As xemelgas da Meda
Dona Soledad e dona Luzdivina eran dúas chispas xemelgas, fillas do Ferreiro da Meda; ou polo menos así consta nas súas partidas de bautismo. Tan idénticas eran, que o pai chamáballes, ás veces, Luz á Sol, e Sol á Luz. ¡A nai nunca ese problema tivo!
O Ferreiro da Meda, que antes o fora de Castroverde, cansado de forxar cadeas no castelo do Osorio, pediulle permiso a don Lope, ¡ou don Lope llo deu sen pedirllo!, para casar con Aldora, filla do Fidalgo de Vilafrío, que a coñecía de tanto que ela visitaba o castelo. Don Lope Osorio de Moscoso concedeulle aquela venia de contado, e con tantas facilidades, terras na Meda incluídas, que o Ferreiro ben se mosqueou daquel Moscoso, ¡pero non era cousa de poñerse a mal co Señor! E tampouco se puxo cinco meses despois, cando a fidalga pariu, ¡dúas xemelgas!, que un tempero así, se cadra, non había ferreiro en Castroverde que o conseguise.
Tan xeneroso foi o castelán de Castroverde que incluso lle apadriñou as fillas ao Ferreiro da Meda, dándolles os susoditos de dona Luzdivina e dona Soledad, nomes piadosos pero moi largos para un ferreiro acostumado ao simple pim-pam-pum do seu martelo.
Criadas que foron aos peitos da peituda dona Aldora, aquela fidalga do susodito Vilafrío, as cativas aprenderon latín no mosteiro de Soutomerille, que era a mellor escola, desde o Burón a Lugo, para fidalgas, bastardías e demais ricas femias.
Faláranlle da fermosura, do latín, e da donosura, daquelas xemelgas, que como eran dúas aínda sumaban máis méritos, ao Sanxurxo de Mondriz, un nobre descendente dos Luaces, e por tanto, sangue de primeira. Enviuvara por aqueles tempos o Mondriz, que estivera casado con dona Leonor de Rois, así que lle fixo caso á esculca, ponderando, xunto coa beleza das xemelgas, a promesa que lle fixera seu amigo e compadre, aquel don Lope de Castroverde, de dotar en ouro, e graciosamente, a calquera das xemelgas que co Sanxurxo casase. E aí me tedes ao Mondriz, tan dubitativo, e tan interesado á vez, que pasou un inverno quentando as mans na lareira do convento de Soutomerille, pois aló fóra gran nevarada había.
-¡Lémbrolle que xa leva un mes, aquí, no mosteiro, matinando, e a xente vai pensar mal de todos nós! ¿Por cal delas, meu señor, vostede se decidiría?
-Polas dúas, Madre Abadesa, polas dúas; ¡a poder ser, a un tempo!
-O cabaleiro é tan xentil, que eu sei que de broma o di; outra cousa, se en serio falase, vilanía sería!
Non falaba en broma o cabaleiro, non; e así deu en durmir cada noite en cadansúa cela, ¡para mellor coñecelas, para mellor elixir, por suposto! Ata que unha delas, non se sabe se dona Luz ou dona Sol, que tan só súa nai as distinguía, non tivo máis remedio que confesarlle á abadesa que deixara de cumprir as regras.
-Aquí, neste mosteiro, pódese facer de todo, xaxuar e rezar, rezar e xaxuar, rir e chorar, pero, diso de salta-las regras, nin me fales! ¿Daquela, qué dirá o noso capelán?
De contado foise a abadesa en procura do señor de Mondriz, pero non o atopou, que casualmente saíra de caza. ¿A onde? ¡Vai nas lebres!, dixo unha leiga que se chamaba Virtudes.
Días despois chegou un arrieiro, coas anguías do Miño, e deu novas de que Mondriz seguía nas lebres, aló abaixo, pola Granda da Amurín. Daquela a madre abadesa, temerosa de Deus, colleu ás xemelgas e levounas diante do Sagrario, que alí non se pode mentir:
-Xa coñecedes ao señor de Mondriz, así que chegou a hora de casar. ¿Cal de vosoutras é a virxe?
-As dúas, Madre Abadesa, de por metades, pois só coñezo medio home, que o outro medio é de miña irmá, aquí presente.- Contestaron as dúas, ao unísono, ¡e dicían a verdade, toda, enteira, que verdades a medias non existen.
-¡Deixémonos de lerios, eh, que me vou enfadar! Sodes fidalgas, ámbalas dúas, e por tanto, sinceras e verdadeiras tedes que ser. Preguntareino doutro xeito: ¿cal das dúas incumpre as regras?
-As dúas, Madre Abadesa; ¡as dúas!
-¡Ai, logo, estamos ben; Deus nos colla confesadas! ¡Que dirá o capelán...!
-O capelán dirá.., ¡que a igrexa non admite bigamia! –Tamén responderon as dúas.
A abadesa toleaba:
-¡Se aínda fose ao revés..., como naquel caso do sabio Salomón..., un para dúas!
Pero unha das xemelgas xa o tiña pensado, pensado e resolto:
-Non se desmadre, Madre Abadesa, que este caso ten arranxo: Que se vaia para Mondriz a que primeiro lle toque parir, que así Sanxurxo terá un morgado... A outra quédase aquí, criando no seu, pois un neno, con tantas monxas ao redor, pode saír ben educado.
Tiveron que quedarse, ¡pero as dúas!, en Soutomerille, cada unha co seu neno, que resultaron varóns, para máis complicación; co tempo aqueles rapaces fundaron un convento duplex, un de homes e outro de mulleres, porque Mondriz desgustouse coa abadesa..., ¡que non lle deixou leva-las dúas para seguir escollendo!
O problema da abundancia sempre foi o mesmo: ¡Ter que escoller! E por non saber escoller, o señorío de Mondriz…, pasou aos sobriños!
-o-
¿Dom Sebastiâo..., en Luaces?
Os segredos, igual cás penas, teñen en si mesmos unha forza centrífuga que os leva a ser expresados con preferencia ante descoñecidos; seguramente foi iso o que lle pasou comigo ao senhor Coutinho da Mahía.
Desde aquela ocasión non tiven a menor dúbida diso; e tamén é natural que así sexa posto e suposto que a verdade é connatural coa alma das persoas, así que, por moito que as comenencias ou os convencionalismos defensivos do ser humano, fronte ao mundo hostil que nos rodea, nos atafeguen e nos pechen a boca, esa quinta esencia, esa metafísica do espírito vence os medos defensivos no intre máis insospeitado. En definitiva, que iso que coñecemos como baixa-la garda pódese producir en calquera momento, e incluso ante quen menos conveña, pois non só na física se atraen as enerxías opostas.
Experiencias parecidas á que tiven eu, no Rossio, concretamente na Praça da Figueira, non hai ninguén que non as tivese; e logo acaban dicindo, “¡Parece que foi o diaño que me tentou mencionar aquilo, naquela ocasión, naquel sitio, diante daquel lareto!”. Pois nada de tentación do demo, senón todo o contrario, que é Deus, ou sexa, a verdade, a que atopa, pola forza de si mesma, iso que antes chamaban o sino das persoas, unha ocasión propicia para mostrarse tal cal, coas inquedanzas que se teñan dentro.
Xa levaba tempo ollando desde as ventás do meu hotel, en espera de que quedasen mesas libres para baixar a sentarme naqueles veladores da Praza, e así refrescarme cunha cerveja, que saben a gloria tomadas nese sitio tan romántico e tan acolledor, cando percibín que se ían levantar uns estudantes pretos, que obviamente, polo ben portados, eran fillos de caciques das que foran colonias portuguesas, dinme presa en saír, e baixei as escaleiras de dúas en dúas, pero, ¡de mesa libre, cero, pois para daquela xa estaba acomodándose outro grupo de rapaces! Nestes casos hai quen patea ou chasca os dedos, pero a min escapóuseme, a media voz, un, “¡Aquí, ou tirarse pola ventá para baixar pronto, ou…, ou se chega tarde!”.
Falei só, xa digo, coma quen estoura de carraxe, pero tiven eco, un eco correctísimo, deses que só poden atoparse en Portugal:
-¡Nâo ha dúvida, cavalheiro; nâo ha dúvida de que sempre se chega a tempo…, se a dita é boa, así que nâo é preciso tirarse pela janela!
Volvinme en redondo, coa boca aberta e feito un resorte ante aquela sorpresa, para atoparme co chapurreiro, que resultou ser un cincuentón, moi cerimonioso, de barbas brancas, sentado nunha daquelas cadeiras de vimbio, mesmo tras miña. Foi todo tan brusco pola miña parte que case apertei os dentes nas súas barbas. Entón díxenlle, medio aturulado:
-¿E vossé…, vossé, cómo é que me fala en galego?
-Nâo, senhor! Fálolle en portugués, pero do Norte! Fálolle na lingua materna, aínda que evolucionada, daqueles irmáns que se repartiron, naquelas partillas, uns por Braga, outros por Chaves, e tamén por Lugo…, terzando a Gallaecia…
Coa mesma, invitoume a sentar na súa mesa, na sela fronteira, baleira a tal momento. Agradecinllo, e aceptei, o que me deu ocasión para seguir de conversa:
-¿Pero, o senhor, quen é, que tanto sabe da miña terra?
Deixou de chapurrear, expresándose nun galego máis puro e actual:
-Son Coutinho da Maía… Veño de Santiago, do mesmísimo corazón de Galicia, onde pasei un ano de estudos… Son bibliotecario no mosteiro dos Jerónimos, aquí en Santa María de Belém, e pedín unha excedencia, ou mellor dito, un ano sabático, para facer en Galiza unhas pescudas, unha investigación histórica, pero boa a fixen, que nin rastro atopei do que buscaba; nin aquí, ao volver, viron con bos ollos que lles falase dun tema que neste Portugal está fechado con sete chaves. ¡A pouco me botan do emprego, e encima, por louco! ¿Louco, eu; louco por desempoar uns manuscritos, por queimar as cellas en descifralos, por querer resolver o principal enigma dos últimos séculos?
Intrigoume de mala maneira, que alí cheirábase un misterio, acaso de transcendencia cultural:
-¿Sería moito preguntarlle de qué vai ese tema, como din agora?
-¡Iso, depende…! Se estiveses capacitado para entenderme, para min sería un desafogo contarcho; mais ti, ¿que profissâo, ou que estudos, tes?
-De profesión, banca; directivo da Banca. Estou aquí, nese hotel, coa miña muller, que é esa da blusa branca que asoma nunha janela do segundo andar. Ela non baixou, que bebe menos que un pito, e non tiña sede. De estudos, pois…, francamente, son algo polifacético; case diría, un chalado catafacultades, un empezaotodo…, concluíndo pouco!
-¡Daquela…, non sei! Pero como de algo temos que falar, aquí diante destes bols de cerveja que nos trouxeron…, direiche o que descubrín, que todos os investigadores somos presumidos e lingoreteiros! ¿Sabes algo do noso Rei desaparecido, D. Sebastiâo?
-¿Así que era iso? Pois, casualmente, cando estiven coa miña dona no Marrocos, en El Käsar El Quevir falamos daquela batalla neboeira, pois dábase o casual de que eu lera, recentemente “El Pastelero de Madrigal”…
-¡Que pastelario, nin que neboeira! A verdade que esclarece o enigma dese Alcácer está na carta que lle escribiu D. Diego de Luaces, compañeiro no Tempre de Ponferrada, e íntimo amigo de D. Afonso das Bobias, ao noso Marquês de Carbalhelhos. Naquel recado, medio misterioso, e supoño que o redactaría así por se o interceptaban os de Bragança, D. Diego de Luaces pedíalle ao de Carbalhelhos, “… diñeiros en ouro ou prata, que os precisa o voso natural senhor…” Tamén indicaba que…
Pareino, cadora máis intrigado:
-¡Un momento, un momento; faga favor! Vossé mencionou un tal Diego de Luaces, pero…, ¿dixo así, “de Luaces”, ou escoitei mal?
-¡Si, por certo! Tamén foi á conquista do Alcazarkivir, nas mesnadas do Rei D. Sebastiâo… Pero iso non ten nada de particular; mesmo coma outros cabaleiros casteláns, que daquela tiñan preferencias pelo noso Rei, e non só por cuestións de dinheiro!
Eu, abraiado, persigneime, como se pasase a Santa Compaña por diante nosa, alí mesmo, na propia Praça da Figueira.
-¿Pero, vossé, qué di? ¿Cavalheiros espanhois, co Rei de Portugal? Mais, non imos discutir por iso; así que, como xa é tarde, e leva un bo anaco a miña dona facéndome acenos para que suba, ¿que lle parece se deixamos esta conversa para mellor ocasión…, tal que para mañá, despois de comer? ¡Muito obrigado, polo asento e pola cerveja…, pero tamén pola conversa!
-¡Por min, encantado! Pero mellor nos Jerónimos, de cedo, que así móstrolle algúns papeis de todo isto…
…
Aquela noite non pequei ollo. ¿Estaría tolo o senhor Coutinho da Maía...? ¿Estaríase rindo de min aquel home tan cerimonioso e afable, pero con pintas de sabio das silveiras? Tan pronto amenceu, que antes non a quixen molestar, díxenlle á miña dona:
-Imos demorar un día aquí en Lisboa, que polo si ou polo non, non volvo para Coruña sen verlle eses manuscritos ao chalado das xenealoxías, ¡que de min non se ri un portugués, por moi irmán do Sul que sexa, e por moito galego que chapurree!
…
-¡Nâo! ¡Xa nâo están aquí aqueles documentos; era boa, que estes avutres que teño por compañeiros serían capaces de facelos desaparecer para darme por louco, e pisarme este emprego! ¡Co paro que temos, e coas recomendaçaos que terá o senhor Ministro da Cultura…!
-Mire, Coutinho, non llo dixen onte, pero dáse o casual de que a miña familia materna é desa terra, digamos que, do solar que tiveron os Luaces; e como vossé mencionou a un tal Diego de Luaces…
Daquela colleume das lapelas, todo nervioso, como se fose a zarandearme, a sacudirme, para que baleirase o peto:
-¡Así que por iso se fixo de cruces, daquela, onte…! ¿Vossé tense por intelectual, e négame un dato, unha achega histórica? ¡Por Deus, cóntemo todo, canto saiba dese senhorío dos Luaces!
Dubidei algo:
-Francamente, vossé pareceume un home documentado, pero algo ido…; e ademais, cun certo resaibo, con algo de fobia nazonalista cara a Espanha…
El denegou cun aceno de cabeza; así que proseguín:
-Ben, pois, de feitas as paces, direille o pouco que se conserva daqueles próceres: Xa só queda o nome, o topónimo. Aquel señorío é hoxe unha freguesía rica, de terras feraces, con cinco ríos, ou máis exactamente, regatos; pero alí non teñen arquivos, nin se conserva dos Luaces outra cousa que non sexa o seu pazo, por certo mal restaurado…; cos seus brasóns en pedra, iso si! E logo que xa pasou por varias familias, nobres de feitos pero sen relación algunha cos Luaces históricos… ¡Pouco máis!
-Se chego a descubrir iso, esa localización, daquela en Santiago…; ¡iso daríame pé para orientar as miñas pescudas! Eu buscaba pergameos, só pergameos, pois tiña a intuición de que algunha muller desa proxenie se tería casado cun portugués, seguramente de nome suposto para manter aquel enigma da súa desaparición! Tiña que buscar un lugar, e non só unha familia, unha liñaxe, pero, ¿como ía pensar que D. Sebastiâo vivise nun lugar acasarado, entre labregos, e non nun castelo de sona?
Nin case o deixei rematar con aquelas deducións, tan lóxicas como eruditas, que xa tiña nos beizos as miñas:
-¿Dona Mencía das Bobias…? ¡A Cazurra de Luaces, a mesma! –E din unha puñada na mesa de despacho do senhor Coutinho.
Impresioneino:
-¿Sénteste mal, rapaz, que te quedaches branco, así, de repente?
-¡Nin o sei, pero estou coma se caese dun cavalo!
-¿Queres saír…, tal que a un bar que temos aí cerca, na rúa da Junqueira, e con iso tomamos unha cerveja para entoarte?
O señor Coutinho foi tan amable que incluso nos levou á “Antigua Confeitaria de Belém”, alí cerca, exactamente no número 84 da rúa de Belém, para que non nos fósemos sen probar a especialidade da casa, que son, ou eran daquela, uns pasteliños temperados e adozados con azucre e canela, “… que son os melhores do mundo”, nos dixo, convencido, rotundo. Despois daquel conforto, aínda sentados na propia confeitaria, volvín ao asunto:
-Xa me sinto equilibrado, recuperado, pero é que aí, nesa Biblioteca dos Jerónimos, coido que sería con aquel tufo de tantos pergameos, pareceume ter visións!
-¡A Historia cultívase así, cheirando documentos! O senhor dixo non sei qué de “zurra”…; ¿que é iso, acaso lles zurraron aos Luaces, ou foron eles aos das Bobias? ¡Agora podería opinar que o tolo es ti!
-¡Cale, ho, que se non atopei a chave da cova dos arcanos, ando cerca! Trátase de que, na propia freguesía de Luaces, había unha casa, alí cerquiña da igrexa, que hoxe está en ruínas, pero con sona de ter sido importante, tanto, que incluso se dicía que a actual igrexa fora construída ás súas expensas, pois os Luaces, os propios Luaces, xa tiñan capela no paço; e logo que tamén houbera outra, outra capela, na torre de Trasín, da que alguén levou unha imaxe para a capela de Xerbolés… ¡Pero iso é outra historia! Volvendo atrás: Alí por Lugo, aos leoneses chamábanlles “cazurros”, pero non sei a orixe, a motivación, dese alcume pexorativo, que igual habería que remontarse a cando alonxaron a Corte da Gallaecia…, de Oviedo a León!
Casualmente, o home da última “cazurra”, Xan da Cazurra, foi o último sancristán, digamos que, titular, que tivo a igrexa de Luaces, pois a partires dese home, os que axudaban ao párroco eran os cativos da freguesía… ¡Perdón, que me volvo a saír do tema! Desa casa, da casa da “Cazurra”, había a lenda de que vivira alí unha gran señora, moi adiñeirada, ¡en ouro e prata!, que tiña ao seu home tolleito, e sempre andaba da casa ao xardín, e do xardín á casa, ¡nada máis!, facéndoo nun carrinho de rodas, empurrado ou movido por un home, por un criado que trouxeran, non se saía de onde…
Aquel home algo tolleito estaba, pero non tanto que lle impedise ter descendencia, que a tiveron…; ¡e digo eu que non serían favores daquel servente! Seica chegaron a Luaces con pouca fortuna, nun carro de eguas e con aquel home de confianza que o conducía, non apartándose nunca deles máis que para saír a facerlles algunhas compras. O que non sei, ou non me contaron, é se tiñan outros servidores…
Estiveron así, algún tempo, na casiña primitiva, que seica era dos Luaces, ata que de pronto deron en soltar pasta, cunhas moedas que llelas valoraban polo seu peso, polo seu valor metálico, pois tiñan uns debuxos e unhas palabras descoñecidas para a xente da bisbarra… Eu, agora, seino, que é doado de deducir: ¡As quinas de Portugal, por suposto!
A lenda que circulaba dun caso tan estraño era que aquel criado, tan moreno que debía ter algo de mouro, atopara un pelello cheo de moedas…, ¡nun castro daqueles que había por alí, así que tanto puido ser no propio de Trasín, como no de Rois, no da Graña, no de Maxide…; qué sei eu! ¡O que é castros, en Luaces, ou nos seus arredores, temos moitos!
Coutinho escoitoume tan absorto que ata tiña un pastel na man, e nin á boca o levaba. Por fin comeuno, aproveitándose de que eu tomaba alentos, pero ao instante preguntoume:
-O nome dese criado…; ¡iso, o nome do criado, que de sabelo daríanos unha perspectiva máis ampla!
-¡Tamén o sei, pois dicían algúns que a “cazurra” chamáballe…, Ruiz; iso, Ruiz! Pero o seu home, nin que fose doutro país, pois aqueles labregos dos arredores non lle entendían cousa…, do pouco e do mal que falaba!
Agora quen se fixo de cruces foi Coutinho:
-¡É admirable a tradición, a transmisión oral, da xente aldeá! ¿Que sería da Historia sen aqueles vellos que pasaban os relatos de pais a fillos; ou máis exactamente, de avós a netos! Nisto último que dixo está o nó da nosa cuestión: Aquel servidor dos “cazurros” era precisamente un portugués, pero non exactamente “Ruiz”, senón, Roi, Roi Dias Alves! O de "Alves" puxéronllo de alcume precisamente polo contrario, por ser mouriño..., xa que de mouros procedía, pois
Aquilo, a min, deixábame unha incógnita:
-¿Así que escribe iso don Diego de Luaces, que se supón en Ponferrada, e non menciona ao Señor das Bobias…? ¿Xa estaría morto…?
-¡Ou encarcerado! Atando indicios, para min a crónica é esta: A D. Sebastiâo pasoulle algo terrible, algo que para daquela se considerase vergoñoso, deshonroso para un cavaleiro, e máxime para un Rei! Non puido ser outra cousa que unha caída ridícula, estúpida, do seu cabalo; e todo iso nun ambiente de derrota, de retirada! ¡Daquela tiña que esconderse, ou morrer de vergoña!
Ti vai ponderando estes datos: Sebastiâo non era home de covardías, de fuxir, de deixa-la súa xente sen pendón real. Pero tampouco morreu da caída, ou de feridas, que seguramente as tivese, pois un cavaleiro da súa caste non morre a soas, abandonado, por exemplo, nun barranco; nin se pode admitir que houbese algunha traiçon nas súas mesnadas. Aquel home caeuse do cavalo, e recollérono os seus seguidores, para levalo, daquela mesmo, evitándolle outros perigos, lonxe do alcácer asediado, a sitio seguro onde puidesen vendalo, bizmalo e demais atencións das que houbese mester. ¿Séguesme, rapaz?
-Todo iso, como hipótese de traballo, podo admitilo, pero, ¿como, e por qué, o levaron, nada menos que desde África ata Luaces?
-¡Non é así! Coido que non foi directamente, senón en segunda viaxe, nun segundo exilio. D. Sebastiâo, de ferido, e ou de caído, relegou o mando nos seus lugartenentes. Desde que deixou as mesnadas en retirada, pero ben dirixidas, veuse á Península, traído por algún dos seus fieis servidores; pero como tiña, e sentía, aquela vergoña, aquel complexo da súa derrota, amén da impotencia física para dirixir enerxicamente, no sucesivo, un Portugal glorioso, pediulles aos do Temple que o levasen ás súas terras, a onde tivesen dominio. O feito de que casase, despois diso, coa Mencía das Bobias, indica con toda probabilidade que estivo a convalecer no seu castelo de Villabrino, atendido polo coidos da propia dona Mencía.
Daquela, ante os problemas da súa seguridade persoal, de que o descubrisen os seus inimigos, incluíndo os contrarios de Portugal, ou por culpa das mesmas liortas dos Templarios, foi entón cando os levou o Luaces, ou mandou levar, para unha propiedade discreta dos seus estados.
-Isto último váleme, pero a base da mesma, iso da, suposta, caída, do cabalo, en semellante xinete…, téñoa por imposible!
-Galego, ti esqueces o peso e maila atume daquelas armaduras, e demais impedimentas. Como concausa, ¿que cres que podía facer un morango daqueles do alcácer, si se vise ferido, mortalmente abatido, aos pes do cavalo dun cristián, pero cunha cimitarra nas mans, sabendo, como sabían, o implacables que eran, con eles, os cristiáns?
-Diso non teño dúbidas: In extremis, se lle quedaban forzas, pinchar o cabalo do seu inimigo; e de serlle posible, tallarlle as cinchas, para maior eficacia da caída do cristián! Trucos, artimañas así, ou parecidas, fixéronas os mouros na guerra de España fronte ás cargas da pouca cabalería que tiñan os republicanos, que se deitaban adrede para que lles pasasen por riba… ¡Pero vossé está en todas, senhor Coutinho!
-¡Non, rapaz, en todos, non, que pola parte de Luaces teño tudo sen descubrir! ¡Ben, case tudo, que ti abríchesme os ollos, en indicios moi, pero que moi, importantes!
Cando volvín a Lisboa, estrañado de non ter novas súas, pasamos polos Jerónimos para saudalo, e de paso preguntarlle polas súas investigacións, pero…, ¡o meu “pero” non tiña solución, que me dixeron que se fora con San Jerónimo, prematuramente! Dentro do malo, e do intrigado que me deixou, aquilo tiña a súa parte boa: ¡Que agora, no Ceo, o seu D. Sebastiâo contarallo “tudo”, como dicía el, sen intermediarios nin pergameos, directamente!
Pola miña parte, e xa pasaron anos, sigo sen reaccionar. ¡Tantas historias sobre a desaparición de D. Sebastiâo de Portugal…, e resulta que se foi ao Ceo desde Luaces! A miña dúbida, a actual, é: ¿a onde irían parar aquelas moedas, de ouro e de prata, coas quinas do escudo de Portugal, pois nesta bisbarra, o que é dese tesouro, nin rastro? ¡Se as vendesen, igual era cousa de mercar esas ruínas da casa da Cazurra, para unha subseguinte escavación..., por se lles sobrou algunha, tal que escondida nun soto, pero igual non compensa, ao prezo actual do gasóleo!
-o-
que entran na igrexa pola propia torre.
¡A cata-lo trigo!
Aquel bo mozo, un toledán rexo e corpulento, chamábase Leví, Leví Isacar, pero os casteláns, como están deformados pola planimetría do chan que pisan, todo o achaian, ¡todo!, así que tamén lle rasaron aquel nome ao xudeu, por onomatopea, que deron en dicirlle, “Le vi ensacar”, ou sexa, meter no saco, axenciar, arroubar; en definitiva, facer xudiadas! Nin curtos nin preguiceiros, denunciárono ao Santo Oficio, que se cadra foi o menos santo de tódolos oficios da Santa Igrexa..., ¡porque herdara unha casa moi boa, chamativa, na praza de Zocodover! ¡Outro achaio, e non precisamente de nomes! Daquela os seus veciños discorreron expropiarlla, requisarlla, doándolla, gratis datis, á súa Raíña Isabel para que cando baixase de Valladolid tivese de seu aquel baño coas billas de ouro da casa do vello Isacar, que foi o primeiro que as puxo en España.
Leví, a máis de bo mozo, era alquimista, pero non sacaba o ouro da pedra filosofal senón de venderlles aos fidalgos uns xaropes deliciosos, estomacais, elaborados en secreto cunhas herbas manchegas, aromáticas, que era algo así como darlles café despois das comidas. O segredo principal non estaba naquelas infusións, senón en que lles receitaba que as tomasen despois dunha comida abundante, nutritiva e variada, así que os fidalgos, pero en especial as fidalgas, de seguida curaban dos seus achaques, daquelas fames castelás do quero e non podo, pois a pitanza reservábana para as paridas, e con iso, con ese tratamento global, poñíanse gordos e lustrosos coma..., ¡coma galegos!
Un bo día, certo Teólogo, dos do “T” maiúsculo, daqueles do Santo Oficio, agradecido ao Leví porque o quitara dunha anemia perniciosa, avisouno para que se mandase mudar, pois seus veciños, e por ende, inimigos, tramaban irlle ao lombo por..., “por converso de mentirijillas”, séxase, por xudeu – xudeu. Daquela, que xa estaba preparado para esa eventualidade, pois os xudeus sempre están listos para a Pascua, para tódalas Pascuas, disfrazouse de mendigo, e meteu nunhas alforxas vellas, repelentes, dez taleigas de ouro en barra, cinco de cada lado. O resto do tesouro repartiuno entre os pobres de xunta ao río, ¡que na Imperial Toledo xa había inopios daquela!
Chegado que foi a Benavente, atopouse cun galego que era caporal dunha cuadrilla de segadores, que lle dixo:
-¡Ai, ho, quítate esa puchiña tan pequerrecha, que parece que vas disfrazado de xudeu, e por aquí sonche partidarios de dona Sabela; todos, a eito! Ten, pon a miña, que eu teño outra, a dos domingos, aquí mesmo, no ato dos fouciños...
Os xudeus, para diplomáticos, únicos, que aí tivemos ao Kissinger, pero basta con evocar aquel xeito, aquela maña que se deron para pasarlle a Pilatos as culpas do seu propio deicidio:
-Non sei cómo lle hei pagar, que as menciñas que fabrico son para crequenas, para esfameados, e vostede vese forte e rexo, coma un buxo!
-Mira, ho, como ti acabarás en Ribadavia, que alí son partidarios da Beltraneja, cando vaia por aló, ás vendimas, coa miña xente, daquela convidas a viño, ¡e con iso, débeda paga!
Un xudeu, que tamén adoitan ser bos xastres, sempre tira do fío:
-Un home tan xeneroso, -argüíulle, -ten que ser dun sitio espléndido. ¿Como se chama...?
-¿Eu, ou a miña parroquia? ¡Xervasio, Xervasio da Boucella! En canto ao meu país, chámase Librán, que quere dicir, xente libre; séxase, que antes de mendigar, como fan todo por aquí, neste país do sol, neste país da barriga ao sol, ¡e iso que non mantén!, nós collémo-lo fouciño, e daquela..., ¡tira millas!
Aquel xudeu outras grazas non deu, pero deulles ás canelas, arelando verse libre nunha terra libre, así que pronto chegou á Pedrafita, e durmiuse ao sopé dela, confundido, revolto cun grupo de peregrinos. Cando espertou, entroulle a dúbida de se irse con aqueles franceses, ¡que non francos!, que se dirixían a Santiago, ou seguir con un maragato, co que baixara desde Astorga; tratábase dun arrieiro que lles levaba uns fardos de estameña aos frades da Penamaior, pero o caso foi que, co aquel do cansazo, tamén lle cansara a memoria, e non se lembraba daquilo de Riba...
-¿Por Belcebú, Riba..., qué? Estes galegos, como falan tan ao melodioso..., un quédase coa música, pero a letra fóiseme!
Casualmente deu en chover, así que, naquela amnesia, simplemente por asociación de ideas, preguntou alí mesmo, aos do país, nunha palloza que lle pareceu habitada por xente formal, pois os outros..., ¡os outros lugareños, moitos deles, tiñan de profesión asalta-lo Camiño!
-¿Saberían dicirme a ruta para..., para Riba del Agua, que debaixo dela xa estou?
Un arreador de mulas, que estivera de baños na cidade de Ribadeo, ¡que xa daquela o era, iso, cidade!, e que lle sentaran ben, do mellor, pois daquela, naqueles días de limpeza, quitáraselle toda a mugre do corpo, e de paso, a da alma, que ata se puxo branquiño coma o leite, que naqueles tempos tíñase polo mellor signo de saúde, entendeu á súa maneira, e porfiando cos da palloza encamiñou ao forasteiro para Neira de Xusá, “... alí abaixo, de chegado ao val, preguntas por Ribadeo, que te porán en camiño para o Cádavo, cousa que non ten perda con tal de segui-lo río, sempre augas arriba, pois augas abaixo tamén irías ao mar, pero ao outro, ao Tenebroso, ao dos portugueses...”
Pregunta que te preguntarás, e partindo do Neira, sobrepasou Río Pedroso, e despois o Cádavo da Esperela, que é un punto de inflexión, e por ende, de reflexión; incluso viu os foxos do lobo, nas Varcias..., para seguidamente toparse cunha terra de grandes liñares, que o encantou! ¿Sería a terra prometida...?
-¿Como se chama aquí, que esta xente vese mantida, ben lavada e ben vestida...; felices e riseiros? ¡A máis non poder!
-Librán, señor. Santa Mariña de Librán, que é a nosa patroa, que nos libra de todo mal..., menos do lobo! -Lle respondeu o cura da parroquia, un monseñor abeirado nunha capa grandísima, de liño da tea, perfectamente tupido, abatanado, ¡que nin a capa pluvial do Arcebispo toledán!
-¿Librán, eh? ¡Esta é a terra das puchas...! Ademais estame a dicir que ten unha mariña, aínda que eu non vexo o mar por ningures, que aí enfronte só hai monte, e rairos... Todo isto é riqueza: Hortas, castiros, trigo...; ¡en definitiva, unha terra boa, outro Iericó! Quédome aquí, monseñor Moisés, que esta é a terra prometida; ¡miña terra, meu lar!
Pero as cousas boas non se apropian cos pés, dunha patada, que teñen os seus trámites: ¡hai que conquistalas!
-Camiñante, non podes quedar, que non te queremos se non cumpres dúas condicións: a primeira é casarte, que como os mozos andan de segas, por Castela adiante, que levan por aló dous meses, ou case, aquí tódalas mozas teñen ollo de que colgue estes hábitos..., ¡e menos mal que me vou defendendo coa capa, que sen ela, ou iso, ou me capan! Todo son tentacións, que xa estou abraiado, así que, co teu casoiro, unha menos!
-¡Aceptada, condictio aceptada! E grazas, monseñor, por compartir comigo estas tentacións tan gratas... ¿Cal é a segunda?
-A segunda...; ¡a segunda, neste caso, ten que preceder á primeira! ¡Tes que bautizarte, bautizarte e apelidarte, en cristián! ¡Ipso jure!
-¡Se cadra, non, que eu, como xudeu, xa teño a mingola despuntada! Aquilo da circuncisión..., que ven a ser outro bautizo!
-Aquí será polo rito católico..., ou non hai adopción! A ver, empecemos pola catequese: ¿Quen era Xesús, o Cristo Xesús, aquel paisano, máis teu que meu, ao que matastes vilmente, fixo agora..., quince séculos?
Ao xudeu, por moi da Tora que fose, non o toureaba ningún cura español, por isabelino que resultase ser:
-¿Como que quén era, así, en pretérito? ¡Monseñor, ségueo sendo, que resucitou, ao terceiro día, e xa non fose ao segundo, coa présa que tiña por baleirar o Seo de Abraham, cousa que vostede non pode ignorar! Aquel xudeu si que era listo; ¡claro, como que era Fillo de Deus, e non outros que me sei..., e iso que levan mitra, e mandan no mesmísimo Toledo, aínda máis cá Raíña, que xa é dicir!
O cura, satisfeito, que non inxuriado:
-¡Imos ben, rapaz, imos ben, que aínda non te pillei en nada que sexa importante...! ¿Ti saberías definirme a Santísima Trindade? ¡Pénsao, que te xogas moito, e non é cousa doada!
-Señor cura, eses misterios divinos, cando se ten fe abonda, nin se discuten. ¡E ademais, total, para qué, pois cando nos chegue o pasamento de cada quen, se daquela vemos no Trono Celestial tres caras da mesma moeda, que iso foi precisamente o que non entenderon aqueles entregos meus, aqueles da Ierusalem, que estaban tan afeitos, tan obsesionados, coas moedas do César, e iso que só tiñan dúas caras...! ¡Pois isto é a salvación eterna, ver a Deus, a cotío, sen lagañas, que de visto, vale máis a súa luz que tódalas intelixencias deste mundo, incluídos eses teólogos do Santo Oficio...!
Ao outro entráronlle ganas de volverse ao Seminario, de tan avergoñado, de tan superado que se sentiu, por un simple xudeu!
-¡Ai, ho, que es ben listo! ¡As pernadas debías dalas ti, e non ese panzas da Pereira...; sequera fose para mellora-lo noso inzo! ¡A ver, escolle nome, que imos de cabeza á pía!
-Non, señor cura, que primeiro escollo moza, que non lle son ese Señor da Pereira, ese catador das colmeas veciñais, que cunha soa, abonda, que me ten que sobrar tempo para exerce-la menciña! ¿Sabe? En canto ao nome, o que ela queira, que será quen teña que chamarme máis veces, que eu, a min mesmo...; ¡a si mesmo só se chaman os tolos! Mire, para mellor profesión de fe, eu créolle nun Deus todopoderoso, único e trino, pero o que é no divorcio, niso de dar papela, non, que iso é de xente torpe, pois, como dixo o señor Tomás, aquel apóstolo..., ¡unha vez, e nada máis!
...
O xudeu decidiuse por unha rapaza de Aldegunde, arriba da Eirexe, pero aquel Cura era tan adiantado, que non os casaba sen o consentimento expreso, libre, daquela muller, que por algo estaban en Librán!
-A ver, Filomena, ¿gústache este mozo? É ben rico, moitísimo...; óllao e sopésalle esas alforxas, esas que non apea do lombo, que se ouro non fose, outro tanto non pesasen!
-Iso do ouro, monseñor, é o de menos, que ben rico é o noso fidalgo, ese don Lionardo, e ben que lle pesa a barriga, pero eu, de xergón seu, ¡na vida!, que por ouro non me deixo premer! Este camiñante, este peregrino, gústame; máis ben porque é moreniño, ben feito, co nariz longo e aberto, deses que non roncan...! ¿Señor Cura, non lle atopa un parecido co San Miguel da Braña...? ¿A min, de postas unhas ás, parécemo!
Daquela dixo o cura, xa co manteo disposto:
-Un xudeu casado cunha xenerosa, e co xenerosa que é esta Filomena..., prole segura! Polo poder de Deus, e co San Miguel por testemuña, xa que vos parecedes..., cásovos!
Chamaron ao sancristán, que tiñan o privilexio de selo tódolos morgados da casa de Candal, ao outro lado do Rego da Liñeira, para que fixese de padriño, coa dona por suposto. Así apadriñaron voda e bautizo, ou á viceversa, todo nun acto para aforrar cerimonias, ¡para aforrar cera!
-¿Renuncias a Satanás...?
-¡Renuncio! E de paso aborrezo aqueles erros dos xudeus; tamén pido perdón pola parte de culpa que tivesen os meus entregos, aquel Anás e mailo seu Caifás, aqueles imbéciles que tanta corda lle deron a un xuízo sen xuízo! ¡Que calamidades, cómo meteron a pata meténdose a teólogos, cousa da que pouco ou nada entendían; outros do Santo Oficio..., tal cal!
O crego, que estaba encantado co seu achádeo, deuse por satisfeito; ¡nisto tamén!
-Neófito, con tales ofertas, chega e sobra. Daquela, eu, pola graza de Deus e da súa Santa Igrexa, ¡que aínda que pecador, exérzoa!, declárovos marido e muller... ¿Pero, qué facedes, aquí, en sagrado, na propia igrexa...; qué é iso de bicarvos en público? ¡Veña, fóra, xa mesmo; ide cata-lo trigo ao..., ao vedro da Poza do Barro, aló arriba, lonxe, antes de que se presente ese fidalgo das pernadas, pois a miña obriga é avisalo, que por algo é o Presentador, o benfeitor, o sostén desta igrexa!
Así foi, máis ou menos así, como aqueles “San Miguel" cataron o trigo, bico vai e bico vén. De paso, deron nome ao lugar onde asentaron os seus lares; e se acaso, os seus penates, que así se formaron esas casarías de Catatrigo.
Mentres, o monseñor, aquel cura tan boíño, tivo que conformarse con sacha-lo horto coa suor da súa fronte, da propia, pois daquela xa non quedaban mozos que llo arasen, que ían, todos, nas segas castelás, segundo se dixo. Pero librouse das malas tentacións, que por algo era o párroco de Librán, e as mozas da súa freguesía, en vista de que non as levaba ao horto..., ¡lonxe de agradecerllo, deixaron de cobiza-lo cura! Por parte, aquel señorón da Pereira pesaba moito..., ¡demasiado!, así que, pouco a pouco, a fidalguía foise quedando sen o seu dereito, ¿dereito ou obriga?, inveterado, daquelas pernadas, prima noctis, por outra banda tan fatigosas para os seus ventrullos embotelados...
¡Non hai mal que por ben non veña, que así foi sempre, ao longo da Historia!
-o-
As onzas da Cardona
Aquilo do harén do Capitán Cardona moito deu que falar en toda a rodeada, tanto e por tanto tempo que eu mesmo llo oín referir a tres ou catro vellos do lugar, en distintas ocasións; o que tamén é certo é que ningún deles coincidiu no seu relato, que incorreron nalgunhas contradicións, pero iso é o natural da Historia cando non se pon por escrito, ¡e aínda así...!
Os feitos, con pequenos matices segundo a versión, veñen a ser estes: Na casa da Cardona de Luaces sempre houbera dúas mulleres, ¡dúas!, a dona e maila criada, pero non doce, como daquela que veu da guerra de Filipinas, medio convalecente, o capitán Cardona, cunha caravana de calesas alugadas na Coruña, ¡cargadiñas de baúis!
Isto, a mais de inusitado, é algo complicado, así que haberá que ir paseniño, por partes:
A muller do coronel Cardona, a dona do Cardona vello, vivía en Luaces, que retornou á súa casa natal, lugar ao que a xente cambiou de nome ante a sona daquel contraínte. Volveu ao seu retiro familiar desde que o militar, ao retirarse por mutilado, ¡parcial, que certas partes tíñaas intactas!, tamén retirou unha cantineira francesa, daquelas que daban de beber á tropa, ou máis exactamente, aos xefes da tropa. ¡Ser coronel de Húsares non exime de ter sede! O coronel e maila súa copeira, ¡de copas por Madrid! E a coronela e maila súa criada, ¡de xolda en Luaces!
Naqueles tempos o seu rapaz, o fillo do Cardona, de nome, Fernando, ¡que é o santo dos militares!, estaba a medio criar, así que o foron perfilando entre a coronela e maila Pegerta, case sempre en Luaces, que alí contaban coa colaboración do cura, e tamén, no secundario, co seu sancristán. Desde que o criaron, de ben escolarizado cos mellores profesores de Lugo, fóiselles á Milicia Real, disposto a demostrarlle a seu pai que el ía ser quen de poñer firmes aos coroneis, que lle dixera súa nai que a un coronel de Húsares só o poñía no seu sitio, ¡un xeneral de Húsares!
O tal don Fernando viña pouco por Luaces, pois aquel portalón de Cas Cardona era algo estreito, fixérase estreito, para un tenente da Garda Real. Daquela entendeu iso de que seu pai se fose de Lugo para Madrid, e da Vila e Corte para París, buscando as anchuras do Arc de Triomphe na mesmísima Place de l´Etoile, amén doutras virguerías francesas, ¡máis áxiles para a danza sexual que a súa xamona luguesa!
Aquel Cardona, o Cardona senior, fórase do país levando as charreteiras, e pouco máis, pois as onzas de ouro, as peluconas da súa época de grandes ingresos, gardábaas, de sempre, a coronela, que por algo se casou cun coronel unha simple herdeira de vinte caserías, ¡de vinte foros!, que por grandes que sexan, pouco máis fan que parroquia e media, ¡das de entón! Quen sabía das onzas era a Pegerta, instruída aos efectos para retransmitirllas ao seu señorito, caso de óbito da vella, pero aquel segredo non perigaba, aínda que a fámula botase en noivo, pois cunha muller dese nome pódese ir ao horto, pero o que é á igrexa, nunca!
Daquelas onzas algo foron derretendo, pouco a pouco: o primordial para a intendencia do cadete; e despois o cotián para o subministro da casa, que a fornecía de víveres aquel Maragato de Mosteiro, ¡tanto, que case lle sostiñan o negocio, que outros pagáns escaseaban! Con iso e con todo, moito metal debía haber naquel faiado, pois a fidalga cadora o era máis, que compraba canto casarío se poñía á venda, desde Lea á Bretoña, e non precisamente en liña recta, que a mula do cura, seu intermediario cos taxadores, cos expertos das outras Parroquias, tiraba por onde máis cebada lle daban, fose carreiro ou corredoira!
A mula andaba en zigzag, ¡cousa sabida!, pero o seu dono, ídem de ídem, que con voltas e reviravoltas emperrouse en facer unha igrexa nova, ¡e conseguiuno! ¡Que non conseguiría aquel home, se tanto tiña, de todo, a señora do Cardona, que pasaba dos oitenta quilos, só en carne! Problema distinto era cando mediaba na compra dalgún lugar, que daquela o vendedor viña en persoa polas onzas correspondentes, pero, ¿levalas ata a igrexa, para o pago das obras, co esfameado que estaba aquel vecindario do Subarreiro? A patroa daba o sebo de balde, que xa non era pouco iso de achegárselle, pero, ¿do demais...?
-¡Ai, señor cura, xa me pode rezar en exclusiva, por días de vida, que moitas onzas leva carrexado desta casa...!
-Muller, ben sabes que fago ofrendas polo teu fillo, para que Deus o traia con ben desa guerra das Filipinas, a onde se nos foi en procura de ascensos; e de paso rezo para que o Altísimo, que tanto está aquí coma aló, o libre con ben das cantineiras; polo menos, que non colla o gálico... ¡Das cantineiras, e demais xente de mal vivir, digo! ¿Non era ese o trato?
-¡Ser, érao! Pero tamén quero que me veña confesar, a cotío, aquí á Cardona..., para que estes de Luaces non sospeiten que teño pecados, pois na igrexa nova, co grande que é, venme de xeonllos, tanto ao confesar coma ao cumpri-la penitencia, de calquera parte que miren!
-¡Muller, iso non, que o prohibe o canon 910! ¡Non é lícito oí-las confesións das mulleres fóra do confesionario! Se non queres pecar, sexa comigo ou con outro..., ¡telo fácil, non peques, pois a min, nesta freguesía tan chá, sóbrame para onde mirar!
-¡Ai, si, vostede ben fala, pero...!
-¿Que peros nin qué mazás? ¡Fálame en cristián!
-¿Que lles podo facer aos malos pensamentos, de tanto que vén vostede a esta casa...? ¿Por qué non facemos, aquí mesmo, un confesionario, coma os da igrexa, suposto que o seu sancristán é carpinteiro...?
Aquel creguiño xa se extraviaba na súa dialéctica, tan distinta da do resto dos seus fregueses, entre captora e capciosa:
-¡Que va, muller; co limpa que tes a casa, encheríase de inmundicias...! Ten presente que os pecados, despois de confesados, quedan bulindo, tres ou catro días, ao redor de onde se confesaron, ata que se disolve o reatus da culpa... ¡Por algo quixen que a nova igrexa fose así de grande, con dúas sancristías!
A próxima, ante aquel razoamento, resignouse:
-Daquela, qué se lle vai facer...! Xa que non podo pecar, pregue por min..., ¡a ver se consigo que morran esas francesas! ¡Xa me entende!
-¡Muller, iso sería un milagre, dos gordos, pois francesas hai moitas, esparexidas polo mundo adiante! En todo caso, xa farei os posibles... Por certo, terás que darme outra onza, para mercar velas das ánimas, que agora, nesta novena, voulles pedir que se lle aparezan ao teu coronel, que daquela, coa impresión que pode coller, co susto conseguinte, ¡igual se lle engurra, e volve ao seu!
-¡Iso está ben, do mellor, sequera sexa para que me quente as canelas! Vou chamar á criada... ¿Pegerta, onde te metes?
-Estaba aí mesmo, na propia cerca, pero nos pendellos de fóra, neses da eira, que veu o sancristán para sacha-los couceiros, e de paso...; ¡de paso levoume ao horto!
-Muller, iso do horto...; ¡iso pode esperar! Mételle ao señor cura, ¡na alforxa, non te equivoques de sitio!, un puñado de moedas, pero escolle das boas, que ese Maragato sempre che dá as voltas en moedas cocadas!
O momento non era oportuno, pero o que manda, manda!
-Señora, ¿e terá que irse, o sancristán, co señor cura...? ¡Xa sabe, de garda, de escolta, para que non o arrouben polo camiño da reitoral! ¡Quédanos tanto traballo sen facer, cousas para as que somos precisos ámbolos dous...!
-¡Muller, eu que sei, que aínda é de día! ¡O que mande don Cosme...!
Don Cosme, que era un santiño, un cura de almas, pero tamén entendía dos corpos, e máxime do traballo ben feito..., foise só, pero ao trote, dacabalo das súas alforxas, por se lle cheiraban á veciñanza!
...
Aquela santidade de Cas Cardona quebrouse en dez anacos aquel verán, pois un bo día do ano 1890 apareceu por alí..., ¡un Capitán expedicionario, con dez filipinas, e cada filipina, con dous baúis! Menos mal que aquela noite só demorara na casoa, ou ao redor dela, aquel sancristán que tan ben carpintexaba, que se chega a estar don Cosme..., a semellante escándalo igual lle aplicaba unha absolución das reservadas!
O que é saber, na bisbarra sóubose ao outro día, que o sancristán as campás non as lanzou, pero a súa lingua, si, que non hai nada tan desagradecido coma un servo de ben servido. Tocar non tocou, que mortos non había, que quedaran por aló, en Manila, pero o que é vivos...¡once, vivos, e xa non viñese algún máis de camiño!
En vista do oído, aquel párroco benfeitor mandoulle aviso á dona Leonides, polo propio mensaxeiro, que se pasase rapidiño pola reitoral..., ¡que tiñan que falar de milagres! Cando acudiu a dama:
-¡Pero, muller, cómo é iso, que apenas empezo a cumprir o teu encargo, e ao primeiro dos rezos xa se presenta o teu fillo, ascendido a capitán? ¡Un capitán con dez estrelas!
-¡Filipinas, don Cosme, que lle son filipinas, dez; miúdas coma non sei que...! Mire se serán cativas, que nin poden cun feixe de feo, que en vez de cargalo, para axudar a mante-los cabalos que trouxeron, ¡déitanse enriba! Iso si, en canto a riseiras..., ¡a cal máis, que ata non sei de qué poden rirse, vindo dunha guerra!
O crego, ante o inesperado, sentiuse filósofo:
-¡O que é a vida, cómo cambiaron as cousas, en dez anos...! O teu home, sendo coronel, foise cunha francesa, ¡unha soa! E agora, o voso Fernandiño, que só é capitán..., ¡con dez! ¡Vaia punto filipino que nos saíu este rapaz, e co ben que lle ensinei o catecismo...! Encima diso, deixaron perder as illas, ou falta pouco, que no bispado xa pensan noutra Misión... ¡Dez mulleres, dez aneis, un por cada dedo...!¡Dez mulleres fan un harén, que nin sei se o terá así ese Mohamed, ese que fai de Rei dos mouros...! E vostede, nestas circunstancias, sogra de dez noras..., ¡unha marquesa!
A freguesa incomodouse cos espaventos do párroco, e iso que se debían certos favores, ¡recíprocos!
-Señor cura, ¿sabe qué lle digo? ¡Que vostede ten malas ideas, e peores intencións! O meu Fernandiño élle un santo, ¡un santo!, que se as trouxo, foi para quitalas da súa pobreza. Conta que por aló, nesas Filipinas, viuse obrigado a queimar un convento de monxas, que se refugaran nel os tagalos, e como o meu rapaz é un bendito, para que non as violasen, pegoulle lume, ¡todo ao redor! Daquela, segundo fuxían, cos seus soldados á espera, fóronos ensartando nos seus sabres, ¡coma torresmos!
-¡Deus! ¿E as monxas?
-Nada lles pasou, que taparon a súa cariña coas fanguelas, e daquela saíron cos refaixos algo chamuscados, pero coa virxindade no seu sitio, intacta! Xa lle digo que ao meu fillo non lle gustan as tagalladas; cando fai unha caridade, faina de dez en dez, igual que fai vostede coas miñas onzas!
-Mira, Leonides, que teño tentación abonda contigo, ¡e non che digo nada con dez capitanas nesta freguesía; dez, á vez! Aquí a solución está en facerlles un convento, un mosteiro, aí mesmo, onde xa houbo outro..., ¡en Mosteiro!
Pero a gorda, que coñecía ben ao seu amigo, non conformou:
-¿Aquí, cerquiña de vostede...? Non, señor, que será..., lo menos, lo menos, na Coruña..., ¡por iso de aparta-las tentacións!
Aquel Cardona, o Cardona fillo, logo se cansou das súas filipiniñas, que non as daba atendido, e logo que tiñan aos veciños de Mosteiro saídos; todos, a feito! Levounas para Coruña, e fundou un convento…, se lle queredes chamar así! Tempo adiante arribou á Herculina un certo accionista da Compañía de Tabacos de Filipinas, e montou unha fábrica de ídem. Cando lle falaron daquelas compatriotas, un tanto engurradas pero aínda saborosas, que as gozara media humanidade, decidiu chamarlles “Señoritas”, “Señoritas da Coruña”, aos cigarros curtos, aos aromáticos, empaquetados de dez en dez, pois o de “Farias” veu máis tarde. Nin que dicir ten que aquilo das “Señoritas”, de tan fumable que era, nunca se esqueceu.
De chegado ao xeneralato, e se cadra para emular ao seu pai, seica mantivo tres francesas, ¡asemade!, aló en Madrid, nun piso da calle Carretas, que facían quendas para tensarlle aqueles bigotes de conquistador conquistado, salvo os domingos, que ese día non perdía a Misa, ¡tan devoto coma súa nai, q.e.p.d.!
O que se me esquecía consignar, e deixaba coxo este relato, sen querer, é que o vello coronel, milagrosamente..., ¡volveu! ¡Volveu pedindo esmolas, dacabalo dun burro! Desde entón a coronela, para que non se lle soubese semellante deshonra, pechou as contras da casa, ¡que aínda seguen así, que así as teño vistas cada vez que ía á estrada para colle-lo coche da Liña de Trigo!
Téñolle preguntado por iso ao meu avó, a de Pousadela, e non sei se sería unha broma das súas, pero o caso é que, ¡relata refero! Aqueles patrucios morreron de inanición, nin se sabe cando, pois a Pegerta, de casada co sancristán, e por mor de non sei qué enfado, nunca á Cardona volveu. ¡Igual seguen alí, in situ, de corpore insepulto!
O Mudo de Veiga do Outeiro, un día que lle falei diso mentres esperabamos por aqueles coches da susodita Empresa, contoume que, pegando ben a orella ao portalón desa casa, maiormente nas noites de lúa chea, óese: “¡Perdón, Señor, perdón polos nosos pecados, e maiormente polos daquel cura de Luaces...!”
A última vez que pasei por alí a verdade é que moito non me fixei, que ía conducindo, mais pareceume que as contras seguían pechadas, a cal e canto! ¡Ai se falasen esas pedras...! Ou mellor, non, que se tal, ía parecer unha película X, e xa hai abondas; ¡coido que demasiadas!
-o-
Unha lección de Dereito Político
Serafín do Vindiego de Pumarín (Montecubeiro), era famoso como procreador, séxase, como páter familias; como cavador, algo menos. Tiña sona por toda a bisbarra de cobrar en picadura, en tabaco, as horas extras, e de facerse rogar cando o avisaban para aquelas rogas de temporada. O que está inédito del, e vouno descubrir para maior honra e gloria súa, e dos seus descendentes, é a súa sabenza política.
Eleccións do ano 1934. Tocaba cavar na Grandiña, por xunto da Valga do Santo Estevo, onde houbo unha ermida, coma sempre inmediata á fonte do mesmo nome, e moi anterior ao convento de San Cibrao. Aquilo das anadas... O meu rol, entón, un metro de crío, e para iso, desgalichado, ademais de buscar grilos e mexarlles polo buratiño da súa cova, consistía en aproximarlles aos cavadores, cada vez que ma pedían, a bota do viño, que entre rengue e rengue facíanma volver ao rego do Santo Estevo, para que se conservase fresquiño o envase, e co envase, o morapio. Nisto que chegou miña madriña, coa cesta do xantar na súa cabeza, bailándolle nunha rodeliña de fentos. Cando se foi achegando ás últimas reas dos terróns, Serafín chantou a súa aixada con canta forza tiña, que tampouco era demasiada, e pegou un forte aturuxo. Despois secouse a suor da fronte coa manga daquela camisa terrosa, poeirenta, e deu en berrar:
-¡Compañeiros! ¡Cidadáns! ¡Galegos do aquén e do alén dos mares, alto aí, que chegaron os comicios!
Así, de repente, entendín que se estaba referindo á cesta do xantar, á de miña avoa, que do resto nada pensei, pero despois, á noite, de voltos á casa, díxenlle a meu pai, que era o meu dicionario vivente:
-O señor Serafín chamoulle comicio ao xantar que nos levou a madriña...
-Non, meu neno; iso foiche unha broma do Serafín, que ese home non é un anxo, e relaciona o termo “comicios” coa “comedalla”.
-¿E logo, qué é iso da comedalla, unha comida frouxa? Pois miúda tortilla de ovos, que levados á feira, por baixos que anden, e por mal que os paguen...!
-Son cousas da política, ou por mellor dicir, miserias da política, miserias de certos políticos, que as entenderás algo mellor cando leas o Catecismo do Labrego, que xa cho deixarei..., máis adiante!
¿Tempo adiante? Anos despois, ás escondidas por suposto, antes de que mo deixase ver meu pai, lin aquel “Catecismo” de Frei Marcos da Portela, que ben sabía eu que o escondera no faiado, de velo subir cunha esqueira, pero a tal momento nin me lembrei daquel veciño inefable, daquel..., ¡Serafín!
Moitos anos despois, estudando unhas unidades da UNED, tiven a estraña sensación de que alguén me tocaba nun ombreiro. Debo dicir, tamén, que desde aqueles follóns da guerra de Ifni, se pasa unha sombra por xunto de min, mesmo a sinto, aínda que non vexa ao Fulano. Volvinme disposto a todo, pero..., ¡oh Ceos!, alí estaba Serafín, ¡xuro que era o mesmo!, só que ben afeitado, de par miña, cunha aixada ao lombo:
-¿Ti que fas, que non o estudas todo, ao seguido, como facías con aquel Catecismo, cando ías de par dos meus fillos? ¡Para estudar hai que concentrarse, mesmo, mesmo, como facía eu naquelas xeiras...!
Francamente, non me asustei con aquela aparición, pois a Serafín sempre lle tiven simpatía; coido que era por aquilo de facer Patria, que niso ninguén lle gañou, cargándose con máis fillos dos que podía manter; daquela considerábase unha virtude, maiormente por eses pais espirituais, por eses que só teñen sobriños.
-¿Serafín, aínda estás en pena? ¿Que podo facer por ti...; como Igrexa orante, quero dicir? -Metín a pata, pois con observar o seu resplandor xa había que supoñelo triunfante.
-Non é iso; todo ao contrario, que me puxeron de anxo teu, da túa garda, ¿entendes? Desde que purguei, mandáronme escoller un rillote, e como ti, aínda que xa non es un rapaz, tiñas daquela un anxo mouro, magrebí por máis señas, e por ende, preguiceiro, pois..., iso, que lle propuxen unha permuta, que eu, de arabía, cero, e daquela o outro foise atender a un mouro que medio mo recomendaran dada a miña veteranía, pero..., ¡tiña sete mulleres, sete, e todas en idade de merecer! Deus tena tomada comigo, que eu son traballador, pero, tanto...!
-¿Que oio? Ti eras un preguiceiro; ¿non si, ou difamo?
-Foi por culpa daquel tabaco de teu padriño, que me atacaba aos pulmóns, ¡e deixábame sen folgos! Cando se me acababa aquela picadura, picaba tróqueles, iso da dixitalina, ¡pero eu non estudara medicina, nin lera ao inglés Withering...!
Volvín os ollos ao meu temario, pois eu, de medicina, tamén cero:
-A tal intre teño a impresión de que este tema dos comicios xa o lin noutra ocasión..., ¡e non consigo lembrarme!
-¡Claro, que mo oíches a min, in person, que daquela terías catro ou cinco anos...! Por entón falábase diso dos comicios bastante máis de canto poñan aí, nestes cuadernillos teus, nestes da UNED...
-Serafín, agora que o lembro, ¿aquilo dos pucheirazos, do que tanto falabas?
-Cousa natural: ¡eran de barro!
-Cóntame algunha picardía diso das eleccións, que é para dicirllas aos meus fillos, e tras dos fillos, aos netos..., ¡por se chegan a políticos!
¡Deus, canto se enfadou, que ata provocou unha especie de vento, e saíu voando de encima da mesa, coma nun remuíño, aquel caderno de Dereito Político…, e menos mal que non era de barro!
-¡Insolente! ¡De vivo, non me volverás a ver! ¡Vaia cara, preguntarlle a receita dos chanchullos electorais ao teu propio anxo!
Aquela aparición, aquel Serafín, segundo veu, foise, que se esparexeu, cheirando a tabaco, que iso si que o notei:
-¡Aí te quedas, burranzán, chapón, e de castigo, vante suspender! -Daquela oín esta voz, xa do alén, lonxana, apenas perceptible. ¡Como así foi! O caso é que, por moito que lle levo rezado, nunca máis se me apareceu aquel Serafín, que ata teño matinado se non sería que permutou a miña garda, en sentido inverso, anoxado pola miña audacia, por aquel tratamento confianzudo, libertino, ¡dun menor a un maior!
-o-
As campás de Montecubeiro
Falando de simpatías e de antipatías... Ás veces, moitas e delas, montámonos malos quereres por culpa de non falar directamente coa xente, cos afectados. Algo así me pasou co señor Xeraldo de Cepomundín, ao que tododeus chamaba Xerardo, que o seu nome primixenio estaba esquecido, coido que incluso do propio nomeado. Tiña sona de ser mal falado, pero naquela ocasión, coma noutras, só lle oín razoar, moito e ben falado. Se cadra confundíase a súa enerxía e maila súa franqueza, pouco comúns por culpa daquel ambiente farisaico que estivo tan de moda na nosa posguerra, ¡unha post putrefacta, de corenta anos!
Estabamos por xunto do freixo de Reigosa, que se teño tempo xa direi por qué é famoso, esperando polo espiche do noso Pedáneo, cando dixo, cando se queixou, o tal Xerardo:
-¿Quen tocou hoxe nesta procesión dos esconxuros? ¡Ese chiquilicuatro non foi Afonso! ¡Á pequena hai que darlle máis..., máis meneo, máis aire!
Me parece que foi aquel Celestino de San Cibrao, que estaba casado coa filla do carteiro, do señor Ignacio, alí de par nosa, que era moi amigo do Cepomundín, do Xerardo, e tiña a lingua máis afiada que unha fouz, quen nolo aclarou todo, ¡satisfactoriamente!
-Afonso non está hoxe, que vai ofrecido no Santo Cristo de Goián, como é o seu costume, de ano en ano, pero como leva esa burra tan baixiña que mesmo lle arrastran os pés, daquela bótalle dous días, un para ir e outro para volver..., ¡pois frea nas costas, cos propios zocos!
-¡Xa mo parecía, xa, que as campás, coma as mulleres, hai que saber tanguelas, e para iso, o noso Afonso, que por algo se casou...! ¿Cantas estreou, Celestino, tres ou catro...?
Eu, que tamén estaba de par do freixo, atusmándolles aos máis vellos do lugar, que son os que máis saben das cousas miúdas da Historia, atrevinme a dicirlle:
-Señor Xerardo, ¿como é que sabe tanto destas campás, se nunca campaneiro foi, que eu saiba?
-Rapaz..., ¡louseinas! ¡E meu pai axudou a facelas! Se tes interese niso, daquela cóntocho, pero terá que ser desde que termine de pedantear este Pedáneo, de larga-las súas consignas patrioteiras e de cantaruxar o Cara ao Sol, que por iso orienta o seu nariz cara ao Sur, cara ao Mediodía...; ¡por máis que iso das campás é largo de contar, pero as cousas breves, coma as béveras, de viño só teñen a cor!
-¡Se non ten présa..., ben que llo agradezo!
Cantouse o Cara ao Sol, co brazo estalicado..., ¡para que non se enfadase o sol, supoño!, e seguidamente, xa co brazo libre, Cepomundín, amablemente, colleume do meu, para sentarnos no rodapé do cruceiro, de cu para o sol pero co campanario á fronte, coma quen contempla un cadro do museo:
-Mira, ho, para ir á feira xa chego tarde, así que..., ¡sentémonos, aquí mesmo, que eu padézoche dos xeonllos, de tanto arrastrarme polos lousados!
Cóntase, -arrincou desta maneira, -que cando se fixo a torre vella deste convento, que aínda era máis alta do que esta que estamos vendo, caeu do lousado o mellor lousador que había daquela. Tan seguro era aquel Fulano que mesmo lousaba enriba dunha parafusa. Na Mouriña quedou del o costume de dicir, cando alguén se poñía en perigo, “¡Agárrate ás herbas, Manuel!” Pois de aí vén, que o louseiro que se matou nas obras do campanario vello tíñase con só unha herbiña que houbese no beirado.
Aí na louseira da Mouriña o único que non sabemos é o porvir, pero do pasado, canto se queira! Nesta confraría sempre houbo o costume de que os vellos fosen traspasando a historia da parroquia, e de paso, a dos nosos arredores. ¡Por iso sei esta que che conto! ¿Interésache?
-¡Moitísimo! Se fai o favor, desde o principio...
-¡Pois, ben! Por culpa daquela desgraza o campanario antigo non quedara ben lousado, ben rematado, así que, como zoan tantísimo os ventos aquí en San Cibrao, que iso nunca lles importou aos frades, porque tiñan unto de sobra para abrigar a súa barriga, e logo que neste sitio tan outo parecíalles que estaban mellor situados para cando lles chegase a súa hora. Ademais vixiaban as súas propiedades, desde aquí mesmo. O caso do noso caso é que se foran correndo, pouco a pouco, esas beiras, ¡e daquela deu en chover no xugo da grande...!
Tamén sabemos, -remachou Xerardo, que era moi meticuloso, para todo, ademais dun bo pedagogo, -que a grande, esa campá á que chamamos grande, era a pequena do campanario vello... ¿Séguesme?
Asentín, encantado; e Xerardo proseguiu:
-O xugo da grande acabou podrecendo, ¡por culpa das goteiras, claro!, ata que por fin, un día de ventoeira, cando aínda tiñamos frades no convento, a grande soltouse, e de paso rompeu, unha por unha, tódalas esqueiras da torre; ¡e iso que eran de castiñeiro! O estrondo foi meirande có dun trebón, que ata pensaron os frades que lles caera un raio na torre. A campá, cando a deron visto, tiña unha fenda, unha especie de raigaña, de parte a parte; ¡e soaba a oca, claro está!
Aquela desgraza non foi cativa, pois Montecubeiro sen campás non podía estar, que por algo sempre foron as nosas a envexa dos outros igrexarios! ¿Que facer, entón? ¡O primeiro, mandar un propio a Mondoñedo...! Soubérase que aló abaixo, na súa Catedral, estrearan unha campá que se oía desde o mar; e deron co campaneiro, que por certo fíxose de rogar pois o Bispo de Mondoñedo prohibíralle seguir facendo aparellos que se parecesen ás deles. Non sabía aquel Bispo que os frades de Montecubeiro estaban máis alto cá el, e que non lles gustaban de calquera maneira as cousas; ¡e a nós, tampouco, que deles vimos! ¡Quero dicir, da súa escola; non pensedes mal! -Matizou Xerardo para que ningún dos ouvintes, que daquela arrodeáranos moita xente, fose polo interese do seu relato, fose pola súa picardía.
Tal e como se poñían as cousas, o arranxo non era doado; así que lle mandaron razón ao fiel campaneiro para que se dese unha volta aquí por San Cibrao, ¡que os frades tíñanlle que ensinar unha cousiña cousa, unha cousa guapiña! O artesán de Mondoñedo, que non era lelo, nin tiña votos de pobreza, xa se veu cos preparativos da fundición; e, de paso, cun fardel de coiro para mete-las onzas do prezo da súa lealdade!
Cando deu chegado tan célebre campaneiro, que ata non me lembro agora do seu nome, pero aí na louseira sabémolo, non só pediu as onzas do seu traballo senón que lles aconsellou aos frades, para supera-las campás de Mondoñedo, que lle deixasen afundi-lo tesouro conventual, todo ou case todo, ben gardadiño que o tiñan daquela nas huchas dun soto que había, ¡e que aínda hai, como sabedes, pero están baleiras!, debaixo do refectorio deste mosteiro.
Naquel punto houbo fortes discusións, pois tiñan os nosos frades a gloria asegurada con aquel tesouro do seu soto; ¡tan cerquiña, e ben vixiado! Quentábanselles os pés só con pasearse por riba del, que xa vos digo que estaba mesmo, mesmo, onde ten hoxe don Benito o seu pipote do viño, o de misar, que non vale confundilo co de Celestino, con ese que nos ofrece aos louseiros, ¡e para iso, caro!
Aqueles frades discutiron; ¡iso foi certo, que nun convento tamén hai opinións, por veces, encontradas, e outras, perdidas!, pero puido máis a soberbia cá virtude, así que decidiron fundir o seu tesouro con tal de que a campá nova soase como ningunha en terra de galegos, que xa é dicir! Os frades tamén puxeron como condición que se tiña que oír desde a Catedral de Lugo, en días calmos, por suposto, para darlle envexa ao seu Bispo. ¡Xaora, que con cen arrobas de prata, as campás cantan, pero tamén repicarían os seus fregueses, a parroquia enteira..., se llelas distribuísen os frades, así fose por onzas!
Fixéronse os preparativos da fundición: O forno preparouse aquí en San Cibrao, ben cerquiña da torre, mesmo onde esta casa do Reigosa, que daquela era mordomo dos frades; en pago dos seus servizos, déronlle ese soar, conxuntamente coa finca traseira, que por iso se perdeu o rastro do forno ao cimentar a casa. O barro de moldear veu dun sitio de aí da parte de Lugo, que se chama Lonxe, ou Bonxe, ou unha cousa así. Tamén me lembro, por telo oído mil veces, que o lar do forno, non, ese non, que ese saíu dunha barreira que hai aló en Castelo, nesa trema dos prados, segundo se vai do castro de Sarceda...
…
Neste punto Xerardo quedouse calado e respectuoso, co sombreiro na man, pois naquel intre tocaban ao Angelus, o de mediodía.
-¡Ai, ho, é boa verdade que sen viño non se pode falar; sécase a gorxa! ¿Non poderíamos seguir esta conversa..., na casa do Celestino!
Alá nos fomos, e despois dun bo lingotazo de Quiroga, sentados na cociña da señora Angustias, o noso conferenciante proseguiu no seu maxisterio:
-¡Vaia pola ánima de quen esmagou aquelas uvas..., que mira ti que converter as uvas en viño logo é un milagre coma aquel de Caná! E xa que me tratades ben, que mellor, tan só na miña casa, terei que volver ao relato das campás, sequera sexa para merecer este convite:
Esquecíaseme dicirvos que os frades mandaron a tódolos foreiros, que os tiñan desde Caraño a Suegos, pasando por Mosteiro e por Cirio, ademais do que é hoxe a nosa parroquia, que arrincasen tódolos hortos de coles; e que fosen sementando coliña nos eidos, para replantalos. ¡Mentres non se volvía ás verzas só se comerían nabos, por toda a bisbarra! Iso foi porque o fundidor de Mondoñedo dixéralles aos frades que os couceiros, de secos, daban máis quentura para o forno da campá que tódolos carballos xuntos, ¡e iso que daquela había o demo deles!
Feitos os moldes, dedicouse o Campaneiro a fundi-lo ouro e maila prata do tesouro dos frades, ¡totum revoltorum! Despois diso colleu media campá, ou algo menos, da que fendera, e mesturou o seu bronce, naquel crisol, co ouro e coa prata dos frades, xa digo, que ata se relevaron, día por noite, incluído o Padre Prior, diante dos fornos, para que ninguén metese a culler naquela sopa quentiña, pois as tentacións, niso dos metais nobres, son unha cousa mala, das peores!
Fixádevos canto bronce sobraría do da campá vella, que coas sobras o mesmo campaneiro fixo campás axeitadas para tódalas capelas do Couto, que daquela había oito ou nove, desde a do Penallo, aló en Bascuas, á do Alvaredo, cerquiña de onde son eu.
Tamén se me esquecía, para que entendades iso das sobras do bronce, que o campaneiro aconsellou face-la campá do tesouro algo máis cativa, é dicir, cunha lei máis forte en ouro e prata, de non sei cantas milésimas, que esas son cousas do Fiel Contraste..., para que así, ao tocalas, a pequena soase do máis fino, e se oíse tanto mellor canto máis lonxe. Deste xeito, á campá que antes chamaban, Pequena, agora, ao comparalas, ¡quedou de Grande! A todo isto tamén é certo que tiveron en conta que a grande, orquestrada coa pequena, fixese de bombo, ou sexa, de contrapunto, como agora acontece.
Os da parroquia xa sabemos que para esconxura-lo trono, aquí en San Cibrao, só tocan a grande, que se fixaron en que atrona ao mesmo trono. Antes tocábase coa boa, coa do tesouro, pero facelo dese xeito era contraproducente pois...; ¿a que non sabedes por qué?
Xerardo ben sabía que non sabiamos, así que só se detivo un intre, o tempo xusto de tirar polo folgo:
-¡É que o nubrado ponse nervioso co tilín da prata, así que aínda mexaba máis, máis e máis á présa! Se vos fixades nos nubros, agora empúrranse de lonxe, que xa non se achegan á parroquia, ou case nada. Segundo veñen da Bercía, ao bater coas vibracións da nosa campá, desfanse, mexan aló por Xivil, que é un sitio de prados; ¡desta maneira non hai dano para ninguén! Sen embargo, en días de gloria, como é o caso do Domingo de Pascua, faga bo faga malo, tócase soamente coa pequena, ¡que é a que máis lles gusta aos anxos!
Daquela houbo un receso, pero ninguén abriu a boca, que se baleirara a xerra. Sempre en todo, a señora Angustias pasou por alí, e díxonos:
-A xerra vai por conta da casa, que a estades merecendo; e para quenta-la tripa, estou a punto de traervos unhas cuncas de caldiño ben untado, que a estas horas, despois da Misa, pídeo o corpo de todo cristián ben nacido!
Animados de novo, atrevínme a dicirlle ao señor Xerardo:
-Das campás, con todo isto, xa sabemos algo, ou máis ben, moito, pero, ¿como puideron subilas á torre, que daquela non había grúas extensibles?
-¡Iso é certo, rapaz, que o guindastre da louseira para tanto non alcanza; aguda observación! ¡Ti vas para policía, ou cando menos, para cura, pero..., estoume cansando! A ver, logo, cómo fago, que esa é outra historia, das longas!
Papamos aquelas cuncas de caldo, e a maiores o señor Xerardo botoulle unha gasosa ao viño, que a iso chamábanlle en San Cibrao, “espora de burro cansado”. Así tivo gas para seguir adiante:
-A campá do tesouro dos frades chegou a estar feita deseguida, pero non era livián para subila á torre, nin por dentro nin por fóra do campanario, que todo iso se matinou, e se discutiu, naquelas asembleas do adro, pois as cousas importantes sempre foron públicas en Montecubeiro, incluso cando mandaban os frades!
Discorre e discorre, ¡que para discorrer os frades, como hai Deus que si!, deron en ordenar que o mellor xeito era baixa-la campá que quedara aló arriba na torre, no seu xugo, que ademais tamén se vían podres aquelas trabes. ¿Pero, cómo? ¡Pois con trelos, que daquela facíanse das sedas dos cochos, e tamén das crinas das bestas, máis resistentes cós de hoxe, por suposto!
O paso seguinte do proxecto era desface-la torre, e ir facendo unha nova, que deste xeito, as campás sempre estarían asentadas nuns taboleiros de carballo, e montadas nos seus xugos respectivos, nos novos! Os taboleiros iríanse elevando pouco a pouco, segundo se fosen facendo os fíos da parede, con cuñas, puntais, pancas, e todo iso. ¡A cada fiada de pedras, unha cuarta máis arriba coas campás!
Xerardo mirou daquela para o guindastre da cociña vella, naquela lareira da Angustias, e sinalouno:
-¡Aí o tedes! Pois aquel trebello funcionou dun xeito parecido:
Colleu folgos, deuse espírito, de novo, co gas da gasosa, e volveu ao fío do seu relato. Nin que dicir ten que se había moscas naquela cociña ninguén se deu por molesto, xa que a atención era total:
-A tal intre pasarei a referirvos cómo foron as obras da torre, da nova. Xa teredes observado, -Xerardo seguía maxistral, -que a nosa torre forma como tres pisos, ou andares que tamén se di, dobres; e que, dun para o outro, as paredes mingúan case un furco. ¡Pois iso tamén ten a súa explicación! Aos forasteiros moito lles chocan esas repisas, pero como é un segredo desta parroquia, coidado co que se lles di!
Cada unha desas paradas, que eses tramos veñen a ser coma dous pisos, xuntos, dunha casa das de Lugo, foi o traballo que se fixo cada ano, desde a Pascua ata o San Cibrao. O luns de Pascua, que xa empeza a escampar o tempo, os frades dábanlles a orde aos seus canteiros de volver ás estadas. Daquela traballaban arreo, de sol a sol, ata a véspera do Santo, en que os frades lles daban recreo, pagándolles o xornal atrasado co centeo da última colleita. Despois invernaban, uns e outros, cada quen en cadansúa casa. ¡Non lles ían pagar mentres quentaban as canelas, no inverno, que miúdos son os frades nesas cousas da administración comunal, de páter familias, que por algo lle chaman Abade, ou pai, ao seu Prior!
Pois ben, ao que íamos: Desas cinturas, desas estreiteces ou vaos, que fai esta torre de Montecubeiro sóubose, ou se descubriron, cando os canteiros, ao final de todo, retiraron o rebo das estadas, e apareceron esas paredes, ¡núas! Daquela haber hóuboas gordas, pois os frades, en vista dos minguantes, tamén minguaron, e non querían abri-las huchas do pan, nin pagarlles aos canteiros aqueles marabedís do ramo da obra... A cousa tivo os seus perendengues, pero pagar pagaron, que os frades dábanas consagradas, pero os canteiros ameazaron coas outras, coas sacrílegas, ¡e con aquelas mans cheas de calos...!
O pecado viña de que aquelas obras recomezaban cada luns de Pascua, e os canteiros chegaban con poucas forzas por culpa do xaxún da Coresma, ¡encima do seu desgaste matrimonial naquelas invernías! Así que, para aforrar traballo, deron en pensar, ¡que eles, aínda que menos cós frades, pero algo discorrían! Entón o Mestre das obras decatouse de que lle conviña te-la cuadrilla satisfeita, que a contrata era de frades, e choios así de axeitados, ¡tres anos de xornal, consecutivos!, non abondaban. Díxolles aos canteiros que traballasen, na pedra e no barro, que el cargaba coa responsabilidade da obra, con eses vicios ocultos, que tamén a torre da Coruña tiña certas minguas, e mais ía para outros mil anos! En definitiva, que todos estiveron conformes naquel retranqueo, coa excepción dos frades, que eses ás obras só soben en espírito, e por conseguinte, nin se decataron!
Veu a Pascua do ano seguinte, e aqueles canteiros, para poñerse ao último tramo, estaban coa mesma debilidade do anterior, ou con máis aínda, pois os frades colleran confianza con eles, e ao velos cristiáns vellos non lles doaran a bula da carne, que non parecía haber perigo de que traballasen en pecado. Así que, a mesma tolerancia de parte do mestre: ¡minguarlle outra cuarta á torre ao facerlle a segunda repisa, que se os frades non subiran á primeira, á segunda, menos!
Como neste punto se detivese Xerardo, cos seus ollos pechos, non sei se para coller folgos de novo ou para discutir coas ánimas dos frades, que diso nada explicou, a señora Angustias aproveitou aquel silencio para agregarnos unhas talladas de queixo, e como era algo pícara, menos có seu Celestino, pero algo si, como toda taberneira que se prece, ben pensou que rematara o conto, e quíxollo deslucir unha migalla para facelo rabiar:
-¡Xerardo, dálle ao queixo, e mais moito non o mereces, que deixaches a nosa torre sen lousar! ¿Precisas outro neto de viño…, para remolla-las verbas?
-¡Non é iso, muller, que aínda estou subindo polas esqueiras da torre! Lousar, lousárona; e ben lousada! Tamén iría ben da primeira se non fose por..., ¿non volo dixen? ¡Ai, non; é certo! É que prefería non ter que dicilo. O Louseiro caeu da torre…, ¡polas presas en baixar dela, que lle cheirou o viño, e tan á présa baixou, que traspasou o chan! Menos mal que os frades son uns espertos en retirar do Purgatorio as ánimas dos seus amigos... Nin que dicir ten que a culpa foi toda, todiña, daquel Prior, pois, coa emoción do ramo da obra, abriu o seu bocoi, aquel da reserva..., ¡antes de que rematase o especialista, o louseiro! Páter noster polo meu colega... ¡Amén!
Aquilo de non esperar foi un desprezo para os confrades da Mouriña, que non llelo perdoaremos aos frades; dito sexa aquí entre nós, que xa recibín un aviso dos propios monxes para que non fale mal deles..., ¡e á terceira, purgatorio seguro!
Perdeume o meu perfeccionismo, que ata quedei mal insistindo:
-Señor Xerardo, ¿quen volveu a subir, que fai pouco fíxeno eu, co axudante do señor Afonso, co Baldomero, ¡para ver mundo!, e as campás ben sequiñas están, que alí, de quitado a auga que entra polos catro ventanos, outra non penetra?
-¡Mira oTomás...! ¿Desde cando un louseiro deixa unha obra sen poñerlle o ramo por riba das puntas, no último dos últimos tornaventos? Aquel home caeu, iso si; ou mellor dito, fixérono caer nunha tentación, os propios frades, tentándolle a secura do seu padar..., como fai connosco, arestora, esta Angustias, pero onde un louseiro cae, outro se ergue, outro sube ao tellado, sexa por dentro ou por fóra!
-¿E se un día se extingue a confraría dos louseiros, agora que está vindo a moda do formigón...?
-¡Meu neno, se ese día chega, isto deixará de ser Montecubeiro..., e pasará a ser Melilla!
Nesta ocasión din as grazas e calei, que eu, daquela, de África, nin case sabía o seu sitio, e para iso, no mapamundi!
As campás de Montecubeiro, ou mellor dito, o seu campanario, hoxe ten un remate de mesquita moruna. Pero deixemos de lado, ignoremos esa dellada, esa estupidez, esa ignorancia, e deleitémonos con estas estrofas de Lois do Cando:
…
¿I o campanario da igrexa?
Máis alto non se fai conta
que o poda haber, a lo menos,
en doce leguas á redonda.
¿I a campana? Non é pulla,
pro se está máis baixa a rouban
ca envexa que teñen todos
os mais das outras parroquias.
Do tempre desta campana
non se ten escoitado outra.
¡Que alegre nas procesiós!
¡Como repinica á groria!
¡Que ben esconxura o trono
ca súa lengua maxestuosa!
¡E que triste toca a morto,
cando hai morto na parroquia!
…
-o-
Muíño do Pacio, en Mosteiro
A Muiñeira de Mosteiro
É ben sabido que as feiras naceron no adro dos conventos ou na praza de armas dos castelos, pero sempre pola concorrencia dunha serie de factores socio - económicos que, por insulsos, aquí e agora non é cousa de referir. A morte delas, o esvaemento destas xuntanzas, sempre foi por culpa dos tendeiros xa que, en contra do que se di nos libros de economía, cantos máis son, en vez de competir á baixa, fano á alza para manter a súa marxe especulativa, co cal os consumidores, aínda que perdendo a parte lúdica daquelas xuntanzas, acaban índose de compras ás grandes vilas, aos grandes centros mercantís. “De fodernos alguén, que sexa un descoñecido!”, din os paisanos do noso rural, e teñen a súa lóxica, pois esa xente falará mal, pero pensan ao dereito.
No caso da feira de Mosteiro, en pugna permanente coas de Castro, Meira e Castroverde, que a do Rioxoán foi flor dun día, xa morrera máis veces, a primeira delas cando languideceu o seu convento, pois as rendas escagalláronse, ¡papáronllelas os Comendatarios, os “Comenencias"!, e sen rendas, ¡nin convento nin feira! Agora andan coa terceira, e xa non sexa a cuarta, pero a que me importa relatar é a segunda, que foi a romántica, ¡xerada por unha muiñeira!
A Casa Grande, ou sexa, o Pacio de Mosteiro, sobreviviulle ao convento, que nunca houbo convento do que non nacese un pazo, ¡e para mostra, Vilabade! Daquela controlaba dez ou doce caseiros, espallados ao longo do Azúmara, que é o río de máis zume de todo Galicia: ¡un floreiro, desde Sarceda ao Miño! Aqueles fidalgos do Pacio por caseiro do seu muíño admitiran un troiteiro, cousa que nunca debe facerse, pois eses tales non atenden ao muíño, que adoitan andar de troitas, noite por día, e incluso de casados! Mentres, a pobre muiñeira, que era filla doutro caseiro do mesmo Pacio, ¡miña pobre!, cantaba e choraba, ría e bailaba, de todo un pouco, que se ela non daba animación aos muíños, daquela iríanselle os parroquianos, e nin que dicir ten que os señores do Pazo buscarían outros caseiros que lles rendesen maquías, pois os señores non só viven das troitas, por moitas ganchadas que lles levase aquel Narciso!
Había por aquel entón outro caseiro dos mesmos señores, ¡o enésimo, de tantos que tiñan!, que lles traballaba o seu lugar de Gondel, e sempre mandaba ao fillo coa moenda. No tempo das cereixas, de paso, engadía dúas cestas, das enxertas: Unha, para o señor do Pacio, que era cousa de telo contento, pois, cos que baixaban das montañas, abundaban máis os caseiros cás caserías dispoñibles. A outra daquelas cestadas nin que dicir ten que era para a muiñeira, para ver se lles cobraba a maquía en cereixas, que dese xeito a fanega duráballes algo máis!
Aquel rapaz de Gondel, ademais de ter ideas, era un bo mozo, así que deu en discorrer que a muiñeira, tanto como cereixas, o que precisaba naquelas soidades, naquelas ausencias do Narciso, do seu troiteiro, ¡de ata tres días, consecutivos!, eran mimos e agarimos, pois sen mimos e sen agarimos, os risos daquela viúva, ¡máis que viúva dun vivo, viúva dun vivales!, saíanlle tristes e bagoentos, cun ritmo desacougante, puro salouco!
-¿Quen vai, que xa é de noite? ¿Non serán as ánimas...? ¡Pois para ánimas estou…!
-¡Paquiña, abre, que quero moer...; contigo, se pode ser!
-¡Pois eu, tamén, que estou soíña, día por noite! ¡Veña, pasa, entra..., ata o pote que sexa, con tal de que deixes a besta fóra!
Descargados os sacos e maila cesta:
-¿Onde che vai ese Narciso, que non lle vexo a cana, por ningures? ¿Mudou de acea...?
A rapaza, aquela muiñeira, entendeuno á primeira, todo, pois ademais de lista, estaba famenta das cereixas, e tamén con ganas de moer:
-Ese que teño por home moe..., de Castro do Rei abaixo, que por aló ten outra pedra, unha redonda, que xa lle deu dous fillos, a cal máis redondo...; ¡cousa tal! Marchouse ao serán, polo río abaixo, e mentres lle dure a miñoca…, ou haxa troitas de pé, que tamén lle valen, ese non volve para moer comigo, ¡que só o fai cando ten as outras a parir! O caso é que eu tiña que pica-la miña, que xa me pica, e soa non o podo facer, que me aburro co dálle - dálle deste martelo!
-¿Váleche un mozo de Gondel…, para iso, para pica-la pedra? ¡Mira que o fago igual de día como de noite, con luz ou ás apalpadelas, de práctico que estou!
-¡Desde logo que si, que xa o temos ensaiado, ti e mais eu, ¿lémbraste?, e mellor non o pode haber, nin o hai nin me vén, nin de día nin de noite!
Puxéronse a picar na pedra, de pé, un de par do outro, e tan xuntos picaban, que se puxeron nerviosos co seu propio alento naquela fatiga tan fatigosa, así que, con iso e co traque - traque da peneira, nin se decataron de que tiñan unha visita, ¡ademais de inesperada, inoportuna!
-¿Que fas con este home, ás escuras, remangada dese xeito...?
-Facemos..., o que ti non me fas, que xa tiña a pedra entullada, de tanto farelo...!
-¡Para iso me tes a min, que non hai tanto que cha repiquei, conexa, baldreu...!
-¡Si, ho, si que te teño, hei..., pero nesoutro muíño, aló abaixo, para aló de Castro do Rei!
Daquela Narciso volveuse cara ao de Gondel, que xa se separara da muiñeira, feito un lobo, disposto a comelo, a dentadas que fose:
-¿Ti, o das cereixas, maza ósos, qué tes que dicir, despois de visto o nunca visto, cunha muller casada...? ¡Ladrón, cuco, que sempre poñedes os ovos en niño alleo!
Pero o rapaz, ¡feito unha rapaz, un miñato, que tamén era fero!, saíu en defensa da muiñeira:
-¡Ten razón a túa muller, que a tes a monte! ¡Túa, non, que te vas de troitas, e ela aquí, soíña, lambéndose e bailando soa, ao compás desta peneira, coma un can sen dono! Paquiña, ponte de zapatos, que te vou levar comigo, que teño a besta aí fóra, e daquela ímonos para Lugo, ao trote, que por aló tamén hai aceas, ¡a esgalla! Eu póñome a servir nunha delas, de muiñeiro, agora que aprendín a pica-la pedra, que te vou ter de man branca, nunha casa daquelas da Ponte, bordando e ríndote, ríndote e bordando, pois, segundo te meneas, miúdos broslados che van saír!
-¡Paxaro ladrón, iso será moito pedir! ¿Marfalleiro, contaches comigo?
-Apártate desa porta, Narciso, e volve por onde viñeches, folgazán, que ti, neste asunto do asunto, nin ferras nin deixas o banco!
Agarráronse das lapelas e comezou a pelexa:
-¡Mira este das plumas, este emplumado, en qué niño foi poñe-los ovos! ¡Calquera se fía dos veciños..., e máxime se son de augas arriba, que eses tiran ao monte!
-O meu monte dá cereixas, e o teu, piollos patos! Polo demais, non lle din desagrado, ningún..., que ben mo dixo ela!
-¡Xa mo parecía, nin agrado nin desagrado, que nin sabes nin podes! ¡Marica!
-¿Dixeches, marica? ¿Tan borracho vés que nin te lembras de como se chama a túa muller! -O de Gondel, de paso que se defendía atacando, que é a mellor defensa, acalentaba nela, na muller daquel próximo tan próximo que mesmo lle apuntaba coa cana aos ollos: -¡Miña Paca, que de Marica, nada, ti non chores, que este animal non te merece! ¡Veña, larguémonos, polo camiño real adiante, antes de que se espante a besta..., que besta con besta, couces dan!
Pero o Muiñeiro, o titular daquela muiñada, seguía atrancado na porta, que non era doado saír, salvo que se tirasen polo burato do rodicio…, xa que a cousa ía de buratos!
-¡Escolle arma..., para que vexas o borracho que estou!
...
Polo Azúmara abaixo, que lle levaron as cintas aquelas troitas, feitas de retallos do seu calzón, foise o cadáver daquel desertor, daquel muiñeiro que se acordaba de moer..., á volta! ¡Ata lle entrou a auga no cranio, afundido dun picotazo, dun martelazo, que lle propinou o intruso, aquel rapaz de Gondel!
O Cuco, despois de feita a súa desfeita, pousouse no pousadoiro dos sacos, de paso que lle botaba un pito, para temperar os nervios. Pero a conciencia fíxoo falar:
-¡Deus, o que tiven que facer para defenderche a honra, miña Paca…, despois de quitarcha! Son home perdido, e vaime aforcar a Xustiza de Lea...! A cousa foi gorda, pois, matándoo, fixen varias viúvas, asemade, tantas, que nin sei cantas!
Pero a Paquiña, en vez de chorar, facía proxectos, pois as bágoas dunha muiñeira non moven o rodicio:
-Por isto non te preocupes, que sen home xa estaba. Ten, colle esta faldriqueira de marabedís, e lárgate na túa besta..., ¡aos Tercios de Flandes que sexa, que aló está meu irmán, de Capitán de Lanceiros!
-¡Ai, si, ti ben falas, Paquiña, pero, cando che pregunten polo teu home, daquela, qué? ¿Ou cando apareza..., se é que non o comen as troitas, que igual son vingativas!
-Non sexas medorento, non sexas paxariño, que o temos fácil: Caeuse ao río, se cadra desde que saíu da taberna da Maragata...! Con esta crecida, con esta tronada, non fixo pé, aí, na Ponte; e daquela cascou a cabeza nun croio, nun seixo branco... Pero ese non é o problema: o caso é que, agora, ¿quen me picará a pedra, polo menos de cando en vez, que ti facíalo ben?
Ao rapaz de Gondel, segundo se upaba á albarda da súa egua, para fuxir de contado, aumentáronlle os remorsos:
-¡Que vos coma o demo, a ti e mais á túa pedra, que fostes a miña perdición..., por meterme en niño alleo, que resultou de avésporas! ¡Adeus, ata nunca; amén!
…
De alí en diante empezouse a feira, ou mellor dito, volveuse a ela, que era un pracer achegarse a Mosteiro para ver baila-la muiñeira. Paquiña botou nun cego, que lle tocaba a pandeireta, de cando en vez, cando non tiña outra fariña que moer, pois as horas do traballo son sagradas para unha muiñeira tan soada e tan sonora! Facíao ás tentas, pero con xeito, que non hai cego bruto. A pedra, ordinariamente, picábanlla os mozos do lugar, por quendas. Gaiteiros, co roncón longo, alzado por sobre do ombro, de parola e de boa palleta, naqueles tempos tampouco faltaban, así que, nas aceas de Mosteiro, ¡tódolos días era foleada!
De tantos homes como por alí se xuntaban, deron en aproveita-lo tempo, comprando e vendendo, intercambiando, para facer cartos, e así regalarlle á Muiñeira daqueles paniños de seda que vendía a muller do Xastre de Mosteiro, e que moito lle gustaban á viúva, para seca-las súas bágoas, que se lle viñan aos ollos cada vez que lle preguntaban polo troiteiro:
-¿Así que, do teu Narciso, nunca máis se soubo? ¡Muller, moito me temo que desta vez baixou polo Miño abaixo, que outra cosa non ten xeito!
-¡Agora que o dis..., pode ser, que igual se caeu ao río, apalpando nas oucas, que as tomaría por troitas...!
A segunda parte foi que as mulleres da bisbarra, en vista do éxodo marital, tamén deron en ir a Mosteiro, ¡para vixia-los seus homes! De paso, vendían os seus produtos, os queixos, a manteiga, o unto, os ovos, as aves..., maiormente para comprar daqueles paniños de seda, dos mesmos, ¡en vista de que os seus homes non caían na conta de que tamén lles gustaban ás lexítimas, sequera fose por emulación!
De repente, unha noite de xeada, precisamente desde que pasaran os Reis Majos deixando panos de seda en tódalas casas onde había amor, ¡desapareceu aquela muiñeira, deixou de soar! Díxose que a viñeron buscar, polo camiño real adiante, polo de Eiras, dous capitáns dos Tercios de Flandes. ¿Dous? ¡Un deles sería o irmán! Aquel carromato tiña nas portas as armas do propio Duque de Alba, que as coñecía o señor cura de Cirio, que fora capelán do Tercio nos seus anos mozos. Aqueles Terciarios, de firmada a paz, acabaron en Madrid, facéndolle a garda ao propio Rei, así que á muiñeira de Mosteiro igual lle puxeron, ao seu nome, unha daquelas aceas do Manzanares, ¡e xa non fose un piso na calle Maior, tan frecuentados por aquela xente azul, na que todo era azul: azul a capa de Seseña, copiada daquela que tanto abraiaba ao Esquilache, azuis os zapatos con fibela de prata, azul o sangue do Rei, que era un faldreiro...! A nosa muiñeira merecía todo iso, e se cadra, máis, aínda que só fose polo feito de refundar a nosa feira!
-o-
Tareixa do Páramo
Dona Tareixa do Páramo veu, / que Tareixa páramo é;
Ossorio nela quere ter fillos, / ¡fillos dela quéreos ter!
Aquí comeza unha historia / que é digna de se saber:
a historia dunha repudiada / que fillos non puido ter!
...
Isto é o malo da cultura oral, como lle pasou a Casares co seu responso de San Roque, que non entendeu aquilo do “pestimales” cando tan doado lle era o rezador pronunciar correctamente, separadamente, “peste y males”. Aquí, neste romance do Páramo, neste comezo seu, falla a harmonía, pero vai ti a saber por cantas linguas pasou: ¡galegos, casteláns e chapurreiros! O rapaz que mo recitou, máis pés non sabía, ou non quixo compartir o seu segredo, escoitado de seu avó, que fora un gaiteiro de primeira categoría, daqueles trobadores que igual tocaban que recitaban, segundo a xente do torreiro lles requiría. ¡En todo caso, o pouco que sei, que se conserve!
Foi Enriqueta Otero, aquela muller de tan densa biografía, quen me abriu os ollos acerca dese romance daquela Tareixa do Páramo:
-Os do Páramo moito levan loitado en contra do caciquismo de Castroverde, se cadra aínda máis cós do Monte Cubeiro, ¡que xa é dicir! Este revulsivo ten unhas raiceiras longas, longas e fondas, que acaso lles veña daquel repudio de dona Tareixa...
-¿Así que por iso se querían pasar, daquela, a Neira de Xusá?
-Non, que xa era Baralla; e non de barallar, senón de varexar, pola de castiros que teñen en toda a ribeira do Neira!
Dupliqueille, máis ben por falar, que darlle corda á viola de dona Enriqueta tiña o seu premio, ¡en arpexos, pola súa alocución vibrante, e polo ben que modulaba a nosa lingua, ademais do luxo dos seus coñecementos!
-¿Ti sabes en qué quedou, ou como se arranxou, iso, ese preito xeográfico?
-¿Como ía ser? ¡Como sempre se fan estas cousas, con pistas radiais! Camiños fondos, cargados de historia local, ancestral; corredoiras lameiras, que pasan ao asfalto antes de drenar as súas fontes, antes de meterlles o entullo das paredes vellas, das innecesarias, e incluso antes de enderezalas, que así veñen os accidentes, e cos accidentes os incidentes, pero sérvenlles maiormente para irlles cos votos, para carrexar os arbitrios arbitrarios, eses tributos do César..., e de paso, para mercar nas vilas que fan de cabeceira vial. Logo está iso de enche-las tabernas do vilar, que así foden á xente, lévana ao auto suicidio, á súa propia destrución, despersonalizados, propiciándolles a estupidez, a inchazón, á vez que matan a nosa paisaxe, feita por Deus, por ese Deus no que din crer, do que coidan ter a exclusiva, ¡cando o seu é un borrego dourado, que nin de ouro é!, convertendo esa beleza, esas curvas tan femininas, tan delicadas, da nosa Galicia, nunha meseta mesetaria, sosa, carente de matices, mentres eles se rodean de espléndidos xardíns, para marca-las clases sociais, para non contaminarse cos que traballan a cotío, domingos incluídos..., amurallándose, vendándose, illándose, perfumándose con roseiras plantadas ad hoc, que non con papoulas, que nin que fosen faraóns! ¿Capíscalo, meu bancario, proletarzucho da capital?
-¿Da capital? ¡Muller, si, e non, que eu son ambidextro! Proletario si, tamén, que non teño capital; de meu, se entende, pero teño parte no público, e máis aínda na propia Natureza! ¿Oes, e ti, por esas pistas..., igual as aproveitas para levárlle-lo Carriño aos do Páramo, esa universidade popular que tan pouco che agradecemos? ¡Ás trazas me remito, que aínda non che levantaron un obelisco, e iso que che arramplaron un horto; supoño que foi para asentarche o monumento precisamente na túa terra, nos teus propios eidos!
-Iso, nunca, que os do Páramo non precisan cultura adicional, que a teñen sobranceira se os comparamos con outros veciños, con certos indixentes que eu me sei, e iso que moitos deles van de finos pola vida, inclusive de gravata! Os do Páramo teñen altura e cultura, ¡dúas virtudes nun corpo lanzal, de boa herdanza!
-Cóntame, xa que logo, canto saibas de dona Tareixa, que se te vas de Miranda aos luceiros dó Manuel Cordero está, daquela, quen destas inxustizas nos falará? ¡Ti falas ben, pero escribes pouco, así que te botaremos en falta, pois a cultura oral está agónica, periclitando!
-¡Quieto parado! Non te eleves por ti mesmo, que a poesía xa non se leva, ¡nin nos libros!
Pedinlle explicacións, e deumas, coido que convincentes, pois matizou:
-A poesía naceu para vatear, para profetizar, para canta-las inxustizas en verso, que así tomábanos por loucos, e daquela perdoábanlle-la vida! Pouco a pouco, de estrofa en estrofa, como por erosión, foi xerándose a primeira das democracias digna de tal nome, a grega...
-Cando non hai aedos que funcionen, entón acódese ás pistolas, ¿non si?
-¡Tamén ti, outro difamador! Eu escoitei, falei, dialoguei, razoei..., e só me pasei ás pistolas en lexítima defensa; ¡miña, pero tamén das liberdades, das dos outros, das colectivas! ¡Iso que quede claro! Nunca entendín o porqué non me entenderon os curas, sendo que eu predicaba coma eles, pero en cristián, con humildade, doutro xeito, a irmandade mundial, ¡a irmandade católica, autenticamente universal, que moitos deles nin saben qué é o que quere dicir iso de catholicus!
Eu era sobriña dun deles, e débolle a meu tío a primeira información que tiven de que Xesús, precisamente o seu Gran Ordenador, botou fóra do templo aos mercanchifles..., ¡a lategazos! Pois este mundo, se é de Deus como predican, ¡templo é!
Tiven que volvela ao rego, que se me subía ao parnaso da cultura:
-Enriqueta, esta conversa na que estamos non ía de curas senón de feudais...; ¡aquilo de dona Tareixa do Páramo! ¿Lémbraste?
-¡Ah, si! Foiche que aquel Osorio, que lle gustaba poñerse Ossorio para que non entendesen os seus vasalos que procedía dun simple cazador de osos, dicíase que daquel besteiro que matou coa súa bésta precisamente o oso matador de don Fruela, como tantos dos de hoxe en día, só quería ter muller para nela fillos facer. ¿Que digo fillos? ¡Tiranos que o sucedesen, para que gozasen co arroubado, para que non se lles botasen a perder os seus gaños! ¿Viches en Lugo, no Museo, as cadeas de Castroverde?
-Si que as vin, unha parte delas, e qué pena foi, coa de arados que se podían ter feito cos ferrollos do noso castelo!
-¡Xa ves! Pero como aquel Osorio casou en segundas cunha filla do enésimo Moscoso, os tiranos que non lle pariu a do Páramo, fíxollos á Moscosa!
-¿Que máis sabes da susodita? ¿Déixasme apuntar...?
-¿Pouca cousa! Só sei que aquel señorío foi parar á casa dos Castelar, aquilo do Marquesado, etcétera. Pero mira o que son as cousas, que cando veu aquela Lei das Xurisdicións, os do Páramo tiveron que volver ao xugo de Castroverde...
-Muller, tampouco esaxeres, que os da Vila xa non son o que eran...
-¡Estes de Montecubeiro, cómo sodes de listiños..., pero tamén de burleiros! ¡Calquera día, vosoutros e mailos do Páramo pedides a independencia! Allons enfants de
-Non tería nada de particular pois Montecubeiro, como ben sabes, xa foi concello, unha especie de concello experimental, no ano 1835. Despois pasou á xurisdición de Lea, na que apenas estivo...
Pero Enriqueta cansouse da miña leria pois a pobre estaba demasiado afeita a que se metesen con ela. Axustouse aquel casquetiño seu tan habitual, de dúas cores, que cando non o levaba na cabeza era porque o tiña no bolso, e deixoume na Rampla, case coa palabra na boca, pero cando levaba recorrido seis ou sete pasos, coxea que te coxearás, volveuse en redondo, como esquecida de algo, e díxome:
-¡Os de Montecubeiro xa podedes estar orgullosos!
-¿E logo, Enriqueta, qué lles pasa aos meus veciños; xa non teñen que emigrar?
-A eles non lles pasa nada, que dun tempo a esta parte están coma os quintos, en su lugar…, ¡en su lugar, descanso! ¡Cousas da Providencia! Fíxate nese indicador de Tráfico, aí no cruce; ou mellor, retrátao, que val a pena: O letreiro de Montecubeiro está encima do de Garda Civil... ¡Encima, e ninguén se decata diso! ¡Canto papón hai polo mundo..., e nas vilas, máis!
-¡Veña, Enriqueta, vaite ao..., vaite ao teu Carriño, e non ensines picardías!
Daquela si que se distanciou, seriamente cabreada comigo, que ben se lle notaba por como brandía a súa cachaba, ¡coma un Cid, coma un Santiago!
O que queira coñecer aos do Páramo só ten que ir ben cedo á súa igrexa parroquial, e subir polas escaleiras de toca-las campás, pero que non se lle ocorra tanguelas, que non fai falta, pois neste lugar primeiro cantan as mulleres, despois os homes, e por último, xa sobre do día, ¡os galos! Ao amencer van á Misa, e ás dez teñen máis traballo feito que tódolos de Baralla e Castroverde xuntos.
¿Que cómo é así? ¡Moi sinxelo: en vez de poñer espertadores, tocan a gaita; e despois almorzan, pero co traballo feito! Ás dez volven a toca-la gaita..., que despois diso retornan ao seu traballo, ¡para xantar ás doce, polo sol! Repousan un pouco, ¡e coa mesma, danlle á gaita, por enésima vez, sesta incluída! Supoño que o fan, que o reiteran, de escarmentados do que lle pasou á súa señora, aquela Tareixa..., ¡que páramo non era, pois todos estes, así de nobres, así de ledos, de alguén descenden!
-o-
Paseante en cortes
Cando pasou aquilo de Miranda xa non señoreaban no seu Castro Verde aqueles condes da Altamira, ¡que para entón as miras eran outras! Foi en tempos dos facciosos, ou sexa, dos carlistas. Mais cómpre empezar pola copla, xa que dela vén esta historia. Por certo: custou Deus e axuda face-las paces entre Miranda e Mirandela por culpa daquelas coplas, que aínda hoxe non é doado saber quén ten máis categoría, se os de arriba ou os de abaixo. Dicían:
...
Xa que andas montado / a cabalo dunha besta pardela,
vólvete por ese camiño / que só te leva ás merendelas.
...
Isto de aquí é Miranda, / os fentos son de Mirandela;
esta de aquí abaixo é a Paca; / esoutra..., ¡unha calquera!
...
As cousas mal andaban, e non era para menos, pois o Ramiro de Espasande non acougaba en Miranda, onde casou, un ano antes de que saíse a copla, ¡coa mellor morgada daquel señorío! A culpa, se cadra, non era toda do Ramiro pois dábase o casual de que tiña unha besta trotadora que sempre o levaba a onde codelos lle daban, que viña a ser onde as viúvas eran caritativas…, ¡en tódolos sentidos! Así que Ramiro de Espasande chegaba, parrafeaba, metían a besta na corte, e..., ¡merendaban!
Ás veces quedábase durmido nesas casas de fóra, e despois alegaba na súa que andara tratando de cobrarlles aos caseiros que tiñan en Gomeán, que sempre lle porfiaban para que non andase de noite, ¡por se os facciosos, que daquela precisaban recadar cartos para as guerras de don Carlos María de Borbón! De tanto preocuparse por culpa de El Rei, en Miranda xa lle puxeran, “Ramiro de Espasande, cabaleiro de besta prestada, paseante en cortes, pero nas do “c” minúsculo”.
A viúva de Mirandela non era morgada, pero o defunto si que o fora, e deu en collerlle medo á pantasma do seu home, que seica se lle aparecía cunha saba ao lombo. ¡Coido que sería a do propio cadaleito! Ela chamábase Beatriz, que llo puxeran polo guapa que naceu. Con aqueles ollos garzos, alargados polo seu chorar de viúva, e sempre entornados, ¡de cinsa!, que aprendera aqueles efectos estéticos dunha vez que lle caeu o paniño na lareira, e non se lembrou de lavalo, aquel Ramiro púxose a mirar neles un día no que a besta ventou cebada, e..., ¡desde entón quitóuselle á viúva aquel medo pardo, pois o aparecido non volveu pola súa casa, se cadra desenganado de que só era iso, unha fantasma fantasmal, incapacitado para calmar as penurias da que foi en vida a súa muller!
Pola contra, cando parou de chorar Beatriz, deu en lagrimexar a súa rival, aquela Paquiña de Miranda..., ¡infelizmente casada!
-¿Por qué choras, miña ama, -lle preguntou o criado, - por qué miña ama choras? ¿Queres un paniño…?
-¡Ai, meu Brais, outra cousa facer non podo! Ben sabes que non son amada, que deixei de selo, se é que algunha vez o fun..., ¡pois dubido se casou comigo, ou co meu diñeiro! Por se isto fose pouco, agora ando nas coplas, que seica as venderon na Adai, na Feira do Trece... ¡Maldita sexa Mirandela, e de paso, tódalas mulleres fatais, maiormente esas dos ollos cinsentos, que son unhas Tal, unhas calipso, con trenzas ou sen elas, pois, para trenza-los homes, chégalles cunha ollada! ¿E ti, agora, meu Brais, ofrécesme un paniño, tan só un paniño? ¡Pouco consolo é…; non obstante, agradézocho!
-Miña ama, ti sempre fuches amada...; ¡sempre! Pero neste mundo dos morgados, os criados, criados somos..., ¡aínda que lles gañemos a certos amos, maiormente no pelo do peito!
-Meu Brais, non digas esas cousas, que comigo te criaches, que ben te vin, de corpo enteiro, daquela que te bañaban, que por entón pelo non tiñas, pero xa apuntabas ao que ías ser, ¡un home de moito nabo! ¿Non te lembras que es fillo da criada, pero aquí nos criamos, xuntiños, en boa irmandade, tal para cal?
-Desa irmandade de trato dúbidas non teño; do que si as teño é do outro, da paternidade, que por iso lles temo aos meus pensamentos, ¡pois tamén pode haber incesto na forma de pensar!
-¡Pero, Brais, meu Brais, qué cousas dis! ¿Así que tes ese mal pensamento...? Daquela vive tranquilo, que miña nai, que en gloria estea, niso non ía mentirme; e cando agonizaba, dándome aqueles consellos de despedida, ben me encargou que te tratase, sempre, como irmán, xa que nesta casa naciches, aínda que xerado do cura foses, meu tío, que alí na reitoral, antes de facelo aquí, túa nai servía, ¡e ben que servía, que á vista está!
-¡Oh, Deus, qué cousas, qué secretos ten a vida! ¿Pero, iso é certo? Ten presente, Francisca, que as ledicias tamén matan..., ¡e eu síntome ferido, a morrer neste intre!
-¡Brais, qué cousas tes! Ser fillo de cura non é unha vergoña, que tamén o é esa Rosalía, a dos versos, pois eles non teñen culpa de que nin os castren nin os deixen casar; ¡pero diso, a morrer de ledicia...!
-¡A miña ledicia, miña prima entón, é que xa non me sinto irmán! Daquela a miña ferida é, foi..., o teu casar!
-Non é moita a diferenza, prima ou irmá; eu por irmán te teño, e te terei..., de por vida!
-¿Así que teu pai cargou coas culpas..., do chocolate do cura? ¡Vaia tío facendo sobriños...!
-¡Claro, home, cargou coas culpas de seu irmán..., como bo irmán que era, bastante máis que o outro del!
-¡Ai, Deus, qué negrura, que neste mundo, cando é noite, non se distinguen os toxos das xestas, as eguas das burras, que así vivín eu, emburrado e pinchado, sangrando…, por dentro!
-Aínda non chegara a túa hora, meu Brais querido, pois quedei encargada por meus pais de pasarche esa herdanza do tío cura; ¡pero despois de que casaras, se boa vida levabas, e a dabas, que a herdanza dun crego non pode pasar aos badulaques; sería un sacrilexio!
-¿Badulaque, eu? ¿Muller, desde cando?
-¡Non, ho; non é así! ¿Non ves o caso do meu Ramiro? ¡Dos homes nunca se sabe causa certa, polo menos ata que levedes un ano ao xugo! ¿Non ve-las vacas, que as hai que axugan para fóra, a tramposa traizoando á mansiña, botándolle as cargas? ¡Pois iso, tal cal!
-¡Se chego a saber isto a tempo..., daquela non casabas co Ramiro; como hai Deus que non! ¡Así lle tivese que pedir licenza ao Papa!
-Non che facía falta, que ti, na Partida, por fillo de moza estás. Pero o caso foi que o meu Ramiro...; ¡aquel aire seu de cabalgar polo camiño de Espasande, aquel upa-las mozas no arzón da sela...! ¡Que se lle vai facer; agora son viúva..., dun vivo! ¡O único consolo, consolo de burros, é que non son a única, xa que doutras sei…!
-¡Claro, iso é o malo, que ademais de ser un vivo, está vivo!
-¡O que está a tal hora é deitado con esa ladroa de Mirandela, esa dos ollos de cinsa; que cinsa se volva, xa en vida! O que tiñas que facer, ti, meu Brais, se tanto me queres, é quitarlle esa muller ao Ramiro, e casarte con ela, de contado, pois eu, ao día seguinte, vou ao escribán para traspasarche a herdanza de meu tío..., ¡de teu pai! ¡Son moitos cartos; lo menos, mil reás, pero téñoos no faio, pois, como son de prata, os ratos comerán o trapo, pero nunca o metal!
-¿Podes facelo...; digo, sen licenza marital?
-Coido que si, meu Brais, pois, para co Ramiro casar, fixéronme capitulacións; eu son dona e señora de todo o herdado: podo doar, vender e testar! ¡Todo, menos de home cambiar...; quero dicir, nos papeis, no Rexistro, que no outro nunca lle deixei que me puxese o cinto da castidade!
-¿Cambiar de home...? Iso verase ao seu tempo, que hoxe non é cousa diso, que xa terán a cama desfeita, e chegarei tarde, pero, ¿mañá? ¡Mañá, miña Francisca, mañá na feira..., cómame nunca o demo! ¡Xúroche que mañá mesmo lle falo, camiño da feira, camiño de Castroverde, agora que son rico, un rico de mil reás! Daquela esa viúva de Mirandela comigo casa; ¡polas boas ou polas malas, casa! Deste xeito, Ramiro volve contigo; polas boas ou polas malas, de razón ou moído..., a paus que sexa! ¡Como que me chamo Brais! Despois diso, tempo adiante, se ti me queres..., ¡para logo xa veremos, que tódalas cousas teñen arranxo, e se non o teñen, fáiselles, pois a caída dun cabalo de moita alzada pode ser mortal!
Ela, aleuta que era, gozouse vendo os efectos do seu veleno:
-¡Sempre te tiven por irmán, pero, desde hoxe..., moito máis! Vai á feira, e fai o falado, que está ben pensado, e despois da feira, mercado terás, que xa faremos a maneira!
De rúbrica eran oportunas unhas bágoas, ¡e fabricounas!
-¡Paquiña, meu ben, miña rula, non chores máis, e vaite á cama, que xa é tarde! Se o trono che deixa, ponte a durmir, que do resto encárgome eu; ¡como que me chamo Brais!
-¿E logo, non sobes, comigo, ao sobrado, para quitarme esta roupa..., quero dicir, estas penas mouras, estas que me viñan arroupando? ¡Agora, co que temos falado...!
-¡Muller, de momento quédome aquí abaixo, pensando..., no gando! Durme tranquila, miña Paca, e non teñas medo, nin aos ratos nin aos raios, por moito que a noite sexa de tronada, que a ti non che farán dano, pois o dano, todo, ao completo, xa cho fixo ese Ramiro..., ¡e eu sen poder evitalo!
A viúva de Mirandela, de ben apertada que estaba, tampouco lle tivo medo ao trono, ¡por aquela noite! Nin ao trono nin aos lóstregos, e iso que parecían laparadas, pois a debaixo das sabas, maldito resplandor chegaba. E se cadra non era para térllelo, pois a casa ardeu..., ¡por culpa dun chisqueiro, que non do raio! Dun chisqueiro, e tamén dos toxos que tiña aquela Beatriz, abeirados no alboio da porta, e por tanto, secos e ígneos, preparados para cocer pantrigo ao día seguinte, ¡cando volvese da feira!
Con aquela confusión do lume non se sabe se Ramiro a colleu en brazos, ou se primeiro se puxo as cirolas; en calquera dos casos sábese que saíron xuntos, e ben abrazados, por una ventá, pero desde que xa os dominaba o lume!
As enaguas tívollas que prestar unha veciña, que aquela Beatriz aterecía de frío, de tan lixeira de roupa como saíu da cama. Para daquela xa estaban os veciños de Mirandela carretando caldeiros, e tentando reunir no curral aquelas reses que se botaran fóra ao arder o portal da casa, así que, nin coa laparada viron qué camiño collía aquela besta do Ramiro, “a besta pardela”, que dicían os de Miranda, en malévola alusión! Beatriz, soa, abandonada, pola súa parte axudou a apaga-lo lume, ¡coas propias bágoas!
Cabaleiro a pelo, sen outras agardas nin monturas, perdeuse na noite aquel que xa perdido estaba. Perdeuse definitivamente, que nin a Miranda ni a Espasande na vida volveu.
O caso foi que ninguén desconfiou do Brais; ninguén, en toda a bisbarra, agás Ramiro, pois aínda que a pelo ía, de burro non tiña un pelo.
O de Espasande fuxiu cara a Seixosmil, que xa sabía que o cura daquela parroquia saíra carlista, e cabaleiros coma Ramiro valen para tódalas guerras, polo guerrúas que son!
Chegado que foi á reitoral da Esperela, que nalgunha parte tiña que almorzar, contoulles a trola de que collera a egua sen monturas, como quen a leva á chousa grande, para que en Miranda non sospeitasen que se pasaba ás faccións carlistas, que estaba farto dos liberais de Castroverde, bisbarra incluída.
-Querido amigo, vés en boa hora, que nin caído do Ceo, pois casualmente téñome comprometido co Señor de Bullán, e mais con don Manuel Osorio, meu parente meirego, de formarlles aquí, nestas caserías, unha partida de dez homes que saiban disparar, ¡e maldito se voluntario atopo, que todos me din que as armas de fogo cárgaas o diaño! ¡Cánta burremia teño nesta parroquia, meu don Ramiro, e todo por predicarlles que o bo era Abel!
-¿Dixo dez homes, monseñor? ¡Daquela só lle faltan nove! Se me dá esas provisións, e maila soldada respectiva, a deses homes, daquela volvo de noite ás terras de Miranda, ¡e xa verá El Rei don Carlos qué arte me dou para converter liberais en carlistas! ¡Consiste en saber predicar!
Coa besta enselada, e coa mula do Esperela albardada, alforxas e marabedís para dez homes dez meses naquelas partidas, Ramiro de Espasande fixo que se volvía para veciños recrutar, pero onde realmente ceou foi nunha casa fidalga, mesmo por trás das fontes de Fonteo, que era onde se congregaban os que ían para Meira, segundo prevido lle tiña aquel cura incurable, aquel da Esperela.
No convento de Meira celebrou unha xuntanza con frei Gregorio e co cura Colmenero, aquel valente de Seixosmil, tan soado. Acto seguido presentáronlle a don Manuel Osorio, que era o capitán daquelas milicias, ao que informou con sapiencia; sapiencia, de sapo, que non de saber:
-¿Liberais, en Castroverde? ¡Non saben o que é, pero así se consideran, todos, a eito! Desde que non hai cadeas no castelo, desde que quitaron a Inquisición do Barreiro, toda a bisbarra é un relaxe. ¡Mire cómo será a cousa, que poucos dormen coa propia muller!
-¡Pois hai que liberar ese Castro tan Verde, máis verde có propio Castrojeriz, de onde seica proceden os meus parentes do Val do Lemos, unha terra santa, unha terra de conventos! ¡Por Deus, pola Patria, e polo Rei, carlistas, coas armas, ás bandeiras!
-¡E de paso, Pena, que alí están os seus parentes, don Osorio; aqueles cos que tivo preitos de herdanza...! ¿Lémbrase? ¡Todos ilustrados, todos afrancesados..., e todos ceibes! ¡Xúrollo por Deus, pola Patria, e polo Rei, polo noso señor don Carlos! ¡Amén!
-¡Carlistas, a montar! ¡Carlistas, a Castroverde! ¡Carlistas, coas nosas bandeiras, a triunfar!
De momento, triunfar triunfaron, que a vila de Castroverde coparon, ¡en “copas” de barro, vulgo, cuncas!, pois na taberna do vello Escardel ben que se emborracharon. Ao outro día era festa en Pena, e pareceulles que mellor ocasión para solta-lo aire, e de paso, a pólvora, imposible. ¡Dous, dous foron os mortos que alí se cobraron; dous mortos, polas costas, alí mesmo, no propio torreiro, mentres a muiñeira, felices, bailaban!
Saíron frechados os de Pena, a po-las súas escopetas, que as postas do lobo nas casas debían estar. No entanto, aqueles de Meira picaron esporas, cada quen segundo arrear podía. Detrás ía Ramiro, coa besta das alforxas; e máis atrás os de Pena seguíanos, ¡coas postas entubadas!
Nas Veigas dos Feás, en Montecubeiro entrando, Ramiro sentiu unha gran molleira no seu traseiro, como se lle baixase do ril; ¡e aínda que era da cor do viño, viño non era, que tempo para iso non tivera! Daquela mesmo rendeu contas, sen viático nin confesión, pois, tanto frei Colmenero como frei Gregorio, rezando non ían, que non era ocasión propicia. Decatáronse nas fontes do Azúmara de que lles faltaba o cantineiro, mais para daquela era tarde, que cumpría internarse nas fragas do Monte Cubeiro, por un se acaso, ¡así que, nin a por auga baixaron!
Engadiu o contista que mo contou que daquela os de Pena non só remataron a festa do Oito de setembro soterrando os seus mortos, ámbolos dous en sagrado, ¡e iso que eran liberais!, senón que aínda lles sobrou tempo e forzas para tirar nun pichoco, alí nas Veigas, ao sumiller carlista, ¡aquel Espasande! Naquel sitio, os mesmos de Pena, labraron en pedra gra un fermoso cruceiro, ¡para que ninguén se esquecese do piadosos que eran aqueles carlistas, Ramiro incluído!
Quen se esqueceu, deseguida, de todo isto, ¡grazas á fraternidade do seu Brais!, foi aquela dona, dona Francisca, que deixou de ser a viúva dun vivo, ¡é un dicir!, e nunca máis volveu a mirar se baixaba ou non baixaba o seu Ramiro polo camiño de Mirandela.
¿Que máis? ¡Pouca cousa! Cantouse unha copla, ¡outra!, de feira en feira, daquel morto dos Feás, pero esta non lle preocupou á Paquiña, pois para daquela xa andaba entretida co seu Brais. En canto á outra, á viúva rival, por fin abriulle os brazos á pantasma do seu home, ¡que outro de por alí, despois daquel incendio, nin se atreveu!
Paca non pediu licencias, que oficialmente non eran precisas, nin se encomendou a Deus, así que tivo dous fillos que..., ¡meus pobres! Disto si que levou a culpa o chisqueiro do Brais, que ben se sabía que o trouxera de África; ¡conxuntamente, o gálico e mailo chisqueiro!
Os tempos cambiaron, moito, e hoxe lévanse ben no triángulo de Espasande, Miranda e Mirandela, ¡a pesares de que segue sendo acutángulo! Polo que respecta aos paseantes en cortes, ao escasea-las bestas, extinguíronse, ¡de socato! Como dixo aquel: O tempora! o mores! Pero, o que é mellores, polas trazas, aínda non viñeron!
-o-
Mingos da Pumarega
Repasando o meu cartapacio das historias épicas desta bisbarra, atopeime coa estatística predominante das que teñen bágoas, pero esta que vou referir ten a particularidade de que empeza con lacrimais pero remata con auga bendita, ¡así que, mellor, imposible!
…
-Leonor, téñome que ir polo mundo, que teu pai encirroume os cans... Daquela subinme ao carballo grande do prado da Fonte, e grazas que apuntou mal, pero aínda así meteume un trabucazo no cu, medio a medio da regaña, que mal se viu miña nai para quitarme os perdigóns cun coitelo que ela mesma roxou na nosa lareira, que por iso traio as mans na cueira, que non resisto estas dores en salva sexa esa parte...
-¡Se te vas, Minguiños, eu fuxo contigo!
-¿Ti, miña Leonor; unha fidalga?
-Marquesa era miña avoa, aquela que veu de Aquitania; e meu avó só era fidalgo cando a namorou en París. Levemos dúas eguas, e como xa fun á Coruña, aos baños, podo dirixir o camiño!
-Ti ben falas, miña Leonor querida, pero dúas pasaxes para Cuba custarán..., ¡o demo de cartos! Por outra banda, se me vou só, podo traballar de fogueiro, no mesmo vapor...
-¡Só non te vas, que non te deixo ir, pois contigo quero casar…, mal que lle pese ao meu pai! Ten onzas de ouro, moitas, gardadas nun pote, por riba desa trabe do salón grande, por se o rouban os liberais, que ben o vin subilas ao faiado, nun saco!
-¡Miña Leonor, non podo aceptarche ese pecado, pois quitarlle a filla a un fidalgo, e coa filla, as onzas, todo xunto, de consuno ámbolos dous..., dous pecados son! Daquela si que me esfola, que mo ten prometido, por ben menos, e iso que só lle quero a filla, pero toda, enteira, ¡que das súas onzas, nin entender quero!
-Máis lles quita aos dez caseiros que ten, de aquí á Folgosa, pasando por Agustín, que eses pobres non levantan cabeza, e sequera ben lle digo que polo menos lles arranxe as casiñas, que non hai dereito para que nós vivamos neste pazo, e a eles lles chova por derriba das testas, nas propias casetas…
-A ti sóbrache corazón, miña Leonor querida, pois, se así non fose, nin deste criado te namorabas!
-¿Non se di que o casamento e maila mortalla baixan do Ceo? Daquela, qué máis temos que parrafear? Ti, para min, caíches do Ceo, e non dese carballo!
-¡Non tal, que da Frairía vin; son fillo dun caseiro e dunha criada dese lugar de teu pai; por tanto, vasalo voso, un de tantos!
-Minguiños, ti es o único mozo que me chamou polo meu nome con amor, que os demais, aqueles que me esculca meu pai, chámanme Leonor, e por veces, Lionor, pero sempre ás bravas, con friaxe, pensando máis ben onde teremos as onzas do ouro, aquelas que nos viñeron do marquesado de Aquitania, ¡que ben llelo noto!
-Falando das onzas, e xa que te pos así, coido que con dúas haberá dabondo para os teus gastos, que eu, atizándolles ás caldeiras do barco, mal sexa que non mereza a pasaxe... Despois, aló en Cuba, seica pagan moito aos cortadores da cana, e como sei gadañar, que ben forte son, que podo contigo no colo, que ben o sabes... ¡O que sinto é o desgusto que lle daremos a teu pai!
-Non che sinte el o que a min me dá, tentando mata-lo home que comigo casará, pois, dos outros, xa che dixen que nin fu nin fa..., por fidalgos que sexan, e castelán que falen!
-Leonor, miña Leonor, ¿e se non temos sorte en Cuba, ou non che presta o clima...? ¡Nunca mo perdoaría!
-Se ti non tes sorte, eu sei bordar...
-Leonor, non insistas, pois a señorita dun pazo non pode emigrar!
-Minguiños, a señorita dun pazo tamén debera ser libre para casar! Ti xa ves qué clase de vellos me esculca meu pai, que todos son usureiros..., ¡e feos, a rabiar!
-Muller, el quere a túa prosperidade, e como non hai xudeus neste país, que isto non é Aquitania...
-¡A súa prosperidade, quererás dicir, que ben me ten dito que non parará ata que o fagan coronel carlista...!
O rapaz, ao ve-la moza tan resolta, deu outra zancada:
-Se tan decidida estás, daquela fuxamos; ¡mañá mesmo!
-Mañá non pode ser, que non podes montar por culpa das chagas que che fixo meu pai...
-¡Iso é verdade! Mira que se me chega a cegar…; ¡e grazas que lle apuxen o traseiro, naquel carballo subido!
-Logo hai outra cousa, que estes días non temos luar, e daquela perderémonos no Camiño Real! Nunha noite clara, ti aparellas dúas bestas, as mellores da casería, que xa terei apartadas esas onzas de ouro..., ¡e tamén un ato coa miña muda! Acórdate de poñer alforxas, e de levar dous tapabocas...
Nisto que o rapaz tivo outro remorso, o principal:
-¿A todo isto, cando nos confesamos, aquí ou na Coruña, xa que imos vivir arrexuntados...?
-Non sexas parvo, Minguiños. Témonos que confesar en Cuba, pois ata que aló cheguemos, o noso pecado non estará consumado; ¡e se antes nos regaña o cura, amólanos a escapada!
-¡Ata terás razón…! ¡Moi lista es..., menos no de fuxir comigo, un criado de teu pai!
Días despois, de madrugada, indo por travesío:
-¡Xa estamos lonxe, miña Leonor, que moito levamos andado!
-Aínda non é moito, Minguiños, que por aquí coñezo. Mira, este lugar chámase Requeixo, que ese muíño é do Rei de Piñeiro, un gran amigo de meu pai. Por certo, será mellor que vaiamos polo camiño de Adai, apartándonos de Quetesende, que como está amencendo, se nos ladran eses cans de cas Rei, daquela pódenme recoñecer.
-Entón, por se acaso, envolvámonos nestes tapabocas de Palencia, que igual andan por aquí, aos pombos, eses de Piñeiro.
Xa ían polo camiño que leva a San Xoán de Segovia, achegándose a Lugo, ben envoltos e ben ledos, cando lles deron alcance aqueles facciosos do señor da Pumarega, alertados á medianoite de que lles faltaban dúas eguas. ¡A que alí se armou, que ata lles apuxeron os cans para espantárlle-las bestas!
Naquelas carreiras, por entre os pinos de Boelle, de pronto soaron uns pistoletazos, naturalmente apuntándolle ao Mingos, pero esta vez tampouco atinou o señor da Pumarega, que lle bateu nunha nádega á súa propia filla, e daquela caeuse da montura, miña pobre, de fociños no chan, pero envolta naquela manta de Palencia, que se non chega a levala, por pouco a remata aquel cegato de pai!
En canto ao Mingos non tivo máis alternativa que dar esporas, e rebentar a súa egua, que a deixou agoniante no Carqueixo, así que entrou en Lugo por Castelo, pola Chanca, con dúas onzas de ouro no peto, pero descalciño do pé e da perna, chorando os sete chorares!
Foise para Coruña, de cocheiro da Carrilana. E de Coruña a Cuba, padeando os sete padeares: ¡carbón a punta pá para aquel inferno do barco! En canto ás onzas, coa pasaxe pagada en especie, en traballo, seguiron aforradas, abeiradas no seu peto de coiro, colgante, colgándolle por salva sexa esa parte...; ¡polo menos ata que atopase unha industria onde poñelas a medrar!
De chegado a Cuba, fixo de todo, de todo o imaxinable. Alí soubo, por outro emigrante ido nun segundo barco, que dona Leonor da Pumarega non saía do seu pazo, como secuestrada; ¡nin á Misa, que lla dicían na capela do pazo, e sempre arrimadiña á súa caxata, por culpa daquela coxeira que a tiña baldada! Cando tal cousa soubo Mingos, xuroulle a Deus que rico ía volver, ¡aínda que tivese que roubar na Caixa Real!
Con intención, ou sen ela, non lle fixo falta cousa tal, pois trabou amizade cun vasco, un mecánico moi argalleiro, e fóronse os dous, coas onzas do Mingos, para Vuelta Abajo, onde todo se facía á man, para explotar unha maquiniña de remata-los cigarros, que os deixaba de tan boa presentación que de seguida se fixo famosa aquela marca, a Irigoyen.
Dez anos pasaran cando volveu o socio, aquel Irigoyen, dunha viaxe pola súa terra, que conseguira vender os seus cigarros en San Sebastián, por aquilo do nome vasco, amén da calidade:
-¡Socio, ven aquí, á oficina, e para de traballar, que levas dez anos, seguidos, que nin á Misa vas!
-Ti viaxa e reza por min, que iso dáseche ben. Eu teño que dirixir esta xente, brancos e negros mesturados, co exemplo da miña convivencia, ¡que é como mellor se fai! Así non che faltará mercadoría de calidade para ofertala nas túas Vascongadas.
-¡Precisamente da miña viaxe che quero falar...! Alí, no Casino da Gran Easo, atopeime cun carlista, coma todos, arruinado; e oínlle dicir aos seus acredores, “Teño por onde responder, que aínda me queda un pazo…”, pero eles, os meus paisanos, nin por esas, así que eu, que che teño oído dicir que iso de “pazo” é unha casería de categoría, cheirei negocio, e púxenme a xogar con eles. Así foi como souben que o pazo que lles ofrecía aquel Fulano, en prenda, estaba sito en Castroverde, ¡no teu lugar! Merqueillo, daquela mesmo, que ata non sei se ben ou mal, pois a velo non fun, que iso debe quedar lonxe de raio. Aquí tes a escritura, que a pasei ao teu nome facéndoche doazón..., ¡así que non me digas que vin de España sen regalos para o meu socio!
Ao Mingos faltoulle un milímetro para desmaiarse:
-¡Santo Deus; é o Pazo da Pumarega, o da miña Leonor!
-¡Chacho, ves como hai milagres, e iso que ti non vas á Misa, que se chegas a ir...!
-Irigoyen, ¡qué pequeno é o mundo, que se non chega a ser polo mar...! ¿De propósito, qué soubeches da súa filla, da filla dese carlista, da miña Leonor?
-De fillas nada sei, que nada me dixo, e logo que eu non ía preguntarlle pola familia, non me ía descubrir sen contar contigo! El, aquel señor da capa, en San Sebastián estaba só; e ademais, arruinado, como bo carlista que debeu ser, que case todos acabaron pobres, pobres e remendados, cando non mutilados, co seu romanticismo de grandezas ao lombo, en lugar da capa, mentres os liberais poñían fábricas, e se dedicaban ás especulacións produtivas...
-¡Doazóns non chas acepto, e logo que non son válidas sen ese requisito, sen aceptación expresa, así que tes que venderme ese pazo, aínda que..., aínda que me pidas por el a metade da miña parte neste choio do tabaco!
Pero o vasco que, de chegado o caso, tamén era cabezón:
-¡Outro romántico…, coma os carlistas! ¡Ti logo te arruinabas se non chegas a terme de socio! Ensineiche unha escritura, a da compra, pero aquí teño outra, a da miña revenda, ¡nun peso!, na que só tes que firmar. ¡Firma, pois, que te fago marqués!
Como ves polo escrito, cédoche, por un peso de prata, para que teña valor rexistral, cantas propiedades fosen, ou pertencesen, no teu Castroverde, ao pai da túa Leonor.
-¿E o señor..., qué foi del? ¿Segue fachendoso...?
-¡Para ser señor, señor de por vida, de por vida hai que conservar! Aquel home da capa azul, ese don Lucas, arestora estará no Asilo, pois aqueles pesos, os que lle din pola súa propiedade, coido que os terá esfarelados, moídos, ¡polo mal que xogaba, e polo moito que folgaba!
-¡Daquela voume, agora mesmo, en procura dun vapor para España!
-¿A quen deixas aquí, na nosa fábrica, de capataz, que eu teño que negociar?
-¡Elixe ti mesmo..., con tal de que sexa galego, ou vasco, que séndoo, non será folgazán, que para folgar chega cos fidalgos, pero eses, antes que emigrar, mendigan, ou xogan, ou estafan! Ti dáme, de contado, a miña parte, o resto dela... Mellor en letras, para a Banca dos Sobriños dun tal Pastor, da Coruña, que alá me vou, que desde hoxe non poderei vivir sen saber se a miña Leonor é viva ou morta, sa ou enferma. Daquela vina caer ferida, e despois diso, coxa andou, que aquilo non foi mortal..., ¡así que non perdín as esperanzas!
-Liquidemos, pois, pero os cartos lévalos como venta con pacto de retro, por un ano, ¡por se a Cuba queres volver! Aquí deixas un amigo, que ademais é socio, ¡coma sempre!
-¡Deus cho pague, papaíño! ¿Que digo de meu pai, aquel caseiro do señorito da Pumarega…? ¡Ti fuches un anxo, deses que seica son mensaxeiros de Deus! Aínda que non volva a Cuba, ¡carta miña terás!
E tívoa, que tiven o pracer de copiala, prestada polos seus herdeiros:
Benquerido Irigoyen: Escribímosche desde a túa terra, desde San Sebastián, aquí neste hotel que está enfronte do areal da Concha. Escríbeche Leonor, que lle dá á pluma do mellor. Viñemos polo seu pai, para rescatalo do asilo; e aquí está, tamén no hotel, connosco. El di que está arrepentido e agradecido. ¡Confiemos que si!
Na Pumarega de Castroverde deixamos dez canteiros reformando a solaina, para que se asolle a miña Leonor, que está branquiña de tanto encerro. Aínda non casamos, que ela quere que estea seu pai na voda; e a ser posible, se nolo acepta, que nos case o bispo de Lugo, como lle corresponde a unha fidalga.
Como ves, neste casamento todo será paz, paz e graza de Deus, pois ao vello acabáronselle os cartuchos, e eu volvín ás Misas, agora que teño tempo..., ¡que ata me confesei! O que sentimos é que ese negocio do tabaco non ande só, para que puideses vir a Galicia, de padriño noso!
Lémbrote, co agradecemento de ambos,
P.S. Esquecíasenos dicirche que se operou, precisamente aquí en San Sebastián, cun cirurxián que fuma dos nosos puros, esta Leonor; daquilo do escopetazo... Quitoulle unhas postas que tiña xunto do óso, así que esperamos que suba ao altar polo seu pé, quere dicirse, sen caxata.
A voda celebrouse dous meses despois da carta, precisamente na capela do pazo. Contoume un patrucio do lugar que seu avó refería que o bispo de Lugo non lles aceptara bendicir a unión, que para daquela, un indiano casado cunha fidalga, por marquesa que fose súa avoa, era pouca categoría. ¡Se cadra foi porque a Igrexa xa se entendía cos liberais, do mellor!
Tamén me dixo, ou confirmou, aquel avó, cousa que aquí non debo omitir, que o padriño da voda foi o propio Irigoyen, o dos puros famosos, que non tivo receo en deixar un encargado á fronte da fábrica dos seus cigarros. Por suposto que se presentou cun baúl de vegueros, así que os homes da bisbarra, ben fornecidos na rúa daquel casamento, tomárono por conde, ¡máis arriba, moito máis, cá propia marquesa, cá Leonor de Aquitania!
-o-
Segando por castela adiante
Falando da orixe de certos nomes, cousa que sempre me levou afección pois desa cultura sácase outra tanta, ían meu pai e mailo Xosé María de Xan do Campo, de Pena, que por certo está na gloria, que mellor home, imposible, precisamente por xunto do Rego dos Lagartos, camiño da feira de Castroverde. Como as bestas ían lentas, de tan cargadas, deu tempo para falar de todo, e mira ti por onde meu pai contoulle ao do Campo aquilo do bolo e mailo año na defensa das murallas de Lugo, pois o de Pena ignoraba iso do Bol-año, se cadra porque en cuestión de música sempre se levaron mal as dúas parroquias: Os de Pena eran partidarios do vento, que se lles metía a roulón, norteño, polas Veigas dos Feás adiante; mentres, os de Bolaño, terreo calcario, de boas praderías, preferían a corda, ¡e non había forma de conxuntalos! Agradecido o de Xan, díxolle a meu pai, que tamén se chamaba Xosé María:
-Mire, compañeiro, eu tamén lle son mestre, só que da labranza, e voulle devolver a lección. ¿Á que non sabe de onde vén este nome de Toldaos, agora que pasamos por xunto del?
Meu pai, modestia á parte, onde non sabía, sabía razoar:
-Nunca me parei niso, pero, etimoloxicamente, Toldaos e toledanos teñen a mesma raíz... ¡Sería cousa de investigar nos documentos antigos!
-¡Quente, quente, que por aí vai ben! Cóntollo en dúas palabras, que con iso de Toledo, relación ten, por culpa dun fillo daquel segador...; pero vou ao principio:
Foi o caso que aí arriba, en Nabeda, ¡terra de nabos!, daquela había moita miseria; como din os curas, ¡misere d´homes! Hoxe son ricos, que ben o sabe, todos eles, a eito, pero en tempos cada casa tiña familia para tres, coas fames conseguintes, que aí agarran as nevadas, e xa se sabe o que pasa debaixo das mantas..., ¡maiormente cando son de la!
Un daqueles veciños reuniu, entre fillos e fillas, unha ducia de herdeiros, pero era tan pobre, tan pobre e tan santo, en todo o demais, que cando lle pedían pan levantaba os ollos ao Ceo, xuntaba os calos da dereita cos da esquerda, e clamáballe a Deus: ¡Castillaaa...!, coma quen pide un milagre.
Aqueles fillos, que eran doce, ¡soamente doce grazas a que lle secou a muller!, fixéronse mozos, pero por moito que cavasen aí arriba, na Serra do Pradairo, non había mantenza que lles chegase. Un deles meteuse a ferreiro para aforrar algo nas eixadas, que con iso de calzalas a miúdo, por culpa do grixo, íaselles boa parte da ganancia.
Un ano, aló por San Fernando, que era o santo do Patrucio, xa non lles quedaba unha frangulla de pan que levar ás doce, ¡ás catorce bocas! Daquela o noso home colleu un saco dos da fariña e foise río abaixo, de muíño en muíño, por tódolos que nacen desta parte do país, pero..., ¡pechábanlle as portas! Por fin, aló abaixo, no da Pedra, que xa cae de par da Adai, pediulle ao muiñeiro, como de costume, que lle dese, ou lle vendese ao fiado, as varreduras e mailo farelo que houbese naquelas aceas, que ía deixar todo aquilo ben limpo!
Déronlle un saquete de salvado a cambio de que lles picase, ben picadas, aquelas pedras, que eran catro, dúas por cada rodicio. O noso home nin co burro as daba movido, que lle tiveron que axudar. ¡Gañou aquel farelo, que nin pan era, coa suor da súa fronte! Secouna coa manga daqueles fargallos que foran, in illo tempore, chaqueta de casamento, unha chaqueta de pardomonte... Despois diso, como puido, ergueu os ollos, pero estaba tan débil que non deu atopado o ceo; porén exclamou, coma sempre, ¡Castillaaa...!
Chegado de volta á súa chabola, reuniu asemblea santa. ¡Digo eu que sería santa pois presidía un Cristo vello, que o tiñan na cociña, tan mouro do sarrio coma o propio guindastre, así que máis ben parecía un sarraceno crucificado! Entón díxolles o señor Fernando, que o cheguei a coñecer, e precisamente de baixar ás feiras, aquí a Castroverde; díxolles: -Meus fillos, imos falar de Castilla, que se acerca o tempo da sega, que o sei porque empezaron a amarelar as cereixas aló en Covelas...
Despois encargoulle ao que era ferreiro:
-Métete na forxa, e con estas aixadas, que xa non se precisan ata o ano que vén, fainos unha ducia de fouciños, ben temperados coa auga da Serra, que este domingo saímos..., ¡de segas, por Castilla adiante, que é a terra máis ancha do mundo, e non se dá segado!
Devolvéronlle á Casa Grande o pouco gando que tiñan, que era prestado, de cabana que se di, e despois da Misa fóronse, todos eles, polo Camiño Ancho.
Empezaron a segar por aló, nun sito que lle chaman algo así como Ven, e vense...
-Sería Benavente, concretou meu pai.
-Sería, ho, sería, que eu non pasei de Monforte, e para iso, nas rogas do Exército, nesas que tamén se bracea pero non se sega... O caso foi que desde alí, e sen levantar os ollos daqueles fouciños tan temperados, que cortaban o que vían e deixaban o que atopaban, de leira en leira, chegaron ao mesmísimo Toledo, a ese sitio de onde é ese cura que firma as Bulas...
-¿Un cura, un cura que firma as Bulas...? -Meu pai ben o entendera, que ben sabía que se estaba referindo ao Cardeal Primado das Españas, pero, por veces, tamén era coñón, polo menos ata un certo límite.
-¡Parece parvo, e mais non o é: a Bula da carne, a de defuntos, a da Santa Cruzada...; todas esas! Pero vou seguir, que senón non darei rematada esta historia: Sega que te segarás, e sempre buscando terras onde o froito viñese máis tardío..., ¡para que non se lles esgotase a tarefa! Xa pasaran dous meses cando apareceron de volta, aquí no noso país, por esas terras da parte da rega do río Chamoso. Seica contaban con dar chegado á Meda, para virar despois polo Poste de Folgueiras, onde o trigo vén máis tardío. Pero, no entrementres, deuse o casual de que aló arriba de Quetesende, precisamente segando para o Rei de Piñeiro, unha casería que ten leiras coma agras, viunos un veciño de aí de Vilalle, que levara unha besta de cría á feira do Trece de Agosto...: -¿Que facedes aquí, loubáns, que se está degraendo o voso trigo, aló arriba, no Pradairo, por tras da Chousa do Escribán? ¡É o único que queda sen segar, en toda a rodeada!¡Para a feira, os animais...!
Mercáronlle unha burra, daquela mesmo, desas afeitadas, a un xitano que tamén volvía da Adai, pois o vello de Nabeda xa non se tiña en pé. E mais o patrucio prefería quedarse por alí, ao lado, en cas Carrizo, de criado, para axudarlles a remata-lo verán, que así xuntaban cartiños a maiores, ¡para comprar as aixadas do ano seguinte, pois aqueles fouciños, de gastados que ían, quedáranse sen aceiro! Houbo que porfiarlle que xa levaban cartos dabondo como para quita-la fame dun ano, que ata sería pecado de gula matinar no condumio do seguinte. Atárono na albarda daquel burro, cun trelo, para maior seguridade, e así foron chegando aos Zarros de Pereiroá cando xa raiaba o día, xusto pola fresca, para que o trigo non se degraíse coas atumes dos mollos…
De alí en diante, co camiño apreso..., ¡tódolos anos a Toledo, que nin que fosen de romaría! Tan ricos se fixeron, que daquela compraron ese lugar de aí abaixo, que daquela chamábanlle Xivil de Arriba, que me lembro eu. A xente de por aquí, admirada de que fosen a tan lonxe para gaña-los cartos, ¡case que a África!, deron en alcumalos “Os Toledáns”, ou “Toldáns”, ¡e iso lles quedou!
Meu pai admirouse de semellante proeza, pero con algunha reserva, que non era moi partidario das migracións:
-Tocaio, aquilo das segas, coma o caso das Américas, é verdade que nos quitou algo, ¡algo!, de fame, pero aquí tamén tiñamos moito que facer, moito en qué adiantar.
-¿En qué, se todo ten dono?
Co seu acompañante, meu pai non quixo ser máis explícito, que as leccións prefería dá-las na súa escola, así que só lle dixo, saíndose de tanxente:
-Por exemplo, aí atrás témo-lo Monciro, e segue sen achaiar, tal e como nolo deixou o seu conquistador, aquel romano, aquel Ciro..., que de aí lle vén o nome ao noso mons!
-¡Ti vacilas comigo! ¿Que faríamos con ese Monciro..., de achaiado?
-Non quixen dicir iso exactamente, senón como metáfora, metá fóra, e o resto, dentro, que se aquel fillo era ferreiro, aquí tamén podía facer algo, por exemplo, grades, e picañas, e rodas, e arados de ferro..., ¡que todo iso estámosllelo comprando aos vascos! ¿Sabíalo?
O outro riuse de meu pai, pero non me molestou, que algo de razón tiña, á parte da ironía do caso:
-¡Ai, si, ho, ti ben falas, pero, se non tiñan para pan, mal podían compra-la materia prima, iso do ferro!
O meu proxenitor tamén lle daba a dialéctica, así que retrucou:
-Por aquí, daquela, xa había algún diñeiro, que sempre o houbo, se cadra nunha casa de cada tres, e podía collerse a préstamo, tendo a seguridade de devolvelo, por suposto, que neste caso respondíase co valor engadido das ferramentas... ¿Enténdelo? O que non tivemos nunca, ou case nunca, foi espírito de empresa..., ¡alén das rogas, das segas, das mallas, e pouco máis! ¿Non sabes iso de que, somos galegos, e non nos entendemos?
Seguiron andando en silencio, pero aos poucos Xosé María de Xan do Campo tivo un trasacordo, e parouse medio a medio dun curral daqueles de Bolaño:
-Tocaio, ti ben falas, pero, se non fósemos segar á terra castelá, daquela, ¿como faríamos para aprender a falar correctamente?
Meu pai tornou ás súas ironías:
-¡Iso é verdade, pero non se me ocorrera, nunca!
O outro saíu con outro trasacordo:
-Mira unha cousa: Ti e mais eu, que nos temos por listos, ¿por qué non seguimos, de aquí en diante, o que nos falta de camiño ata a feira, falando entre nós en castelán, que así practicámolo sen necesidade de ir ás segas?
Pero o meu empezaba a aborrecerse daquela obstinación centralista, daquela colonización, daquel vasalaxe inconsciente:
-Tocaio, botemos a andar, que se nos oen os destas casas, aquí mangados, diante da de Madarro, e chapurreando castrapo, van pensar que non somos tan listos como te imaxinas... E logo outra cousa, que eu estou subscrito aos dous periódicos de Lugo, así que fai ti o mesmo, ¡e acabarás con Castilla nos ollos, máis ou menos coma ese señor de Nabeda!
-¡Ata terás razón, pero o malo é que custan moito; iso, os periódicos! ¡Ai, ho, que neste país é ben difícil ser culto!
Daquela dixen para min, que os estaba acompañando moi atento, coas orellas tesas coma as dun gato: -¡Canto saben e qué diplomáticos son estes homes de xunto da Pena; despois de meu pai, eles! Eu estaba, naturalmente, orgulloso do meu proxenitor, pero os de Pena sempre foron grandes políticos; non obstante, son pouco influentes, que non teñen sorte coa democracia, que nin Mesa propia teñen, que aínda os levan a San Cibrao para votar, ao curruncho do noso Teleclub, nas encuastras. ¡Como dixo aquel, igual lles convén viaxar menos, e ler máis periódicos!
-o-
María Manuela de Caraño
Este conto, ou por mellor dicir, esta historia da María Manuela de Caraño, oínlla hai anos, que eu daquela aínda estaba de mocos, nunha noite de ruada, na Casa Grande, a un zoqueiro de Caraño, que era un gran narrador, ademais de bo artesán, que adoitaba remata-las súas narracións con esta expresión tan crítica, ¡tan críptica para aqueles tempos! “¡O falar non ten cancelas, e por iso, a min, nin don Paco me pode prohibir que faga contos das miñas verdades!” ¿Enténdese? ¡Coido que regular!
Verdade ou non, esta historia debera estar no museo de Lugo, nesa sección das Coplas de Cego, pero, se cadra, trascadeárona coas mudanzas dunhas obras de reforma que alí se fixeron. En definitiva é igual, que as cousas apresas por un neno nunca se esquecen, coma arriba, coma abaixo.
Aqueles amores da María Manuela e mailo Soutullo foron unha cousa seria, polo menos nas súas consecuencias; e coido que por iso os referiu tan seriamente aquel zoqueiro.
Daquela, escoitémolo:
-Deuse o casual de que tamén viña da Capital no día de marras. ¿Que vos vou dicir das cousas de Lugo? ¡Se chove, porque chove; e se fai sol, arde a muralla; pero, cando xea, aos de Lugo póñenselles as nádegas tesas, tanto coma os cubos da súa cerca, que nin poden facer do ventre! Nós quentámo-lo corpo, axeito, na Quiroguesa, que adoitan ter bo viño, de colleita propia! Despois diso, o señor Avelino foinos traendo, entre cigarro e cigarro, para quenta-los beizos, e sempre a modiño, sen esvarar, ata a mesma Olga. Trouxo a Liña do Trigo talmente coma se trouxese unha besta sen amasar, un pouco de freo e outro tanto de esporas, paseniño, que nin se torceu ao longo da estrada.
Aquela mañá, xa de cedo, víranse en Lugo o Cubano e mailo Xateiro de Ver. O Xateiro enxergouno de lonxe, que é máis doado recoñecer ao que vén de fóra! Como os xateiros están afeitos a levar arma curta, que agora danlles permiso por culpa dos fuxidos, o de Ver ben lle notou ao Cubano aquel vulto no seu traxe branco, liño ou algodón, unha cousa así. En vista diso, tan pronto o gandeiro fixo entrega das reses, nas cortes da Estación, mandoulle ao chofer do seu camión que arrease de novo cara á Olga, antes de que saíse Trigo, que lles esperaban cunhas vacas das libras... Cando deron chegado ao Mesón da Olga, o noso xateiro díxolle ao seu Chofer:
-¡Me cago en Diez, qué pouca palabra, que non as trouxeron! Espera aquí, sen apaga-lo camión por se despois non che acende, que teño o meu cabalo aí nunha corte, e vou en busca das vacas..., antes de que peche a noite!
Arreoulle á besta, de contado, cánto puido, e presentouse en Carballamarela, ¡coma un lóstrego! A tal momento, esa María Manuela e mailo seu Soutullo estaban tan amiguiños, e tan despreocupados, xogando ás apalpadelas, que dódame o diaño se noutra cousa pensaban mais que en roxa-lo seu forno, pois a bola viría despois! Sen disimulo, o Xateiro presentóuselles de socato, berrando:
-¡Soutullo, déixate de sobos, e colle o teu cabalo; tras miña, por onde eu te leve..., antes de que te leve o demo! ¡Teño o camión esperando, aí mesmo, á Olga...!
-¿E logo, non podes cos xatos, ti só, ou qué; precisas un arreador?
-¡É cousa de vida ou morte, para ámbolos dous, que chegou a Lugo o Cosme, e vai vir na Liña de Trigo! ¡Vino eu, cos meus ollos; polo que lle avulta, é do nove largo, ou máis...! ¡Iso, ou é que vén cun lacón debaixo do brazo! ¡Veño para salvarte, recoño, e ti tarabeleando con iso dos xatos...!
Entón houbo as do demo: María Manuela, ao descubrir que vivía o seu home, e que viña axustárlle-las contas, arremeteu coas propias galletas dos toxos contra o seu querido Soutullo, apuntándolle aos ollos. O amante púxose tan cego que nin daba tóteles, e deu en recuar contra a boca do forno, pois a outra saída tapábaa a besta do Xateiro, que coa calor do forno deu en encabritarse, alzándose das traseiras... Soutullo, a todo isto, apestaba a chamusco, así que, na desesperada, e vendo que o ataque da súa próxima, da súa cómplice, da súa amada, ía en serio, deu en gacear:
-¡María, qué fas; deches en tola? ¡Fuxe comigo, que te levo ás Asturias, á terra da sidra, que é un país rico, e daquela vivirás do mellor; xúrocho, por miña nai! ¡Muller, ten piedade de min!
-¿Tivéche-la ti comigo, castrón das meigas, boi das vacas?
-¿Muller, non te lembras do frío que che levo quitado..., e ti métesme no forno, desde xa...?
O Xateiro, acostumado a prende-las vacas, buscaba unha corda, ou algo parecido, que lle valese para ata-la María Manuela, pois outro xeito de contela non había. Viu aquel trelo dos toxos, un adival de dez metros, colgado dun torno, e faltoulle tempo para tirarlle media lazada, desde a propia egua. Desde que a lazou, picou esporas, e quitouna daquela corte do forno, arrastrada pola egua, salvando do lume ao Soutullo, que lle arrebolou a manta da egua, e como viña húmida, o outro envolveuse nela, apagando así o lume, que xa lle prendera na súa americana, de cheviot nada menos!
Aquela muller quedou tirada no chan, na propia lama do curral, e mentres aqueles homes tentaban dominar nas súas bestas, preparándose para retornar á Olga, María Manuela berráballe ao ex:
-¡Cubano puteiro, mentirán, que se non ardes no meu forno, xa o farás no inferno...!
O que lles dixo despois nin se sabe, pois coas eguas ao trote, nada máis lle oíron, ¡nin palabra!, e se o oíron, ese Xateiro o que é a min non mo contou.
Soutullo, que así lle chaman á casa, xa andara por veces coa María Manuela, pero cedéralla ao Cosme, que daquela as de Valonga, ¡coma sempre!, estaban de bo ano, e Soutullo non podía soutar en tódolos soutos, ¡simultaneamente! Por parte, o tal Cosme era máis apoucado, e non daba a talla requirida polas mozas de Valonga. Nin case sabía ler, e de escribir, aprendera a debuxa-lo seu nome na Escola do señor Abraira de Pol, que non era mal mestre, ¡pero, sen ir, non se pode sobresaír! O que facía ben era cavar, cavar e mais entolar. Para os que non o coñecestes, -aclarounos o Zoqueiro-, direivos que era un home honrado, a carta cabal; ¡o que daquela se entendía por honrado, que ese concepto vai a menos! -Lamentouse. -Algo pasmón, tamén, pero como o Ceo é para os inocentes..., ¡nin sei para qué lle fan mañá o cabodano!
Para daquela, cando casou coa María Manuela, cava-las bouzas de Caraño non foi abondo, que polo trigo delas pagábase o quinto, en mollos, para o señorito da Olga, que de tanto que tiña, revendíao, nas propias cavadas, sen sequera molestarse o seu Administrador en medar o froito! Por iso lles quedaba tan pouco remanente para paga-los Consumos; e despois estaban aquelas obrigas con pacto de retro, enriba dos bens... Con ourizos tan cativeiros, tan improdutivos, Soutullo cambiou de souto, pois o que é fanguelas, sobrábanlle!
A retirada tivo o seu aquel, que en Valonga non se dormen, e cando Soutullo deu en preguntar polas dotes, á parte doutras confianzas por tras dos palleiros, alzáronse as estacas, ¡as dos mozos do lugar! Daquela díxolle ao seu amigo:
-O mundo está do revés, que a min sóbranme cartos e fáltame muller; e a ti sóbrache femia, que esa Manuela require un home lanzado, de casa rica, como son eu, así que, neste país, os dous somos desgraciados. Vente comigo para Cuba, que che adianto a pasaxe... Alí terei mulatas do meu calibre, desas da vaíña fonda, que a teño do quince, ¿sabes?, e ti farás cartos... Para cando volvas, que igual me quedo por aló, que a min a calor préstame..., ti, con cartos a barullo, recuperas esa María Manuela, que che vai garda-las ausencias, pois do seu mandil non sabe saír!
-E non sei...
De chegados a Cuba, iso de corta-la cana non lle deixou tempo, nin tempo nin forzas, para os malos pensamentos. Quen si os tiña era Soutullo, que deu en matinar, e observou cal era a mellor forma de que outros traballasen, e se afanasen, directa ou indirectamente, para el, para el mesmo. Alugou un hotel, daqueles que eran para dar servizo aos americanos, e de seguida se fixo rico en dólares, mentres Cosme se facía rico en..., ¡dores! Naqueles apuros, naquelas diverxencias, pregoulle:
-¡Tes que collerme de socio, Soutullo, que isto da cana é un traballo de negros, que tal me estou poñendo, e logo que rende pouco...!
-Para socio non me vales, que segues dándolle ao galego, e os meus clientes spikan o inglés, ¡e pagan en dólares!
-Pois esas rapazas do teu fuche-fuche, que algunha delas é coñecida nosa, tan miña coma túa, galegas son!
-¿Esas? Non te equivoques, que esas fálanlles cos pés e coas mans, á parte de que o cu, como a asentan no colchón, non ten que falar, ¡non ten idioma! Pero non te amargues, que hai outra receita: No Panamá, que mo dixo un cliente, están facendo un canal, unha cousa coma un rego, pero fondo, fondísimo, máis fondo e máis longo co val de Valonga. Ben, pois como ti estás afeito a cavar, préstoche eses cartos da pasaxe, ao cento por cen en cada ano, que non é moito!
-¿Que non é moito...?
-¡Se é que volves, virás rico, e daquela, para ti, catro reás!
-¿Como é iso de se volvo...?
-¡Home, a verdade é que algo se fala das febres, pero agora, emborrachándose con quinina, un galego resísteas ben, do mellor, seica! Díxome outro cliente, un que foi capataz nese canal, que alí non hai galego pobre, que se fan testamentos recíprocos, e así, ou se van para o Alén, ou se fan ricos, ¡pero todos, á eito!
-Daca, logo, eses dólares, que me vou agora mesmo. ¡Ai, pero, non, que primeiro tesme que escribir unha carta, que eu sei pouco, para María Manuela, dicíndolle para onde vou!
Pero Soutullo tiña outras ideas:
-¡Vaite tranquilo, e non pérda-lo barco, que da túa muller encárgome eu! Xa terá novas túas, ¡palabra de Soutullo! E volve pronto, que desde hoxe corren os réditos!
Da carta prometida nunca Soutullo se ocupou, que tiña traballo dabondo redactando as facturas dos seus hoteis, ¡en inglés! Tempo adiante, desde que recibiu unha carta do Cosme, dándolle o seu enderezo panameño, obviamente escrita por outro compadre, Soutullo optou por non esperar por aqueles réditos, así que non lle pasou factura a certo capataz americano, de alí do Chanel, contra promesa de que faría os posibles por acurtarlle a vida ao tal cavador, ¡fose a tiros, a coiteladas, ou envelenado, que iso quedou a criterio daquel capataz! Contrato non firmaron, que iso, entre cabaleiros...; ¡aquel Soutullo sempre tivera fe nos seus compadres!
Tan seguro quedara de que aquel amiguete faría o seu encargo, aquel compromiso letal, que aos dous anos, arriba ou abaixo, Soutullo liquidou aqueles hoteis, mercou uns baúis amplos, que mundos lles chamaban, e coa mesma dispúxose para volver á terra, ¡antes de que fose tarde para consolar na María Manuela de Carballamarela! Pagar o crime, aquel crime feito de encarga, non foi barato, pois o pistoleiro, aquel “Capataz”, gozou na Habana das mellores vacacións da súa vida errabunda, e por parte, da mellor carne dispoñible, pero a contrapartida tampouco era manca..., ¡María Manuela!
Soutullo fixo a súa entrada triunfal por Valonga adiante, e de paso foilles mostrando, xunto cos dólares, e ben airoso por certo, aquela caxata de bambú; a caxata e maila leontina de ouro, que o acreditaban de vitorioso, pero as de Valonga, cos anos, cambiaran de opinión, que para daquela preferían pértegas do país, así fosen máis curtas! Nada, que non tivo máis remedio que aproveita-los pratos de segunda mesa, e aló se foi para Carballamarela, de consolador daquela viúva, ou por tal tida!
O resto xa non é drama, así que non vale a pena contalo, ¡nin contalo, nin lelo!
-o-
Outra de zoqueiros
De aparecidos, si, pero de resucitados, aquí en Galicia, nunca tal oíra, que lles temos moito respecto aos mortos, ¡xa desde aqueles tempos das mámoas!, e non se lles desexa mal algún, que ninguén quere que os seus ancestros fagan restitucións, nin repitan aqueles traballiños, xeralmente mundanos, malos e perversos.
Esta historia podería denominarse “de anestesia”, pero iso foi secundario, ¡polo pouco efecto que me fixo!
Soubo deste caso o señor Landriz, -¡iso é o que el mesmo dicía!-, unha vez que viña da Fonsagrada, de vender zocas outonías, que xa sabedes que son as que sobran dun ano para o outro, e véndense coma a manteiga ao remata-lo verán. Quedárase a facer noite no Cádavo, e ao outro día entrou na Casa Grande da Pereira para ver como mallaban cunha máquina daquelas de leña, que eran a última novidade, a superación dos malles. Estaba alí, na limpadora, aquela Amparo de Catatrigo, unha solteira famosa polos seus dicires, pero tamén pola súa forza, capaz de upar, soíña, en cada man seu saco de froito, ¡dunha fanega! Naquela ocasión contoulle aquel caso ao señor Landriz, sen entorpecemento algún, sen por iso deixar de atenderlles aos sacos, e este repetiumo a min, palabra a palabra, para manterme distraído, que iso de saca-las moas só llo desexo ao meu principal inimigo, ¡Satanás!
...
-Para atusmarlle á limpadora, relevando no tipo encargado de darlle ao veo, e de paso para enche-los sacos e para axudar a erguelos camiño das tullas, todo iso, asemade, en toda Baleira non se criou outra coma aquela Amparo, ¡que por algo lle deron ese nome! Pero o peor non é súa forza, capaz de turrar cun touro, senón a súa lingua, que se te pos a discutir con ela, esa si que dá éter, ¡que larga por tres sacamoas! Eu, en tal ocasión, todo inocente e feito un galán, quixen axudarlle con aquelas sacas, pero, ¡plantoume!
-¿Axudarme, a min? Fago todo iso e aínda me sobran tempo e forzas para violarte, dez veces no que resta de malla, se tan macho te sentes! ¿Oes, agora que me decato, ti non virás borracho, de aí do Cádavo, como lle pasou ao teu veciño, ao Fidel...?
-¿Queres que cho demostre subíndote ao palleiro nunha brazada, na pata coxa? -Desafieina.
-¡Non, ho, que era un falar! Cómame o demo, que desde aquela témolles aos de Montecubeiro, ¡tan só aos de Montecubeiro!
Cando o señor Landriz me fixo aquela operación dentaria, xa vivía en Luaces, coa filla, pero neste relato estábase referindo aos seus tempos de zoqueiro na súa parroquia natal, en Montecubeiro.
-¿E logo, muller? ¡Cóntame iso! ¿Que pasou co meu veciño, co Fidel?
-Ese fulano tamén foi coas zocas á Fonsagrada, por Aninovo. Despois diso, á volta, con catro cadelas no peto, aí no Cádavo papou unha enchente do demo; e veuse de noite, aquí por Librán. Ao outro día, sen saber eu nada daquela chea, fun á Serra para baixa-las bestas do lugar, que empezaba o nevarío...
Tirei polo camín que levamos para Castroverde, e andei buscando nas eguas polas camposas de costume, aló arriba de Vilabade, onde se cruza ese camiño do Miradoiro. ¡Zoaba un vento que cortaba a cara, mesmo coma unha barbeira! ¡Me cago en Tal, cómo se presentaba aquel día: igualiño cá boca do lobo…, salvo nos dentes!
Eu levaba un brazado de verzas para tenta-las eguas, e despois arramalar nelas, unhas ás outras; ¡pois, nada, imposible, que se me quedaran coma garabullos, coa xeada! Pero seguín adiante, ¡que é o único que fago ben feito! As bestas non podían continuar no monte con aquel tempo do nabo, así que me envolvín co propio mandil, e entón botei a correr pola Serra adiante, que nalgures estarían!
Despois de moito buscar, que a néboa estaba pecha, din coas bestas, coas nosas, que estaban todas xuntas, arrexuntadas polo cabalo de Pachín, arriba da Chousa do Escribán, abeiradas nunha gabia, mesmo ao pé dunha xesteira. Ao velas, que xa non tiña présa, agacheime para descansar, tamén ao abeiro das xestas; e de paso, para coller folgos, por se as eguas se espantaban e tiña que seguir trás delas coas verzas...
Cando me decidín para achegarme, -foime dicindo aquela Amparo de cas Domínguez, logo daquel respiro, -os ramais tamén se puxeran tesos, coa xeada; ¡igual, igualiño cás verzas! ¡Ai, léveme o demo, qué fixen, que agora non podo encolalas! Entón vin unha pociña de cristal, ¡que por iso se vía ben!, así que se me ocorreu darlle unha zocada para rompe-lo vidro, pero como estaba tan dura da xeada, tiven que mexarlle primeiro. Alí abrandei as cordas naquela auga, algo, pero, maldita sexa, que a fixen boa, pois daquela non sei como fixen que mollei os pés, que ata axearon as miñas medias, de la, coma estas, que sempre as levo así, pois cousa que quita o frío tamén saca a calor! Polo que fai ás cordas das bestas, despois de molladas, aínda se puxeron máis tesas. ¡Nada, un meigallo, que todo ía a peor!
Non me volvín tola de milagre, pois cánto facía, cánto se volvía do revés. E menos mal que me deu por zorrega-las cordas contra unha xesta, das do valado de Vilabade, e daquela abrandeinas un pouco. As verzas tívenas que envolver no mandil, tamén para amolentalas. Así que despois tiña as verzas brandas, pero o mandil, mollado e teso, da xeada.
Nisto, que o cabalo da grea deu en pasearse ao redor das eguas. Entón dixen: ¡Me cago no de Lugo, o que faltaba, que seica anda por aquí o lobo, á manada, que estamos en xaneiro! O cabalo facíao ben, que con el as eguas non perigaban. É un cabalo enteiro, forte que forte, como non hai outro de aquí ao Cádavo!
Como puiden, funlle dando a cada besta súa verza; despois trinqueilles os lazos, e fun atando as cordas á xesta gorda, ata que as reunín todas!
-¿Que ten que ver ese Fidel de San Cibrao coa xeada da Serra? -Díxome o señor Landriz que lle preguntara isto á Amparo.
-¡Agarda, ho, que estes homes da merda cando montan unha das súas hai que aguantárllela enteira, e nin me deixas dicir a metade! ¿Nunca viches unha muller zorregando nos homes? Pois ten paciencia, cómo que me chamo Amparo, que te vou amparar, pois cando acabe co conto, se podo contigo, ¡que hei poder!, daquela acabarás nun saco destes do trigo; ¡ata que te leven ás aceas! A malla de don Gerardo non se fai en dous días, así que temos tempo para todo! Agora afíxenme a cargar cos zoqueiros, que tanto me dá se están enxoitos como se veñen mollados. ¡Maldita sexa, que xa o verás!
-Había, xa que logo, que ter paciencia, -comentou Landriz, sen deixar de atizarlle ao lume para que fervesen, para desinfectar as súas tenaces, -que esa Amparo de Cas Domínguez era unha mullerona de respecto, ¡e coido que segue viva, pero desde que baixei para Trasín perdina de vista!
Díxome despois que mentres xuntaba naquelas eguas aparecéuselle outra besta, ¡con albarda e ben cinchada, mesmo como se a parise un trono! A egua era moura e fraca, sen marca ningunha; e tiña a cabezada de coiro fresco, cunha corda de pita, tan longa que lle arrastraba por entre das patas dianteiras. Contoumo deste xeito:
-¡Para volverme tola só me faltaba atoparme cun lobishome! Matinei que tiña que ser que un cabaleiro levase a súa besta á Serra para chegar ata alí, e que, tornado en lobo, andaría cos lobos, se cadra á loba, que estabamos en xaneiro. Daquela abalei tódolos santos do Ceo, que me deixáranme soa, abandonada deles! Como xa non tiña verzas para facerlle abeto, din en aloumiñar na besta moura; ¡malamente, que se me fora a fala co medo! Reparei que se viña cara a min, mansiña e rinchando, un pouco, case nada, que iso aínda me deu máis pavoría, e daquela din en matinar nos meigallos.
¡Oes, Landriz, todo me parecía certo; e tamén mentira, asemade! ¡Cousa tal...! Daquela matinei un bo anaco: ¿E agora, qué fago? Fitei ao redor: ¡Trazas do lobishome, ningunha! Así que, por fin, decidinme, e dixen: Sexa cousa de Deus ou do diaño, esta egua non parece estar afeita a pacer na Serra, e non se vai achegar ao fato das outras, así que a papará o lobo, que se lle vai lear ese ramal, nun destes toxos, ou nunha xesta, ¡con isto tan tupido...! De seguido, os lobos tiraránselle ao pescozo, un por cada lado, que esta condenada nin patear sabe!
Funme amañando, como puiden, que moitos traballos pasei. A besta víase mansiña, pero moneaba a cabeza, como se estivese doente, e non me deixaba coller o seu ramal. Desde que llo trabei, de lonxe, co garfo dunha xesta seca, xuntei as eguas, e tirei para adiante, pois o cabalo acostumaba virse tras delas.
Busquei e rebusquei polo noso carreiro, que maldito cousa se vía ao redor; e desde que o atopei, fun baixando cara a Librán… ¡Pero o conto non acabou aí, que cando din chegado á carrilleira da Serra, saíume outra aparición! Alí, por xunto da Poza do Barro, mesmo nas lindes do meu municipio co teu, vinme rodeada dunha ducia de bexatos, que non paraban de voar rasantes, mesmo por riba de min. Por aquel entón comezou a despechar a néboa, un pouco, que xa se vía bastante ben. As eguas, ao venta-los bexatos, deron en coucear, en recuar, en rinchar, coma tolas, que non seguían para adiante, nin a trallazos! Cagueime no nabo de Lugo, e tamén en canto se me ocorreu. ¡Cómame nunca o demo, qué pasará agora! A única besta que non recuou foi a que se me aparecera no monte, a forasteira, aquela da albarda... Entón véuseme ao recordo que estivera xurando, arriba, na lomba da Serra, e decidín cambiar de tocata, encomendarme a Deus, pois co demo estaba visto que levaba as de perder. Din de berros: ¡San Soumede bendito, (Mamede), váleme, que de aquí non me deixan pasar! ¡Váleme, que veu o demo por min, e quere levarme ao inferno, sen confesión nin carallos!
Como non era quen de acordarme de máis santos, nin podía conte-las bestas, ocorréuseme poñerme detrás delas, para que non recuasen. Funas soltando, unha por unha; e zorregueilles cos ramais, forte, para axotalas polo camiño abaixo. Cando larguei as eguas, as nosas e mailo cabalo de Pachín, xa puiden descansar, algo, un pouquiño. De seguido, arrimei á beira do camiño a besta aparecida, a da albarda, que como non se alterou contei con baixar a cabalo dela, polo mesmo camiño.
Nisto, cando xa me upara na albarda, esquecida dos bexatos, volveu por alí o demo maior! Fíxate ben se non era o demo, que a dous pasos, diante miña, estaban tres lobos; grandes coma burros; quietiños, mirando á barreira e dándome o traseiro, ¡como se tal cousa, mesmo ríndose dos meus percances!
Daquela volvín a chama-los santos; e ata lles berrei aos lobos, que xa me volvera un pouquiño de fala. Medo colleron; fose a min, ou ao Mamede, que coido que sería ao Santo! ¿E a ti, Landriz, qué che parece, a cal dos dous sería? -Demandoume.
-¡Muller, iso non se pregunta! Coñecéndote, teño para min que a ti os lobos non che teñen medo; se acaso, cariño!
Amparo riuse, a cachón, e seguiu co seu relato, colléndome confianza:
-Entón volvéronse cara a min, a modiño, os tres lobos á vez; pero non lles debeu gustar a cara que lles puxen, que pouco caso me fixeron, e tiraron para o Miradoiro, dándome outra vez o cu e abanando no rabo, ¡con toda esa mala educación que teñen os lobos! De seguido afrouxeille o ramal á besta da albarda, pero a condenada púxose de costas e tirou cara á pedreira, como se quixese ulir o sitio onde estiveran aqueles lobos. Tamén eu tiven esa curiosidade de femia, e aló que nos fomos, ámbolos dous, para olla-la pedreira; xa digo, a besta e mais eu, que niso coincidimos!
Alí mesmo, de par da egua moura, déronme os ollos..., ¡nun cadáver! ¡Así Deus me salve! ¡Si, ho, xúrocho pola miña alma, que se é tan grande coma o meu corpo, igual non cabe pola porta do Ceo! ¡Un home, estrapallado naquela poceira, branco e vidrado da xeada! ¡Cómame o demo, o que faltaba, que nunca tal vira; ni vira, nin esperaba velo!
Aumentei no rosario dos santos, que tamén me acordei da Santa Mariña de Librán, e da Virxe do Carme de Vilabade, e do San Miguel da Braña, e do Ecce Homo de Montecubeiro... ¡Tódolos coñecidos, un por un! O que é acordar, acordeime de toda a Corte Celestial, que ata lle recei ao Lino e mais ao Cleto, como fai o señor Cura nesas rogativas do trono! ¡Éche cousa seria como axudan os santos, así, nos apuros, que eu resistín, e mais estaba de pé, que outros desmáianse por menos!
-¿Amparo, fixeches iso, todo iso, coa axuda dos Santos? -Pregunteille con certa sorna, con algo de sacrilexio, e que Deus me perdoe, pero a cousa era moi gorda, e se non a fago rabiar, rebento. Pero ela non se inmutou:
-Pois..., desde que estiven a ben co de Arriba, baixeime, dun brinco, e tirei cara á pedreira, para achegarme ao cadáver. ¿Ou logo, qué ía facer, que para deixalo así, non tiña con que arrimarlle terra, e para facelo coas mans, todo ao redor estaba teso, axeado? Agarreino por un brazo, que o tiña ríxido, coma un estadullo, pois aquel home estaba chantado na poceira, con aqueles vidros, e non fun quén de arrincalo! Menos mal que volveron os santos na miña axuda, que se me ocorreu ata-lo cadáver coas cordas que lles quitara ás bestas. Para iso empalmei dúas ou tres, e unha delas ateina á argola da albarda. Collín o ramal da egua, e, ¡arriba! Dese xeito fun arrastrando no cadáver, ata quitalo da poza! Despois arrimei a egua a un valado, e tentei de subir o corpo do defunto á albarda, para atalo con aquelas cordas, que se o deixaba quedar, esganifaríano os lobos, nun santiamén!
Precisamente ao subilo á besta foi o milagre, o principal, que daquela notei que lle latía o corazón. -¡Mil raios te coman, cánto tardaches en resucitar!
¡Alí na Serra, eu soa, xa ves qué plan! Despois da alegría daquela resurrección veume o desespero, ¡que nin me falaba o cadáver nin os Santos daban sinais de vida! ¡Fóranse! Pero Deus fíxome reparar no alento do defunto, que sopraba algo máis, apenas un sotelo de nada; así que carguei co petate, pero co xeo que tiña enriba, aquel morto esvarou e, ¡cataplum!, caeuse da albarda. Dixen eu, ¡agora si que te levou o demo, de vez! Pero non houbo caso, que ese tío é duro coma un carballo. Cando caeu ao chan, deu un laio, así que daquela tiven a seguranza de que a resurrección estaba consumada!
Cargueino outra vez, envolto no meu mandil, aínda que estaba mollado, ¡pero era o único paxelo que tiña á man! Ben amarrado nos lobetes da albarda, e cinchada a egua para que non se acarroulase, fun e descargueille unhas labazadas; ¡canto puiden, zas-zas! Varias, todas seguidas, de ámbolos lados. Si, ho, para espertalo, -explicoume Amparo, -para ver se resistía o camiño, polo menos ata as primeiras casas do lugar. Con aquelas labazadas, o cadáver coller colleu un pouquiño de cor, non moita; ¡pero de falar, nada, nin ai!
De seguido fomos baixando cara a Catatrigo, ao galope, que eu tiraba do ramal en vista de que as sacudidas da besta lle sentaban ben ao defunto; ¡tan ben, que ata se puxo colorado!
Pero cando cheguei a xunto da palleira de Pachín, volvín a falar soa: ¿Agora qué fago con este home? ¿Quen me vai crer; qué lles digo? Metín, deseguida, á besta, na propia palleira, e arrinquei un brazado de herba, da seca, para facerlle un xergón algo cómodo ao meu petate.
Baixeino da albarda coma quen baixa un saco de fariña, e tombeino alí mesmo, naquela herba, para que se quentase co seu rebufo. Aquilo non me pareceu abondo, pois o meu cadáver, aínda que xa resucitara, podía morrer outra vez, coa friaxe da lama que tiña enriba; por iso, e sen pensalo máis, fun correndo á miña casa, por un balde e por unhas trapeiras do tear, que as tiña por alí, nunha cesta...
Cando volvín ao pendello do Pachín, o meu home quedárase outra vez sen folgos; ¡mesmo coma un pego que se caese do niño! Entón arrinqueille a roupa, todiña, e collín auga do rego. Tirei dunha liga e prendín con ela un bo mañuzo de feo. Despois púxenme a darlle fregas no peito, coas dúas mans; ¡mesmo coma quen pela nun xabaril! Balde vai e balde vén, frega arriba e frega abaixo, freguei por todas partes, a conciencia, que nunca tan lavado se viu desde o seu bautizo! Con iso, o fulano espertou, ¡ben esperto! Tan esperto, que ao verse en coiros, e tremendo de frío, veulle a fala: -¿Quen son; onde estou? -Respondinlle: ¿Onde coño vas estar? ¡No inferno, non, ho, que no inferno non hai virxes!
Ata daquela nin conta se dera o tipo de que estaba en coiros, escarranchado e coa barriga para arriba, á beira das miñas zocas de empeña, ¡ben cravadas por certo, que anda que se lle dou unha patada en certo sitio, ese tío quedábase sen ferramenta...! Tapou a súa marfallada, que a tiña ben encollida a tal momento, pouco máis cá dun gato, coas mans, a toda présa, e tornouse de cu para min!
-¡Vaia, ho! ¡É ben certo que viñeches do outro mundo, que cando eras cadáver dódame o demo se escondías as túas partes! Ata non sei qué máis lle dixen diso, pero el, nin caso, que deu en roncar, coma un porco.
Arrinquei máis herba, un bo feixe, para facerlle unha camada ao abeiro, nun curro da palleira, e cambieino de sitio, ao roulón, que ata me deron boas ganas de darlle unha patada no cu coa punta daquelas zocas de empeña, pero tiven compaixón. A seguido envolvino nas trapeiras, e tamén lle botei abonda herba enriba, cun adral de cada lado para deixarlle un burato, que non se atafegase co bufo do feo. Desta maneira deixeino a levedar, ¡coma se fose o pan na artesa!
Despois diso fun ao Rego da Liñeira, e deixei a súa roupa, canta lle quitei, colgada nun castiñeiro dos de Saíme. Gardei as eguas, e botei por alí a albarda, xunto coas nosas. Rematadas aquelas peripecias, fun xantar á miña casa, ¡ben cansa por certo, pero coa conciencia tranquila! ¡Éche moi guapo iso da conciencia tranquila! ¿Sabíalo?
...
-Teño que recoñecer, -aseveroume Landriz, naquela altura do relato, mentres se lavaba as mans, tan meticulosamente que nin Pilatos-, que nunca tan atento escoitei a ningunha muller; así que non volvín a interrompela. Para entón eu xa tiña claro quen era o cadáver da Poza do Barro. E vivo e san que está ese tío, aínda hoxe, que fai pouco que falei con el; ¡pero o condenado sempre disimula que estivo morto, que nin fala diso me deu, nunca, e máis somos colegas, zoqueiros ámbolos dous!
Volvéndome á tal Amparo, pregunteille: -¿De todo iso non dixeches nada na túa casa, nin lle fuches polo Escobar, por ese Médico das Abrairas...?
-¡Maldito cousa! Dicilo era malograr a festa, pois, con tantos traballos que me deu aquel cadáver, eu tiña a curiosidade de ve-lo Fidel descalzo do pé e da perna, se acaso envolto naquelas trapeiras, chamando ás portas de Catatrigo, unha por unha, para pedir socorro. ¿E do Médico, qué che hei dicir? ¡Onde Amparo dea o seu amparo, ou onde dea fregas, sobran tódolos médicos deste mundo!
-¿Despois diso, qué pasou? -Pregunteille, que tamén a min me consumía a espera, e non só a ti, rapaz.
-¡Amodo, Landriz, -freoume, -non teñas présa, que se antes remato co conto, antes te meto nun saco destes! ¡Lémbrate que cho teño prometido! ¿Que coño ía pasar co Fidel? Pois que ese porco do diaño tiña o sono da morte, así que precisaba durmir as oito horas regulamentarias. ¿Non se di que son oito...? Eu funme co meu sobriño para axudarlle a tronzar uns cepos, que tiñamos un carro deles na eira, pero non nos deixaron rematalos, que baixou de seguida, a berros, atallando polos hortos, un neto de Pachín:
-¡Vinde, axiña, que hai un home en coiros na nosa palleira! Fomos quita-la herba das vacas, e atopámolo! Está preguntando pola virxe... ¡Di que lle deu unhas fregas unha virxe grandísima, máis cás dos altares!
-¿Que, qué máis dixo, desa muller..., desa virxe?
-¡Pois..., e desculpen o xeito de sinalar: Dixo que ten moita forza, moitísima; e que xura coma un arrieiro! Meu padriño di que foi a señora Amparo, vostede, que non pode ser outra! Aló na casa papamos un medo atroz, que ata a madriña se desmaiou. Coido que debe ser un fuxido, deses de Montecubeiro!
-¡Tranquilo, neno, que a ese fuxido xa lle descarguei a pistola, ben descargada, cun fachuzo de herbas, e nin con esas se lle disparou! -Díxenlle iso ao cativo, o primeiro que se me ocorreu, para quitarlle aquel medo cerval, que rilaba nos dentes.
Aló fomos, todos, sen présas, que me acheguei primeiro a Saíme, pola súa roupa, que aínda estaba pingando. Mentres, Pachín déralle uns calzóns seus, dos de baeta colorada, e tamén unha camisola. Envolvérano nunha manta da egua, e sentárono ao lume, na cociña. A nai de Pachín ata lle preguntou se el era o Capillo.
-Non, señora. Estéase tranquila, que lle sonlle de Montecubeiro. -Seica foi o que dixo.
Pero nisto, outro desmaio da señora Paca, que custou Deus e axuda convencela de que aquel home si que era un fuxido..., pero dos lobos! Entón o cadáver díxonos que saíra do Cádavo, da casa da Fogueteira, con noite pecha; e que recorda que pasou aquí por Librán... Do demais, tanta borracheira levaba, que se lle anubrou o entendemento!
...
-¿Acabouse o conto? -Pregunteille, timidamente, ao señor Landriz, en vista de que volvía a lavarse as mans, pero en silencio, cousa estraña naquel dentista amateur.
-¿Que conto…? ¡Canto eu diga sempre é verdade! ¿Que che parece, meu neno, o valente que foi aquela muller, aquela Amparo? Ser valente e mais ter medo, todo a un tempo, asemade, son cousas que andan a pares, como che pasou a ti, a ti mesmo, con ese dente. ¿Dóeche, agora?
-¡Si, señor; máis que antes!
-¡Pois non pode ser, que xa está fóra..., salvo que resucitase! Oes, por se acaso, ¿non será mellor que o gardes no teu paniño das mans, para que cho poñan algún día, Deus queira que lonxano, no teu cadaleito, para cando resucites, que para entón, con tanto boureo e coa cantidade de dentes que teño aí no horto..., daquela mal te vexo para resucitar co mesmo corpo que tiveches, ou sexa, coa dentame completa!
Din en rirme, e pareceulle mal, moi mal, ao señor Landriz, un home que contaba os contos tan serio que nunca se sabía se eran contos ou historias.
Á señora Amparo de cas Domínguez cheguei a coñecela tempo adiante, persoalmente, e desde logo era tal cal a pintara Landriz, ¡unha institución!
¿Quen foi o resucitado, o verdadeiro, de verdade? ¡Eis aí a cuestión! ¿Un tal Fidel, ou o propio Landriz do Fato? Aquel relato estaba demasiado ben sabido, con puntos e comas... En calquera caso, a súa anestesia foi total, pero pouco eficaz! En canto ao dente, téñoo gardado nunha caixa das pastillas da tose, daquelas do Dr. Andreu… Cando me chamen do alén, prégolles aos da funeraria que mo poñan na boca, para que tamén resulte incinerado, e vaian parar as miñas cinsas, ao completo, para xunto do meu cercis siliquastron.
¿Razóns para isto? Coido que está claro: Quero seguir en contacto coa miña terra, coas cousas da miña terra, ao completo; e de resucitado, cantarlle as grazas a Deus de pés nela. ¡Dixen!
-o-
Continúa en
HISTORIAS INTRA DA BISBARRA -III-
No hay comentarios:
Publicar un comentario