Festa de Gondel.
Á dereita, sentado, meu tío Pepe.
As
festas parroquiais; ¡outra universidade! E se eran con merenda, festa e media! Non son doadas de
describir, polo seu polifacetismo.
A guerra apagounas, pero volveuse a
elas lentamente, comezando por simples sesións de gaiteiro.
De posto a pensar na implicación
que tivo a incivil para nós, os nenos do rural, entendo que din coa verba
exacta, definitoria: ¡anestesia!
Comezando polo que disimulaban os
maiores para que os cativos non sufrísemos, ou pouco, e a nosa mala percepción
do que estaba sucedendo aos noso redor, nese illamento, nesa desconexión, nós,
o dito: ¡anestesiados!
Non sabíamos, non entendíamos, non
se nos informaba, pero aló dentro había, tiñamos, un baleiro que nos dicía que
o mundo non debía ser así, que algo anormal, anómalo, estaba sucedendo, pero
non pasando. Como non coñecíamos outro, non podíamos comparar, pero era
palpable que aquel entorno non nos gustaba, non convencía.
Dalgunha indiscreción, e dos xestos
dramáticos que albiscábamos, pouco a pouco fómonos decatando de que non sempre
fora así, que a xente retrocedía. Aquel, “Antes da guerra...”, que isto si que
se lles escapaba a miúdo, era o aliciente, a esperanza de que, algún día,
volvese a amencer. No himno oficial cantábase: “Que en España empieza a
amanecer!”, pero soaba a falso: ¡Estabamos nunha noite interminable, nunha
noite esgrevia!
Algunha gaita quedaba no país, e os
rapaces, maiormente os que non foran á guerra, puxéronse a soprar, pero en
privado, nas súas casas, ou, como moito, nas eiras; aqueles sons foron, en gran
medida, o espertar da anestesia, unha recuperación.
¿Como foran as festas; iso, antes
do eclipse, antes da guerra? Agora sabemos que sen visitar o Museo do Castro de
Viladonga, ou outros parecidos, non chegaremos ao fondo do pozo histórico.
Coñecemos, por certos indicios, que xa tiñan, e celebraban, festividades e/ou
acontecementos. Comían de excepción, e bebían viño ou sidra nesas ocasións.
Despois diso, de ledos, bailaban, agachándose e facendo xenuflexións; despois
realizaban sacrificios de agradecemento, así como rituais impetratorios. Os
galaicos tamén elaboraban “zythos”, que era unha bebida que obtiñan fermentando
cereais, tipo cebada, antepasada da cervexa. Por Estrabón sabemos que nos
castros, nesas festas, bailaban ao son de frautas.
O polifacético Felipe Senén, que
tanto goza con profundar na nosa antigüidade, ten dito que, “... vai para dous
mil anos que o romano Silio Itálico escribía que os galaicos entoaban cancións
"rudas" no seu idioma, golpeando os escudos, petando cos pes no chan
e acompasados das cítaras... Por aquí endexamais faltou esa ansia de cantar,
para apagar penas, celebrar ós deuses, ós vivos, lembrar ós ausentes e laiar ós
defuntos”.
Cando nos chegou o cristianismo a
gran maioría dos campesiños era analfabeta, pero os clérigos fomentaron,
asemade cos sermóns, as artes visuais, como medio para comunicar e divulgar as
ideas relixiosas; a Igrexa acumulara riquezas, así que, entre isto e maila fe
dos artistas, lográronse esas igrexas-museo que, con algunha restauración,
aledan os nosos ollos. Cultivouse o estilo románico, e seguidamente o gótico. Falta
fixo pois a caída de Imperio romano, no resto, foi un eclipse cultural. Cara á
Idade Media o pulo artesáns frutificou coa formación dos Gremios dos oficios.
Con capital en León
Na miña bisbarra, -refiren-, as
festas eran, ante todo, pasar pola igrexa, e á volta, ¡carneiro ou cabrito
asado! Os bailes, na tarde-noite. A parentela ese día era tribal: Acudían os
primos, todos, ata o cuarto grado. E na cabeceira da mesa, o Avó da casa. Nunca
faltaba a bendición da mesa. E tampouco unha lembranza dos ausentes: ¿Estaranse
acordando de nós? ¡Claro que estaban: tanto ou máis cos presentes na mesa, na
mesa alargada!
Para festa veciñal os Reis: No
Nadal ensaiábanse as panxoliñas, as vellas, e aprendíanse as novas, traídas dos
frades, por suposto, unhas e mailas outras. Á porta petábase con este Introito:
De lonxe viñemos
os que aquí chegamos,
se nos dan licenza
os Reises cantamos.
¡Ademais da licencia, o que pedían
era o aguinaldo! De chegado Reis, a tardiña,
despois de pensado o gando pois na invernía iso de levalo a pacer, como moito
dúas horas a mediodía, reuníanse os cantores, con gaita e pandeiro..., e veña
petar ás portas! Cando a contestación era decepcionante, aínda tiñan que engadir
outra, a definitiva:
Cantámosche os Reises,
canelas de cabra,
fociño de cocho,
e orella queimada;
cantámosche os Reises,
e non nos deches nada!
Xavier Rodríguez, de Andión,
que moitos Reis deixou cantados e tocados.
¡Agora, con eles, no Ceo!
Galicia sempre foi unha suma:
Galicia mailas súas colonias, comezando por Madrid e seguindo por Bos Aires,
pois, onde un galego suspirase pola terra nai, alí estaba, alí era, Galicia! ¡Miña
terriña, meu lar!
-.-
Desavinzas
nas parellas da miña veciñanza.
Incriblemente, ningunha, ningunha que chamase a atención, que escandalizase, e
iso que cheguei a coñecer un bo, ¡un mal!, pebideiro de analfabetos, que nalgún
caso eran os dous, partida dobre. ¿Milagre? Analizarei:
A xente, culta, o que se di
relativamente culta, tanto como aqueles, xeralmente os máis pobretóns,
dobremente analfabetos, a pesares das súas, evidentes, notorias, privacións,
levábanse ben, admirablemente ben. ¿Todos, a feito? Explicación: Non atopo
outra, por máis que faga por rememorar detalles, que aquela fe cristiá, aquel
rosario en familia, e todas esas prácticas relixiosas, amén do respecto aos
vellos do lugar, en tódolos lugares, sen excepcion. Xa non se dicía “Cristiáns
vellos”, ¡porque o eran todos, incluso os novos, os corentóns! En definitiva,
que facían bo uso do seu matrimonio, tal e como o pactaran, tal e como o contrataran.
Igual verdade é que os fillos, sempre submisos, dábanlles traballos, pero
desgustos directos, persoais, non, nunca!
¿Había matriarcado? Ao meu parecer si,
algo había, algo quedaba, apreciándose singularmente naqueles pactos das
escrituras que lles facía meu pai, algunha subscrita co polgar empapado en
tinta de tampón, cando non en sarrio húmido. –Papá, por que volveron hoxe, se
xa viñeran Tal día? –Meu fillo, faltáballes falalo coas mulleres, e como están
casados ad infinitum…! Se mandaba a muller, ¡algunha!, daquela facíao tan o
sutil que só se decataba diso o seu marido; as mulleres conducían con luvas,
que sempre o fixeron así, ao suave!
Os maridos, daquela, que tódolos casoiros
eran a gananciais, agás o dalgún fidalgo, administradores xerais,
plenipotenciarios, da propiedade, en dereito non precisaban da anuencia, nin da
comparecencia, da esposa respectiva, pero si contaban con ela…, salvo que fose
un pretexto para dar lugar aos trasacordos habituais!
Unha cousa é o matriarcado, e outra
que a muller dése a todo, obrigada polas circunstancias. Ben o sabía, e ben o
dixo, o meu paisano, Manuel Cordero Pérez, á contra das consignas do seu
Partido, do PSOE, (temían que as mulleres saísen mitinadas do confesionario),
reforzando a proposta de Clara Campoamor, para darlles o voto nas Constituíntes
do 31: “Hay una tierra -¡qué bella es!- Galicia, en donde la mujer rinde a la familia y a la
sociedad más esfuerzo que el hombre. Éste, sugestionado por la leyenda del
bienestar de América, unas veces, impulsado por la necesidad siempre, vino
emigrando, dejando a la mujer al frente de la hacienda y de la familia. Y
cumplía su cometido con tal heroísmo que bien merece nuestra admiración...”
Xa o creo que a merecía, sempre e
de sempre, pero, aínda así, en agradecemento, pouco, pois aínda non lle
puxeron, iso, as mulleres, unha estatua ao seu sumo defensor!
Certo é, demostrado está, que a
cultura axuda a convivir, pero a humildade, tamén, e aqueles patrucios de
humildade exercían e gozaban, a rebordar. Tamén os había blasfemos, que xa é o
colmo do machismo, crerse por riba de Deus para canto máis das súas mulleres,
pero no cotián, no rutineiro da vida familiar, nunca unha mala exclamación
dirixida á cónxuxe lles teño oído; incluso se me figura que os esposos letrados
trataban con máis delicadeza ás iletradas, algo así como doéndose delas. Por
outra parte, a división do traballo, dos traballos divisibles, era tan perfecta
e tan completa que non se daban, non tiñan, usurpación de funcións. Claro que
nisto tampouco cabían celos machistas pois se ben os traballos de potencial
físico meirande eran asumidos tradicionalmente polo varón, a femia, co resto, nun día tiña para dous…,
se os puidese pospoñer, que non sempre lle era posible!
¿Submisa? Se o era, érao con
agrado, consciente das esixencias dun connubio, tal e como daquela se entendía.
Tamén coñecín homes que se aproveitaban da criada, e non só vox populi,
que fillos terzados houbo, pero, aínda así, as propias non se lles ían das
casas. ¿Iso, aquilo, era escravitude? Non está doado de analizar xa que tamén
temos que ponderar que a muller fuxidía logo caía en abandono familiar,
seriamente penado nas leis entón vixentes, que non foron atenuadas ata a
Refundición do Código Penal, que o foi pola 44 / 1971. Franco tivo ás mulleres,
ás outras, que non á súa, postergadiñas ata os últimos anos da súa vida, cando
os seus Ministros deixaron de temerlle, cando colleron o mando efectivo, e con
iso e con todo as mulleres ben que o aplaudían! ¿Complexo de inferioridade
secular, transmitido, herdado? ¡Ata podía ser xa que daquela subliñábase,
moito, comezando pola Igrexa, a culpabilidade da muller, concretamente a de
Eva, na orixe e nas consecuencias do pecado xenérico!
O que nunca souben foi de pais que
desen preferencia á instrución dos varóns; antes ben eran eles, eles mesmos, os
preocupados, desde a máis remota idade, porque se criaban sabendo que lles
agardaba a proba terrible do servizo militar, ¡aquilo de servir a El Rei!, e
para os minorazos, por engado, se antes non fuxían, se non embarcaban na
Marola, as penalidades e mailos complexos da emigración.
A todo isto tamén hai que ponderar
que as escolas, fosen públicas ou privadas, podían quedar lonxe, lonxe e
invernías, tendo que regresar de noite, por corredoiras lameiras ou carreiros
aptos máis ben para o lobo, circunstancias que facían prohibitiva a escola,
maiormente para as nenas; e paradoxicamente, peor aínda para as mociñas, por
razóns obvias.
-.-
O desprezo do
pasado ten
unha cara, ben visible por certo, que ata estará en alto relevo xa que é
palpable: o desagradecemento; e unha cruz, ben pesada por certo: que tiramos
por inútil aquilo que foi básico, instrumental, para a nosa civilización, para
a nosa cimentación. Estamos, pois, pagándoas con unha farsa moneda, que diría o
xitano.
O desagradecemento traerá como
consecuencia, secuencial, natural, que as novas xeracións, ¡a exemplo noso, así
que, non nos escandalicemos!, darán, están dando, por obrigado canto de bo
fagamos. En definitiva, bóbilis, bóbilis!
Esta febre, actual, de usar e
tirar, tamén se dá no afectivo, así que os conceptos apreciar e valorar
quedaron algo obsoletos. En tempos dicíase. “Ese quere a lúa”, pero como xa foi
visitada, desvirgada, a últimos do XX, agora, no XXI, que, a onde subimos?
O XX foi científico, asombrosamente
científico, pero non tanto que nos servise para recoñecer que demos chegado aos
foguetes espaciais grazas a que os nosos avós deron en facer as oes, ¡con un
canoto! A civilización, segundo hoxe a entendemos, é progresiva, pero tamén
destrutiva, polo que estraga, maiormente en cuestión de afectos, de
sentimentos, de recoñecementos. Destruímos para construír, ou iso dicimos, iso
pensamos, pero os detritos son molestos, así que urxe localizar outro planeta,
un que teña valgas, así sexa, unicamente, para almacenar este lixo que nos
desborda.
Así, cando vén unha crise, un
estancamento, unha parálise, non atinamos a frear o consumo, a febre
consumista, co cal agravamos o noso desespero, a nosa impotencia para saír da
pichoca. Nestas ocasións cabe pensar que felices aqueles avós cando
retiraban as bolas do forno, que era o
primeiro pan que saía, que cocían, e anozcábanas levándoas á boca, febrís para
catalas a toda présa, a plena satisfacción, tivesen ou non compango de recheo!
Xa o dicía aquel ilustre galego,
aquel do Cervantes sanabrino, por boca do seu fillo adoptivo Alonso Quijano, que
lle fixo estas recomendacións ao seu criado, á sazón Gobernador da Barataria,
unha barataria que tan cara lle estaba resultando: “Escribe a tus señores y muéstrateles agradecido; que la ingratitud
es hija de la soberbia y uno de los mayores pecados que se sabe, y la persona
que es agradecida a los que bien le han hecho, da indicio de que también lo
será a Dios, que tantos bienes le hizo y de continuo le hace”.
¡Ai está, hoxe coma
onte, filla da soberbia, que soberbia, e non pouca, produce isto de vivir dunhas
rendas tan inxentes coma as xeradas no XX; rendas, inventos, comodidades…, que
vén a ser o mesmo! Unha gota de humildade, p. e., sería lembrar que aquelas
escolas de a ferrado aínda teñen alumnos vivos. ¿Vivos, pero, agradecidos? ¡Se
non o están, peor para eles!
-.-
Practicidade
fronte, ou con, plasticidade, no ensino. Se mo preguntasen hoxe estaría
por unha simbiose, como simbiose sería o resultado de fundir a meu pai co del:
un corpus educandi perfecto. Plasticidade, por parte de meu padriño; e
practicidade polo que respecta a meu pai. Penso que foi máis ben unha cuestión
de época e de circunstancias; en definitiva, unha cuestión xeracional. ¡Que
salto, en tres ou catro décadas!
Tampouco teño dúbidas de que eu,
servidor, seguín, ou máis ben tentei seguir, a pedagoxía de meu pai,
afincándome no aspecto práctico dos coñecementos impartidos, compartidos.
Analizando un pouquiño, así por encima:
Meu avó fumaba, e meu pai xa non;
este síntoma é definidor: o avó fora operado, roxando un ferro, dun cancro de
labio, e non obstante seguía teimoso, que se pasou á cachimba pero non deixou o
tabaco; o seu fillo escarmentou en cabeza allea. A plasticidade das volutas de
fume, e a practicidade de evitar problemas sanitarios. ¿Que era pracenteiro
fumar? ¡Máis grato é vencer a tentación do mal, sentirse vencedor!
O avó mercaba as coplas na feira, e meu
pai, que nunca unha lle vin comprar, redactábaas el.
-.-
O avó alzoulle a vara ao Párroco,
unha vez que se cruzaron na corredoira; el coas vacas e o crego dacabalo. –Por
que, padriño! -¡É un señorito, á miña conta, que me cobrou por bautizarte, a
ti, si, a ti, e o anterior, don Juán nada cobraba, vivindo das esmolas! ¡Que
vaian dixerindo os foros, que abondo levan papado…! El tamén os cobraba, aínda,
aló en Caraño, procedentes do señorío da Olga, seus entregos, pero a Igrexa,
para el, era outra cousa, debía dar exemplo de austeridade, a imitación do
Mestre, xa que tal predicaban. O seu fillo nunca a un Cura lle discutiu, e máis
perseguírono por “rojo”. ¿Un roxo que andaba, ¡de memoria!, tres ou catro
Calvarios, por Semana Santa? Dicía, e dicíao porque tal pensaba: -Eu cobro
polas clases, e o Cura polas Misas; cada un manxa do que canta! Tampouco lles
perdoaba aos dominicos que houbesen prohibido os enterramentos en sagrado de abortos
e de suicidas, obrigándolles ás familias a facelo no monte, no Zarro Novo, ao
que el sempre chamou, “O Zarro do Calvario”.
Meu avó, comigo e coas vacas, rezando onde
tiña enterradas
dúas criaturas,
que non esperaron a formarse, e de formadas,
a nacer.
O curioso do caso é que meu avó
seguía confiando na xente, coa de picardías que lle fixeran, algunhas de portas
a dentro: Aquela irmá embarazada do veciño da porta; aquel cuñado que, a
pretexto de afeitalo, quedouse a soas, no sobrado, co cadáver do sogro, e
birlándolle a Cédula de Identidade foise a Lugo, á porta da catedral; collendo
ao mendigo que lle pareceu máis pícaro levouno ante o Notario Montero Lois, que
lles fixo un testamento falso, tomando por verdadeiro titular ao mendigo;
aqueles falanxistas que lle quixeron matar o fillo… ¡Algo de todo! Meu pai,
escarmentado en cabeza allea, procuraba non levarse mal con ninguén, pero na
hora práctica só se fiaba de tres persoas: seu pai, súa nai, e a súa muller,
que por algo fora alumna súa, modelada á súa maneira.
En definitiva, dúas épocas:
romántica a do avó, e neorrenacentista a
do seu fillo. Un amaba a beleza, e o outro, renacendo daquelas cinsas, agromaba
utilitarismo. Porén tampouco o podo cualificar de materialista como deixou
probado ao non querer casarse cunha cubana, rica herdeira, polo feito de non
apetecerlle pratos de segunda mesa. ¡Rigorosamente certo, segundo me afirmaron
veciños e parentes, fiables, dos fiables! O seu ensino, o respectivo, obviamente
tiña que concordar coa mentalidade dos ensinantes: Da plasticidade ao
pragmatismo; da beleza á utilidade; do saber por saber, por lucimento, á
utilidade xenérica, colectiva!
De todo isto deduzo que a pedagoxía
é moi subxectiva, depende moito da forma de ser, de ser e de estar, de obrar,
de cada ensinante, así que o malo do caso é que, do Rei embaixo, poucas veces
podemos escoller os preceptores dos nosos fillos. ¿As leis imprimen carácter?
Por poder, poden, pero hai un escollo: que estean mellor redactadas, redactadas
por Mestres e non por Avogados, e a continuación, que se interpreten
correctamente!
-.-
Co retrovisor
funcionando,
pois esa é a intención destas liñas, merece capítulo especial, e hai que
dedicarllo, o xénero epistolar, aquela didáctica imprescindible, e non só no
rural, nos séculos XIX e XX, precedentes á telemática. ¿Que iso das cartas vén
de antigo? ¡E tan de antigo, pois veñen, partiron, arrancan, daqueles tempos en
que alguén inventou un medio transportable para os escritos, para as gravacións
pétreas! Veñen de antigo pero non é materia obsoleta, nunca o será, aínda que
agora se transmiten máis ben por ondas.
Ata fai pouco, saber escribir era
poder redactar unha carta, esperanza suma naquelas escolas de “a ferrado”.
Pensemos no illamento que nos
precedeu: Os fillos na emigración, ou nas guerras. Os pais xeralmente en sitio
fixo, noso punto de partida, obviamente preocupados pola sorte dos ausentes,
así que, cadora máis separados, en separación física, que non anímica, pois sempre
foron directamente proporcionais as distancias e mailos afectos. Aquel dito de,
“Lonxe no espazo, frío no corazón”, ou, “Lonxe da vista, do corazón tamén”, é
unha mentira piadosa, que nola inventamos para non ser chamados mexericas. O
rapaz / a rapaza, que, vistos de lonxe, estaban aterrados polo potencial
esquecemento, pola substitución efectiva e afectiva. Así en mil casos, en mil
circunstancias, con tanta importancia comunicativa que, de postos a inventar, a
paliar, ata se inventou a pomba mensaxeira.
A misiva era o vehículo, hoxe
diríamos teledirixido, que nos levaba precisamente a onde nós mesmos non
podíamos ou non nos conviña chegar. De aí a importancia, e coa importancia a
preferencia que se lle daba naquelas escoliñas ao xénero, á disciplina, escolar.
Díxoo maxistralmente Claudio Guillén nun dos seus cursos universitarios: “El yo que
escribe no sólo actúa sobre el amigo, sino sobre sí mismo, viéndose desdoblado
y objetivado sobre el papel, conforme las palabras y los conceptos se encadenan
y suceden”. ¡Multa paucis, non si?
Tres camiños, tres viadutos, ben
diferenciados, lles incumben ás epístolas segundo sexan de amizade, de amor, ou
de familia, así que se trata dun arte complexo, dunha construción tripla,
asentada en tres tipos de presentación, de representación, e de redacción ou
afinamento. Son tres sinaturas
paralelas, pero diferentes, que só teñen en común o nome: en latín, “charta”,
folla ou lámina de papiro; páxina ou rolo que sostén algo escrito; en grego,
“khártes”, papel.
En teoría dicimos nas cartas o
mesmo que diríamos verbalmente, en presenza física, pero na práctica non é así,
por varios motivos, entre eles que na oralidade poñemos acentos e acenos,
xestos que matizan e acadarman iso que queremos expresar; o interlocutor ten
hipnotizada a súa atención, atado pola visión e pola proximidade; pode
interromper, e incluso contradicir, pedir aclaracións. Na misiva a
responsabilidade é meirande, e pode ou non ter retroceso, así que cabe afinar a
puntería, a síntese, cousa non sempre doada en certos temas. A presenza física
danos un grado de confianza, a gradación desta, pero na ausencia hai que afinar
a palleta para…, para non desentoar!
Hoxe en día, ademais da diminución
postal, perdeuse a literatura epistolar, consecuencia directa do falar…, ía
dicir, lacónico, pero nunca tal, nin tanto, se farfallou; iso, farfallou! Se no
oral nos fixemos uns rollentos,
incapaces de sintetizar…, que por agromar naquel entón esta tendencia moito nos
predicaba meu pai para que, sen chegar ao laconismo, procurásemos concretar,
trigo sen palla, ¿que podemos esperar da escrita? É horripilante ler un artigo,
unha carta, ou escoitar unha perorada, sexa política ou científica, para que,
ao final, esgotada a nosa paciencia, nos preguntemos: ¿Que dixo este tío / esta
tía, que logo parece a roda dun muíño, pero en vez de trigo o que moe é ao
lector / ao oínte?
A ortografía é a cor do cadro. Nada
define tanto ao autor, tan negativamente, como a presenza de faltas de
ortografía nos escritos de persoas importantes, ou que se teñan por tales; as faltas
son caídas en picado, así que anulan o resto.
Moito insistía niso meu pai: ¿Que
non sabes como se escribe tal palabra? Se tes dicionario, pregúntalle ao libro;
e de non telo, ao amigo, pero o que non podes facer é andar á vez cunha zoca e
un zapato. A ortografía é o termómetro dun comportamento pois mal se poden
esperar boas obras dos que non se someten ás regras da expresión, da expresión
medida e comedida. En paralelo, o que censuraba da poesía era a súa métrica
rigorosa, que esixía utilizar palabras que soasen acordes aínda que resultasen
fóra de contexto. ¡O contexto, o contexto era o del!
Tamén porfiaba moito en que, ler é
igual que falar: alto, claro, con descansos oportunos e o énfase posto alí onde
nos convén acentuar, fixar, a atención. Dun xeito especial cando se fan
lecturas relixiosas sen poñer corazón nos símbolos, nas descricións. Outra
teima das súas era que o lector / oínte precisa dun certo tempo para anosar o
lido, así que mal favor se lle fai lendo á presa, de corrido. Ler para non
decatarse do lido, -concluía-, é igual que ornear na feira dos burros!
Dous pedagogos que alumaron o mundo
no que lles tocou vivir: Erasmo de Rotterdam e Luís Vives. Erasmo, no ano 1496,
púxose, en París, a dar clases particulares, compaxinando a docencia coa
vocación literaria. Por aqueles tempos redactou o seu De Conscribendis Epístolis, que é un ensaio sobre a técnica de
escribir cartas. Algo despois, o seu discípulo, e non sempre amigo, Luís Vives,
abundou no tema, pero foi un tanto crítico pois tratou de mordaces, demasiado
burlóns e, nalgún caso, pouco latinos, os “Coloquios” de Erasmo, subliñando que
aos nenos só debe dárselles doutrina proveitosa, con estilo puro, sinxelo e
claro, acomodándose á idade. ¡Xa daquela molestaban os circunloquios
epistolares!
-.-
Distancias e
distanciamentos. No
rural da primeira metade do XX tivemos..., de todo! Aínda nos lugares nos que
volveu a haber escola pública, estas tiñan un hínterland que podía superar unha
legua de radio. (Unha legua, uns 5 quilómetros, deducíase da distancia que
podía recorrer un home, ¡non un neno!, a pé ou dacabalo, nunha hora).
Con aquelas distancia, por
corredoiras e carreiros, no inverno, na estación escolar, manda-los nenos á
escola logo era mandalos ao matadoiro; e por engado, mal abrigados. Ironicamente,
isto tivo unha cousa boa, que eses lugares tardaron máis en despoboarse, porque
non estaban preparados máis que para cavar na touza. As casas boas, podentes,
esas libraban da regra porque podían pagar aos mestres, fose en cartos ou en
ferrados. Así que, distancias físicas, distanciamentos sociais!
As casas fortes, as que podían, e
pagaban, mestres, medraron; e mentres, as outras da contorna, a vexetar! Por
vía de exemplo, tres casos da nosa bisbarra: Consecuencia do ensino de meu pai,
a casa de Piñeiro de Luaces deu unha xeración de prósperos, e competentes,
comerciantes, que incluso un deles chegou a Alcalde de Pol, que foi destituído
cando o Alzamento, proba máis que evidente da súa preparación. En Pousadela,
tamén escolados por meu pai anos despois, afloraron carreiras, un Cura e unha
Mestra; no mesmo Pousadela, pero na casa de meu tío, que tivo unha mestra
durante tres ou catro anos, un seminarista e un Perito Mercantil. Casos
notables, indiciarios, para a época.
-.-
Escolas baleiras
Co Alzamento,
a persecución dos Mestres. Historia
pura e dura: Os Mestres, incluídos os do ensino privado, foron perseguidos con
saña por ser considerados responsables de inculcar na sociedade e nas mentes
xuvenís o ¿virus? republicano. Coa depuración pretendíase eliminar calquera
resto da innovación pedagóxica iniciada no 1931.
¿Onde estaba, de onde viña ese
virus? ¡Pois nada máis e nada menos que nos artigos 48 e 50 daquela
Constitución, tan ¿nefasta? como predica o seu articulado, que comezaba así:
“Art. 48: El servicio de la cultura es atribución
esencial del Estado, y lo prestará mediante instituciones educativas enlazadas
por el sistema de la escuela unificada. –La enseñanza primaria será gratuita y
obligatoria. –los maestros, profesores y catedráticos de la enseñanza oficial
son funcionarios públicos. La libertad de cátedra queda reconocida y
garantizada. La República legislará en el sentido de facilitar a los españoles
económicamente necesitados el acceso a todos los grados de enseñanza, a fin de
que no se halle condicionado más que por aptitud y la vocación. Etcétera,
etcétera.
¿Pecado moral, non si? Pois, por
ese pecado, todos perseguidos; e dos estatais, uns fusilados e outros depurados
ao ¿amparo? do decreto ¡inmediato!, do 8 de Novembro de 1936. ¡Había présa por
varre-la casa! Tanto varreron que ata depuraron aos alumnos das escolas de
Magisterio en prácticas.
José María Pemán, ¿un intelectual?,
afirmou: “Envenenadores del alma popular, primeros y mayores responsables de todos
los crímenes y destrucciones que sobrecogen al mundo y han sembrado de duelo a
la mayoría de los hogares honrados de España”. ¡Un hurra por Pemán, que por algo
e para algo foi o primeiro dos Presidentes de la “Comisión de Cultura y
Enseñanza de la Junta técnica del Estado!
Disto
a
isto:
-.-
Este século, o XXI, vai pasar á
Historia como, O Século dos Conseguidores, dada a corrupción política coa que
se fixo presente, pero a raíz tráea dun XX rotundamente caciquil. Estoume
lembrando a tal momento que, a pouco de funcionar a tele de Lugo, nunha entrevista
que alí me fixeron definín aos caciques como profesionais das concesións,
exactamente “conseguidores”, e sorprendinos un tanto xa que me preguntou ao
momento un daqueles periodistas que que era iso de “conseguidor”. Saín do
local, de alí da rúa Progreso, coa mala conciencia de que inventara,
descubrira, a lousa de algo que estaba tapado con outra lousa. Pois ben, naquel
ambiente caciquil que viñamos, ¿soportando / gozando?, sen medo aos mass media,
os favores, o remedio das necesidades, en especial as recomendacións para o
Ejército, pedíanse…, por carta! De aí que redactar unha misiva, unha mensaxe,
pedindo, rogando, suplicando, pouco menos que de xeonllos, que alguén de arriba
intercedese por nós aínda máis arriba, facíase…, por carta! ¿Que outra lle
quedaba ao escolante realista que ensinar a redactar peticións de todo tipo? Nos
meus tempos de escola a petición de recomenda levábase na man dereita, e ao
lombo, nun saco: o habitual, un xamón! ¡Aínda estaban lonxe os euros, e algo
máis os billetes de 500, en sobre e con guantes, para non deixar rastro,
impresións dixitais!
Remachando, volvendo sobre o tema
das redaccións ortografadas, que non era menor na didáctica das nosas escolas,
éramos contrarios ás teorías que traían os da Normal de que primeiro e máis
importante era cultivar a coherencia, a adecuación e o desenrolo das ideas a
reflectir. Nós non preparabamos literatos senón xente do común, que tería que
defenderse reflectindo os seus saberes, e non podían permitirse anos de estudio
que lles formasen un estilo literario: tiñan unhas necesidades básicas,
elementais, comunicativas, e precisaban contactar nunha orde práctica,
intelixible, e á vez, decorosa. Non ían para exames sutís senón para
razoamentos intelixibles; facerse oír, facerse entender!
En canto aos escritos daquela
xentiña:
Xénero a cultivar: cartas de mera
comunicación, escrituras de pactos, solicitudes.
Tipo: de narración, pouco; a súa formulación era describir estados de
ánimo e situacións familiares; exposición intelixible, concreta; argumentación
razoada, que fixese decisivas as peticións.
Función: simplemente expresiva e
informativa; naquelas epístolas pouca poética e pouca opinión cabían.
Contextualización: aténdose ao
motivo central e principal do escrito, sen florituras nin amplificacións
temáticas.
Inventio: nada tiñan que inventar
ou discorrer; o seu era aterse ao asunto que lles interesaba no ámbito persoal.
Dispositio: nas cartas, rutineiro; ¿Como
estades; así quedamos! E de broche, algo así como, “este que lo es”, e firma
caligráfica ou dactilar. Os sentimentos propios esixen sinceridade, ¡ou
mentiras piadosas!, pero de literatura stricto
sensu, cero!
Elocutio: Consecuencia,
coordinación, concreción nas ideas expresadas.
E por último, antes de firmar,
revisar, tendo outro papel á man por se había que repetir, que os riscos, nin
daquela nin agora!
Como proba e testemuño da
transcendencia dunha simple carta vou descubrir aquí dous segredos persoais, e
por tanto, certos; nada de díxome díxome:
Tería eu dez anos; meu pai deixara
de facer escola na casa, que a estaba poñendo en Pousadela, na Casa Grande, así
que asistía á Escuela Nacional Mixta da localidade; na mesa contigua, un fillo
do ferreiro de Bascuas, Xerardo de nome, que logo ía entrar en quintas pero o
Mestre, Don Jesús Rojo López, ¡sancionado, supoño que por bo!, admitía aos
adultos por pura compaixón. Xerardo, coido que motivado polo ben que eu estaba
facendo as redaccións, pediume que lle fixese o borrador dunha carta, que lle
gustaba certa rapaza (de Suegos) e quería pedirlle que agardase por el ata que
o licenciasen. Á hora do recreo quedámonos dentro…, e saíu coa carta lista para
selar! En data recente, que me vin coa viúva en Mosteiro, nin sei como se me
ocorreu presumir de que ela recibira unha carta redactada polo neno Xosé María:
-“Ai Deus, que foi verdade, e tanto me gustou a súa promesa de matrimonio que
lle gardei as ausencias. O que me deixa abraiada é que o meu Xerardo me gardase
o segredo de tal misiva; igual lle daba vergoña…”
Dez anos máis tarde. Servidor,
mecanógrafo no Consejo Supremo de Justicia Militar, Fortuny núm. 4, preparara
as oposición do BEX no Centro de Estudios Mercantiles y Económicos, na calle da
Bola. Había que presentar un Certificado de Buena Conducta expedido pola Garda
Civil do lugar onde se criara o opositor. Persóase meu pai no cuartel de
Castroverde…, e se non fose porque ía acompañado dunha persoa amiga dos gardas,
alí o deixan detido! ¿Causa da causa? ¡Que desde o mesmo Supremo, en carta con
cabeceira de ídem, eu contestara a carta dun rapaz da miña parroquia, que se
pillara a punta dos dedos na imprenta do seu Cuartel, e pediume
¡recomendación!, para ver de cobrar algo de pensión polo seus desvalemento. Na
casa do mutilado tiveran fuxidos, etcétera, así que, segundo lle informou o
Sarxento ao amigo de meu pai, que non a el, cando rexistraron aquela casa…,
atopáronse coa miña carta! Dedución que da mesma fixo a Garda Civil: Que as
armas atopadas naquela casa, procedían do Ejército, e que eu, soamente eu,
aquel rapaciño, podía ser o…, o conseguidor! Desesperado, viume mala cara o
entón Presidente, General Ponte y Manso de Zúñiga, que, sen sequera pararse a
pensalo, mandoume sentar á máquina e ditoume una carta de méritos e servizos,
que sobraban para presentarme a Director General e non para Auxiliar de Banca.
General Ponte, cónstame que firmaches sentencias inicuas, pero a min salváchesme
a vida. ¡Que Deus che premie a miña e che perdoe as outras!
-.-
Do libro “Escolantes e escolas de
ferrado”,
de Narciso de Gabriel.
Aqueles
mestres, uns equilibristas.
A diferenza cos Mestres de título, cos de maiúsculas, era notoria pois os
escolantes tiñamos que ganarnos o respecto, e os de “don” xa o levaban no
título, co título.
A primeira, que os “don” , “dona”,
cando abrían eles mesmos o local, xa nos tiñan coa boca aberta, agardando, coma
os paxariños na porta do niño, pois o seu control a distancia era practicamente
nulo, e non só no horario, que aqueles Inspectores de visita anual nunca se
presentaron, ¡os que se presentaban, que case todos tiñan outros “choios”!, e
de facelo facíano anunciándose con antelación. O Cura da parroquia si, ese si
que controlaba os colexios, xeralmente unha vez ao mes. Nas particulares era ao
revés, pois os nenos foran levar as vacas ao prado, meter leña na casa, e mil
recados e funcións, así que aparecían…, cando non tiñan outra cousa que facer!
Ás particulares, sería por clandestinas, por ilegais, os cregos nunca foron.
¿Quen debe esperar a quen, sexa na
aula ou no local da escoliña primaria? Non admite dúbidas. A locomotora debe
tirar do tren. E logo viña o saúdo. Nas escolas nacionais: Buenos días don /
dona; como está vostede? Mentres, en paralelo, ¡que non había tal!, era o
escolante o que tiña que interesarse polo rapaz: ¿Que; que tal; parece que non
durmiches ben, que aínda refregas os ollos! Isto, esta diverxencia, xa marca un
punto de distanciamento na dificultade funcional. Franco quedaba lonxe; era o
cuarto da Santísima Trindade, que se sabía da súa existencia aínda que só se
coñecese por referencias. A trindade térrea, visible, ante a que o paisano
pouco menos que se axeonllaba, eran o Mestre, o Cura, e maila Garda Civil. O
Mestre de maiúsculas, por suposto, pois o outro, o escolante, tiña que facerse
querer, tiña que emanar autoridade de seu, do seu ser e do seu estar. Poñer
escola formaba o carácter pois tiñas que facerte obedecer sen castigar, sen
roñar, por encima e á vez de ti por ti; en definitiva, un tío serio por cativo
que foses.
Que te fixeses obedecer, á larga
tampouco era positivo pois aqueles alumnos, especialmente os meirandes,
acababan colléndoche, non sei se xenreira, zuna, ou envexa; ao propio
escolante, a quen tanto se esforzaba por subilos ao estadio seguinte, por
veces, encima do mesmísimo profesor. Vino palpablemente, en particular cando a
guerra, nunha alta porcentaxe dos que foran alumnos de meu pai; ¡sometíanse a
quen peor os trataba, a quen os utilizaba para fins rastreiros, criminais
incluso! ¡C´est la vie, que din os
franceses! Certo é que non se cansaban de eloxialo en público, pero no outro,
aínda que calasen, notábaselles unha actitude de repulsa. Isto só é explicable
considerando a tendencia maliciosa, envexosa, do ser humano, e dos pouco
formados, daqueles que se apearon en marcha, máis aínda.
Na Escola Nacional, salvo casos excepcionais,
de admisión xenerosa, pero non sempre, fosen mixtas ou unitarias, o período
escolar abarcaba, e abarca, esa idade na que os rapaces son dúctiles,
receptivos, e por ende, agradecidos. Clasifícanse en tres ou catro estadios,
que son doados de atender, aínda que sexa simultaneamente. Eu, cos meus
dezaseis anos ao lombo, case imberbe, tiven un xastre que xa exercía de tal, e
que me ten contado aventuras súas sexuais inéditas para min; ¿qué, seríame
doado ensinarlle algo positivo, construtivo, moral?
Se eu non fose parte interesada, e
tivese que volver ás escolas dos anos 40, proporía agregarlles o “don” aos
mestriños particulares, pois, entendo, con sinceridade, que non o merecían
menos polo seu esforzo e pola súa dedicación, maña, tarde e noite…, mentres
outros viaxaban, estudaban outras carreiras ou oposicións, e con frecuencia
tíñannos de substitutos, de suplentes, como foi o caso de meu pai na escola de
Maxide, mal pagado por una Mestra que vivía do resto sen desprazarse da súa
Coruña, da súa urbe. E un primo seu, que, a senso contrario, cobraba e
traballaba na Cámara Agrícola e Sindical do seu Concello, mentres a súa dona,
que non pasara da primaria, lle atendía unha mixta, da que era…, propietario!
Por engado, e por se fose pouca
tarefa e pouca responsabilidade, aquelas denuncias dos titulares de escolas mal
atendidas ou situadas a unha legua da particular; non falo de oídas, pois eu
mesmo fun denunciado pola Mestra de Barcias, lonxe e folgazana, que de non ser
así aqueles pais maldito se lle pagarían ao rapaz que…, que enchía os seus
baleiros, na Baleira!
-.-
A guerra, ¿fría, quente?, dos
idiomas. Desde Isabel, ¿a Universal?, sempre tivemos guerra lingüística, pero
as súas armas varían cos tempos, cos gobernos. A de hoxe, comparada coa dos 40
é pacífica; xa non vemos aqueles letreiros parroquiais, na cabeceira das igrexas,
ordenándonos: Hable en cristiano! Tiña graza, ¡nas igrexas, onde misaban e
rezaban en latín prohibíndonos o galego ancestral, a lingua do propio berce!
Estoume vendo, naquel ridículo de
lerlles en castelán para explicarlles en galego. ¡Meus pobres, a qué martirio
os tiven que someter! Do castelán había dicionarios, pero, do galego, nin
libros! Meu pai subira ao faiado do cuarto novo, do da escola, a súa, preciosa,
biblioteca, privándolles aos alumnos, fillo incluído, aquel aleitamento materno
para ofrecérllela aos leiróns; si, aos leiróns, pois, cando a cousa se foi
temperando, e deixou de ter medo ás visitas de uniforme, Garda Civil e
Falanxistas, atopouse cos papeis moídos, esfarelados, e cos leiróns, neles,
felizmente agochados!
Esta tamén era unha distinción
entre escolas nacionais e privadas, pois as oficiais eran monolingües, e as
outras bilingües; un idioma con libros, nos libros, e o outro con verbas, que
por engado non estaban normalizadas, así que, de aldea en aldea, nunhas dicían
“macheta”, e noutras “bros”. ¡Vaia dilema! Se lles falabas aos alumnos en
castelán, entendían o que lles parecía, e se o facías anosando, toleaban coas
traducións. Hoxe é distinto, é fácil, pois, tanto alumno como profesor, se
traballan en dúas linguas, aínda que sexa simultaneamente, tes dicionarios á
man, das dúas. Outra é que os libros actuais dino case todo en debuxos e
fotografías; os de daquela obrigaban, tanto ao alumno coma ao profesor, a
botarlle imaxinación para entender certas cousas.
Por engado, corrixir os tacos, tan
abundantes na época. Era disciplina dobre para o ensinante: non soltalos, e ter
a delicadeza axeitada para corrixilos pois aos rapaces, e non tan rapaces, non
lles resultaba grato aquel depurativo escolar, de algo máis abundante có pan
nas casiñas respectivas!
-.-
Material
rudimentario
Ten máis xoguetes hoxe en día un
neno de dous anos que utensilios escolares había en dúas escolas, das de
daquela! O mellor que tiña meu pai era o mapa de Galicia, de Fontán, e tan en
aprecio o tiña que, cando un ano matamos un cabrito para a festa do Santo
coidouse moi, moito, de curtirlle a pel, e coa mesma facer un estoxo circular
para gardalo e transportalo enrolado.
Aquel mapa tiña a súa historia:
Certo día ía meu avó para Catatrigo, á casa de seu cuñado, e ao pasar polos
campos da Eiladrán viu un fato de militares, con cabalos! -¡Arre carallo, seica
se dixo, mira ti por onde volvemos a ter carlistadas! Como de covarde non tiña
un pelo, achegouse ao grupo paseniñamente, prudentemente, ata que o Xefe, un
Coronel, que resultou ser o Coronel Lombardero, da Brigada Obrera y
Topográfica, de Madrid, lle fixo acenos de que se achegase:
-Usted, buen hombre, conoce bien
este terreno?
-¡Nacín nel…!
-Entonces…
O “entonces” foi que aqueles
especialistas do Ejército viñeran ex profeso, desde Madrid, para comprobar se a
Serra da Ferradura, tamén chamada Do Miradoiro, era ou non era un canal de auga,
con moitos remanentes ao exterior. A propia Reina autorizara unha vía férrea
que iría desde Monforte, a onde xa chegara o tren, para rematar na turística
Ribadeo. ¡Aos Reis de España sempre se lles deu ben o turismo, e todo o que
fose fomentalo…! Os enxeñeiros estaban asustados, así que, todos xuntos, e
todos a cabalo, repasáronlle as faldras á Serra, comprobando que mexaba,
cantidade, polas fontes de Ribón, Gondel, Caraño, o Eo, e outras xa máis
pequenas. Xa de retorno, fíxoselles noite en Teixeda, e alí díxolle o Coronel a
meu padriño: -Temos que localizar ao Alguacil desta parroquia, para que nos proporcione
aloxamento… Casualmente o Alguacil era meu padriño, así que lle dixo, -Aí abaixo
hai un lugar rico, que incluso ten unha casa fidalga, con escudo (era a de
Pillado), e nela albérgase Usía; nas outras, os demais. -¿E vostede? –Eu,
dacabalo, e co terreo ben coñecido, non teño dúbidas; volvo para a miña casa,
que o recado de meu cuñado xa o farei outro día! ¡Todo pola patria!
E tanto que foi pola Patria, pois,
reunidos os ¿notables? de Lugo, acordaron dicirlle á Raíña que primeiro eles, e
que a “ferreña” para os outros, sine día. Anularon aquel proxecto, pero
tampouco foi a gusto dos lucidos lucenses pois o tren avistou as murallas
procedente da Coruña, que non de Monforte!
O Coronel Lombardero obsequiou a
meu padriño con este mapa de Fontán, que por aqueles días non o tiñan…, nin nas
casas fidalgas!
O máis socorrido naquelas escoliñas
era a pizarra de lousa, que os ricos mercábanas, feitas e pulidas, en Lugo, e
os otros aproveitando a lousa máis puída que atopasen. Máis é, que para
aproveitar os pizarriños, desde que ían cortos, metíanse, para apuralos, no oco
dunha cana de bieiteiro. Como instrumento gravador, o pizarriño, igualmente de
lousa. Desde que viñeron os encerados, un en cada casa-escola, e para gravar as
barras de xiz. O papel estaba reservado para os vangardistas, e para iso,
dosificado.
Nas escolas públicas, algo máis,
pero ben taxado e ben aproveitado. Por certo, cando meu pai deixou de poñer
escola na casa, para facelo noutras distantes, eu incorporeime á mixta de
Maxide. Alí, en vista do difícil que lles resultaba a uns cantos a suma, un bo
día díxonos aos meirandes que fósemos ás castiñeiras e que arramplásemos con
cartos nós atopásemos nelas, que quería facer unha cousiña cousa coas mellores.
Leveille medio cento daquelas bolas, que se desprendían con só un golpe de
zoca, e as grandes, con unha pedra. O Mestre pasoullas ao carpinteiro de Vilar,
que as puliu, redondeou e perforou, de tal xeito que unha mañá, nada máis
entrar, iso si, despois de contestarnos os saúdos de rigor, amosounos un…, un taboleiro,
un ábaco! Correndo as bolas por aqueles arames do cadro, os cativos romperon a
sumar e a restar, todos, sen excepción!
-.-
Matemáticas
agrarias elementais.
Como era rarísimo o alumno que pasaba a Bacharelato, -un Instituto en toda a
provincia, e para iso no ano que fixen o ingreso convocáronse 6 becas, e só
aprobamos 3, as irmáns Hermida López e este servidor; beca que non daba para
manterme en Lugo e tiven que retornar ao ripeiro-, os problemas, a matemática,
tiña que ser práctica, útil para usala á mañá seguinte. A guisa de modelo este
espigueo dos que poñiamos os Gómez:
-De sumas e restas:
Se A recibe, como premio de fin de curso, X pesetas de seu avó, e un galo de súa avoa, que andan sobre 7
pesetas na feira, desexando comprar un dicionario, que vale Z pesetas, para o que xa ten aforrado Q pesetas, seu pai dálle un billete de
25, coa condición que ten que devolverlle o sobrante. ¿Canto lle terá que
reintegrar?
-De multiplicación e divisións:
B cobra por mutilado de
guerra P pesetas ao mes, pero como no
pode facer esforzos mete xornaleiros, a secas; C cóbralle a N pesetas a
hora, e traballa 8; D cobra M pesetas por cada día de traballo,
pero só está 6 horas porque ten que vir de lonxe, e vánselle dúas nos
desprazamentos. A comida que lles dá a mediodía valóraa en Z pesetas. Supoñendo que renden o mesmo por hora traballada, a tego
por hora, ¿a cal dos dous lle convén contratar, e canto gastará para decruar
unha chousa de 7 fanegas e dous ferrados?
-Partillas:
Na casa de Colás están facendo
partillas, e o inventario deu: 1 casa, que valoran en X pesetas; os prados = Z pesetas;
as leiras = Y pesetas; chousas e
montes en P pesetas. Tendo o da casa
a mellora máxima, dous terzos, e sendo 5 irmáns, que porción ou que fracción
hai que asignarlle, ademais da casa patrucial, en cada tipo de bens? (Ollo, que a picardía deste problema está en
descubrir se os alumnos coñecen que o mellorado tamén entra, por Lei, cos
outros irmáns no terzo de lexítima).
-Xeometría:
Temos un carballo do que só sabemos
que, medido coa cinta, polo primeiro dos cortes dará 3,30 metros de
circunferencia; as travesas precisan Y de
ancho, X polo outro lado, e Z metros de largo. Outro dato é que
temos a experiencia de que cada corte, sendo a árbore axeitada, dá unha travesa
menos. Calcular a altura máxima baseados na sombra que, no mesmo sitio e á
mesma hora, proxecta unha vara dun metro sobre terra, cuxa sombra é de 0,850
metros.
-Medición de fincas (xeometría
aplicada):
Temos unha leira que, descomposta
en figuras resulta ter: un triángulo na cabeceira, con X metros de base e A de
altura; no centro sinalamos un trapecio que nos dá, de base maior B metros, e de base menor b metros, con unha altura de Z metros. Pasada a suma a fanegas, que
mensura nos dará? Datos complementarios: a fanega suponse de 5 ferrados; e cada
ferrado equivale a 4 áreas, 35 ca., 71 dm2, e 7 cm2. Dous tegos fan un ferrado.
Establecemento de límites a partir
dunha superficie admitida:
¡Isto é ensinar aos labregos; pero
os libros viñan escritos para señoritos!
-.-
Atención,
concentración, improvisación. Para
expoñer isto mellor será acudir á instrución militar xa que ten / tiña un gran
paralelo: Guerrilla era a do escolante de a ferrado; batalla a campo aberto a
dos titulados da Normal.
O estado maior prepara a acción
coñecendo de antemán, ou informado de presente, dos efectivos que teñen na
outra banda, nivel de instrución, pretensións…, así que preparan os efectivos
dispoñibles, os propios, o equivalente en libros, gráficos, encerado… Polo
contrario, nas guerrillas, o inimigo non soe ter uniformidade, nin uniformidade
nin numerosidade; sabemos que existe, e pouco máis; pode darnos a sorpresa de
saír por onde cadre, e o mestriño…, a velas vir!
Cando preguntan nun grupo do mesmo
nivel, as respostas son doadas, pois incluso se lle pode argumentar que “iso” é
doutro tema, que xa se explicará “noutra batalla”. Cando se está atendendo a
oito, dez, doce, guerreiros, cada un co seu nivel respectivo, distinto, e
atacan simultaneamente, o escolante tolea: Non se poden defraudar, non se pode
deixar a explicación para un mañá, que igual non volven a esa escola. Un tema
individual, e sumar oito, dez, doce, son excesivos para un só ensinante. Por
outra parte de pouco lle serve ter libros de consulta, ¡co escasos que eran
daquela!, pois non lles vai dicir aos mozos: “Abride pola páxina trece…”
Logo ten que estar atento,
concentrado, e disposto a defenderse, ataquen de arriba ou de abaixo; e
seguidamente, improvisar, pero facelo con tino, con acerto, con máis ou menos
sabenza pero que a resposta sexa eficaz, que non decepcione, ou…, estará
vencido!
O Médico sempre pode argüír que hai
síntomas contraditorios, que fagamos radiografías, análises diversas…, para afinar
no seu diagnóstico; o escolante, non; o escolante que se prece de tal debería
responder ao momento, máis ou menos cientificamente, que iso dependería da súa
preparación e da súa experiencia, pero nunca decepcionar; o menciñeiro sabe que
se lle dá, que se lle atribúe, unha autoridade limitada, así que sempre vivirá
en tensión, mentres que o Normal, o “doutorado”, aínda que falle nunha resposta
sempre se dará, sempre se terá, por archi sabedor.
En definitiva, que o escolante está
chamado, abocado, á improvisación, pero tena que facer con acerto, ou…, no
próximo inverno só o chamarán para picar leña!
-.-
Que me interesase, sempre, o
padriño-mestre, non me exonera de honra-lo albeite, tan necesario naqueles
tempos coma o ler, ou máis, pois, sen saúde,
da xente e do gando, adeus civilización! ¡Ai se as pizarras fose pantallas,
pantallas ou impresoras..., hoxe tería, e podería comentar, transmitir, un
auténtico Linneo, pero, naquela limitación, catro frases, e a borrar, fose co
pano das mans, ou cos mesmísimos puños do xersei de lá, só puiden conservar na
neuronas o nome de catro herbas, así que, para non dicilas todas mellor calo,
que se me pode tomar por mentireiro, a cousa, defecto, por min, máis aborrecida
de todas!
-.-
O problema da
inercia nos dous tipos de escolas. Non houbo, O problema da inercia nos dous tipos de
escolas. Non houbo, nin hai, nin haberá cambio de actividade, ou cambio de
marcha dentro da mesma, que non sexa apreciable, e nalgún caso, considerable.
Visto coa mentalidade, e nas
circunstancias actuais, o profesor, de calquera tipo de materia, vén exercendo
eses procesos mentais desde a súa máis tenra infancia; nacen en casa con
biblioteca, críanse nela, vena manexar acotío polos seus antecesores, pais,
tíos, irmáns…, para seguidamente incorporarse, como parvuliños, a un Centro que
lles deixa ir sen forzamento, en plan de puro xogo; así sucesivamente,
adaptándose e aceptando o sistema de vida que comportan os estudos. Un profesor
actual chega a ese exercicio despois de ter visto e gozado / padecido a
actuación dispar, polifónica, e incluso políglota, acaso de ducias de
ensinantes, en materias que requiren aptitudes e actitudes do máis diverso.
Aqueles mestres da Normal viñan…,
iso, normalizados, adestrados, ¡ou se lles supoñía!, para o ensino iniciático
das materias enciclopédicas. Pola contra, eu mesmo, que de facer e vender zocas
pasei, ao día seguinte, á responsabilidade daqueles rapaciños de Piñeiro, ¿cal
era, cal foi, cal podía ser, a miña situación psicolóxica? Destas readaptacións,
fulminantes, bruscas, que me lembre, pouco teño lido, ou nada, nos tratados que
se levan feito para invocar as escolas do ferrado.
Todo isto polo que respecta aos
ensinantes, pero, aqueles alumnos da privada, que? En Piñeiro, o meirande, o
morgado, viña afeito a coller de madrugada a escopeta de seu pai e largarse aos
piñeiros de Requeixo para coller aos pombos de sorpresa, cando comezaban a
espreguizarse no alto das árbores; tiña tan desenrolado e cultivado o seu
sentido da orientación que lle chegaba con mollar a punta dun dedo para
asegurarse da dirección do vento, debendo, necesitando, poñerse a contravento,
por calmos que estivesen os días, para dispararlles aos pombos sen que
cheirasen a súa presenza. Cando volvía, coa escopeta ao lombo e un pombo en
cada man, xa eu, aquel mestriño que contratara seu pai, dera a seus irmáns,
irmáns e irmás, e tamén aos primos, que xa se incorporaran, a lección inicial
da mañá. Lembro perfectamente que o pobre Jesús tivo que facer un esforzo para
privarse da caza matutina en beneficio da escola familiar. Por certo, que un
día de neve, que caeu en domingo, propúxome coñecer aqueles predios de
Requeixo, que eran a súa “escola” de cacería; fomos arrimados en senllas
aguilladas para non empapuzar na neve, e tan útiles nos foron que, debaixo
daqueles piñeiros, que facían de domicilio habitual dos pombos, vimos unha
xineta, raiada, preciosa, que saltaba peor cá nós na neve, así que a
convertemos en trofeo!
Jineta (Genetta genetta)
Considerando a curta duración daqueles cursos, os días de acomodación,
tanto do escolante como dos alumnos, daban unha proporción altísima, e por
tanto constituían un handicap para o rendemento, que conviña, que se precisaba
dominar, acurtar, mediante un esforzo, unha vontade bilateral considerables,
que só se me ocorre comparalo con aquelas incorporacións dos quintos ao
cuartel.
-.-
Calibrar ao
alumno. Na escola pública os niveis veñen dados, cursos aprobados ou suspensos, e
notas atribuídas, pero o escolante rural tiña que descubrir América desde a
Marola: catro exercicios de tenteo o primeiro día, e a partires diso, aplicando
unha observación penetrante descubrir as fallas, as lagoas; en consonancia,
mentalizarse das pautas a seguir en cada materia, alumno por alumno.
O escolante non podía perder o tempo; nin perdelo nin causar perdas,
estancamentos, demoras. Os invernos son / eran longos para o campesiño, pero
curtos para escolar, o equivalente de catro cursos en catro meses, iso si,
sábados incluídos. Estábase no tempo da ceba, da souta das castañas, do caldo
de grelos, de contos a carón da lareira, pero cando iso rematase e dese en
quentar o sol habería que agregarse ao resto da familia, grandes e cativos,
para pensar na pataqueira, repoñer leñas, saír ás terras e aos prados para
reparar os danos das invernías, incluso acudindo aos camiños, que daquela
reparábanse por prestación persoal, ferramenta en man.
Coa primavera avanzada, estudar era un luxo, e como só podían permitirse a
súa ignorancia, ¡única ignorancia persoal!, os señoritos da Casa Grande,
precisamente os que non precisaban ensino privado pois vivían, ou podían
facelo, temporal ou permanente, nas vilas e nas cidades, os outros, os veciños
pobres, os foreiros, tiñan que deixar a súa escoliña particular, improvisada,
para ocuparse das leiras, e así ir malvivindo de paso que se producía algún
remanente, que non sobrante, para paga-las rendas e mailos Consumos municipais.
Isto delimitaba aquel ensino, así que, mestres e alumnos ao trote, que nin que
fosen as cabalgaduras dos señoritos.
O mestre, extracción, selección, dese mesmo proletariado, estaba
mentalizado desde o berce, sabía perfectamente que lle incumbía abreviar,
sintetizar, levar un reloxo por cada alumno, calculando as carreiras: punto de
partida, meta proxectada, e cronómetro imperioso. Consciente de todo isto, en
contraposición co que facían os outros labregos, ¡labrego tamén era eu, só que
en función dupla, extra limitada!, aqueles meses proporcionábanme máis traballo
que se os pasase segando en Castela; era inverno e suaba, por dentro e por
fóra; á vez tiña que lavar os ollos varias veces ao día para manterme esperto,
para no dar mal exemplo, para non
desanimar.
Aquela ximnasia mental, aquel esforzarme, concentrarme, para que non me
pasasen desapercibidas as lagoas formativas de todos e cada un dos alumnos, en
definitiva, aquel adestramento en coñecer á xente, en vez de cobrar por facelo
debera pagar eu pois coido que me foi útil na miña profesión seguinte, na
definitiva, para estudar a clientela, para mellor entendela. Ítem máis, que no
meu autodidactismo, -chamaríalle perpetuo xa que así foi, estudando por libre,
e no nocturno, por último na UNED, ata que cheguei a sesaxenario-, sempre me
sentín alertado para preparar os temas volvendo atrás onde me sentise oco,
consciente, tanto por experiencia propia como allea, de que, con ocos na
cimentación, os edificios, sexan materiais ou culturais, caen, non resisten
alturas.
Non por atribuírme méritos, que Deus me libre de tal posto que so fun, na
ensinanza, un diletante, pero, ao de hoxe, co retrovisor posto, cabe
preguntarse que sería dos labregos sen as escolas de ferrado. Era grande,
practicamente infinita, a distancia, o distanciamento do campo coas vilas e
cidades, pero sen aquelas escolas…, ou nos escravizaban ou volvíamos ás
cavernas!
-.-
Filosofía da
educación:
"É o coñecemento contemplativo, sistemático, universal e último da
educación, séxase, dos procesos de instrución, persoalización e moralización. Relaciónase
con diversas disciplinas, especialmente coas que son estudadas baixo o nome de
ciencias da educación: Pedagoxía, psicoloxía, didáctica, socioloxía, antropoloxía,
ética…” ¡Iso, hoxe, pero, onte? Onte, nas nosas aldeíñas, sentido común e algo
de perspectiva, de intuición ou apreciación de cómo se esperaba viñesen os anos
seguintes, que non era pouco!
O escolante precisaba ciencia
infusa, e como iso non existe, tiña que suplila con un estrullamento da cabeza,
espreméndoa, facéndolle soltar canto zume tivese diso, de sentido común, que,
casualmente, é o sentido menos común de todos. ¡Por iso un escolante era un
deus, tido por tal se así se portaba! ¿Foron agradecidos? Se non agradecidos,
si pagados, que se comezou con un ferrado de trigo por alumno e inverno,
pasándose seguidamente ao ferrado mensual; a iso eu cheguei tarde, pero
tampouco estivo mal pois, polo que me pagaron aquel inverno de Piñeiro merquei
un reloxo, unha gabardina e dous meses de Academia na E.R.T. de Lugo. ¡Máis do
que merecía, recoñézoo; e tamén máis do que sacaría facendo zocas, que zocas
estaba vendendo na feira de Castroverde, con meu pai, cando se nos achegou o
Escolante Miranda e díxonos: -Encargoume o “Rei” de Piñeiro que lle buscase un
mestre, para os seus fillos e mailos sobriños, pero vostede xa sei que está
comprometido cos de Pousadela…”. Meu pai tardou en contestarlle, adiviñando por
onde viña o colega, e por fin: -Se ti tiveses fillos, encomendaríasllos ao meu?
A resposta foi afirmativa, e así quedou pactado.
-Papá, boa a fixo, que en miúdo compromiso
me meteu! ¿Daquela, como fago, que lles ensino, co grandes que xa son algúns,
segundo José Manuel?
-Ti pensa antes de falar, e fala
coas verbas que de min aprendiches, engadindo o que che ensinaron na Escola
Nacional; se así o fas, irás ao Ceo sen saír da terra!
Ao Ceo non fun pero case, pois
aquela xente acolleume como a un fillo máis, e así tratei aos seus, coma
irmáns, baleirando con eles todo o meu caletre, fose pequeno ou grande.
Eu non lera, aínda, a Luís Vives,
Erasmo de Rotterdam, Comenio, Jean-Jacques, Rousseau, John Locke, Immanuel
Kant, Fröbel…, pero si oíra, e atívenme, os consellos de meu pai e de meu
padriño, así que tan mal non debín quedar xa que nesa casa recibíronme aqueles
alumnos, sucesivamente, por anos, e ausentes eles, os seus descendentes. ¡É
máis loureiro do que seguramente merezo!
A posteriori, iso si, pero tiven
unha intuición parecida: De Sócrates aprendín que o ensino lévase a cabo
mediante o diálogo, e mal diálogo pode haber cando o profesor se sube á parra. De
Platón que o papel do educador reside en promover no educando un proceso de
interiorización. ¡Xa me parecía a min, daquela, que o dito, tan xeneralizado,
de que a letra con sangre entra, era falso; se me vían amigable, comunicativo,
participativo, e incluso algo ameno, os meus ditos entrábanlles ata ao fondo do
corazón, e non digamos da cabeza! Tamén lle debo, e debémoslle, a Aristóteles, a
consideración de que hai dous termos importantes, moito, decisivos: un deles o
de Potencia, cando unha cousa é susceptible de transformarse noutras; e
consecuentemente, o Acto, que recolle e cerra o proceso. En resumen, o
escolante o que máis precisa é vontade, xenerosidade participativa, pois con
iso, aínda que soubese pouco, non saía decepcionado do labor, nin el nin os
alumnos, por grandes e por indomables que fosen!
-.-
¿Sobre os
pobres cimentos das escoliñas particulares, rurais, que, que se fixo, que se
podía facer?
Co motor aceso, pois pouco máis eran aqueles arranques, aquelas iniciacións,
viña, podía vir, o autodidactismo, a
autoconstrución, que sería frutífera se o escolado poñía ardor, paixón,
esforzo, para elevarse sobre si mesmo.
Aquelas ensinanzas, aquelas
iniciacións, non eran carreiras, pero si alicerces delas. Comigo, facendo o
Bacharelato nocturno no Instituto Jovellanos, en Xixón, sentábase un..., ¿un
que? ¡Un bcarrendeiro municipal! Aló lonxe, neses montes dos Oscos, tamén fora
a unha escoliña daquelas, das de “a ferrado”. Fixo a mili en Xixón, e de
licenciado empregouse no que sabía facer: peón de albanel. Xa maior, canso das
perigosas estadas, apeouse delas, abaixouse á praza de barrendeiro.
-Polas trazas parece que non, pero
paseiche a vida estudando, infinitamente máis do que outros fixeron, pois eu
construínme a min mesmo; o que aquí no Instituto chaman autodidactismo. Naquela
escoliña aprendín a ler, a escribir, e mailas catro regras, e con aqueles
materiais fun facendo a miña personalidade. Aos ollos do mundo pouco fixen,
pouco acadei, pero, se fago unha introspección moito lle debo ao mestre que me
abriu os ollos da cultura, así que pasei a vida engadindo, ollando, aprendendo
con aqueles ollos. ¡Estoulle agradecido!
Nas nosas conversas notábaselle que
lera moito, que non folgara, ollando sempre ao seu arredor, aprendendo,
formándose ininterrompidamente. Tamén aprendín moito del; o seu agradecemento
ao mestre, e a cantos o rodearon na súa xa longa vida, era estimulante,
exemplar. ¡Cultivara o autodidactismo!
Cando me destinaron para Coruña non
trouxen o seu enderezo, así que terei que expresarlle este agradecemento, esta
admiración, por vía telepática, se é que iso existe!
Aos autodidactas Gabriela Mistral,
esa Gran Mestra de América, chamoulles, e para min con todo acerto,
“Averiguadores heroicos”. O autodidacta,
despois daquel bautizo estudantil, naquelas escolas que facían auga por todas
partes, que se puxo, e seguiu, a libar o néctar da cultura en cantos papeis e observacións
tivo a oportunidade de coñecer, aínda que non se elevase a ollos do mundo,
socialmente, como lle pasou ao barrendeiro de Xixón, aló por dentro acadou
plenitude, un mérito que non sempre se lles soubo recoñecer.
-.-
Neste
vestíbulo da Casa de Rei de Piñeiro volvín a sentarme seis décadas despois;
daquela cos meus alumnos, que era un pracer darlles clase,
e
aquí, en días bos, ao abeiro da casa, máis aínda.
Aquí din as primeiras clases como
escolante.
Nesta
foto:
A
miña dona, miña cuñada Severina, Clemencia viúva do meu alumno Jesús,
A
continuación a súa nora Conchita, e maila neta.
Eu,
case tan en branco coma daquela,
e
á dereita de todos meu cuñado Manuel.
Está
retratando o fillo de Jesús, q.e.p.d.
¡Este
curro segue sendo para min un santuario!
-oOo-
Xosé María
Gómez Vilabella
No hay comentarios:
Publicar un comentario