coa filla, xa citada, e para completar a carga,
miña tía Ramona, con sacos e maletas. ¡Logo parecía a carreta dun xitano!
Miña madriña a pouco se desmaia,
coa emoción e coa sorpresa: ¡en pleno campo da feira! O vinagre estivo en
seguir ruta: Acordaron que Ermitas e mailo neno, entón de cinco anos, saísemos
diante, agardando polo coche en cada unha das aldeíñas do recorrido, Trasín, O
Mazo, Veiga…, no ben entendido de que, se tardaban, volvésemos ancas! A
madriña, no auto, con súa irmá Ramona; eu víaa por primeira vez en persoa, pero
de referencias sabíao todo, que non había día no que dela non se lembrasen na
miña casa.
Lembrándoo hoxe, con sesenta anos
de carné, aquela odisea resúltame incrible, pero foi, existiu, fíxose! A Trasín
chegaron mesmo detrás de nós, e meu tío tocounos a bucina tan pronto nos viu;
Ah, pero, no Mazo? Diante da casa
do Mazo puxeran un curral, para facer esterco, e de paso secar o camiño…, de
toxos! O Citroën protestou, pero os que non protestaron foron os da casa, que
deseguido saíron con picañas e galletas para aparta-los toxos; aquel peso que lles
deu miña tía Ramona, como gratificación polas molestias, sóubolles a gloria;
¡era de prata! Do Mazo ata Veiga foi o auto sen obstáculos, mesmo de tras nosa,
así que o Alfonso, de cando en vez, veña darlle a bucina, que ata me poñía
nervioso! En Veiga deixamos, ¡deixaron!, o coche, pois de alí para arriba as
corredoiras costudas non permitían exhibicións; gardárono na pendella de Perán;
e miña madriña falou co señor Pedro de Veiga para pedirlle que lles subise a
equipaxe no carro das vacas; non tivo receo algún, e menos desde que tivo nas
mans aquel peso de prata, ¡outro! Naquel intre ocorreu algo que o neno nunca
vira, nin, grazas a Deus, outra ocasión de ver tal cousa tivo: Pedro
axeonllouse, e co peso aínda nas mans, nas del, bicoulle as súas á tía Ramona,
chamándolle de…, doña! ¡Resultoume apoteótico!
Aínda estabamos, ¡estaban, pois a
min deixáronme cabe da lareira, no meu trípode habitual, con un prato daqueles
de barro de Bonxe, cheo de doces da Madarro, que mesmo me extasiaron!, estaban
eles, aquelas persoas maiores en idade, dignidade e goberno, sentados á mesa de
levante, tamén aplicados ás cañas de Madarro, cando lle oín dicir á tía Ramona:
-Querida irmá, moito levas coidado
de toda esta familia, así que este verán terás vacacións, que lle ordeno a meu
cuñado aquí presente que, mañá mesmo, saía por estas aldeas en busca de quen
vos faga o traballo, gadañar, segar, mallar, e todo iso, pois ti non podes
morrer analfabeta, que sería unha deshonra para min. Empezamos pola mañá, que
desde hoxe mesmo auto proclámome Institutriz de Josefa Lombardero!
-Muller, Deus cho pague, pero eu
séntome ben así, que nunca desprezada che fun, e nin sequera por iso de ser a
analfabeta da familia!
-¡Eu, traducíndolles os libros para
o Instituto (Instituto Libre de Enseñanza), cunha irmá que nin sabe firmar…? ¡Isto
acabouse; e das rogas nos vos preocupedes, que aí teño un fardelo de pesos de
prata…, que sempre me sobraron, e desde que enviuvei máis aínda, pois os
Salmerón foron xenerosos comigo!
Dito e feito; pero a escola de tía
Ramona non foi só para súa irmá pois aquel rapazolo de cinco anos tamén se
sentou á mesa, e aprendín a escribir, na pizarra, pois a contar xa me ensinara
o avó, que o facía tódolos días coas ovellas, e sen equivocarme!
Estiveron connosco ata a festa do
Santo, que regresaron para Madrid no mesmo auto, sobre o vinte de Setembro. Eu,
sen os madrileños, comecei a sentirme orfo, e así seguiría ata que volveron no
39, pero non todos, pois a tía Ramona morreu naquela paréntese franquista. Está
soterrada no panteón dos Salmerón, Cemiterio Civil de Madrid, debaixo dunha
coroa de follas de bronce, que llas mandou o alcalde de París, igual que fixera
cando morreu o tío Nicolás. Puido enterrarse alí porque morreu durante a
guerra, no Madrid rojo, pero cando
entraron os azuis alguén houbo que
tivo reparos naquela coroa, e tanto reparou, que a roubou!
Lauda no panteón dos Salmerón.
Cando se correu a voz de que miña
madriña aprendeu a ler, ¡nun verán!, moito lle chocaba á xente, tanto pola
rapidez como pola estación, pois as escolas sempre foron invernías:
-Señora Josefa, dígame, se fai o
favor: ¿Como se sente agora que sabe ler?
-Home / muller, pasou o que eu
temía, que pasei da verdade á mentira; cando me falaban, pola cara que poñía a
xente non tiña dificultades en distinguir as súas intencións, mais agora, ao
ler os papeis, ¿quen me asegura que din a verdade, pois as letras son as mesmas!
Que lista era miña avoa, penso
hoxe; se chega a ter as oportunidades da tía Ramona, cal das dúas…? Pero súa
irmá, que a licenciou en dous meses, tivo un fallo: Non lle ensinou a ler entre
liñas, así que a pobre morreu con esa desconfianza. O avó, nunha ocasión na que
falaron destes asuntos, lembro perfectamente que lle dixo, en castelán, que era
como falaba cando se poñía a filosofar, arremedando aos meseteiros: -Mujer, de
lo leído nada creído, y de lo visto, la mitad…, que tamén nos pode enganar a vista!
-Padriño, -díxenlle-, o lido tamén
é visto, así que vostede está caendo nunha contradición.
Se fose hoxe diríalle: nunha contradictio in terminis, pero daquela o
latín era propiedade do señor Cura da Parroquia. Metino nun apuro, ou tal penso
xa que tardou en contestarme:
-Rapaciño, se os papeis fosen de
fiar, daquela non lles botarían as firmas de dúas testemuñas..., cando lle encargan eses
documentos que elabora teu pai!
Hoxe diría eu que, saíume por
peteneras!
Aqueles avós, e non só os meus, o
que tiñan moi desenrolada era a memoria, que moito levo matinado niso sen
atoparlle unha resposta única. O que me parece máis plausible é que se base no
feito de que amaban as cousas, amábanas entrañablemente, adorábano todo,
comezando por Deus e rematando polas cousas de Deus. Ese afecto, ese
agradecemento, aquela apropiación mental, saíalles do corazón e invadíalles o
cerebro. Nesta barafunda da civilización actual, onde tanto temos e tan pouco
posuímos ou aprehendemos, -aprender é outra cousa-, todo vai e vén, todo
circula e se substitúe con velocidade vertixinosa. Insatisfeitos, sempre
insatisfeitos, queremos máis, e de canto máis de lonxe, mellor, así sexa da
China, vistoso pero mal fabricado. ¡En definitiva, que nos importa a vistosidade
e maila viscosidade por febles que sexan! ¡Que listos os chinos, que fabrican
ao noso xeito de ver e de entender as cousas! ¡Ninguén, ningún pobo, o tiña
feito coma eles, á medida do noso caletre actual, febril!
Naqueles tempos nos que os ovos se
contaban por ducias, e as pesetiñas se dividían en reas, para un cuarto; ou en
perras, as grandes de dez, e as chicas de cinco, poucas matemáticas se precisaban
para ir ás feiras e defenderse nelas, que así as enganaban aquelas piteiras de
Lugo! A roupa case toda era de liño da tea, e sen excepción as sabas, así que o
perigo meirande estaba en…, en meterse en camisas de once varas!
O home tíñao máis complexo pois
había que medir e partir, gran e leiras, por tegos, ferrados ou fanegas. No de
pesar, uns e outras, coa libra e mailo quintal, así que lles sobraba o sistema
métrico decimal, que iso era de alta matemática, por encima, incluso, dos da
capital.
As científicas da época, e non
había aldea que se librase delas, eran as costureiras; miñas pobres, que encima
de afinar nas súas medicións para que o xustillo resultase estreito e a saia
longa, tiñan outros calvarios: De casa en casa, e de lugar en lugar, coa
máquina na cabeza, nunha rodela de trapos ou de pallas, que así cruzaban soutos
e carballeiras; camiños, carreiros e corredoiras, puxando por retirar a tempo,
da lama, as súas zoquiñas lampas; e menos mal que para estar nos sobrados
usaban as zapatillas da feira!
Saían das súas casas ao riscar o
día, e das de súas clientas ao solpor, despois de merendar; así que collían as
xeadas en pleno vigor. ¡Ah, pero con isto ser malo, o peor estaba nos lobos,
que os había de dúas e de catro patas; tíñanlles máis medo aos de dúas porque
aquelas costureiras, campo a través, eran presa fácil, que ben o dicía a copla:
¿Non te acordas, queridiña,
daquela noite de luar?
Ti contába-las estrelas,
e eu miraba para o chan!
¡Miñas pobres, que encima de
acolchalos, por culpa daqueles lobos, ata collían mala fama!
Costureira non a quero,
se ma dan ríome dela;
cantos pillos hai na rúa
dormen na cama con ela!
¿Na cama? ¡Na cama, e fora dela,
tamén, que así viñan os fillos bravos, que non podían saír doutro xeito…, xa
que eran feitos á brava!
Para que as nenas renegasen, ¡a
tempo!, daquel oficio señoritango, tamén tiñamos unha cantiga que as poñía en
garda:
Costureiriña bonita
eu non quixera ser,
pois a pera que está madura
todos a queren comer!
Elas xustificábanse e defendíanse
fronte ás labregas:
Deus llo pague a miña nai
que me puxo de costureira;
vén a auga e non me molla,
vén o sol e non me queima!
Os rapaces queríanas pero
protestaban, envexosos:
Agora que vén o tempo
de malla-lo pan na eira,
¡que parella van facer
o xastre e maila costureira!
As costureiras, ademais doutros
méritos, teñen ese de que inventaron o periodismo: De casa en casa e de conto
en conto, desde cantares a chismes; para elas non había segredos escuros, fosen
ou non confesables!
¡Coa máquina de pé, onde a tiñan!
... que as chaman apañapulgas,
desde que vén o verán!
-.-
Non se me estaba esquecendo a avoa
materna, ¡nunca, mentres Deus me conserve a memoria!, pero como era tan grande,
tan completa, a súa personalidade, había que esperar unha ocasión propicia para
dedicarlle o espazo que se merece. Sei dela menos do que quixese coñecer, xa
que me criei cos outros avós, pero o dela sabido, tamén me serviu de estímulo,
máxime cando vivín en Madrid, imaxinándome que recorría as mesmas calles, as
que ela marcou coas súas pegadas!
Naceu en Lexo Cairo (de Baralla), e
de rapaciña foise para Madrid; aquelas migracións interiores sempre tiñan un
adiantado, unha persoa que as promovese e tutelase, así que ela non ía ser unha
excepción. ¡Alguén a levaría; en carromato, por suposto! Non era analfabeta,
pero case. Guapa, si, a xulgar polas fotos de cando estiveran en Madrid; o de
lista demostrouno de mil maneiras, ano tras ano. En Madrid, pero tampouco sei
se foi de primeiras, entrou a servir na casa do Conde de Romanones, tan
coñecido que con só dicir “Romanones” quedaba identificado. O avó era dos
Vilabella de Pousadela, Pol, que foran tres irmáns e sobraban dous, así que lle
tocou emigrar; ¡tocoulle durmir de día pois de noite, e algo máis, amasaba e
cocía nunha panadería, á que, casualmente, ía tódolos días a criada dos
Romanones. Galegos ambos, e véndose acotío, dunha idade aproximada, o namoro non
tivo que baixar do Ceo pois as circunstancias xa estaban na terra.
Limpa e meticulosa coma un
cirurxián, acabou como tiña que acabar: ¡de cociñeira da casa condal! Casaron,
e tiveron dous fillos, Irene e José, que lles morreron aos poucos, como era
natural, estatisticamente, daquela. No demais todo ía ben, ata que ao avarento
Romanones, acaso vendo pola criada que aquilo do pan daba resultado, fíxose cunha
vintena de tafonas, entre elas, os fornos de meu avó. Romanones, que quixo
aproveitarse do cuasi-criado, e o panadeiro que se viu estafado, mortas as súas
criaturas, un bo día, ¡para min un bo día, pois, se tal non fixesen eu non
tería nado!, colleu o carromato de distribuír o pan, e díxolle á muller: -Rumbo
a Lugo, que os imos ensinar, ti a cociñar e eu a amasar!
Pola estrada vella de Meira
chegaron, unha noite, a Liñares, onde preguntaron: -¿Saben onde queda Luaces?
¡Era a parroquia contigua, así que alí durmiron, e alí comezou a súa nova vida.
Nunha leira da casa paterna,
empeñados ata as orellas, meu avó, aquel panadeiro frustrado, traballando agora
de canteiro, ¡de amasa-lo pan pasou a amasar o cal!, iniciaron unha casiña, que
se foi ampliando pouco a pouco, para concluír de vivenda, estanco, e taberna, precisamente
no sitio, no cruce, onde xa houbera unha pousadiña, unha Pousadela! Neste
refacerse volveron a ter familia, e casualmente, curiosamente, na mesma orde
que aqueles madrileños, outra Irene, outro José.
O avó era tan vendón que vendía o
viño acompañando, dando exemplo, así que tivo a prudencia de dedicarse no
sucesivo ao estanco, pero, se bebedores había, fumadores outros tantos! Polo
que fai á especialidade da avoa, era tal, e tan perfecta, que eu sempre lle
chamei, con propiedade, “A madriña dos pistos”.
O carromato e maila taberna do avó
Antonio, xunto e de par dos “pistos” da avoa Carme, foron uns institución, unha
ponte, na bisbarra, traéndolle un anaco do Madrid vicioso, e de paso elevando
aquel nivel, frugal, da contorna. Non eran coma os outros: ¡eran madrileños!
Así que algo de novo trouxeron ao lugar, algo aportaron. As tabernas, con
moderación, exaltaban, maiormente aos homes, pero, a moito cóbado, moito afumamento;
con moderación, ánimos para seguir adiante, dándolle con máis brío ao eixado!
Unha taberna era unha escola?
¡Pois…, tamén! Maiormente de tacos, “a nivel” da segunda xerra! Pero tamén os
había que ían simplemente a subministrar, coa bota nunha fardela; e de ser un
canado, no saco! Pero as principais malicias aprendémolas, os da miña xeración,
maiormente daqueles que volvían da guerra; non falaban dos mortos senón, e máis
ben, do seu cabalgar! ¿Tanto lles apetecían aos franquistas ás mulleres dos
roxos? Eles dicían que si, e o neno críalles, pero agora, de grandiño, penso
que chufaban, que o seu foi, máis ben…, violacións! ¡E encima diso, presumían!
¡Este machismo hispano, herdado, contaxiado, daqueles mozos do turbante,
compañeiros nas avanzadas…!
Os dous avós era contareleiros,
pero cunha notable diferenza: O padriño imaxinaba, novelaba, urdía e tramaba,
sobre da marcha, con imaxinación cervantina, construtiva; o avó materno facíao…,
a estilo Madrid, censurando, elevándose! ¡Viña, volvía, do país das empanadas!
Xente a comer, na taberna, pouca,
que pouco máis tiñan que para viño; nas festas…, ¡nas festas, si! Abarrotábanse
de ultramarinos, así chamados aínda que fosen fabricados en Lugo, como era o
caso dos “chiculates”. As festas locais, coas merendas aos santuarios, eses si
que foron institutos culturais; e merecen un capítulo á parte, como pouco!
.../...
Pasa a
CONFESO E DECLARO
-II-
No hay comentarios:
Publicar un comentario