Esta é a portada da primeira edición
de
HISTORIAS INTRA DA BISBARRA
CASTROVERDE, POL E BALEIRA
-0-
2ª edición, en blog
-o-
PRÓLOGO DA PRIMEIRA EDICIÓN
Por Antón Fraguas Fraguas,
que daquela era o Cronista Xeral de Galicia
Lector amigo, Xosé María Gómez Vilabella quere que lle faga un prólogo ó seu novo libro. Non precisa o autor buscar quen fale da súa obra; se teñen lido outras, xa coñecen o seu estilo, o seu moi ben saber dicir as cousas. Agora trátase de “Historias intra da bisbarra Castroverde, Pol e Baleira”.
Non desprende os amores á súa terra, e na hora de folgar fai un novo itinerario, e vai dar unha volta por un ou por dous, e tamén polos tres concellos da Baleira, Castroverde e Pol. Ten discutido letras e formas dos nomes; ten razón e xa non discute máis. Agora vén ás historias, e denantes, como de historias se trata, lembra que Pardo de Cela, ben, a cabeza do Mariscal, dixo tres veces Credo despois de separada do corpo. O autor do libro fai unha a modo de ladaíña das súas crenzas; semellante credencial de participante, a perpetuidade, das tradicións apoiadas nunha realidade máis ou menos lonxana que viven na literatura oral que nos presenta Gómez Vilabella
Son trinta e cinco secuencias, que comezan cunha fada, pero unha fada encubridora. A Fada Berlina e o Moscoso ten o encontro dos encubertos. O vello señor de Altamira trae un novo aparello para descubrir as figuracións, lonxe, moi lonxe. O antigo cacique quer facer unha estampa de castigo, e a vara máxica vai encubrindo as fraquezas humanas e descubrindo historias pasadas. A fada ten a súa morada no oco dun castiñeiro, unha árbore que non ten máis que tres ramas verdes e tres grosos podricos. Ó redor da fada está o misterio, que por tratarse dunha comarca moi coñecida do autor non podía esconderse para vivir apartada do esconxuro. E así vive para desempeñar a súa protección ós veciños contra o poderoso señor feudal.
Afloran nestes relatos os dicires poéticos, e os relatores, que poden ser de fóra pero afincados aquí, contan con gravidade o sucedido. Están no libro as trinta e cinco estampas de relatos que sucederon polo menos no maxín creador, amparado por fondos dicires dos encantos, ben encantados, que viven en cada folla do libro. Gómez Vilabella ten patente literaria para contar as historias que foron desenroladas no mundo físico da súa comarca, ou creadas tomando un punto de referencia, inda que non sexa máis que un topónimo ou unha festa popular como “O defensor do galo” na corrida, manifestación teatral da comarca. Pero o tema é sempre ponderado e pode mostrar unha historia tan curiosa como “As campás de Montecubeiro”, relato contado por o señor Xerardo de Cepomundín, home que tiña sona de ser mal falado, e séntanse xunto ó freixo de Reigosa para desenrolar o longo proceso da fundición, e como escorrentan os tronos tocando a grande, que é a mellor para tornalos.
Gómez Vilabella recubre con saudosas historias románticas a vida sinxela da moza que coida dos muíños de Mosteiro, ou as de “Mingos da Pumarega e Leonor, a neta da Marquesa...”, que promete marchar co seu mozo se ten que fuxir porque lle acirran os cans e disparan contra el unha perdigonada.
Cun garboso estilo literario propio conta minuciosamente as trinta e cinco historias das terras da comarca lucense dos concellos veciños da Baleira, Castroverde e Pol. Quédanlle noutra libreta outros tantos guións de misteriosos enredos: os encantos, as boas e as malas fadas; a luz na descuberta da mañá, no agro e no val, ó encontro da beleza das paisaxes nas encostas montesías, cando sobe a néboa para os curutos; o risco milagreiro e o fino cantar do vento que anuncia bonanza, ou as fortes enchentes cando zoa cun bruído seco, que vai dobrando as copas das árbores nas vellas carballeiras... ¡É a historia da voz na fala do tempo!
Santiago, véspera da Candeloria do ano bisesto 1992
-o-
CASTRO VERDE, máis coñecido por CASTROVERDE desde que alguén tivo a ocorrencia de xunta-las verbas; se cadra, algún envexoso, para atenuar o seu verde!
POLLUX, ou POLUX, máis coñecido por POL desde que aos cristiáns lles deu vergoña esa procedencia pagá.
VALEIRA, máis coñecida por BALEIRA, topónimo no que se equivocan os meus coetáneos pois esta VALEIRA dos vales, do Eo, do Neira, do Martiño, e doutros menores, non está oca nin baleira. Daquela, de baldeira, nada, en absoluto!
Se nesta bisbarra non estivo un paraíso terreal, un deles, entón será cousa de crer que Deus esqueceuse do que fixo, tan ben feito.
Estas historias non son Historia, desa de “texto” quero dicir, pero están subxacentes nela..., porque son intrahistoria! Oínas, gustáronme, recollinas, e nalgunha incluso fun actor secundario; oínte, creo que se di. Con mitos tales, con personaxes así, con comportamentos destes, os países, e quen di un país, unha bisbarra di, van collendo forma e textura; ¡medran! Cando menos, collen sona, que en algo e por algo empezan os fíos da cultura!
Creo na intrahistoria dos lugares, das bisbarras; e na idiosincrasia da xente singular, pois, para ben ou para mal, influíron no ser e no actuar dos seus coetáneos.
Renego desa Historia que foi escrita sen reflectir os contextos, sen expresa-las circunstancias nas que tiveron lugar os acontecementos, polo menos os salientables.
Creo no humor galego, na sutileza galega e na prudencia galega; o que non quere dicir que aquí non se críen tolos a esgalla. Coido que estas virtudes, ou polo menos os ingredientes principais das mesmas, véñennos de lonxe, xa dos oestrimnios, máis aló dos celtas, e foron saturadas, principalmente cun rustrido de sangue suevo.
Á parte de como fose o carácter, a idiosincrasia daqueles castrexos, ¿de que outro xeito podían reaccionar naquel ámbito lugareño, limitado, de rueiro, fronte ás avalanchas multitudinarias, xeométricas, uniformes, dos romanos? Téñoo claro, salvadas as distancias: Caracoleando, enterrando o pico; profundando, que dixo alguén. ¡Facéndose gallaécicos de adopción, pero cada vez máis oestrimnios de concentración, de filosofía! Aqueles entregos coceron nunha ola de alta presión, que así saíron, que así saímos!
Despois diso, incardinados na cultura romana, polo menos no seu aspecto externo, no da historia oficial, a principios do século V viñeron os suevos, e non por casualidade senón cun foedus, cun pacto de por medio. Viñan lanzados, rebotados, fuxindo dos seus veciños, e arraigaron por culpa desta fisterra tan verde e tan húmida; unha fisterra parsimoniosa, acolledora, de bos pasteiros! Nas súas exploracións, ¿ou é que non tiñan espías?, descubriron que estas terras acaíanlles ben, coincidindo, polo menos na súa facies, na aparente, coas que tiveran que abandonar por presións de mala veciñanza, por Europa arriba. A xente de por aquí, refundida pero singular, coincidía, e moito, coa filosofía pastoril, coa súa; ¡unha cultura maiormente do vacún!
Creo, pois, nun pobo que, no intra, é de tan pura raza que non se parece, ou pouco, ao circundante, poñendo ese circundante bastante cerca polo Leste, e algo máis lonxe polo Sur.
A todo isto, ¿que é este intra? ¡Nin cho sei! Quen o sabía era Xosé Ramón Fernández Oxea, aquel Ben-Cho-Shey. El afirmouno e demostrouno, pero, daquela..., ¡daquela tiña unha sobriña tan guapa, tanto, que me distraín, ollando para onde non debía, así que estiven pouco atento ao ilustre! Por consecuencia, quédame o da Cega, ¡cheiralo! Só sei dese “intra” que ten dúas manifestacións, por certo igualmente sobranceiras:
Cara a dentro, a saudade, que é esa cousa tan sutil e tan íntima que apenas logrou aprehendela Piñeiro naquela concentración súa insuperable, eremítica, da súa cela, da súa mesa camilla; e cando quixo expresala, despois de inxentes esforzos de reflexión metódica, describir describiuna, que escribiu moito encol dela, e con certa aproximación, pero iso é tan inapreixable que, de tanto palillar, quedáronselle os dedos no ar, facendo mímica, ¡para tentar dicir todo aquilo que as verbas se negan a expresar!
Cara a fóra está o noso humor; ese humor tan noso, tan..., enguedellado, que o propio Celestino Fernández de
Nin Piñeiro, de cóbados na súa mesa, nin Fernández de
En definitiva, creo, pois, nesas cousas cativeiras que pasaron, ou que sería guapo que pasasen, e que nos foron conformando, así de complexos, así de profundos, ¡así de inimitables! Cunha moral un tanto anfibolóxica, pícara de forma, pero excelente de fondo, ¡que ben quixésemos saber transmitila aos nosos herdeiros!
Aborrezo dese humor que andou por aí, e que se cadra aínda perdura, cultivado por señoritos que fixeron, ou fan, contos graciosos, ríndose claramente do galego. ¡Do galego e dos galegos! Non o sei explicar mellor, pois eu, coma a Cega, ¡non o vexo, pero chéiroo! Simplemente iso, que non é pouco!
Creo, pois, nesta Galicia que sobreviviu grazas aos seus rueiros.
Daquela, Creo nunha suma, nunha polifonía e nunha policromía tan grandes, tan polinómicas e tan polifórmicas, que coido estamos maduros para enfrontarnos ao XXI con tódolos honores, por informático e por clónico que se presente.
Por último, aprendín de Bóveda, dos seus razoamentos, que hai que comezar por coñecer a terra... Se mo permitides, engadiría, modestamente, que a segunda lección é a da súa intrahistoria, os seus malditos, os seus ninguén, os seus antiheroes, esa xentiña miúda que nos legou os seus dicires, os soños e mailas traxedias do seu vivir cotián, pegadiños ao terrón; esas ledicias inxenuas, ese humor íntimo, pero á vez, transcendente. Todo isto, parecendo pouco, évos moito, moitísimo, pois é tanto como dicir, a súa alma máter, ¡a nosa alma máter! Os próceres, os talentos, os heroes, aqueles que son, ou se teñen, por grandeza, eses non fan Patria, nunca a fixeron, pois o peixe grande vaise ao mar, ás augas salgadas, sen decatarse de que no mar esvaécense, engúrranse, que alí mandan as baleas; ¡as baleas, e se acaso, as sereas!
¿Deste libriño, qué? ¡Ah, si, esquecíaseme explicalo, comentalo, presentalo! Non é un libro senón un suspiro; afellas que si; polo menos non é deses de ler liña a liña, que este haberá que lelo máis ben entre liñas: vén a ser unha fiestra que mira ao Norte, ao Norte da miña vida, ao Norte do meu país. ¡Ten frescura por iso, porque mira ao Norte!
-o-
O Rego dos Lagartos
As bruxas da Corte Vella
Réditos en millo
O Xigán de Cellán
A cerdeira do Castro de Trasín
Os pretendentes da Cadegunda
O defensor do galo
A capela de Hermunde
O Paio de Sampaio
Os amantes de Martín
As tres avemarías do Paulo
As xemelgas da Meda
Don Sebastiâo..., en Luaces?
¡A cata-lo trigo!
As onzas da Cardona
Unha lección de dereito político
As campás de Montecubeiro
A muiñeira de Mosteiro
Tareixa do Páramo
Paseante en cortes
Mingos da Pumarega
Segando por Castela adiante
María Manuela de Caraño
Outra de zoqueiros
O carboeiro da Marronda
O mel da Braña
Nenos de encarga
María dos Quintos
Masón antropomorfo
¡Coidado coas metáforas!
O defensor de Oviedo
Afonso da Cordeira
Parrafeos ensaiados
Tres melloras..., e cada unha de dous terzos!
Mirando atrás sen ira
-.-
Dedicatoria
-.-
oOo
O Rego dos Lagartos,
que nace en Montecubeiro, e morre, precisamente, en Pena.
A lenda da Fada Berlina e mailo Moscoso do Castro Verde, séxase, do Señor do Castrum de Vallis Viridis para máis precisión, foi desta maneira, que así ma contaron os vellos do lugar, e con máis detalle cá ninguén un señor de Toldaos, descendente daqueles xudeus fuxidos de Toledo, ou máis exactamente, fuxidos daquela raíña que pretendeu axotar aos xudeus, e de paso,“domar e castrar” aos galegos, pero esa historia, por brevidade, quedará para outro día.
O conde Osorio de Moscoso, señor feudal do Castro Verde, ou do Verde Castro, que tanto monta, fora ás guerras do turco co señor don Juán de Austria, onde pasou tres anos e tres meses e tres días. Cando volveu delas, que o fixo por Italia, soubo dun tal Galileo, un sabio que inventara un telescopio de larga mira, e como era Conde de Altamira..., tívose por aludido! Así que mercou aquel aparello a cambio dunha gumía que tiña as cachas de nácara, con cinco diamantes mouros, en cadansúa, que mesmo parecían os lunares dunha odalisca daquelas de Turquía!
Chegado que foi a Sobrado do Picato estirou aquel anteollo tan antollado, e daquela mesmo viu, ipso facto, á distancia, ao seu Bispo, que a tal intre tomaba o sol na fiestra do seu pazo, en Lugo, pretiño da catedral. Iso gustoulle, moito, pois mentres o Bispo se soleaba de cara ao Nacente, de cara ao Camiño de Castela, de cara a Roma en definitiva, non conquería terreos no seu país, ¡nin preiteaba por eles! Pero, despois diso, levado da nostalxia, e por natural curiosidade, ocorréuselle, ¡que unha mala ocorrencia tena calquera!, botar unha visual cara ao seu feudo de Castroverde: ¡Oh, Deus! A súa muller, gobernadora en ausencia súa, estaba de parola..., ¡coas saias venteadas, revoltas, aló arriba, na carballeira da Lomba. ¡Nada menos que co Capelán - administrador do seu propio castelo...! Levado de cen mil diaños, ou de máis aínda, picou esporas, rebentou dous cabalos, e a mediodía plantouse na Praza do Rollo, chamando a berros pola súa dona, por Ermelinda da Pena: (Ermelinda = Escudo do deus Tiwaz)
-¡Que baixe esa muller maldita! ¡Búsquena onde fose habida, desde aquí aos infernos; e que a suxeiten coas cadeas dos meus escravos, estes turcos que traio comigo, a esta nogueira, coma ela caída, que semellante lurpia non é merecente do rolo plebeo! ¡Que ninguén lle chame, nunca máis, Ermelinda! ¡Felona, máis que felona! ¡Galiña, máis que galiña!
Baixouna, a empurróns, un adiantado daqueles viláns, e despois pregou os gonzos e rendeu a bisarma, ledo, dobremente ledo, por aquel servizo, por aquela desfeita señorial. O sicario do Conde cadrouse, cerimonioso:
¡Aquí a ten, Señor! ¿Que facemos agora, qué manda a Súa Señoría?
-¡Busquen ao verdugo de aqueste señorío! ¡Presto...! Ou mellor, non, que con estes cans lobeiros, cruzados na Turquía, será a mellor xustiza que eu faría! ¡Outro si digo, que se ela se defende, encima do que vin, dareilla en premio ao bufón do meu castelo..., que aquí está, que comigo veu, chagado dese mal incurable, do africano. Se pon resistencia, que a tiren desde a pena máis alta das penas de Pena; e que a esperen debaixo os lobeiros de Turquía! Servos do meu Castro, ollade aquí, que ides ver o que aprendín na mourería, pois alí as mulleres son honradas, honradas e decentes; tapadas por arriba e por embaixo, desde o veo ao refaixo, como lle compre a unha muller honesta..., pero esta non o é, e se o é, non o está, que demostrado queda, e para máis sacrilexio, co Capelán do meu castelo!
Ocorreu que ante aquela monstruosidade da xustiza oriental do conde Osorio de Moscoso tremeron os castiñeiros daquel souto que faldreaba o seu castelo. ¡Nunca tal escarmento as súas follas viran! Por iso espertou, sobresaltada, a Fada Berlina, que durmiñaba a tal momento no oco dunha castiñeira de tres podricos que malamente sostiñan tres pólas verdes... Cando lle dixeron quen era a axustizada, e qué clase de xustiza se facía, apañou a súa vara dos milagres, e aló se foi, correndo, á Praciña da Nogueira.
-Por Deus e por Santa María, pídolle a palabra ao noso cabaleiro, que tan vitorioso retorna desas guerras coa mourería; e nesta palabra, unha soa verba eu dicer querría: ¡que me cambie Vuesa Mercé ese anteollo! Tróquemo por esta variña, que deste xeito, azoutarme, desde o seu cabalo, se quixer, podería. ¡Fágao, non se prive!
Respondeulle o Conde ao bravo, con ira mal retida, máis alterado, máis aínda, pola intromisión dunha fada belida:
-O meu catalexo é de vidros en forma de prismas; o meu catalexo serve, ¡ata de noite!, para ve-lo día. Este aparello sempre verdades captaría. De cerca e de lonxe, de noite e de día, con este rastrexador non hai muller perdida, que de estalo, eu, ao momento, o sabería!
Retrucoulle a Fada, co mellor, co máis convincente dos seus sorrisos:
-Con esta vara santiña, coa miña, que en Bolaño, nos tempos idos, paseina polos mantos de San Martiño e de Santa María, non hai milagre que Vuesa Mercé, Señor do Castro Verde e Conde da Altamira, facer non podería. ¿Quere comprobalo? ¿Prácelle?
Pero o Conde refugoulla:
-Esa vara, muller garrida, que é de abeleira xa o sabía; e outra cousa que non sexan abelás, dar non podería.
-¡Depende, meu Señor! Esta vara, nas miñas mans, era cousa bendita, mais agora que son pecadora a súa forza milagreira para min está perdida, e ben que o sinto!
-¿Como é iso, muller belida? -O Conde, cadora máis intrigado e máis sorprendido.
-Pois..., porque perdín a graza..., en aqueste mal día! Así que, azóuteme con ela, a pracer, Gran Señor, que merecido llo tería..., eu mesma! Antollóuseme verlle a barriga ao Capelán da Súa Señoría..., e daquela preferín verlla de día, que por iso fomos á carballeira da Lomba, aló arriba, cando máis pegaba o sol, onde máis luz había... Despois pasou..., o que pasar non debería! ¡A soidade, meu Señor, que hai que vivila para sentila, afuracando aló por dentro..., que de aí nos vén a lascivia!
Moscoso estourou de carraxe:
-¿Contigo, contigo tamén, miña loura querida? ¿Contigo, que eras unha fada santiña, que se nunca nada che dixen, foi simplemente porque non me atrevín? A este pillo heino colgar, eu mesmo, por onde pecar soia, da trabe máis alta, nesa torre da vixía! ¡Eu mesmo..., agora mesmo!
A Fada Berlina devecía coa insistencia, coa porfía do seu avogamento; así que daquela botoulle imaxinación ao asunto, canto levedo puido reunir:
-Non fará Vuecencia tal cousa, que xa sinto latexar a cría..., e iso que só estou preñada..., dun día! Cousa de fadas, ¿sabe? Outro milagre..., dos desta variña!
O conde Osorio algo de corazón tiña, pero tíñao debaixo da coiraza, ¡debaixo da súa coiraza e da súa carraxe!
-Muller garrida, miña Fada Berlina, loura coma do trigo as espigas, sendo así non te apesares, que terás en min un pai para esa criaturiña; ¡e máis agora, que viúvo quedaría!
-¿Vuesa Mercé, viúvo? ¡Non me faga rir, que a pecadora son eu, pois a súa dona élle pura...! A máis pura desde aquí á terra da mourería..., que xa son leguas!
-¿Como dis; pura esta impura? ¡Se con estes anteollos a viras, tal e como eu a vin, refocilándose co meu Capelán...? ¡Impura, felona, muller perdida, Ermelinda da mala vida!
-Meu Señor, achántese e descúlpeme, que errare humánum est, pois dona Ermelinda ben me viu, a min, a min mesma, que son a Fada Berlina, vasala súa, desde as ameas de vixía deste castelo, cando eu, co seu Capelán, refocilado había... ¡E ben me roñou, tan pronto como estivemos de volta! A min desterroume..., que por iso me ía..., condenada, para que no oco máis podre dunha castiñeira viva...; por aló adiante, alén das agras de Bolannio...; e a este Capelán, que aquí o traen os seus Tenentes cargado con cadeas..., ordenoulle retirarse ao Podriqueiro, na Ínsua das Cavozas..., de anacoreta por vida! De todo isto, Señoría, da xustiza que fai a súa dona, testemuñas no seu castelo, Vuesa Mercé, se quixer escoitalas..., ben delas atoparía! Pero aquí estamos falando de máis, que todo consistirá en que a Súa Señoría me troque ese anteollo...; ¡cousa de nada, un instante!
-Xa que insistes, ten conta del, muller pecadora..., mentres che crebo no lombo esta vara, precisamente a das túas marabillas!
...
-¡Téñase, cabaleiro, e pare de zurrarme, que xa estou moída, que abondos paus, en descarga da súa saña, o meu lombo levaría! Colla outra vez este catalexo, ou como diaño se chame, que das miñas mans ás súas pasaría; e con iso mire, vostede mesmo, cara á Lomba, como desde o camiño adoitaba... ¡Mire atento, por un intre! ¿Que ve, agora? Diga Vuesa Mercé, dígao; pero diga a verdade..., por fea que resulte a súa conduta!
A pícara da Fada, facendo que o apalpaba, trascanteou os prismas, aqueles espellos do interior do aparello, con tal arte e con tal encantamento que ninguén se decatou da súa manipulación. O Conde, ao volver a collelo, en apuntando á Lomba renegou:
-¡Deus, qué vexo! -Moscoso tremía coma unha vara verde; e non paraba de facerse de cruces coa man esquerda. -¡Señor, perdón e clemencia! Vexo..., os meus pecados; vexo as miñas violencias..., coas princesas daquel Imperio de Nicea...! ¡Este aparello está maldito!
Aínda ben non o dixo, arrebolouno contra as murallas graníticas do seu castelo, con tal brío e furor que aqueles anteollos quedaron irreparables, feitos mil anacos, tantos, que ninguén foi capaz de recompoñelo, nin sequera o Armeiro de Pena, co armante que era!
A Fada, co seu obxectivo logrado, destensada, soltouse a rir, a cachón, pero con sarcasmo, ferinte, feita unha hidra vingativa, séxase, unha mala fada:
-¿E Vocé, cun aparello traidor, coidaba que a verdade allea vería? ¡Quédese aquí, e que sexa noramala, no castelo do seu castro, señor Osorio de Moscoso, Conde da Poucamira; quédese con esta dona inmerecida, que eu, no entrementres, co seu Capelán, con este pecador, con este marón, con este amigo tan boíño e tan servizal, que o levei enganado á Lomba..., camiño do Podriqueiro desterrada iría!
Coa mesma, botouse a andar, e de paso dábase golpes de peito, ¡canto podía! Pero o Moscoso detívoa para que escoitase a súa decisión, a súa sentencia:
-¡Non tal, voto a bríos; agarda que che diga, que eu ordeno e mando neste castelo, aínda; e tamén no seu alfoz! Polo agradecido que che estou, pódolle dar unha capelanía..., incluso á barregá que aqueste Capelán tería!
-Iso será por aló, na súa mourería..., que nós, ao Podriqueiro, de foreiros, por vida de tres Reis, que é o usual, viviremos; en paz e santa ledicia! Agora, co lume da verdade aceso, meu Capelán, que xa estás sen grillóns, úpame ás ancas do teu macho trotador, para que fuxamos desta inxustiza, desta vergoña feudal..., e por ende, anacrónica!
A tal momento o Conde xa estaba mansiño, así que incluso lles botou unha beizón:
-En paz ide, entón, e considerádevos de por vida perdoados. ¡Pero no Podriqueiro, de foreiros, eh! Ítem máis vos digo: Coa túa beleza sen par, e coa barriga pecadora deste Capelán, conxuntados nesa fraga, dádeme oito ou dez fillos, que os precisarei para cando ás guerras da Berbería este Señor volvería, que daquela necesitarei lanceiros..., altos coma castiros!
A Fada, outra vez seria, seria e altiva, para rematar o seu papel con certa dignidade, da mellor maneira posible, desafiouno:
-Fillos teremos, Señor, que encetados están, pero os nosos, se cabaleiros devirían, antes que convosco, á Mauritana irían..., así sexa de cameleiros!
Velaí, miñas donas e meus señores, como unha fada boa da verdade fixo mentira, ¡e á viceversa! Pero a luxuria, transferida naquel troco dos instrumentos, deixouna vulnerable, ¡máxime sen a súa vara milagreira!
Para os que queiran afondar na historia da Historia, séxase, na historia intra, tal que esta, haberá que dicirlles que daquela fada descenden tódolos que do Podriqueiro foron, pero non descenden propiamente do Capelán do castelo, que o matou un raio, ¡por castigo divino!, daquela mesmo cando fuxían do Castro Verde. Enterrárono no mesmo sitio onde morreu, precisamente por cerca das penas de Pena, nesa encrucillada dos camiños, e segue penando, aínda hoxe, en forma de lagarto. ¡Penando e fornicando, que por iso se ven tantos lagartiños naquel rego, no dos Lagartos.
En canto aos fillos da Fada Berlina, que ela si que se retirou ao Podriqueiro, din as malas linguas que todos se pareceron ao Moscoso de Castro Verde, que quedou dela seducido, e que a visitaba unha vez ao ano, polo San Martiño, cunha recua de bestas, para levarlles o compango aos parentes, e de paso..., de paso que pasaba, consolaba na Fada! A vara dos milagres xa non os facía, pero o caso foi que cantos máis porcos mataban no Castro Verde, máis Moscosiños nacían ao Podriqueiro. ¡Cousas, misterios da vida!
Dona Ermelinda da Pena, que non de Pena, tamén penou, que se volveu fea, ¡coma unha curuxa! Hai quen conta que se retirou ao mosteiro de Moreira, e daquela empezou a esfarelarse, tanto, que ata lle saíron vexigas bobas. ¡Avellentouse de mala maneira, que nin aos trinta chegou! Por iso, precisamente por iso, son tan famosas as penas de Pena, que polo demais, co escarmento de dona Ermelinda, as mulleres desa parroquia nin casar querían, que lles entrou o apego á virxindade. Foi tanta a sona da súa virtude, de alí en diante, que se houbese mulleres abondas, ningún home desta bisbarra noutro lugar casaría. Aquilo tamén tivo que ver coa afección da xente de Pena pola música. ¡Outro misterio da vida, da vida virtuosa!
O conde Osorio de Moscoso, tamén segundo as Crónicas, casou en segundas cunha muller dos Castro de Monforte, condes de Lemos, e por tanto, parentes seus, próximos, da que tivo un fillo e mais unha filla, pero nunca foi feliz. Deste home tamén se sabe que se retirou ao convento do Monte Cubeiro, que de chamarlle Santiago ao cenobio, pasoulle ese nome á capeliña de Foxos, quedándose no convento coa advocación do San Cibrao, un santo que, coma el, tivera que ver cos mouros... Foi, fíxoo, precisamente en fe dos remorsos que lle quedaran por haber matado un cento deles, na Turquía, amén doutros pecados secretos, ¡tan secretos que non se deben contar, e aquí, nesta cartilla das virtudes locais, menos aínda! Tivo unha vellez lacerada, tan lacerada que nin os cans o querían lamber. Daquela a súa filla, Petronila, tida coa Castro de Lemos, fundou un conventiño no lugar coñecido como O Barreiro, que era famoso pola bondade da súa fonte, e con aquela auga laváballe as chagas ao seu pai, pero, ¡nin con esas!
Ao Barreiro aquelas monxiñas tiñan medo de noite, para ir e vir, pois alternaban entre elas no coido do seu protector, do Moscoso, e iso que tiñan na súa capela unha santa gardiana, Santa Petronila, ben milagreira por certo, pero como todo ten arranxo na vida, e máxime habendo poderío, aquel señor do Castro Verde, que tanto sabía de pecados e de pecadores, mandou facer, precisamente onde está hoxe a Cruz da Granda, un cárcere, de fortes cadeas, ao que ía parar calquera veciño con tal de que lles mirase para as canelas ás monxas do Barreiro. Así que, con esas, o purgatorio do Señor da Poucamira estaba en San Cibrao; no Barreiro, o Ceo das monxas; e na Granda, o penal daqueles vasalos mullereiros...., ¡como que se iniciaran nos bordeis de Turquía! ¡Misterios da vida, outros!
¡Que cousas pasaban daquela! ¡Claro, como non había televisores, a xente dedicábase a pecar coidando que ninguén a vía!
¡Que cousas pasaban, repito e constato! Certo, pero as de hoxe tampouco son miúdas... A diferenza está en que as de hoxe veñen das outras, e non ao revés, que se chega a ser do revés do revés..., íamos apañados!
A xente da nosa bisbarra sempre fala das malas fadas, ¡pero é que non coñeceron á Fada Berlina! Eu recomendaríalles que se dean unha volta polo Podriqueiro, preferible en noites de lúa clara; despois que almorcen en Pena, ¡pero con alegría!, e seguidamente que durman a sesta, coa barriga para arriba, nese Rego dos Lagartos!
-o-
As bruxas da Corte Vella
O conflito coas bruxas da Corte Vella, que ese é o nome dun lugar incrible e inesquecible da parroquia de Martín da Baleira, rematou en Castroverde daquela que San Martiño, o de Dume, aquel que foi titor do príncipe Miro, volveu por Bolaño, que entón chamábase Xivil, ¡Xivil de Bolannio!, pois o nome do lugar cambiouse cando permutaron esa pradaría por un castelo que había en Lugo, por xunto da Porta da Feira...
Esta historia foi discutida, moito, naquelas ruadas invernías de cando eu era rapaz. A min chegoume, e copieina, dun manuscrito que me emprestou un vello amigo, un mestre, coma min, daqueles do “ferrado”, que llo devolvín a toda presa despois de transcrito do meu puño e letra, pois aquel señor esixiume esa presteza xa que, segundo as súas verbas, tiña que reintegralo ao anterior posuidor. O miolo do asunto está en que a historia é certa, que iso é o importante, ¡veña de onde veña!
Foi o caso que daquela, no tempo dos Concilios de Lugo, as bruxas destes condados andaban anoxadas porque se lles deu en coller zuna, e todos eran a botalas desta bisbarra, desde Penamaior ata Meira, pasando polo Couto de Monte Cubeiro e por Arcos dos Frades; ¡quere dicirse, de convento a convento! Os curas, co hisopo da auga bendita; e as mulleres de ben co seu rosario, dálle que dálle, conta vai e conta vén! Sempre esconxurando nelas: Que se, “¡Meigas fóra!”, por aquí; que se, “¡Meigas fóra!”, por acolá. ¡Todas esas macanas das mulleres que se tiñan por honradas!
En vista da situación, aquelas bruxas retiráronse ás montañas, e deron en buscar un campelo para os seus balbordos, que estivese abeirado, onde ninguén as puidese ver nin oír. Primeiro tiveron o seu convento de misas negras na Corte Vella, que de aí lles vén tanto o nome como a realeza, pero entre o que pasou no río Eo, e maila praga dos merlos, os frades de Meira víronse negros, ¡por dentro, claro!, para conter a invasión das súas namoradas. Esta foi a causa de que no Eo se teñan visto troitas de pé, ¡ben gordas e lustrosas!, pois iso procede de cando aquelas bruxas tiveron a súa capital na precitada Corte Vella.
As condenadas, para disimular o seu namoramento, e que os frades non as visen en coiros, collían forma de troita; e así, cando os pescantíns lles ían aos frades coa ganchada diaria, ¡para almorzar na Coresma!, que seica era un costume que lles viña de Cîteaux, ese convento orixinario onde San Bernardo citaba aos frades para observalos, ¡ás veces daban en xemer na tixola! Iso pasáballes ás que se collían coa man, que daquela non lles dera tempo para vestirse, pois as do anzol, esas, ¡nin picaban!
A vinganza das bruxas da Corte Vella, ante o cabreo dos frades, foi disfrazarse de merlos, ¡e paparlles as cereixas que lles tiñan reservadas os seus foreiros de Santalla de Piquín! Con isto, nin que dicir ten que os frades perderon a pouca paciencia que tiñan, ¡tan afeitos que estaban a mandar! Reuníronse en Cabido, xa que podían pasar sen troitas, pero..., ¿o das cereixas? ¡Sen cereixas, en Meira, liberanos dómine!
¿Poñerlles espantallos aos merlos? Non, que iso non servía con aquelas merlas, segundo dixo o Padre Exorcista, que tamén facía de Mestre Filósofo. Entón habería que utilizar o hisopo, xa que era o único remedio coñecido dos frades. En vista do caso, catro freires, dos máis vellos, dos que xa non caían na tentación da luxuria, presentáronse na Corte Vella levando, ademais dos hisopos, dous pipotes de auga bendita, cargados nunha mula..., ¡por aquilo de que as mulas son virxes, que non conciben! Deu resultado, abofé, pois incluso aos merlos lles entrou a colite. Non obstante, cando volveron os frades polas súas cereixas, ¡alí estaban, en Santalla, de novo, aquelas merlas, máis burleiras que nunca! Estaba visto que os efectos da auga bendita íanse nada máis secarse a última gota, así que, ¡outro Capítulo en Meira!
Despois de moito filosofar, tiraron esta experiencia: Que o hisopo era remedio necesario, pero non suficiente. ¡Iso probábase pola maior! Suficiente sería ter en camiño da Corte Vella unha recua de mulas, con pipotes de auga bendita a reo; ¡pero non había mulas suficientes, que as levaban para arar en Castela! Diso non saían, que nin tempo lles quedaba para misar, ata que falou un leigo, daqueles que tiñan voz pero non tiñan voto. Persignouse, e deixárono opinar de contado, en vista da esterilidade dos frades:
-Pois..., e pois..., ¡a min paréceme que sería cousa de que o Eo baixase, sempre, coa auga bendicida!
O Abade medio se cabreou:
-¡Cala, zopenco, que ti es un leigo; e tamén o es en bruxas! Vante namorar...; ¡como hai Deus que si!
Pero nisto, que estaba alí o Frade Administrador, que xa volvera de Valladolid de levar os cartos das bulas da última Coresma, e non lle pareceu de mala administración a proposta do Leigo.
-O malo desta receita é que, para estar bendicindo na auga, a cotío...; quere dicirse, para bendicila in saecula saeculorum, aquí, hoxe en día, somos poucos; ademais diso está que a auga só se pode bendicir o Sábado Santo... ¡Iso, iso; xa o teño, irmáns! ¡Santo; ten que ser un Santo!
O prior debeu pensar que aquel comendatario collera unha insolación aló por Castela:
-¿Que dis, irmán? ¿Toleaches?
-Padre..., ¡é moi sinxelo! ¿Quen lle parece á Súa Paternidade que debe ser o avogado das cereixas? Non mo diga vostede, que xa o sei: ¡O Patrón das cereixas é San Bernabel! ¿Non ve que lle facemos a festa o once de Xuño, e a partires diso maduran as nosas cereixas? Ademais eu seino pois aló no Suegos de Pol, onde tamén cobramos rendas en saco, desde que lle fixeron unha capela ao San Bernabel, as meigas de por alí sonlle..., ¡encantadoras!
-¿Iso é certo, irmán?
-¡Non ve con qué cara llo digo! Se lle facemos un santuario ao San Bernabel, cerca do río Eo, ou dalgún dos seus afluentes, poñéndolle de condición ao Santo, no trato, que nos pague en auga bendita, daquela...
-¡Xa o teño, irmán! ¡En Fonteo! –Exclamou o Gran Bernardo, que se daba de listo.
-Repare a Súa Paternidade que os foros de Fonteo son do convento dos nosos irmáns de Penamaior... ¡A tan arriba nós non chegamos!
-¿E pois logo...?
-Aquiétese, de contado, que tamén se me ocorre a solución diso: Coido que o santuario que lle fagamos ao San Bernabel non debe estar no mesmo Eo, senón máis ben nun lugar apartado, ¡para que non o saiban os de Valladolid, nin tampouco El Rei, noso señor, pois a Súa Paternidade xa coñece que ámbolos dous son raspiñeiros, ¡e veñen deseguida, para leva-los quintos!
Así foi como se fixo a capela do San Bernabel da Xesteira, medio escondida nunha carballeira, e cunha fonte milagreira que baixa correndo ata o río de Martín, afluente do Eo.
Cando empezou a baixar aquela auga bendita, as bruxas da Corte Vella decatáronse de que a persecución dos frades ía en serio, ¡e que tiñan que ir buscando outras augas máis saudables! Anda que te andarás, colleron o Camiño Real de Castela, ¡ata que deron co río Chamoso! Deuse o casual de que entón andaba por Bolannio o San Martín de Dume (Dumio), dedicado a corrixir rústicos, quere dicirse, disposto a rematar con aqueles pagáns descendentes dos romanos, pois os suevos foron máis suaves e convertéronse pronto. San Martiño, tan caritativo el, cubríalles as polpas ás bruxas no río Chamoso, cando saían do baño, co seu manto, coa capa..., ¡e con iso quedaban conversas, conversas e decentes! Pero a cousa non era doada, pois o demo volvía a tentalas, a conquistalas.
É ben sabido que no aquelarre a raíña só ten mando ata que o Cabrón se emparella coa seguinte, cunha virxe das recén incorporadas ao rabaño, así que, en cuestión de bruxas, a antigüidade perde grados. A raíña que tiñan entón discorreu que a mellor forma de conservar o seu manto vermello, e de paso fuxir do azul de San Martiño, era cambiar o campamento para un sitio onde non houbese virxes; ¡ou onde todos fosen homes, que tamén servía! Consultouno coa secretaria, e entrambas discorreron que o mellor era propoñerlle ao Castrón do inferno que as mandase mudar para o cemiterio do Zarro Novo de Montecubeiro, que daquela estaba dedicado aos suicidas, aos fetos e aos nenos que morrían sen sequera auga de socorro. ¡Así que alí, de auga bendita, nada! Desta maneira as bruxas da nosa bisbarra, todas en procesión detrás do seu Cabrón, ¡saíron do lume pero caeron no remol! Non se decataron de que, habitando no Zarro Novo, os frades de Montecubeiro víanas desde o seu campanario, ¡por culpa da lúa! Víanas como bailaban de noite, tódalas noites, ¡sempre en coiros, e peidando, como lles corresponde!, ao redor do cruceiro, ben quentiñas e afumadas cunhas fogueiras de toxos que mantiñan acesas, ¡por iso de non coller catarro ao ventre!
Así que, ¡outra vez perseguidas! Esconxuros, aspérgeme dómine, rosarios, xaculatorias... Niso estaban cando volveron a pedir socorro, así que o Cabrón decidiu subilas ao Miradoiro do Pradairo, ¡dunha vez para sempre! O que non sei, que nese escrito non estaba, que daquela aínda non existía o Parque Eólico da Serra, é se resistirán as venteadas de aire deses muíños, ¡tan delicadas que son do ventre, miñas pobres, particularmente do ventre baixo!
Hai moito que non oio falar das bruxas, en parte algunha, pero, ¡nin falta que fai, pois agora vense na tele, a diario, máis núas que vestidas, e iso que son do país! Tan afeitos estamos a velas, que xa ninguén lles tira auga bendita, ¡nin os cregos! Ora ben, no de guapas, ¡quen lles dese parecerse ás bruxas da Corte Vella!
-o-
¡Os réditos, en millo!
Os ananos do Castro da Pereira eran, -ou son, que non sei se seguen por alí, que hai tempo que non coincido con xente dos arredores-, parcos de palabras. No século XX só se deron a trato, que eu saiba, fóra da Casa do Boucello, con don Xerardo, co Cego do Alledo, e mais co señor Domínguez de Catatrigo, por esta orde. Tamén contan que quixo falar con eses gnomos o Xastre de Domínguez, Pepín, por consello de seu tío, pero non se lle presentaron; ¡se cadra xa se foran, ao escasea-lo millo!
Don Xerardo descubriunos daquela que vendeu uns carballos para travesas, para facer liquidez, coa intención de que lle estudasen os fillos ao grande, en vista de que as rendas da propiedade paceña, con aquilo da redención dos foros, os cavadores que se metían a Gardas, a emigración dos caseiros, etcétera, íanlle a menos; ademais diso, a xente perdera a fe nos señores tradicionais. A tal intre falaba só, ou por mellor dicir, Xerardo falaba con don Gerardo:
-O que é xermolar, estas cepas xermolan ben, pero eu prefiro as árbores de semente, nadas das propias landras, que son máis dereitas! Vai ser cousa de vir por aquí, a miúdo, cos cans, que eses de Catatrigo non deixan unha landra..., nin para inzo! Eles, ceba que ceba nos seus porcos, ¡porcos eles!, coas landras do meu castro...; e despois, nin me regalan un xamón, agás cando toca reparti-los Consumos, ou cando lles entran os fillos en quintas! Esta guerra botounos a perder, trascanteou moitas cousas, maiormente con iso do atúe da Falanxe..., así que os caciques perdemos a nosa autoridade..., ¡e máis fixémo-la guerra para salva-los señoríos! ¡Isto non o podo consentir, que lle van perder o respecto á fidalguía, particularmente á Casa da Pereira...!
-Don Xerardo, se volve a traer eses cans, daquela queixarémonos á Manuela do Boucello, e despois diso a ver quen lle calceta as medias...! Entre outras cousas, que por ser deshonestas non me parece honesto referilas, que mancho a lingua!
Aquel fidalgo, e mais era valente, sobresaltouse, que unha voz misteriosa, de frauta, medio a medio dun castro, crispa aos propios xabarís:
-¿Quen me fala, quén anda aí? ¿A ver, sexas quen sexas, diaño ou cristián, morto ou vivo, amosa a xeta, que do contrario empezo a tirar cartuchos, curro tras curro, que teño un cento, aquí, aquí mesmo, nesta canana!
Aquela voz misteriosa tornouse irónica, burleira:
-¡Por min tanto me dá que fale só como que apunte coa escopeta, que non sabe para onde! Ademais, aínda que me batese, só me mata a min, que van todos na Misa, aló abaixo, na cova grande, na do fondo, e desa vostede non sabe! ¡ha, haa, haaa!
-A ver, rapaz, ou neno, ou muller, ou quen diaño sexas, amosa, que te vou deixar falar, canto queiras, e despois diso...; ¡despois xa veremos, que todo por aquí o dono son eu, en exclusiva, coa propiedade rexistrada, cousa que descoñecen os meus veciños!
-Daquela aparte o pé dereito, que me pisou a frauta; e ademais, mire para abaixo, como fai a xente pobre, a xente humilde. ¿Sabe facelo?
-¡Humilde tamén son eu, que podendo andar dacabalo, cheguei ata aquí no de San Fernando, pedaciños a pe e pedaciños andando!
O incógnito recoñeceuno:
-Iso é certo, que vostede, se non fose pola súa riqueza, sería de esquerdas, pero da extrema, á esquerda de Lenin: ¡Todo para min! ¿Veme agora? Estou aquí abaixo, á súa dereita, que eu son tradicionalista; ¡máis que un requeté!
O paceño non saía do seu asombro:
-¡Ai, ho, que es ben cativo; case, case, coma un coello!
-Pero vou vivir máis cá vostede, que os da miña raza vivimos cinco séculos, xustos, pois os meus entregos, daquela do Paraíso, déronlle un bo consello á Eva, pero ela, de tan guapa, e co altiña que era, remontouse! Aos da miña raza díxolles Deus que non podía facer unha excepción nese asunto da inmortalidade terrea, pero que lles daba dez séculos, completos, a repartir entre pais e fillos; deste xeito, cando morre un de nós, nace un primo, dos de grado terceiro, que así sempre hai rapaces. Nacemos dos fungos, ¿sabe? Dos fungos azuis, despois de chocar as súas esporas co traseiro dos nosos avós, vinte e un días, que nós non temos cousas desas, desas de fornicar! ¿Que lle parece, meu don?
-Ao fidalgo custáballe crer o que estaba vendo, que nin véndoo!
-Ata será verdade, que non tes traza de mentirán, nin es un señor habituado a engana-los caseiros..., pero o caso é que o cura de Librán nunca desto me falou, e iso a pesares de que na miña casa hai capela, e o crego sempre papou do noso chocolate, que temos dereito de presentación, ¿sabes?, con dúas cadeiras reservadas na igrexa parroquial...!
-O señor cura ten os seus secretos, como tamén os ten esa Manuela do Boucello, que nin ao crego llos conta, xaora…, por se o comenta coa criada!
Don Xerardo amoscouse de mala maneira, pois aquel segredo, aquilo do prado dotal, aquelas relacións, digamos que, sentimentais, aquel fillo na división Azul...; ¡todo ben gardado pola súa parte...! Entráronlle os celos:
-¡E volta coa Manuela! ¿Que tes que ver con ela, anano, que tes que subirte a unha parede para chegarlle á espeteira?
-É a nosa ama das chaves, que cando se nos acaban as landras, as landras e mailas castañas, daquela tráenos millo, por tegos, nunha abada, no seu propio mantelo, que por certo, cheira máis ben...! Diso do seu perfume, vostede xa o sabe..., ¡por propia experiencia!
O fidalgo respirou, con alivio:
-¡Ah! ¿E logo, antes de nacer esa Manuela, cómo era iso, iso da vosa despensa? Terei que revisa-los meus papeis, que nunca lle pagastes foros á Casa Grande...!
-A casa do Boucello ten, de sempre, xa antes de que houbese maínzo en Galicia, o privilexio de manternos con cereais de tódalas clases, medio ano en cada anada. A cambio diso, teñen ao seu dispor o noso tesouro: ouro, pedras...!
Atallouno por instinto señorial, en lexítima defensa:
-¡A ver se entendo este embrollo! ¿Vosoutros sempre estivestes aquí, xa de cando os celtas fixeron este castro...? ¡Esta residencia castrexa, esta fortaleza, é a orixe remota do meu señorío, do meu pazo! ¿Sabíalo?
-Señor, vaia de vagar, e non se pase: Antes dos celtas viñeron outras razas, ás que chamarei, “oestrimnios”, para abreviar. Uns cabaleiros daqueles, despois da desfeita de Babilonia, trouxéronos para aquí nas súas alforxas, que viñan afeitos aos vicios, e nós funcionabamos de bufóns..., tal que os seus caseiros, eses da Pereira! De asentados, quixemos vivir nun sitio húmido e feraz, así que estivemos por algún tempo nas cañotas do Rego de Saíme, aí na Liñeira, que é un pracer purgarse co aceite da liñaza..., ¡pero con iso todo se nos volvía mocos!
Cos celtas sempre nos levamos ben, que eran xente de paz, e sabían darlle á gaita, pero, tras deles, para arroubalos, viñeron eses mafiosi de Roma, que eran uns goldreiros do nabo, uns rexoubeiros, talmente uns farsantes... Mire cómo sería a cousa, que sempre andaban a preitos, ¡en latín! E logo que se emborrachaban con calquera cousa, mesmo coas uvas do bieiteiro! Daquela, con todo iso, non había forma de durmir, ¡nin sequera nos loureiros!, así que emigramos para os Vilares, pero o frío da Serra podrecíanos a cute!
O noso alivio tivémolo cando viñeron por aquí os suevos, os suevos e mailos bretóns; ¡boa xente, en ámbalas razas! Chamábanlles bárbaros, pero iso é unha barbaridade propia dos envexosos, séxase, daqueles hispano – romanos; por culpa do terzo do seu foedus, ¿sabe?, que os da casa querían a mellora absoluta...; ¡tres terzos! Aquí montamos unha simbiose, que os avisabamos se viña o lobo, ou se lles arroubaban as teixas, ou se lles queimaban a meda... ¿Vostede sabe, e mais saberao, que por algo lle chaman de don, que os da miña raza estamos máis espertos de noite que de día?
A todo isto, o desconcerto do fidalgo medrara tanto que non lle cabía na súa testa de Bacharel:
-¡Meu Deus, cánto conto tedes! Pero..., se iso é verdade, ¿como se entende que os do Boucello, sempre e de sempre, fosen criados da miña casa, vasalos da Casa Grande, tendo vosoutros, aquí mesmo, un tesouro ao seu dispor?
-¡Ag, si, o tesouro...! Vostede non é tan listo como din os seus veciños: Se estes do Boucello vendesen algo do tesouro, unha peza calquera, daquela faríanse ricos, numericamente ricos, e con iso deixarían de ter amigos, ¡tanto aquí coma no Ceo!
-¡Eu son rico, a esgalla, e mais teño amigos; moitos e bos!
-¿Está seguro? ¡Que lle digan a verdade cando lles reclama as rendas, ou cando lles urxe para que lle devolvan os empréstitos! Se quere saber deles, déitese por aquí, á beira do castro, cerca do camiño pero por tras destes valados, que daquela oirá cada cousa...! ¿Á que non coñece ese refrán que di que quen osma por tras das paredes, de si escoita e por si mexa?
O fidalgo da Pereira mesmo se desesperaba con aquela lóxica, para el inédita:
-¿Nese caso, de qué lle serve á Manuela ter as vosas chaves, que ata lle tiven que doar un prado para que non morresen de fame? ¡Contigo vou tolear!
-¡De moito; afellas que si! Veñen de cando en vez, e miran para o seu tesouro, que así téñense por ricos; ¡e son, son ricos; de verdade que si!
-¡Ai, ho, cousa tal, que eu son bacharel por Salamanca, e nunca esa filosofía escoitei; nin a escoitei nin a lin!
O anano púxose a asubiar un pasodobre, e cando se cansou diso, volveu a falar, con aquela voceciña súa, tan suave á vez que penetrante:
-¿Sabe qué lle digo, don Xerardo? ¡Deixe aos seus veciños que veñan soutar, cando gusten, libremente, como sempre fixeron, e vostede vaia buscar capudres á Marronda; daquela plante todo por aquí unha ducia deles, que levamos algún tempo sen froita desa, da boa!
-Aquí nunca houbo capudres...
-Cando estas terras eran de don Henrique de Castro, si, pero daquela que foi o seu fillo descubri-las Américas..., ¡precisamente o ano en que nacín eu!, quixo facer cartos para darlle algo de dote, unha cousa parecida ao que fixo vostede cos carballos, e por iso vendeu estas leiras ao mosteiro de Penarrubia... Despois viñeron eses Comendadores dos frades, entre eles, seu avó, e todo por aquí non deixaron..., nin as silvas!
O fidalgo da Pereira, para cambiar de asunto:
-Oes, anano, dixéchesme que tocas esa frauta, esa que tes na man...
-¡Despois dos anxos, nós! ¡En música, canto se queira! Pero só tocamos cando os homes están lonxe, que sodes capaces de pegarlle lume á fonte de Saíme, ou ao propio castro, se sabedes o que temos aquí, ou o que facemos. ¡Os homes sodes moi brutos, todos, a eito, que tan só se salva algunha que outra muller, tal que esa Manuela!
O Fidalgo estivera matinando en tramar algo de proveito, ¡e tramouno!
-Oes, anano, ou gnomo, ou como diaño te chames..., quixera pedirvos un favor: é para un home ao que lle debo certas atencións, e nunca nada me pediu; ¡iso séntame mal, pois, se nada me piden, deixan de ser súbditos!
Ao anano notábaselle que estaba moi galeguizado:
-Vostede dirá, e no que de min dependa..., xa sabe!
-Mira, o Cego do Alledo, que é un bo rapaz, que o terás visto pasar por ese camiño que vai á Carraceira, aínda tocaría mellor se tivese a carreira de música... ¿Séguesme?
-¡Non se fale máis diso; -o gnomo mostrouse compracente; -se gardan o noso segredo, ámbolos dous, que veña por aquí, que lle ensinaremos solfexo, e harmonía, e composición...; canto queira!
A segunda parte do preito foi cousa do Pepín de Domínguez, que lle dixo un día a seu tío:
-¡Estouche apenado…!
-¡Chacho, non sabía que se casaran tódalas rapazas do Val, que iso será o único que che apague o humor, que ti es máis rebuldeiro có Fogueteiro do Cádavo!
-¡Quita, que non é iso! Onte, de noite, vindo de Fonteo, das mozas, cruceime co Cego do Alledo, por xunto do castro da Pereira, e quedaba falando só! Se tolea ese home, daquela acabáronse as foleadas, que bailar sen música é coma ir ao polbo cando non hai viño na feira!
Dous días despois:
-Mira, Pepín, non te aflixas polo Cego, que xa sei o que lle pasa. ¡Seica vai ensaiar cuns ananos que viven no castro da Pereira! Pasei por alí, esta noite, e tamén estaba falando só. Escondinme, como puiden, de socato, e volvín ás agachadas para falar cos ananos…, desde que se foi o Alledo. ¡Ocorréuseme xunta-las mans con humildade, e daquela déronse a coñecer!
-¡Ti toleas antes tempo; lémbrate que tes os fillos sen criar!
-¡Nada diso, sobrín! Os ananos non respondían ás miñas enquisas, pero daquela xureilles que era o mellor amigo do Cego, e con ese aval atendéronme! Falando da música, díxenlles que teño un sobrín que as baila todas, que é xastre, e que se eles fosen tan amables de prestarme un quilo, ou quilo e medio, dese ouro que teñen os ananos..., así non terías que emigrar, e daquela porías poñer unha xastrería en Lugo!
O xastre, de entrada, viu o ceo aberto, pero...; ¡os peros!
-Tío, ¿como lles devolvo ese ouro, despois de vendelo? ¡Na Poza do Barro xa non se dá; e se se dera, non sei como beneficialo!
-Ese non é problema, que hai unha estraperlista en Lugo que o vende, daquel que arroubaron para face-la guerra...! O problema, sobrín, é outro: que ese anano, o que fai de xefe, preguntoume se estaba disposto a pagarlles os xuros, os réditos..., en maínzo! Mira que eu son ocorrente, pero daquela corteime, e díxenlle que agora nós non colectamos nada parecido, nin maíz, nin maínzo, nin millo..., que todo se nos vai en trigo, que para algo somos deste lugar de Catatrigo!
-¿Daquela, en qué quedou a cousa, tratan ou non tratan?
-¡Nada, sobrín, e ben que o sinto, pois os ananos, por dicirlles iso, cabreáronse comigo, moito, e desapareceron de diante miña, a saltos de mata, que non volveron a saír, e iso que xuntei as miñas mans, outra vez!
O Xastre tamén era ocorrente, máis aínda cá seu tío:
-Iso ten arranxo: Ti, que es tan amigo do Cego do Alledo..., que lles fale por min!
-Mira, sobrín, manda o que queiras, que ben sabes que che quero moito, ¿pero, eu, unha recomendación...? ¡Pedirlla a un cego sería un abuso! ¡Eu a un cego non lle pido..., nin para os fillos!
Homes daqueles, así de íntegros…, só na Valeira, e iso que a teñen por baleira! ¡Ignorantes os que tal pensen!
-o-
Daquela, cando os de Cellán aínda non eran calvos, criouse un xigante nesa parroquia tan feraz, tan peludo e tan roxo o rapaz, que a pouco lle segan as barbas un día que se durmiu ao sopé dunha seara. Desde entón deron en chamarlle Manueliño, que por iso di a copla: ¡Manuel, Manueliño, se queres afeitarte..., aquí tes un fouciño!
O problema daquel xigantón, do tal Manuel, foi que se namorase dunha rapaza, por certo ben churrusqueira, do Vilar das Cas, (Villae ou vilar das Casas). Pero a cousa non tiña bo arranxo, físico se entende, pois o único que se lle acaía ao tal Manueliño era apaña-los ourizos sen que caesen ao chan, directamente da árbore. Outro problema foi o de oír Misa, que para iso elevaron a igrexa parroquial por sobre dun paredón, para que Manueliño asistise, e participase, desde abaixo, desde o camiño. En canto a durmir, aínda ben non se arrimaba aos palleiros, caían tronzadas as súas pancas; e despois diso, coas chuvias, a palla podrecía!
Queixáronse diso ao señor Moscoso, que era conde, e por iso condenaba a quen mal quería. O feudal cavilou en traer canteiros de Pontevedra para que emparedasen ao xigante, mentres durmía, borracho, que lles custou tres pelellos de viño. Levoulles tres noites, pois nas dúas primeiras caeulles a parede, ¡co bruído dos ronquidos daquel homazo!
Tiña Moscoso un castelo vello, alí cerca, en Franqueán, e preferiu deixar franca esa vila con tal de que cen carretos, dos seus cen lugares, levasen a pedra suficiente para facerlle aquela cela ao Manuel. Cando espertou da súa anestesia alcohólica, ao terceiro día, atopouse dentro daquela torre, pero xa coa mesa posta, para que non se irritase: tres cabritos e tres pans de centeo, tan grandes que case non couberan pola boca do forno. En vista diso, Manueliño acougou feliz na súa cela, ¡de cantería! Ao tal prisioneiro, en consecuencia, deron en chamarlle, “Cellán”, ou sexa, o xigante da cela grande, da paredada.
Manter a Manueliño requiría a metade das rendas do señorío de Miranda, que era anexo do Castro Verde, pero o peor foi darlle de beber, e tamén evacuar a súa evacuación, así que torceron o río, desviárono, que daquela dicíase, “tordealo”, que diso lle vén o nome ao Tórdea. ¡E todo foi, ese dramón, porque aínda non se inventara o básquet, ou baloncesto! ¡Que pena, qué anacronismo!
Afeito a vivir das rendas, na súa cela, ¡coma se fose un frade de categoría!, ao xigante antollóuselle casarse, pero iso foi unha cousa seria, ¡máis que desvia-lo Tórdea!, porque non se atopaba unha femia das súas medidas. Á rapaciña do Vilar arrodeáraa seu pai cunha escolta de cans lobeiros, ¡por se fuxía co Cellán!, pero o mordomo do Castro Verde xa nin nela pensou, que aquela conxunción era anatomicamente impensable. Por parte, o señor Moscoso tampouco lles fixo caso aos que lle propuxeron mandar a pedir unha amazona ás Américas, recén descubertas. Amazonas eran aquelas xigantonas que derreaban os cabalos. ¡Se chega a inzar o Cellán cunha daquelas amazonas, perigáballe o seu castelo, e xa lles tiña pánico dabondo aos irmandiños!
Manueliño, casar quería, ¡e muller de xeito non se atopaba!, así que, axusta e compón, o mordomo informouse de que non había mellor receita para coller unha anemia mortal que manterse con mazás branquiñas; asadas e cocidas, cocidas e asadas. Coa anemia, todos aqueles problemas acabarían nun feliz viático... Naquela dieta andaban, e Manueliño xa se quedara medio calvo, pero nisto que os servidores do Moscoso esquecéronse das troitas do Tórdea, así que, cando lle chegaron co viático ao Manueliño, este saudounos cun ufido, tan forte e tan enérxico, que se derrubaron as marcacións do portalón da súa cela.
Tan pronto se viu libre, tirouse ao río, que para entón xa tiña máis de troita que de home, coas que levaba manxado, ¡e como se cría do que se come...! Non sei se correndo ou nadando, pero máis ben sería correndo pois o Tórdea nunca levou auga abonda como para soster a flote ao xigante aquel..., ¡o caso é que nunca máis por Castro Verde o viron!
Tempo adiante volveu da súa emigración un home de Vilar das Casas, e referiu que o tal Manueliño andaba por aló adiante, lonxe, moito, dacabalo das Américas, que as recorrera todas.
-¡Iso é unha trola, que non hai veleiro que con el non se afunda! -Dixo daquela un incrédulo do país, que deses sempre houbo ao longo da Historia.
Pero o emigrante xurou que si, que era certo:
-¡Como cho conto! Eu coñecía ao Manueliño, que o vin medrar aquí, entre nós..., ¡ata que se me cansaron os ollos de mirar para arriba! Precisamente pregunteille ao temoeiro da nao que o levou, que cómo fora iso de cargar con semellante pasaxeiro. Pois..., mira ti por onde, -lle dixo, -cando saímos de Tui, nun amencer bretemoso, estaba aquel tío, alí, en coiros, de pé na ponte, arrimado ao pau maior, e cos brazos abertos, estalicados, formando unha cruz, que ata non sei se estaría rezando... Estivo tan quediño e tan calado, que o Capitán confundiuno co mastro, e daquela, pasada a barra do Miño, fixémonos ao mar, ¡con semellante monstro medio a medio da cuberta! Despois diso, mar adiante, foinos de gran utilidade, que nos balanceos das ondas el agarraba as velas, todas xuntas, de parte a parte, así que fixo con elas canto quixo. ¡Tivemos a mellor travesía desde que as Américas son Américas!
-¿Despois diso, qué foi dese xigante? -Preguntaron os de Castroverde, que sempre foron afeccionados á estatística, maiormente á allea.
-Pois, como oíra falar das amazonas, Manueliño preguntou pola terra delas; e con elas se foi, polo río arriba, nunha barcaza de remos cargada de vacas... ¡Aquilo parecía a arca de Noé!
-¿Ti sabes se levou mazás, no sollado desa barca? -Insistiron os da Vila do Castro Verde, pirrados pola intendencia.
-¿Mazás? ¡Non, ho, que soamente levou vacas, vacas e coitelos, coitelos e vacas; diso, cantidade!
-¡Meu Deus, qué será de nós se chega a inzar! -Aterrouse outro servidor da Fortaleza, un daqueles recadadores do Moscoso, que por iso volvía a ve-las rendas feudais en perigo.
Eu, aquí e agora, aínda que pasaron tantos anos, cada vez que vexo un americano deses, encestando, váiseme a imaxinación ao Cellán, e penso que seguramente habería amazonas negras xa antes da trata dos escravos, pois, se non as había, ¿de onde saíron eses xigantes do baloncesto, de tódalas cores, uns mouros e outros brancos? ¿De onde, pois aquel Cellán era branco, tanto coma as mazás branquiñas?
Aí, nese lugar de Cellán dos Calvos, moitos houbo desde entón; calvos, quero dicir, que non xigantes, e seguramente foi por culpa daquelas mazás, pois a onde non chegaban as deles, arroubábanllelas aos da Pumarega, seus veciños.
A raza do Manuel nas Américas a menos non foi, e se non me credes, basta con poñer o televexo, a calquera das horas: “Menganiño faise co esférico, vira en redondo, xuta tres veces, érguese un pouco...; ¡non, que foi demasiado! Agáchase, mira cara abaixo, ao chan, e daquela..., ¡canaaaastra!”. ¡Miñas donas e meus señores, encestes así..., cara abaixo, só poden facelos xente da raza daquel Cellán! ¿Cantas vacas comerán eses homes, cántas? ¡E menos mal que no Castroverde actual aínda non se xoga ao básquet, así, de arriba para abaixo...! ¡Que máis quixeran eses da Unión Europea para arranxarnos, por defecto, iso da Cota Láctea!
Tamén hai, aí de par, un Cellán de Mosteiro, que seica se fundou cos esbirros do Moscoso, cos arrepentidos daquel intento de acabar co Manuel, que por iso o río Tórdea volve a ir por abaixo, que aqueles penitentes aprenderon o choio das troitas, ¡á conta do Manueliño!
-o-
A cerdeira do castro de Trasín
Esta historia dos mouros de Pol é a máis importante de todas porque ma contou o Mudo de Veiga de Outeiro, de Luaces, e aquel home non é que non quixese mentir, ¡é que nin sabía, nin podía! Se algo falla no seu relato, a culpa é miña, absolutamente, se cadra por non saber traducir, pois el xesticulaba moi á présa, tal e como fan os sabios.
Colleume nas cereixas, naquela cerdeira brava do medio do Castro de Trasín, que as daba exquisitas, e ademais viñan a maduro cando se esgotaban en Pousadela as enxertas. ¡Total, que me emborrachei con elas, e pilloume o Mudo soñando versos, precisamente na póla máis alta, tal que un merlo!
-¡Ai que susto me meteu, señor Manuel, que ben pensei que vostede, con esa fouce na man, era o mouro gardián do castro...!
-¡Que mouros nin qué estrelas, que eu veño dos suevos, por liña directa!
-Como por aquí se dixo, e o mestre Palmeiro así o escribiu, para que non se esquecese, que se os mouros, neste castro..., e tal e que sei eu!
O Mudo explicouse coa máxima elocuencia que del cabía esperar:
-Mira, rapaz, os deste país, tan pradairo e tan belido, vímosche dos suevos, que xa cho dixen; daquela os mouros, os bérberes, nin case por aquí asentaron, que non lles deixaron, pois os suevos fixéranse coa terra baldía, máis ou menos un terzo do total, e quen de tres partes quita dúas para os hispano-romanos, deixando o de libre disposición para eses do ano 409…, ¡o resto, se non o quere o gato, que o leve o maragato!
Para que o entendas: o traut xermánico, significa querido, amado, íntimo, caro... Aqueles devanceiros, aqueles suevos, aqueles emigrantes, que se sentían morriñosos das terras de alén do Rhin, aquí atopáronse cunhas similitudes notables nestes prados de regadío, e daquela deron en dicir, “trautrhin”, séxase, querido Rhin, pero os seus fillos, latinizados que foron na escola hispanorromana de Andión, segaron aquelas consonantes, e saíulles iso, este “Trasín” de hoxe en día, ¡tan vulgar que soa!
Despois, tempo adiante, pasou aquilo da Agra de Lóngaras, tamén chamada, das Tenzas longas, ¡que miúda escabechina!
Aproveitei un respiro do Mudo para darmas de rapaz listo:
-Ben sei iso da Lúa e dos Acies, a batalla cos mouros, unha noite de luar, entre os feixes do centeo, do pan, que mo contou meu avó, o Taberneiro de Pousadela...!
-Rapaz, daquela tamén che terá contado que o único mestizo que tiveron, ¡que fixeron!, aqueles caralláns do turbante, foi o fillo dun tal Mussa, que lle saltou na pluma a unha toia de aquí mesmo, deste país, que era filla do Carboeiro, do dono dese monte de aí arriba... O tal Mussa fíxolles, á nai e ao cativo, unha casiña de pallabarro, no Rego dos Caranicos..., ¡que diso vén ese nome de Vilar do Infante!
-¿Vilar do Infante…? Xa estiven alí, a por mel, coa avoa de Pousadela, que foi cociñeira de Romanones, en Madrid, ¿sabíao? ¡Mire, sabe adozar as tortas de tal xeito, que despois non me dou chupado os dedos!
-¡Meu neno, daquela baixa lavalos á Ponte da Horta!
A súa advertencia non me prestou:
-Vostede, qué cousas di: se lavo as mans..., non podo chupa-los dedos! Oia, señor Manuel, ¿e por qué os dese Vilar do Infante saíron tan roibos coma o paporroibo?
-¿E logo, cómo tiñan que ser? Cando os nosos mataron a tódolos mouros do castelo de Trasín, aquí en Lóngaras pillaron aos que fuxían, naquela noite de lúa, ¡que por iso os viron, a pesares de que se esconderan entre os mollos...! A fouzadas, ¿sabes?, sega que te segarás neles, ¡ás dúas mans! Xa che dixen que tan só se salvou o tal Mussa... Aquel tío foi recolle-lo seu cativo a ese Vilar do Infante para levalo consigo, na súa fuxida, pero o avó, o Carboeiro, non llo deixaba raptar, así que o outro, o mouro, fendeulle a testa coa cimitarra, ¡e despois largouse! Os do Vilar non eran mouros, nin sequera mestizos, senón suevos, que por iso son roibos... ¿Entendíchelo?
-¿Así que se largou despois do crime? Supoño que, co fillo, levaría á nai, tal que para Andalucía, que é unha terra quente...!
-¡Inocente! Levou o fillo, que mujeras ía telas en Lugo, e quen di en Lugo, polo mundo adiante; as que quixese..., un harén delas, que nunca lles faltaron herodías aos heroes!
Iso de criarse sabichón é unha desgraza, así que me apuntei voluntario, expoñéndome á corrixenda do Mudo:
-Tamén sei, que mo dixo meu avó, o outro, o de Montecubeiro, que de Lugo botou aos mouros un conde suevo, aquel do bolo e mailo año..., un tal Bolaño!
Pero non se enfadou, que nin sequera se riu de min. Cargado de comprensión, díxome, mentres lle daba voltas á súa puchiña, como se a quixese estirar, que lle resultaba algo cativeira:
-¡Claro, ti, con dous avós contistas...; meu pobre, énchenche de trolas esa cabeciña virxe!
Enrabecheime un pouco:
-¡E vostede axúdalles, que me dixo que procede directamente dos suevos, que seica eran unha raza priscilianista...!
-¡Eh, alto aí, meu neno, que confundes a parte co todo! Prisciliano era, foi, un hispano-romano, pero, iso si, de moito carácter; de ser suevo, sería un namorado da súa terra, das súas praderías... Tamén hai quen di que puido ser godo, ou visigodo, ou ostrogodo... De certo o que se sabe é que lle cortaron o garneato aló arriba, en Tréveris, maiormente porque lle envexaron aquela viúva coa que saía, ou na que entraba...! Pero volvendo ao caso da miña proxenie: Aí, no Outeiro, na miña casa, hai un libro, un manuscrito, tan amarelo coma o pelexo dunha cabra, que de cabra é, onde se di que unha das miñas avoas era filla dun tal Curac, da Bretoña, que daquela os curas casábanse, a eito, ¡pola Igrexa! Cando se casou, ela, con aquel tátara, de aquí, dos Luaces, seica houbo grandes apostas, ¡ata de cen carneiros!, sobre cal sería máis cristián vello, se o meu tátara ou ese bispo da Bretoña, ese da Pastoriza... ¡Fíxate, meu neno, se non eran bos cristiáns aqueles entregos!
A min deixoume abraiado co seu saber enciclopédico, e tamén con aquela procedencia do Mudo, así que, por empatía..., mudo quedei! Foi Manuel, o propio señor Manuel, que me fixo acenos para que volvese a subir á súa cerdeira:
-Mira, neno, vaite por aí, por trás desas silvas, para alixeirar o ventre, e con iso volves, de seguida, ás pólas, antes de que aperte este sol do diaño, que che vou axudar a colle-las ramiñas con esta fouce dos toxos..., ¡que non é a de segar en Lóngaras, que se chegan a ter a miña coitela, daquela non se lles escapa o tal Mussa, nin polo río abaixo.
Quedei abraiado coa bondade do Mudo. Que pena que non haxa máis..., deses!
-E logo, vostede..., ¿non me viña rifar por arroubarlle as cereixas?
-Meu neno, o pecado non está en arrouba-las cereixas, senón en rompe-las pólas; ¿sabíalo?
Cando volvín para Pousadela, á casa dos meus avós, impresionado pola sabenza e pola filosofía do Mudo, díxome meu avó:
-Mira, rapaz, Deus parte e reparte, coma un pai, ou coma unha nai, e dálle a mellora ao máis rin..., de castigo, para facelo soberbio, pois no pecado sempre vai a penitencia! Á Cega de Gondel deulle os mellores dedos, e tamén os mellores oídos que nunca tivo músico algún; fíxate se o sei, que eu estiven en Madrid, que fun porteiro do Teatro Real, aquel da Ópera…! Ao Manuel de Veiga de Outeiro tocoulle unha cabeza tan grande que..., ¡xa viches o que cabe nela! Este home, de posto en Madrid..., ¡nin Romanones!
-¡Leva unha pucha ben cativa, que non a dá estirado...!
-¡Non interrompas aos teus maiores! Ademais, iso das puchas non di nada, ou pouco, que tamén as levan así os xudeus! A cabeza do Mudo está chea de fósforo, que por iso aluma! Outras, por aí adiante, avultan, moito, pero é por culpa das serraduras que mamaron, que é unha cousa voluminosa!
Permitinme chiscarlle un ollo, dándome de pícaro - pícaro:
-Iso debe ser verdade, pois as serraduras e maila palla avultan ben. ¡Lémbrese daquel palleiro que lle queimaron..., os merlos!
Do palleiro meu avó non quixo acordarse, e iso que saíra aquel caso no propio El Progreso, así que pasou por alto o meu guicho, e deulle a volta:
-¡Avultan, si, pero non tapan! Xa sabes o que lles pasou aos mouros, aquí en Luaces, cando se esconderon entre os mollos, entre os facis... Nisto que veu aquel suevo, un tío listo e suave, dun andar tan lixeiro que nin os pallucos se decataron diso, ¡e deulles fouciño! Aquel tíñaos dunha arroba..., ¡pouco menos có cabalo de Santiago!
Eu entendera ao dereito, pero, ¡por se acaso!
-¿Que é o que tiña, avó?
-¡Xa cho dixen, os andares! -Desviou de esquina.
-Avó, vostede, que é un tío listo, dígame unha cousiña cousa: ¿por qué esas cerdeiras do Castro, e iso que son bravas, dan unhas cereixas tan boas?
-¡Pois, meu neno, collíchesme nun renuncio, que eu sei mellorar o viño coa auga da Ponte da Horta, para que non se lles suba á cabeza aos parroquianos, pero iso das cereixas bravas..., que son mellores cás enxertas..., a verdade é que non o sei! ¡Terei que preguntarllo ao Mudo, así sexa por senais!
Volvín a pasarme:
-¡Ou ao Queipo de Gondel, que ese é un enxertador profesional!
-¡Non, a ese non, -denegou, rotundo, -que é parte interesada! Se queres saber a verdade das cousas, daquela pregúntasme a min..., ou ao Mudo, que ese tamén pensa, e sabe o que di!
Desde que perdín aos avós, sempre busquei mudos sabedores, que ninguén condensa tanta sabedoría coma eles. O malo é que escasean os verdadeiros, pois algún faise xordo, mudo, e cego, na hora das obrigas; ¡tan só nesas ocasións! ¡Anda que cando lles pregunte San Pedro polo seu pasotismo, os talentos que van chuspir os tales...!
-o-
Os pretendentes da Cadegunda
O capador ao que me refiro, aínda que lle dicían O señor da Chifra, e tamén, O do Asubío, por aquilo do seu chifre, ¡Firmes, ar!, cousas desas da milicia, realmente era de Andión, ou do Andelón, segundo se prefira. David, capador e decurión, asemade, era cristián; e Marcos, o seu centurión, pagán, ou se cadra, cobrán, que xa daquela bailaban as letras, e iso que non se inventaran as de cambio!
Ámbolos dous, David e Marcos, namoráronse dunha princesiña oestrimnia, de aló de Milleirós, que dona Cadegunda tiña por graza; trátase daquela que..., ¡pero iso, despois, para non incorrer nun anacronismo!
David, ademais da súa bonhomía, tiña un xogo de mans tal, que na grecorromana ninguén lle poñía os pés por diante, ¡e as mans aínda menos! Por aí lle empezou a xenreira ao Marcos; e despois veu aquilo da Cadegunda... ¡Pero volvamos ao initio! A Marcos encomendáronlle dirixi-las escavacións de dous túneles previsores, que baixasen do castro de Trasín ao Rego dos Corzos, tamén chamado de Sarille, confluído, augas arriba, co Rego de Gondel, tamén chamado Río Pedroso, ou das Pedras, que era realmente a morena dun glaciar. Por Trascastro baixaba, ¡e baixa, que non hai verán que o seque!, o Río da Carballa Marela, que en Luaces, como en Mesopotamia, os ríos rinse cando se atopan, con grandes fervenzas, con efusión escumosa, ¡e por aquí, neste país, atópanse en tódolos curros!
Aquel castro, recentemente conquistado aos oestrimnios, resultaba neurálxico como apoio loxístico para fustrigar aos nativos de Maxide e da Graña, que aínda non se chamaban así porque os suevos, que lles ían cambiar de nome aos lugares anteditos, viñeron catro séculos despois, oito xeracións das daqueles tempos; e como non había Subsidio, nin dentes enxertados, con medio século..., ¡abur, despachados!
Un traballo de tanta fondura había que facelo, obviamente, cos nativos, igual que se estaba obrando nas murallas de Lugo, ¡que para algo os oestrimnios perderan a guerra do Val do Azúmara!, pero como tampouco eran mancos, precisábase un lategueiro que tivese boa man; ¡que a tivese larga e lixeira!
Aquel Dionisos, que pasara a chamarse David, David da Chifra, ao converterse, amolentara desde que Cadegunda lle falara do cristianismo. Tamén lle falara do Crucificado ao Marcos, pero este só quería entender de fanguelas, de fanguelas e de fortalezas, que as fanguelas tamén son defensas, defensas verticais, unhas defensas chitón; ¡ben longas, que así se levaban entón aqueles supparum!
-Ou te encargas de castrar aos canteiros de Luaces, -que daquela tampouco se chamaban así esas terras, que aínda faltaban séculos para iso, pero dalgún xeito haberá que dicirlles, retrospectivamente, para entendernos-, para que caven un intervallum de gabias nesta castra stativa, e o doten de trampas, de distraccións, ou..., ou mando que te capen! ¡Si, a ti, a ti mesmo! ¡Tes un día para escoller...!
-Pero, meu Centurión, -argüíu David, saíndo en defensa daqueles mesopotamios, -estes homes de por aquí son canteiros..., e non zapadores!
-¡Canteiros ou zapadores..., que caven! Xa che dixen que quero unha castra stativa...; ¡máis stativa que esa do Andelón! E que teña un aquarium, un túnel de fuxida recuberto de amieiros, cun agger de sete pés, e unha piscina de vinte...; ¡todo iso con umbellas de palla! Sitúalo por xunto dese Ríos dos Corzos, ¡para asetalos desde alí, cando baixen a beber! Tamén quero...
O decurión sublevouse antes tantas e tales esixencias do seu xefe directo:
-¡Ti o que queres é unha Cadegunda, pero, se cadra, calquera día vaste atopar cunha..., cunha tunda, e sen saber de onde che veu!
Pero o centurión chantouno con voz de mando, tronante, xupiterina:
-¡Decurión, firmes; ar!
-¡A orden!
Ben sabía Marcos que polas malas non lograría xenuflexións do David, do seu decurión, ¡pero aí estaba a xogada, a humillación, o dominó, aforcándolle o pito dobre! Foi coma se lle dixese, “Ou castras e abrandas aos oestrimnios, para que caven a fondo nestas galerías acuíferas, e todo iso, que así, de paso, deixan de matinar nas mozas do Monte Cubeiro, co cal téñote exposto a que eles, en vinganza gallaécica, te aforquen, por aí, tal que neses carballos do Subarreiro, ou..., ou deixas de prear coa Cadegunda, que te vai ter por un covarde, e daquela, para min..., vía libre, romana!
Pero non contaba aquel pagán coa doutrina cristiá, que Xesús mandáralles aos seus apóstolos que fosen dóciles coma pombas, pero astutos coma as serpes! Acordándose daquela parábola das serpes, o neófito David tomouna ao pé da letra, e aló se foi, in persom, a buscar unha víbora á Uceira, que xa daquela era sitio delas.
Aproveitando o primeiro sono do Marcos, entrou na súa tenda e colocoulle a víbora nun sitio axeitado. O animaliño, ao atopar quentura, estirouse de tal modo que lle chegou á meixela, ao queixo. Con iso espertouse Marcos, e sentindo aquelas cóxegas, díxose: ¡Ai, ho, é boa de raio esa sidra do Val do Azúmara! ¡Por Xúpiter, qué ben me limpou o cano, canto mo estirou! Irei mexar, que aínda é cedo para cambiar a garda da miña centuria..., e despois diso poderei durmir sen molestias!
Nisto, a víbora, ao sentir a friaxe do Marcos daquela cando retirou a súa manta, feita con pelicas das ovellas, para levantarse as latrinas, coñécese que se retraeu ao curro da súa quentura... Para non caerse daquela estada, a serpe agarrouse cos dentes, ¡onde puido!, séxase, onde máis cerca atopou saíntes anatómicos do centurión.
Veu, acudiu, de seguida, o albeitar, que por entón tampouco se chamaban así, e referiu todo aquilo cunha pilum ben roxa, todo o que era preciso para non quedarse sen aquel centurión que tanto berraba, que tan doído estaba...., de si mesmo!
Sen centurión non se quedaron, en efecto, pero Marcos quedouse sen atributos, ¡que llos derreteu a pilum! ¡Ata se lle atiplou a voz! De alí en diante, aquel bravucón só serviu para chamar polas pitas da granxa de Eiras, que abastecía de ovos ao campamento de Andión; cando lles botaba aqueles graos de centeo, era un primor oírlle repetir, candoroso, “¡Pitas, pitiñas; churras, churriñas!” ¡Meu pobre, lareiro perdido, irrecuperable!
Ao David, a pesares de ser cristián bautizado, feito aínda insólito naqueles campamentos galaicos, ascendérono a centurión, ipso facto, na vacante do Marcos, pero as cárcavas logrounas, aínda que foi por vía astuta, que lles fixo aos nativos unha proposición diplomática:
-Se rematades esta obra de aquí ao carnaval, ese día ides comer cantos xabarís me traian os do Caranicum, que me deben un cento deles polos tributos das súas campas, e despois, pola coresma arriba, heivos deixar tempo libre para que plantedes cerdeiras por todo Gondel..., ¡ata Cabanela! Iso, ademais de dez trobos de mel; e filloas..., cantas queirades!
Daquelas cerdeiras en Gondel aínda se conserva a raza, se ben algo decaída, que van vellas case tódalas árbores. O último enxertador foi Queipo, pero fóisenos ao Ceo, precisamente nunha caixa de cerdeira! Coido que no alén tamén haberá desa froita, pois, do que non, ¡Queipo non se iría de Gondel, endexamais!
En canto aos capadores...; ¡deses non creo que fagan falta Aló Arriba, así que se dedicarán, coa coitela do seu oficio, a unha cousa parecida, tal que axudándolle ao Queipo a enxertar cerdeiras, que esas, afortunadamente, inzan do mellor, en calquera sitio!
Estarédesvos preguntando qué foi da Cadegunda. A tradición di que se fixo eremita, en vista dos enleos que armaba con aquel exceso de fermosura, que xa se saía dos cánones. Certo será, que eu non lles discuto aos vellos do meu lugar, pero esas mozas de Milleirós, xeración tras xeración, así de cultas, e así de belidas, a cal máis, tal que esa Cadegunda..., ¡avoa tiveron! ¿Ou non? ¡Pois logo!
-o-
O defensor do galo
Cando lle branquearon as barbas ao Neuhausen de Rois, (Rois, en xermánico, é unha xunqueira, un humidal), entendeu que ía sendo hora de buscar acomodo para as súas fillas, tres, que se chamaban Vicus, Merta e Finis, aínda que este dato teña pouco que ver coa historia de fondo deste relato. ¿Como nos chegou a crónica daquel suceso? ¡Pois, por vía oral, que é como sempre se conservaron as lembranzas importantes!
Neuhausen vencera unha tribo de oestrimnios que seguían remisos á pax romana, alí mesmo, nas abas do Canaveiro, e por iso o Xefe dos suevos, conde consorte de Flammoso e de Sobrada, concedeulle aqueles pastos por cen lúas de cen lúas, que viña a ser unha perpetuidade:
-¡Oh, ti, vitorioso guerreiro, que pacificaches estes contornos sen que se enfadasen eses romanos, pídeme calquera cousa..., con tal de que non sexa a sela do meu cabalo!
¡Madía levaba, pois a sela do cabalo dun conde suevo era o seu trono! Neuhausen nin o dubidou:
-Meu conde, en vista de que me levo ben cos romanos de Andión, que de alí trouxen a muller, filla do vello Hermunde, quero ser o gardián desta fronteira, desde ese Val do Ciro ao de Xerbolés!
O xefe quixo aconsellalo, que iso dos consellos é propio dos xefes, que cando non mandan, ordenan:
-¡Pero esas terras son unha xunqueira, que non valen para ovellas manter; se acaso, vacas marelas...!
-Daquela, xefe, vaqueiro serei..., agora que esta tribo está asentada, sen inimigos que vencer!
-¡Cata que logo, quédannos os do Monte Cubeiro...!
-¿Eses? Teremos que aprender a convivir con eles, pois eses brutiños, eses oestrimnios irredentos, son máis bárbaros cá nós, que nolo chaman e non o somos...; nin Roma puido con eles, e iso que só teñen, de armas, caxatas de caxigo!
Aquel guerreiro, o susodito Neuhausen, casara cunha boa moza, filla do patriarca Hermunde e neta dun Centurión andelónico, para asegurar a pax romana, e de paso promoverse no caciqueo local. De alí en diante dedicouse a criar fillas e vacas; fillas, que varóns non tivo, e de telos, iríanse á guerra, a toca-lo corno e a darse pinchacarneiros, que é como empezaban aqueles miles a súa carreira, así, de rapaciños, pero a miña historia non trata deles.
Como o castro de Rois era unha boa atalaia para vixia-las vacas, e ninguén se atrevía a roubarllas, Neuhausen tivo tempo para restaurar a croa, que incluso lle fixo unha galería cuberta, unha fenster, que dicían aqueles suevos, que de aí nos vén iso de fiestra, para que se soleasen as súas fillas... ¡Así se criaron elas, que logo parecían tres rosas das roseiras do castro!
Os romanos do campamento, aqueles do Andelón, foran perdendo poderío, e ademais non servían para pretendentes das mozas do castro de Rois por causa da súa parentela. Sabido é que os suevos foron os únicos xermanos que crían nos cruces raciais, que precisamente por iso, por non ter endogamia, disolvéronse neste país de adopción sen pena nin gloria, séxase, sen case historia.
Moito lle preocupaba o casoiro das súas fillas ao Neuhausen, que se sentía caduco desde que lle saíu a pelame branca, así que, despois de consultalo coa muller, que como viña de romanos era a máis práctica da familia, a máis positiva, acordaron celebrar xustas e torneos, alí no Val do Ciro, ese lugar que despois pasou a chamarse Cirio, que non ten nada que ver coa cera, ¡en absoluto!, para selecciona-los mozos.
A nai, que se chamaba Flavia Xosefa, aquel ano dedicouse aos flachs, séxase, ao liño, para ir preparando sabas. Mercou un arado romano, daqueles que facían no propio Andelón, e ela mesma, coas fillas, amansou catro vacas, dúas para o tiro e dúas para solar, que así puxo en arada tódolos chans dos seus Liñares, que eran, lo menos, corenta fanegas!
Non vexades a procesión que houbo aqueles meses en Rois para informarse das bases daquelas xustas e daqueles torneos, que ían celebrarse precisamente o día de Pascua florida do ano catrocentos setenta e catro, que como era capicúa, pareceulles axeitado para face-los casoiros. Outra superstición, agravada polo feito de que os suevos recaeran no vello arianismo, precisamente na década anterior, coaccionados polos visigodos, que aqueles si que eran uns cantamañás!
Comezaron as festas cunha corrida do galo, que colgaron ao animaliño entre dous carballos vetustos. O suevo que fixo a corda, quedou tan acreditado do seu trenzado de sedas que lle concederon, daquela mesmo, a exclusiva de facer cordas para toda a tribo, con dereito de exportación aos romanos de Roma, que as precisaban para conter aos vándalos. Pouco lle durou aquel choio, porque o Imperio Romano de Occidente foise ao tacho dous anos despois, precisamente no 476. ¡Así empezaron os gremios medievais! O señor Cordeiro pediu dereitos de planta industrial, un polígono individual, así que lle deixaron terras abondas, precisamente as mesmas onde se celebrou aquela corrida do galo, ¡para que trenzase cantos trelos se lle antollase, de carballo a carballo! E todo iso inherente a usar de cognomen aquel apelido tan sonoro, o do seu oficio, o de Cordeiro de Rois. Quedou constancia diso nunha inscrición pétrea, achantada nas inmediacións da Cañoteira.
Na corrida do galo non houbo vencedor; e direi por qué: Subiuse, daquela mesmo, a unha parede do castro, un aedo, un daqueles oestrimnios puros que quedaban por aló, no remoto, naqueles vales do Monte Cubeiro, e predicoulles aos presentes unha lección de ecoloxía aplicada: Que se aquilo do galo era salvaxe, un vicio da Roma viciosa, daquelas xentes do panem et circensis...; que era un espectáculo cruento...; que cómo o señor Neuhausen ía seleccionar un vaqueiro entre aqueles mozos da aguillada, tan brutos, todos eles, que afogaron un animal cantor... ¡As do diaño alí armaron, que case houbo mortos por defende-la vida dun galo..., despois de morto!
Entón, cando se lles calmaron os ánimos, aqueles sobresaltos, discorreron celebrar unha xincana, cos cabalos a pelo, que gañaría a man da Vicus aquel cabaleiro que fose capaz de ir, ao trote, desde a fonte do Carduxo á do Cardoso, aló en Vaille; daría a volta, e ao chegar a Rois, segundo viña trotando a besta, tiña que agarrar cunha man á Vicus e plantala, tamén, pero sentada, nas ancas do seu cabalo, para así continuar ata os Liñares. Seica gañou un cabaleiro do Val Longo, que estaba afeito a ir a pelo dende a súa casa á Fonte do Eo para darlle de beber á besta, a cotío, augas limpas da Serra do Pradairo. Son unhas augas que nacen cara ao Nacente, que por iso son tan boas, pero despois tornan cara ao Norte, ou sexa, cantabrean. Entón dixo Neuhausen:
-¡Este mozo, vale, que ademais de gañar a proba, serve para coidar do gando! ¡Rapaz, quedas vitorioso e morgado! Para ti, a Vicus; e coa Mädchen, coa moza, dous terzos desta vacada!
Despois diso houbo varios entremeses de puro lucimento: loitas grecorromanas, concurso de rapa das bestas, fiadeiros do liño... E por último, a proba do aturuxo, que consistía en facerse oír desde os Campos do Cirio ata os da Fonte Frida.
¿Fiadeiros do liño nunhas xustas de homes? ¡Pois si, que os suevos non eran machistas, que a lei sálica era dos galos; dos galos, dos francos, e tamén dos godos! Así que daquela fiaban os homes, que insalivaban máis, pois as fräuleins, as doncelas, precisaban ter a labia mollada, e libre, para falar e cantar, para cantar e falar, que o facían asemade, mentres os homes ripaban no liño!
A man da Merta conferiulla Neuhausen a un canteiro do Río Torto, por demostrarlle que era quen de facer unha casa de tres andares, el só, ¡en tres días! ¡Ningún dos outros concursantes conseguiu outro tanto! Aquela casa hoxe non se conserva, que por algo se fixo á présa, pero entre eses fentos do Canaveiro aínda asoma algún cascallo da mesma.
Para a máis nova, para a Finis, non houbo concurso de pretendentes, que se namorou, irrevogablemente, daquel aedo que defendera ao galo; así, de repente, polo aquel do frechazo sen frechas. Posto que lle ía o mollo pola vía, Neuhausen non puxo impedimentos, pero díxolle á Finis:
-Para ser muller dun poeta, non precisas vacas, así que lle regalo ao teu rapaz esta cornamusa, que ten o fol grande, dunha cabra vella; e con isto, ídevos coa música a outra parte, pois a min ningún aedo me priva de cear un galo..., cando me pete!
Seguiu habendo corridas do galo, por toda a bisbarra, ata que os da Meda, na Pascua de 1948, lles puxeron fin, precisamente cunha corrida tan sonada e tan perfecta que ninguén se atreveu a emulala. Se alguén o dubida, apelo a Antón Fraguas, que ben escribiu dela, nada menos que na G.E.G.
Por culpa daquilo de Rois, os galos destas parroquias cantan seis veces, maiormente na Pascua; tres ao amencer, e tres ao serán. Os kikirikies da noite son melódicos e agoniantes, unha especie de miserere, porque llos dedican ao aedo que pregou por eles naquel ano de graza catrocentos setenta e catro, ¡séculos antes de nace-las sociedades protectoras dos animais!
Con isto, entendo que queda demostrado que o ecoloxismo é conto vello na miña bisbarra. En canto ao fondo histórico, desta e doutras lendas, desde a Terra Cha aos Montes da Fons Sacra, quen sabía moito diso, ¡máis cá min, incomparable!, era o capelán e sociólogo, Nicanor Rielo Carballo, ¡hoxe no Ceo!, sen esquecer ao seu irmán Isaac, que este, a mais do gregoriano e do “Stella Maris” da Mariña, domina o Cancioneiro da Terra Chá, ¡que non é pouca historia!, pero a eses señores, a eses próceres, á obra deses irmáns, non vos aconsello que acudades, que son/foron, tan serios, tan serios e tan sabios, que se especializaron na parte positiva, así que destas picardías da Historia Miúda, que tanto me gustan a min..., ¡destas, nin caso! Deus me colla confesado, que non é pecado miúdo contar os pecados, conta-las historias intra, os divertimentos daqueles entregos tan pícaros, tal e como fago eu, con todo o seu picante e sen poñerme de costas, sen tapa-las cun veo aséptico, tal que de gasa esterilizada; qué menos!
-o-
A capela do vello Hermunde
De cando Hermunde e Mailoc discutiron naquel Concilio de Lugo sobre se a Virxe era rubia ou morena, quedou constancia nun acta que se conservaba na igrexa vella de Bretoña, pero cando retiraron para o Mondoñedo Vello aqueles pergameos do arquivo parroquial, ¡aló abaixo coméronos os ratos! Coido que arriba, en Bretoña, a ratume respectaba os coiros vellos porque alí tiñan cereal para escoller, mentres que en Mondoñedo, con iso de que elaboraban pantrigo para o mercado exterior..., ¡as huchas baleiras!
Hermunde sostiña que a Virxe é morena, co seu peliño castaño claro, que nunca unha morena se viu que non fose graciosa; pola súa parte, Mailoc, como era bretón, arrimaba máis ao Norte, e sostiña que debía ser rubia, pois nunca pelirroxa houbo, séxase nórdica, que non fose anxelical, e por ende, guapísima.
A cousa, naqueles tempos nos que tanto se discutía se os anxos, os seres máis perfectos da Creación, eran machos ou femias, tiña o seu aquel. Unha Virxe morena sería máis prima dos suevos que dos bretóns; e á viceversa.
Hermunde volveu enrabechado para a súa casa, e alí colleu unha cabaza para beber auga do rego, sentándose debaixo dunha castiñeira:
-Fago promesa de comer só castañas desta castiñeira de xunta a miña casa, e de beber só auga deste rieliño, deste regato, ata que se me limpe o entendemento, e acerte a comprender se a Virxe, Nosa Señora, é roiba ou morena. Se é morena, entón eu son primo segundo, e con esas fágolle, aquí mesmo, unha capeliña; se resulta ser roiba, entón que lla faga Mailoc, na súa Bretoña, pois nese caso serei primo terceiro; parente, si, pero máis distante!
Pasou todo o inverno, ¡e xa se esgotaran as castañas da súa castiñeira!, así que o Hermunde, co débil que estaba, nin se decatou de que a súa Virxe, aquela Morenaza, estáballe sorrindo desde a póla máis alta da árbore. Nisto que pasou por alí Mailoc, por aquela corredoira que había ao sopé do castro, unha que desapareceu ao alcatrear a pista de Pol, cabaleiro no seu cabalo bretón, tan mantido que nin case cabía pola congostra. Cando divisou ao Hermunde, berroulle, vindicativo:
-¡Hermunde, vou encargar lousa verde de Lourixe para rematar a capela da nosa Virxe, que che é tan roiba coma os fíos do ouro; aparecéuseme nos currais de Bretoña, precisamente encima dun bidueiro floreado!
Sacando forzas da súa debilidade, Hermunde mirou ao Ceo para queixarse á Virxe de que nin o avisase daquela parentela frustrante, pero, estando nisto, que non daba aberto os ollos, deulle por facer viseira coas mans, que o cegaba un resplandor castaño escuro que saía das pólas da súa castiñeira, ¡e iso que xa lle caeran as follas! ¡Era, claro está, a propia Virxe, que o fascinaba cos destelos da súa beleza!
-Miña Señora, -rosmoulle á propia Virxe, ¡á propia Virxe!, pero con amor, con respecto, iso si-, ¿como podes ser parente de ámbolos dous, e dos dous en igual grado? Mailoc, aquí presente, viute roiba coma os fíos do ouro, do ouro bretón por suposto, que é algo baixo, e eu véxote castañiña, mesmo coma as castañas desta castiñeira que che serve de peaña! ¿Terei, acaso, unha enfermidade nos meus ollos, unha especie de daltonismo?
A Virxe sacouno daquelas dúbidas, definitivamente:
-¡Ai, meu Hermunde, fillo querido, que esa é a nosa parentela! Moito xaxún, pero, o que é de fe, andas frouxo! Deus xa pensara en min antes da Torre de Babel, e por conseguinte, antes deste Castro, antes de viren para aquí os teus, aqueles suevos das vacadas; antes de chegaren eses veciños, esoutros caseiros, os bretóns...; así que me deu unha cute para cada fillo, que todos sodes adoptivos, menos Xesús, pois, segundo e como me miren, así me verán! Tamén me concedeu unha fala para cada quen, ¡segundo o seu país! Pero vouche dicir un segredo, o máis grande de todos: ¡Teño un só corazón, e quérovos a todos por igual, calquera que sexa a vosa raza, a vosa lingua!
Hermunde soltouse a chorar, coa emoción, e tamén de arrepentido pola súa desconfianza; en canto a Mailoc volvéuselle mouro aquel cabalo branco, de repente, para que aprendese que non se pode discutir das cousas do Ceo, así, á lixeira, que xa se entenderán, e se verán, ao detalle, todo ao redor, cando Aló cheguemos, que aquí na Terra abonda con facer méritos, e cos méritos, capeliñas, pois a sabenza xa nos virá despois, cando nos acendan as luces da Gloria, os cirios da Eternidade!
De alí en diante, Hermunde e Mailoc, ámbolos dous, e cada un coa súa xente, dedicáronse a converter a bisbarra, pois aínda quedaban incrédulos, sobre todo nos da orixe hispano-romana, que se volveran máis bárbaros cós bárbaros á forza de xogar, e de porfiar, co seu dereito, co romano.
Á fin dos seus días o único que non conseguiran cambiar foi o nome desta bisbarra, que se Polux era, Polux seguía sendo. Iso do nome pagán cambiouno a pereza das xentes, per se, que por abreviar deron en dicir “Pol”, así, a secas. O de “a secas” tamén é un dicir, pois, tras do Hermunde, e iso que Pol tiña e ten cen ríos, deron en multiplicarse as tabernas..., ¡máis cós castiñeiros! Isto foi un milagre, outro, pero dos taberneiros, que a saber a quen rezaron, se á Virxe de Bretoña, á de Hermunde, ou ao propio San Baco, patrón inmortal, pois morren os alcohólicos pero o seu deus segue propiciando as ganancias, non dos que o adoran senón dos que o aborrecen, ¡que iso é o colmo dun padroado!
-o-
O Paio de Sampaio
O diaño me tentou aquela noite, mentres quentaba as canelas na cociña vella da Pallota, nunha rolda de contos diso, de lareira, referir o que lle pasou ao Afonso da Cordeira coa mestra do Pombal. Veredes o por qué, qué complicacións e qué descubrimentos traen consigo as palabras, algunhas verbas, maiormente as angulares, que non todas, por suposto, que tamén as hai que funcionan de macheta, e despois están as de recheo, etcétera.
Aquel Afonso, de tan grata memoria, fora comisionado para ir a Castroverde, a busca-la nova mestra, que tiña anunciada a súa chegada no coche da tarde, no dos Veigas. Á saída da Misa, que era cando daba as ordes aquel pedáneo, aquel Dositeo da Cernada, máis coñecido polo alcume de “Dixen”, un alzado, un verdadeiro pretor por aqueles días do Alzamento..., algún gracioso propuxo que fose o tal Afonso a busca-la mestra, pois aínda que non tiña fillos en idade escolar, dispoñía dunha boa cabalgadura... ¡Iso si, pois a burra do Afonso tanto andaba na directa como na reversa!
Non tiña fillos na escola, xa o dixen, pero tiña cinco cargos, todos por enchufe do señor cura, de don Benito, aliado co pedáneo Dixen. Era, ou exercía de, campaneiro, enterrador, sancristán, apousentador da tropa, e, a maiores, alguacil das cacicadas. ¡Demasiadas prebendas como para negarse a unha prestación cívica, persoal! Cómo non sería a cousa, que incluso tiña unha camisa azul, bordada en rojo ayer, para aquelas ocasións marcadamente protocolarias. O pobre Afonso, ¡que digo de pobre, pois ese está no Ceo, seguro que si, con cargos e ben pagado, polo menos de alguacil das ánimas, ou de introdutor de responsos!, aceptou aquela comisión sen rechiar.
Despois da encomenda, nunha especie de grazas a Deus, que non ao Afonso, cantouse o Cara al sol, e tiráronse aos catro ventos, desde os coutos aos cubeiros, aqueles urros triunfais, que para iso do Imperio, en Montecubeiro, ¡todo, ou nada! Foi cousa de ver, irrepetible, a daquel enterrador coreando os vivas dos esbirros matachíns.
Fóronse para Castroverde, de seguido, que aquel domingo non tocaba feira, e non había acompañantes, o señor Ignacio e mailo Afonso. Ignacio a buscar o correo, e Afonso para recolle-la mestra, unha civilizadora da Normal, séxase, normalizada!
Xa de volta, por Bolaño adiante, con outros que volvían de Lugo, chegando ao río Chamoso deron en ladrar os cans do señor Xervasio, se cadra polo barullo que percibisen...; e daquela a burra, que non era de tanta paz coma o seu amo, sacudiu as pulgas de tal xeito que deu coa mestra no chan, medio envolta e medio revolta na propia saia...; ¡nun retallo dela, que por entón a norma era longa pero a tela escaseaba! A mestra, que por algo era de Lugo, e por iso, aleuta, apartou aquela bufanda que se lle formara coa fanguela, para devolvela ao seu oficio de saia, e despois diso levantouse, nun tris, visto e non visto...; ¡tanto que había para ver, ou polo menos, para entrever! Afonso, todo galantería, todo servidume, arrimoulle a burra á parede daqueles prados do muíño para que lle servise de montante, que non lle deu tempo para máis, e coa mesma, a ínclita volveuse á albarda, antes de que Afonso, ou Ignacio, ou calquera dos que viñamos de Lugo, tivésemos tempo para galantear, para axudarlle, naquel transo, naquel apuro, naquel ridículo, naquela vergoña... Pero ela, a señorita, só falou co Afonso, que aos demais fíxonos de menos; ¡no meu caso era natural, un impúbere!
-¿Alfonso, has visto mi prontitud? ¡Espléndida! ¿No?
-Señora mestra, eu…; eu non lla vin, que a leva ben tapada, con esas braguiñas mouras...; e logo que..., aquí non se lle chama así á regaña das mulleres, que se lle di a paxara..., ¡con perdón dos paxariños!
Aínda ben non rematara con aquela historia verde, a xogo coas outras que se estaban contando, por quenllas, que de conto nada tiña, ¡dou fe!, na taberna susodita, nesa da Pallota, cando un daqueles parroquianos, que era de Sampaio por máis datos, exclamou:
-¡Esi home ye bobo, que pudo tarse callau, ou dicirlle que lla volvese a ensinar, de vagar, pero máis adiante; a soas, por suposto!
Daquela houbo algún riso, pero eu non entendín máis nada de semellante xerga. Tempo adiante, vivindo nas Asturies, decateime de que aquel señor de Sampaio chapurreara dúas ou tres verbas, ¡en bable! Volvín pola Pallota, ex professo, pero levoume tres días; tres días de investigación e de inquéritos para localizar ao meu interlocutor, ao señor de marras, aquel do bable:
-Mire que ardo en curiosidade por saber cómo é que vostede, naquela ocasión, aí na Pallota, dixo aquelas palabras, ¡en bable! Por máis que preguntei, todos me dixeron que vostede nunca da Fonsagrada pasou...; pero non só iso, senón que estes días, falando con xente desta contorna, atopei algún que outro que bablea..., coma vostede!
Enfadouse e interrompeume:
-Aquí non babea ninguén; e teña conta do que di, que me estou cargando de razón!
-Señor, calma, que a cousa non vai a maiores, pois iso do bable élle a lingua dos ástures...
-¿Como que dos ástures? ¿Así que, por aló adiante, eses parentes só saben o que aprenderon de nós, dos da casa matriz, dos lucenses?
Demos en falar, cun bo viño de Quiroga por compañeiro a falta de sidrina, e aquel paisano repasoume, nunha tarde, cen follas da Historia medieval. Contaban os seus antepasados que o morgado das Torres do Souto, hoxe Souto das Torres, ¡que a saber por qué o reviraron!, daquela que os mouros se achegaron aquí por Lugo, que ben coidaron que era a Meca do Poñente, pero, ¡arrefriáronse!, propúxolles aos seus rendeiros repregarse pola Vía de Gigia, para as montañas das Asturies, onde era máis fácil defenderse das cimitarras daqueles agarenos, pois alí chegaba con subirse aos riscos e arrearlles catro cantazos...
Coa mesma fóronse cara aló, cara ao sol, ao Nacente, arreando naqueles rabaños da facenda miúda, uns a pé e outros andando, de quitado uns cantos cabaleiros, así chamados porque tiñan cabalo propio, de seu, que non por outra cousa, non se pense mal! Pero denantes pecharon, ou trancaron, a igrexiña do San Paio dos Arcos, que fora da mesma familia condal, tamén coñecido por Pelayo entre os godos, seus veciños, ou máis ben, seus opoñentes, pois eran unha xente lixeira, e mal falada.
Fose Paio, ou Pelayo, ou Pelaxio, o caso é que se trataba dun fillo do conde de Flammoso, que lles capitaneou aquela éxida - persecución, mal ou ben calculada, cara á Fons Sacra, pola Vía susodita de Gigia, montañas adiante; ¡adiante e arriba, pois houbo que subi-lo porto do Acevo!
O señor de Sampaio, aquel amigo recuperado, non se lembraba do que lles pasou despois nas Asturies, pero si de que seu avó contaba que o avó del lle dixera..., e por aí adiante, que seus primos, aqueles emigrantes dos cantazos, despois daquela pandeirada da Cova d´Onga, quedáranse por aló, nesa terra do anís...
Quixen axudarlle, con precaución, sen facelo de menos, por suposto:
-¿A vostede sóalle..., Cangas de Onís?
-¡Home, iso de “Cangas”...! Cangas son os xugos abertos..., que casualmente téñoos eu, a pares, que os uso para acola-lo millo!
Xa descubrira o máis importante, así que cambiei de terzo, disposto a lograr unha conquista; ¡ou unha reconquista, por usa-lo termo clásico, consagrado polo uso!
-Mire, deixemos iso, que non ten maior importancia. O que si lle prego é que faga un esforzo de memoria para que me refira canto se lembre desa historia da súa familia..., pois en Historia, como en todo, os mosaicos fanse coas teselas das lembranzas dos coetáneos!
-¡Pouco máis me queda no tinteiro...! Pero non, que aínda non falamos de cando os parentes reclamaron a súa herdanza, aquel herdo ancestral...
Tratei de aceleralo, pero a xente do campo non entende a fogaxe dos chupatintas:
-¡Conte, conte, que se me está avivando o lume da curiosidade!
-Daquela, ¡téngotelo que contar! Un dos primos do meu vello..., que xa non sei cómo habería que chamarlle a un parente tan lonxano, que eu só sei dicir tataravó..., e para de contar! Aqueles primos querían mandar en nós, ¡nos propios morgados, nos da casa matriz!
A miña comprensión, modestia á parte, era total:
-¡Claro; despois do que se lles axudou desde aquí, desde a retagarda, maiormente con homes e con munición de boca, para bota-la mourería, aqueles encovados das bocarribeiras ástures, aquilo das Asturies, Patria querida, que houbo que reinventala, e poboala, coma se nunca houbese existido don Oppas, nin a tal Florinda
Non me fixo caso, ou é que non entendeu as miñas alusións, así que tirou para adiante:
-Como nestis casos sempre hai algún veciño con práutica que avise do lume, achegouse por aquí, ¡e rebentou un cabalo!, un parente de por aló, da Fonsagrada, ou de Grandas, ou dos Oscos...; dá igual, pois o importante foi a novidade, que nos dixo que quedaba nos pradais do Burón, mantendo as eguas e dándolle ao bollu preñau, de paso que afiaba as espingardas da súa xente, un tal Xilo...
-Non, señor; era Silo, un Rei da Gallaecia, sexto dos que se afincaron nas Asturies, que nos foi imposto pola súa camarilla, por aqueles señoritus de Ovieu...
-¡Ah! ¡Daquela igual foi o inventor dos silos...! Pero, ao caso: Aquel tipo non viña con trazas de axudarnos a segar, que estaba facendo tempo para que recollésemos o cereal, nós, polo Chamoso abaixo, pois, con aquelas bisarmas, con aquelas alabardas, o que afeitaban eles eran as barbas do veciño! Estaba facendo tempo para darnos lugar a que recollésemos o pan, e o peneirásemos de contado..., nosoutros! De advertidos, os de por aquí xuntaron canta egua se atopaba senlleira, desde Gomeán a Bascuas, ¡pois con pallabres, cero! De paso, arramplaron con canta fouce e gadaña había, estivesen ou non afiadas! Así que, como din que non hai mellor defensa que un bo ataque, os de por aquí traspasaron a Vacariza, para térlle-lo camín arriba do Cádavo... Alí fixeron unha matanza de primos, tan ao rente que aquilo parecía unha seara, que só lles faltou facer medeiros cos mortos, de tantos que había, por ámbalas partes!
Animei no señor, que a cousa, se non era vera, polo menos estaba ben trovata:
-¡Élle certo todo iso, que aí no Cádavo, nese “campo dos tizóns”, porque os ástures queimaron a toxeira para mellor perseguir aos nosos, aínda se conserva outro nome de referencia, o de “Campo da Matanza”! Tamén está a cousa do escudo da Baleira, o antigo, o verdadeiro...
-¿Ah, si; de veras? ¡Daquela terei que ver esas cousas, por ante min, antes de morrer, para deixárlle-lo contado aos meus guages..., como ficieron comigo aqueles avós!
-De paso pregunte pola Casa do Concello, pola vella, que alí, se non se cansaron del, teñen un escudo en gra, inspirado precisamente nesa batalla, pero os do Val din que foi unha guerra cos mouros…, porque lles resulta máis lendario!
-E non me estraña, -asentiu o meu relator, -que aqueles cadáveres ben mouros quedaron; ¡puro tizón, puro cádavo!
-¡Tanto como mouros...; o que quedarían sería brancos, ao perde-lo sangue...!
-¡Diso nada, rapaciello! Quedaron mouros, chamuscados, pois os nosos, os de por aquí, por culpa daquela cheirume, coas fouces e coas gadañas que levaban deron en coller toxos e xestas, e con iso apiñaron aqueles cadáveres nunha meda... Pero, ao que íamos: ¿Ti viñeches na miña busca simplemente pola curiosidade de que digo palabras que se parecen a ese bable dos asturianines?
Tiven que calar, derrotado. O señor perfeccionou seguidamente a miña cultura:
-¡Como non lle ían chamar Cádavo a un campo de tizóns, de tizóns e de ósos calcinados!
-¡Vostede abráiame coa súa sabenza, que vai alén do que é popular!
-¿Que queres dicir con iso? ¡Aclárate!
-Mire, a cultura medio consiste en pasarnos os saberes uns aos outros. Iso de abraiar é un modernismo, que vén a ser..., asombrarse, moito, con algo inesperado, ou con algo que mal se entende, que non o entenden os non iniciados. ¿Sabe?
-¡Vale, ho, que con iso, hoxe por hoxe, quedo conforme; conforme e despachado! Agora voume a por un carru yerba..., que eu non vivo das túas historias!
-Espere un momento, por favor, pois agora que sei de qué vai o conto, voulle contar a miña, os flocos deste asunto, que son dúas verbas: Aquela batalla do Cádavo rematou máis adiante, no meu Monte, no Monte Cuperio, nun sitio que aínda lle chaman Rego dos Ósos, que o encabeza un manancial ao que lle din, con xusteza histórica, Fonte de Matahomes.
-¿De Matahomes; seguro? ¿E non será a Fonte do Chopo, aquela da que di a copla: Fuente del Chopo si hablaras / tus aguas aclararían…?
O meu abraio foi a máis:
-¿Tamén sabe a copla dos Vilares…? ¡Ai logo; vostede é unha eminencia, unha enciclopedia, un patriarca!
-Non, ho, algo menos, que nos meus tempos só tiñamos o Catón; despois veu ese Rayas..., e por aí adiante!
-¡Non sabe qué agradecido lle estou, que vostede descubriume un secreto moi particular da nosa Historia; afellas que si!
-¿Quen? ¿Eu? ¡Chacho, non vaciles cun vello!
-¡Si, vostede, en efecto; o malo será que non llo poderei contar a ninguén..., porque non me crerán!
Aquí estouno contando, e ademais, por escrito, pero con tanta timidez que nin case me atrevo a facelo, por se non me credes! O que está claro é que nese Sampaio de Lugo algo de bable quedou, trouxéseno ou leváseno de por aquí, que igual o trouxeron, no 36, aqueles soldadiños do tenente coronel Teijeiro! Polo que respecta a don Pelayo, ou Paio, se é que non foi unha inventada, se é que foi o primeiro, e non aquel Pelaio Favila, aquel do oso, fose ou non fose conde de Flammoso, ¡paio, o que é paio, non foi, que lle deu un nome axeitado á súa Cova d´Onga!
As cousas que me queden sen descubrir, ou sen escribir, déixollelas aos fillos, e aos fillos dos fillos, polos séculos dos séculos, amén, que non vou levar comigo a chave das historias!
-o-
Os amantes de Martín
A historia dos amantes de Martín é bastante longa, ademais de fonda, pero, se non a conto así, a eito, non se vai crer! Vou dá-las testemuñas do caso, tódalas que me chegaron, e se alguén se cansa, ou lle molestan as verdades, que deixe isto e que poña un serial deses da tele, pois dese xeito cambiará o real polo virtual.
Esta historia, tan verdadeira, ou máis, cá dos amantes de Verona, só que menos coñecida, ou menos divulgada, contárama, descantiá, meu tío avó Pedro, tamén coñecido como Pedro das Mocas, do San Bernabel, non porque se parecese ao mango dun malle, senón polo divertido, polo esmorgueiro que era. O seu currículo era trifásico: mocas, zocas e fillos, por esta orde. As mocas, desde a súa nacenza; as zocas, desde que tivo forzas para alza-la aixola; e os fillos..., no San Bernabeu da Xesteira, na casa que herdou a súa muller!
Meu tío levara unha carga de zocas a Meira, expandindo mercados, pois no seu circundo de Montecubeiro, entre el e mailos colegas tiñan saturado o mercado, e iso que as facía lixeiriñas, con pouca sola, pretextando darlle calidade de vida ás rapazas do país. Casualmente, a primeira clienta que llas veu probar foi unha moza, ben churrusqueira por certo, que as atopou tan do seu xeito que nin aqueles zapatiños da Cinsenta. Por descontado que lle aceptou o prezo cun amplo sorriso, ¡e xa as deixou nos pés! Mirade se era lista aquela rapaza, que lle dixo ao zoqueiro:
-¿Como é a súa graza..., para preguntar por vostede cando se me acaben estas?
-¿Graza? ¿Eu? ¡Cata que logo! Non teño graza, ningunha, que tes ti a que me falta a min; toda a desta feira, en por ti; por suposto que herdada de quen te fixo á medida dos anxos..., así que o máis seguro é que te chames Engracia, ou, polo menos, Amable!
-¡Non señor, ou si señor, que andou cerca, que todos me chaman Amalia, e meu padriño está conforme con iso, que tamén di que o son, mellorando o presente!
-¿Teu padriño? ¡A min o que me importa é teu pai! ¿Onde o tes, pois, cunha filla da maneira, lonxe de ti non estará, ou si?
-¡Por aí anda; coido que na feira do gando...! ¿Pero, por qué mo pregunta? Mire, as zocas págollas eu, que aínda me sobran cartos de catro balugas de manteiga, que llelas vendín ás piteiras do Foxo... ¿Coñéceas?
-¡Muller, non é por cousa de cartos, que aínda que non tiveses un peso no peito, nin no peito nin na faldriqueira, para min valías outro tanto, cos xuros incluídos! É que quero pedirlle permiso..., para cambiarche ese nome, que desde hoxe, o que é para min, serás Amada, ¡a miña amada! ¿Non terás inconveniente, ou é que cheguei tarde?
A moza púxose da cor das amoras:
-¡Estes zoqueiros, cómo son; máis pillos cos cereiros, que por aí se andan, que vostedes tamén lles dan cera ás zocas!
Mirade se foi pícaro, se foi conquistador, meu tío, que cando deron atopado ao patrucio da Xesteira, nun curro da feira do gando, por tras do convento de Meira, vende que te venderás nunha vaca, apreciándolla ao tratante coma quen lle predica a un frade, meu tío xa ía de man da súa amada, da súa Amalia! Díxolle ao señor Manuel, por saúdo:
-Non porfíe máis con este tratante, que é de Lugo, e por ende, o que é de vacas, como non sexa no estufado, ¡cero!, pois eses da muralla só entenden de pedras..., e para iso, das ris, que a teñen desfeita! Neses cartos, no que vostede lle pide, a vaca está por miña, ¡e sorte que tiven de chegar a tempo, que se máis pide, máis lle dou!
Desde que se marchou aquel tratante, brandindo na súa cachaba, e todo cabreado polo intrusismo do zoqueiro, pero como lle gañaba meu tío en altura, ¡polo menos, dous palmos!, díxolle o pai da rapaza, precavido ao velo coa filla naquelas confianzas:
-¿Rapaz, a qué esperas? ¡Págame, e vaite coa vaca, que de aquí ao teu rueiro, camiño haberá, que ti non es de Meira, nin do seu alfoz, que non te coñezo, e a vaca está cansa de tanto que sobaron nela!
-Sonlle do monte, quere dicirse, de Montecubeiro, pero a vaca segue sendo súa, que me metín de chufón neste trato para que a vendese ben, que vostede meréceo, afellas que si, sequera sexa polo ben que criou…; ¡na vaca, pero tamén na filla!
O pai da Amalia a tal momento foino todo menos amable:
-¡Cómate nunca o diaño, parvo, lerchán, que ma fixeches boa, que ese tratante non volve! ¿Sabes cómo é a cousa? Vendo esta vaca para darlle os cartos da pasaxe ao meu vinculeiro, que deu en tolo desde que lle dixeron que aló en Cuba, nesa maseira de alén dos mares, ¡ata os cans comen azucre!
O zoqueiro non contaba con aquilo da emigración, pero como era listo de raio, deseguida se decatou de que conviña mandar lonxe ao cuñado, fose quen fose, e fose como fose, que daquela a súa Amalia, dese xeito, quedaría vinculeira, unha vinculeira transferida! Miroulle as mans ao patrucio, e deu en tremer, que as tiña tremendas de tanto cavar na Panda, pero..., ¡outra solución non se lle ocorría!
-¿Vostede..., con cal sopra mellor os mocos?
-¿Que dis? Encima do dano que lle fixeches ao meu fillo, que agora tiña ocasión de irse cun veciño que volve a por máis prata, antes de que veña o tempo dos terróns, que así vai branquiño e presentable, e encima diso, apareces ti, e..., poste de coñas!
O tío Pedro, artimañas que era, xa tiña a decisión tomada: ¡un plan infalible!
-A ver, señor, que a miña pregunta segue en pé: ¿vostede, con que man azouta menos?
-Aos meus fillos nunca azouta lles din, que non a precisaron, pero ti es un mal educado, que se cadra aínda che viñan a tempo, hoxe mesmo!
O zoqueiro permitiuse abrirlle as mans ao patrucio:
-Xa vexo que coa esquerda...; ¡e menos mal que non é xergo, que nesta non ten calos! Déame un par de sopramocos, coa esquerda, que daquela tírome ao chan, e dou en laiar...
-¿Iso, para que? ¡A ti que te eduque teu pai, que non teño motivo para facerlle ese favor, que eu ocúpome dos meus, e chégame, que tras desta, despois da Amalia, hai catro!
-Mire, señor, escoite coas dúas orellas, que aquí os educados van ser eses tratantes... Nós, ámbolos dous, imos roñar, aquí mesmo, pero moi en serio, ata que se pare a feira! Enganeino a vostede, collinlle a palabra, que esta vaca vale máis, moitísimo máis... Diga que llo dixo un tratante das Asturias, un que acaba de pasar por aquí, que sabido é que os asturianos ben honrados son, en contra do que opinan eses da Fonsagrada, pero élle por cuestión das mozas, que soben a pretendérllelas os asturianos dos Oscos, e mailos das Grandas do Salime...
-¿Ben, e qué; en que para o conto, pois os contos son doados de comezar, pero difíciles de rematar?
-Agora pasa que nin eu lle quero devolve-la vaca, nin engadi-los cartos que nos faltan para estar en prezo. ¿Vai entendendo? ¿Remata ben este conto?
Aquela receita encantoulle ao pai da Amalia, así que se deron por rifados, daquela mesmo, convincentemente, que mellor teatro, nin en Madrid!
Tan porfiada resultou a vaca, que aquilo parecía a poxa dos ofrecidos ao San Bernabeu. ¡O caso foi que acabou levándoa, case que no dobre do que ofertara antes, aquel tratante de Lugo, o mesmo, admirado das chufas daquela res! Os paisanos, decote, déronse unhas apertas cordiais, á conta do de Lugo!
-¡Ai, ho, do Montecubeiro tiñas que ser, que os desa parroquia mesmo parecedes fillos daqueles frades, todos, a eito..., da sabenza que tedes, e polo moito que predicades! ¡Es ben listo, e eu un bo veciño, que nunca esta obriga che pago!
Pedro das Mocas, sen moca ningunha, perfectamente serio:
-Señor Manuel, e digo eu se podería ir con vostedes, agora mesmo, que as zocas sobrantes déixoas aquí, a gardar, mesmo nesa taberna da Maragata, e daquela dámoslle as grazas ao Santo da Xesteira, ¡polo ben que nos sacou da nosa pelexa, sen feridas! Eu dúrmolle mesmo no seu hórreo..., para que os veciños non pensen que vou tras da miña Amada!
-¡Chamámoslle Amalia! ¿Non cho dixo ela? Ai, ho, e de paso, se nos fixeses mañá, mañá mesmo, unhas zocas, desas lixeiras, coma zapatos, coma as que levas ti nos pés, para a miña Dominga e para min...; ¿podería ser?
-¡Sen ferramenta, nin eu, co artista que son!
-Téñoa nova, de estrea, que a merquei para o fillo, para o Manolo, precisamente aquí en Meira, polo Nadal, que na miña casa sempre poñémo-los Reis, pero como ese fillo se nos vai para Cuba, e por aló seica non usan zocas..., pois nada, que non se puxo ao oficio, e ata se vai enferruxar!
...
-Tío Pedro, -pregunteille, segundo me estaba contando aquel xeito tan orixinal, tan ocorrente, de namorar, -¿a vostedes, así, frechados, daquela chamaríanlles algo así como, Os Amantes da Xesteira...?
Por aquel entón eu xa lera, que as tiña meu pai, un gran devoto do Calvario, asemade cos dramas literarios, aquelas historias dos Amantes de Teruel, Sabela de Bergantiños, o don Juán, Otelo, etcétera; por suposto que ás escondidas, pois eses relatos non eran axeitados para un neno, segundo daquela se entendía o mundo. Os casamentos nesta bisbarra adoitaban ser de esculca, chufón en medio, que os chufóns eran os bufóns dos pobres. Respondeume, coma sempre, cunha franqueza absoluta:
-Non, ho; nós non fomos amantes, que casamos pola igrexa!, pero, iso si, a toda présa, pois o cura leu as nosas proclamas todas xuntas, nunha soa Misa...
-¿Por...; ía de penalty? ¡Ela!
-¡Non, ho, que eu non enceto as bolas antes de quitalas do forno!
-¿Quítanse, ou sácanse?
-¡Outra vaca no millo! Quítase o que se pon, e sácase o que se mete. ¿Sabíalo? Pero, ao que ía: por aquí, polo menos en toda a parroquia de Martín, que eu saiba, amantes, o que se di amantes, só foron aqueles da Corte Vella...
A miña curiosidade sempre longa:
-¿Por qué lle chaman así a ese lugarciño de alén do Eo, a ese niño de aguias?
En non sabía daquela, aínda non, a historia do Reino das bruxas, da súa Corte, aquelas troitas que se bañaban en coiros, ¡de pé!, coqueteando cos frades de Meira, e todo iso. O parente non soubo sacarme da miña inopia:
-Rapaz, terei que preguntalo, por aquí, aos da parroquia, pois a min, como vin casar de fóra, que me apropiei da súa Amalia, non mo perdoan, que ata me ocultan algún dos seus segredos, os máis íntimos! O que sei ben é a historia deses amantes, que ma contou, descantiá, un daqueles frades do noso San Cibrao, un que sempre rezaba na Misa, “Paternóster e Ave María polos frades extraviados, para que dean co seu camiño, co verdadeiro, na escuridade da noite”. Un día, canso da salmodia, deume por preguntarlle que cómo se podían extraviar aqueles frades posto e suposto que as rendas llelas levaba, ata o propio convento, aquel mordomo do seu pombal, así que só saían aos enterros, e pouco máis!
-¿E...?
-Nada, pouca cousa, que como tiña confianza comigo, de axudarlle á Misa, case confrade, contoume que se refería ao frade da Corte Vella, pero que se dicía o nome, alí na igrexa, desde o púlpito, ninguén o acompañaría nos seus rezos por un alma pecadenta... Pola miña parte non sei se referirche esa historia, que ti aínda es un neno para unha cousa tan verde, tan verde coma as oucas do Eo!
-Mire, vostede cóntema, así, en voz baixa, que esoutros estánselle aviando para ir á festa, e non se decatarán do que me diga vostede, aquí, na cabeceira da mesa, que dun neno ninguén repara... Se lle dá vergoña dicirme algunha cousa desas, póñase de costas para min, que tamén fai así seu irmán, meu avó, cando me conta cousas verdes, das de xacando, desas da súa mocidade!
-Entón contareicha, pero despois gárdasme este segredo; ata que sexas maior, maior de idade, nin lembrarte disto! ¿Estamos? Daquela vou aló, pero despois de coller folgos con esta cunca de viño, para aclara-las miñas ideas..., aínda turbadas dunha cousa tan turba!
Mira, neno, vou empezar polo máis guapo, pola Paca. Aquela Paquiña era dunha casa fidalga, que lle chamaban, xa por aquel entón, a Casa Torre de Martín; polo demais, era filla única, que seus irmáns eran varóns. O que non che sabería dicir é se foi Deus ou o diaño quen fixo que aquel día se subise, para come-las cereixas, ben fresquiñas do orballo, e de paso para apañalas para o xantar, a unha cerdeira que tiñan pola parte de arriba da casoa, mesmo á beira do camiño real, dese que viña desde Monforte pola Muíña, para baixar a Ribadeo... ¡Non cho podo ensinar nos mapas porque ao face-las estradas, os outros, as outras vías, quedaron de corredoiras!
Isto que che dixen foi un retrato da Paquiña, para que vaias entendendo a historia, que agora paso ao frade: Mingos cantara Misa, nos dominicos do Monte Cubeiro, precisamente daquela cando enfermou súa nai, que tamén era de aquí abaixo, de Martín. Por entón a esta freguesía dicíaselle San Martinho...; e logo que sempre se deron ben os frades neste país... ¡Coido que será por culpa das augas, que nunca verás un bo convento lonxe das fontes, ou polo menos, dun río!
Tan enferma se puxo a nai do Mingos, que pediu polo fillo, e deixárono vir, ¡maña fora! O prior de San Cibrao deulle aquelas licencias, maiormente para que lle levase o Viático a súa nai, para que lle recomendase a alma naqueles transos, que xa di o refrán que, “¡Untura de zapatos, sinal de viaxeiros...!”
-Tío Pedro, agora que a lembra, vostede tenlle medo á morte?
-Non digas esas cousas, rapaz, que á morte só lle teñen medo os ricos, ou aqueles que non tiveron purgatorio en vida, pero eu, co que cavei neses montes da Panda para mante-los fillos, tiven brasas abondas no meu entolado! A cada rengue limpábame a suor, e rezaba de moito aquel para bota-los pecados, para purgarme con aquelas gotas...
Agora que me lembro, lévoche algún tempo sen suar, así que, ¡estou limpo! Pero falando de penitencias, aquel frade, aquel Mingos, con iso de atender a súa nai, xa levaba oito ou dez días sen disciplina, e mais trouxera consigo as correas necesarias! Un frade sen disciplinas está perdido, porque na súa soidade o diaño dedícase a facérlle-la vida imposible; e logo que, como non cavan, nin segan, nin mallan, nin entolan...!
Pero teño que volver ao rego, que me estou indo: A nai do Mingos daquela salvárase, pero melloraba de paseniño, que se cadra facíao adrede para que seguise o fillo de par súa, con ela, así que o frade deu en facer viacrucis, tanto en rogativa pola saúde da nai como por pura disciplina eremítica. Por entón na nosa igrexa, na vella, nesa de Martín, non había cruces, quero dicir, desas do Calvario, dada a súa pobreza, así que o mozo discorreu de face-los calvarios polas leiras adiante, polos cómaros, de árbore en árbore; ¡cada unha, cada árbore, súa estación!, que así representábaselle o madeiro da Cruz de Cristo; “Primeira caída: Xesús, co peso do madeiro, e ben doído que ía das súas chagas, ¡corpo a terra! Pequei, Señor, pequei; ten piedade de min. Amén” ¿Pésca-la cousa, meu neno?
O tío Pedro supuxo que si, xa que, sen esperar pola miña resposta, volveu ao relato. E eu atento, coa miña picardía a punto, pois, tratándose de frades, picardía segura!
-Daquela o crego aínda non pecara, pero estaba cerca, mesmo a rentes diso! Cando se levantou do chan, a súa piedade levouno a ergue-los ollos ao Ceo, ben abertiños, para adora-la Cruz, a árbore da Cruz, que naquel paso tocáballe á cerdeira da Casa da Torre, cargadiña de cereixas..., e de pecados! Non queiras saber o que viu daquela o santo frade, aquel Mingos do Calvario errante: ¡tanto e tal cousa viu, que ata se lle disparou a mingola, cousa rarísima nun frade! A Paquiña, aló arriba, vestida de verán, séxase, carente de roupas íntimas, cunha perna en cada póla; estalicadas, para máis calvario!
¡Miña pobre, que co sobresalto conseguinte, querendo aperta-las pernas, querendo tapar o destapado, soltouse dun daqueles ramallos...! Así que, visto e non visto, ¡con todo o que había para ver!, caeu da cerdeira, mesmo, mesmo, nas mangas do frade! Desa maneira salvou a vida, que se chega a caer lonxe, noutro punto daquel valado..., é que nin as conta!
-¿Mancácheste, Paquiña? -Foi canto se lle ocorreu dicir ao frade, seu veciño, atordado por aquela visión do corpo do delito, aquela cousiña, nai de tódolos pecados...
-¡Nada, Minguiños, pero estou sufocada..., que me arden as meixelas!
A moza atuaba ao frade, que iso era outro pecado, pero eles criáranse xuntos, no propio lugar de Martín, que a parroquia é outra cousa; xuntos, xuntiños, xogaran á billarda, coa inocencia propia dos nenos. Á billarda, e tamén á lebre escura, daquela que ían á escola do ferrado, co mestre de Mendreiras, un tío tan listo que sempre baixaba invernar a Martín, e de paso ensináballes aos nenos todo o que lera el, aló arriba, no seu rueiro, mentres aqueles veciños segaban no trigo. Dicíanlle, polo moito que lía, “O Tolo de Mendreiras, que de tanto que le, xa se traslé, e onde non sabe, inventa”. ¡Bo invento o del, que colleitaba en propio saco, limpo do po e da palla, un ferrado ao mes, por alumno, e íanlle cen!
Alí mesmo, naquela situación, ao pé da cerdeira, o fraterno do Mingos díxolle á súa rapariga, caída do Ceo!
-¡Estate así, tal cal, xunta a min, nos meus brazos, polo menos ata que te serenes e deixes de alasar! ¡Caladiña, acougada, logo me parecer ter un anxo agarrado ao meu colo!
De alasar, deixou, deseguida, pero o diaño, que sempre anda por trás da cruz, coma quen se pon á sombra, e neste caso xa vimos que a cruz era unha cerdeira con cravos de cereixas coloradiñas..., fixo que aqueles rapaces tiveses as caras tan xuntas, tan pegadas, que mesmo se durmiron coas febres do seu amor; ¡platónico, por suposto! Achegarse ao lume é o que ten, que un simple misto queima un bosque!
Pasaron dúas ou tres horas na mesma posición, case ensamblados, e xa o sol ía camiño de poñerse, cando saíu para fóra aquela fidalga da Torre, por se lle caera a filla dunha póla en vista de que non volvía coas cereixas, e iso que levara un cestiño doado de encher...
-¡Ai, meu Deus, que están mortos, ámbolos dous! -Berrou polo seu home: -¡A ver, Arximiro, acanea esa barriga, e ven aquí, correndo, que a nosa filla caeu da cerdeira, e para máis foda, encima dun frade, do fillo desa Ermitas...! ¡Morreron, ámbolos dous, e xa non fose por culpa do seu pecado!
Abanáronos un pouquiño, e con iso espertaron:
-¿Naiciña, qué balbordos son eses? ¿Que pasa, morreu alguén?
A nai, revirada de todo, arremeteu, ao instante:
-¡Muller, xa vexo que non, xa vexo que falas, e daquela, como non morriches, vou morrer eu, eu mesma, de vergoña! ¿Que fas, condenada, pecadora, aquí no chan, abrazada cun frade, cun veciño, co crego desa Ermitas? ¿Queres ir co Mingos ao inferno, os dous xuntos, nunha aperta?
Entón deu en predicar o Frade, desde abaixo, sen púlpito, ¡pero así non se amolenta na xente!
-Señora, non se alporice, que aquí non pasou nada, á parte dunha sorte, dun milagre, que xa ve que aparei na súa filla cos meus brazos, e grazas a iso, nin se mancou! ¿Non lle apetece agradecerllo á Virxe?
-¿Virxe? ¡Perdida, que es unha perdida! ¡Na casa do meu home, nesta Torre, que eu saiba, ningunha muller durmiu cun Cura, e menos de día!
O creguiño suaba, pero, ¡nin así!
-Señora, cálmese, que eu cheguei ata aquí rezando, de estación en estación, de árbore en árbore, e rezando penso seguir de aquí en diante; máis aínda despois deste milagre de que non lle pasase nadiña á súa Paca. ¡Ben ve que aquí non houbo ren! Eu estiven acalando nela, para que non se doese do susto que papou, ¡pobriña!, para que non lle quedase trauma, e con iso, que nin sei por qué, deunos o sono, a ámbolos dous, asemade. Polo demais, do que lle teña visto, foi visto e non visto, unha especie de lóstrego, que xa me esquecín desa visión, desa tentación, e por máis, súa é a culpa, que unha fidalga non debe escatimar no liño, que daquela, cunha cuarta, ou con cuarta e media..., ¡calzóns á medida, que a súa filla xa non é unha nena como para andar co cuíño ao aire, por gordas que teña as pernas!
Estaba visto que aquela fidalga só utilizaba a súa fidalguía para escandalizarse:
-¡Pois agora, mala criatura, desde que te viron estes veciños, desa maneira, abrazada cun frade, na Torre non volves a entrar..., nin che vou cria-lo fillo!
-Mire, señora, mentres se lle pasa o desgusto, e lle volve o sentido, levo a súa Paca comigo, para que coma na casa de miña nai, que grazas aos meus calvarios algo foi mellorando, e como non ten outros fillos, halle gustar ter á Paquiña por filla, sequera sexa por un día, nunha adopción transitoria... Deste xeito, cando vostede e mailo señor Arximiro se cansen de escandalizar a veciñanza, á xente de Martín, daquela van a por ela, se queren, que do que non, pódese quedar de herdeira de miña nai, que eu volvo mañá mesmo ao convento, ao meu convento de San Cibrao, que aquí non pasou nada, ¡e non mo fagan repetir, que de tanta dialéctica, púxenme rouco!
A fidalga tirábase dos pelos, daqueles pelos alborotados, mesmo de bruxa, feita unha mexapías:
-¡Xesús nos ampare, qué frade este, qué votos, que fala de volver ao seu convento..., despois de durmir cunha doncela, coa miña Paca, canto quixo, que ata houbo que espertalos! ¡O menos que podía facer é arrebolar ese hábito, ao alto da propia cerdeira! ¡Malditas árbores, que no Paraíso foi unha maceira, e aquí, esta cerdeira...!
A rapariga, trémula, cun fío de voz:
-Miña naiciña, xa lle dixemos que aquí non pasou nada, que só nos durmimos, pero, iso si, tan felices coma no Ceo..., ou máis!
Por fin, a fidalga, de postas as mans no seu van, explicouse, que todo aquel cirio algunha explicación debía ter:
-¡A min, canto me pasou, pasoume durmindo, ás escuras, que nunca nada vin, así que non me veñas con contos! -Volvéndose ao seu home, coas uñas por diante, que as retirou da cintura: -A ver, ti, Arximiro, para onde miras, que nin sei para qué tes ese nome, di algo, que ben ves que esta filla está en pecado, e xa non sexa mortal! ¿Durmir cun frade...? ¡Iso non o fan as monxas, nin sequera as monxas, para canto máis!
O seu home recuaba, en tódolos sentidos, que cada vez se sentía menos home:
-¡Eu qué vou dicir, muller, que iso de que peches os ollos na cama para non asumir as túas responsabilidades..., iso non quere dicir que aquí Mingos...! ¿Ti non ves, ti non reparas que ten os hábitos abotoados, ollal por ollal; si, ou non si?
Arximiro a ceacú, e a súa muller arremeténdolle, que aquilo era máis para ver que para contar, meu neno, -meu tío, como bo narrador, que por tal se tiña, matizaba moito, -pero vouche seguir co seu diálogo, tal e como chegou ás miñas orellas, tal cal, ou, por mellor dicir, coa rifa aquela:
-Arximiro, iso dos botóns non me di nada, que tamén ti te abotoas, que ben que te sinto facelo…, despois da festa!
O creguiño, compadecido daquel veciño, que a maiores era o pai da Paca, saíu na súa defensa, asumindo aquel problema das abotoaduras:
-Non señora, acougue, que diso dos ollais, eu non, nada; ¡xúrolle por estes hábitos que nin sei cómo é iso dos casados, pois eu, cando teño proído nas miñas partes, que sempre me pasa cando estou esperto..., doume coas disciplinas, iso, en salva sexa esa parte, e con tal, aló que se vai esa tentación, a tentación e mailo proído, pois os pecados transmútanseme en dor!
A fidalga, naquel intre, con aquel pretexto, meteuse a mestra:
-¡É igual o dos casados có dos solteiros..., supoño; e non te fagas o inocente, que ti sábelo, mellor cá min, sequera sexa por culpa das confesións...!
-¡Señora, sono; iso, inocente; coma un anxo, que ben llo xurei!
A fidalga, que nunca daba puntada sen enfia-la agulla:
-¡Polo si, ou polo non, xa te estás casando coa nosa Paca, de contado!
-¡Señora, aquí non temos cura…! -O frade, con aquel constrinximento, naquel apuro, naquel acoso matrimonial, xa non sabía qué dicir, nin que dicir nin que facer, nin se conviña irse ou aguanta-lo trebón.
-¿E logo, ti, que es? ¡Lévaa de aquí, agora mesmo, e non volvades ata vir casados..., co fillo bautizado!
-Señora, polos cravos de Cristo, cálmese..., e bautícese vostede, que boa falta lle fará renacer!
-¡Nin señora nin porras, que na casa do meu home, que é un fidalgo, que por algo temos esta Torre, as fillas deshonradas non entran!
A rapaciña declarouse vencida:
-Minguiños, lévame á casa de túa nai, que a miña, xa o ves, non me quere deshonrada! Eu é certo que me namorei de ti, pero non é de agora, que me vén de cando xogabamos á estornela, aí arriba, no adro, que pecado sería non dici-la verdade...; ¡e tamén será verdade dicir que estou en pecado, xa que tanto insisten...!
O Frade apelou aos seus hábitos:
-Daquela iremos, primeiriño de todo, desoutro lado do río, onde non escoiten estes fariseos, e coa mesma, polo si ou polo non, confésote, sequera sexa para tranquilidade desa conciencia timorata, que así entras na casa de miña nai ben pura, e de pura, limpa, ¡coma sempre!
Eu estaba cos ollos coma pratos, atento ás mocas coas que meu tío ía ilustrando aquela narración, que polo visto aínda non rematara.
-O río Martiño ben que o pasaron, meu neno, aínda que dubido se tal confesión foi válida xa que a Paquiña, polas trazas, non se arrepentiu de durmir, vestida, co seu veciño da infancia. A gorda veu despois da confesión, cando ían repasa-lo río, pois aqueles veciños, tan puritanos e tan perfectos, non lles deixaron alodalo cos seus pés: como todo por alí había pedras abondas, daquela, canto vai, e canto vén, que aquela guerra parecíase á de Melilla! O caso foi que se fixo de noite, ¡antes de esgotarse os cantos rodados!, así que Mingos e maila súa Paquiña tiveron que durmir xuntos, outra vez, ¡pero desta, á forza, pola forza daqueles puritanos!
En vista de que estaban condenados, a perpetuidade, por días de vida, séxase, vitalicio, coma un foro, polas xentes do seu propio lugar, que estes de Martín sábenche dos pecados alleos máis có mesmísimo Deus, pois Deus naquilo non se metera, ¡coido que non, que se quixese facer un escarmento pouco lle custaba mandarlles un raio, para estoupalos!, o frade discorreu berrarlle a súa nai, que por fin levantárase, á tardiña, ao oír a escandaleira, para valerlle ao fillo, sequera fose de palabra, que lles mandase, que lles soltase o rabaño da facenda miúda, pasándoo do outro lado do río, aínda que só fose para mamar nas cabras, e tamén para facer algo de queixo...
-O que non terían é pan... -Comenteille a meu tío, que coido que é a mellor proba do atento que estiven.
-Ben pensado, rapaz, que hai que ser lóxico, lóxico e consecuente, pero a vella tampouco era manca, así que lles atou ás cabras uns cacharros, e tamén uns fardeliños de fariña, coma quen aparella un burro, e con iso tiveron remedio... Neno, vai parando coas interrupcións, que deste xeito hoxe non remato esta historia, polo menos antes de que teus primos volvan da festa..., e para outro día igual se me esquece!
-Paquiña, nin a ti te queren de volta no noso Martín, nin eu podo reintegrarme á cregaxe de San Cibrao, que non te podo deixar soa como fixeron con aquel Daniel dos leóns..., ¡e menos nestes montes tan pechos e medorentos! Tamén hai que ponderar os imponderables... Agora, no verán, este río nin case leva auga, así que as ovellas de miña nai igual conservan a querenza ao seu cortello, ¡e repasan o río Martín! Despois está a cousa das cabras, que nos serven de burros de carga, segundo demostraron, pero hai que manexalas, e vixiar que non se perdan nas brañas da Marronda...
-Niso estou conforme, Minguiños, que aquí, nesta espesura, eu sen ti morro, ¡sexa de día ou de noite! E logo están eses mozos, eses que che berran desoutro lado do río..., ¡para que repartas con eles! ¡Meu Deus, qué imos repartir, se ti e mais eu, fóra do leite desta facenda, algunha froita destas árbores, maiormente abelás, e se acaso algunha troita deste río..., por aquí outra cousa non temos!
-Muller, eles, eses mozos, eses veciños, agora pensan mal de ti, e por iso falan de reparto..., ¡do reparto dos teus favores! ¿Decátaste?
-¡Non, nada, pero con tal de que o saibas ti, meu amor...! ¡Os frades sabedes tanto, de tantas cousas...! ¿Oes, por qué non casamos, que ti fas de noivo, e tamén de Cura, todo nunha peza? ¡A ver se así, eses do noso Martín, eses que temos enfrontados, eses que lle dan a razón a miña nai, nos perdoan, a ámbolos dous!
-Muller, o que é mal pensado, mal pensado non está, pero..., ¡faríanos falta unha licenza, desas de Roma, e non temos por quen mandarlle recado ao Nuncio, que estas cabras portan, pero non falan!
-Daquela, ¡o que queiras! ¡Que nos case Deus do Ceo, que xa está afeito, que tamén o fixo nas vodas de Caná...!
-O que che ía propoñer, meu sol, é que levemos esta facenda máis abaixo, máis lonxe, tal que para a Corte Vella, e daquela facemos, por aló abaixo, unha choza, que despois do verán sempre chega o inverno...
-¡Xesús, Xesús, o que nos faltaba, ter que durmir xuntos, outra vez, pero de noite, antes do casamento, que de aquí en diante os nosos veciños aínda falarán peor, se tal cousa fose posible! Por parte, téñolles medo ás bruxas desa Corte Vella..., ¡por se volven ás andadas!
-¡Muller, descantiá que se foron, e con elas, o mesmo diaño, así que, hoxe en día, non hai sitio máis tranquilo; nin máis guapo, nin máis resgardado..., comparando cos inimigos que deixamos atrás!
-¡O que ti digas, meu amor!
Días despois venderon na Fonsagrada os añiños e mailos cabritos daquela anada, que tan aló non chegara a súa historia, e con aqueles cartiños, desfeito o frade dos seus hábitos, mercaron roupas para a invernía, e trebellos para arrotar un horto, que o fondearon cun cortello para a facenda, así que non se privaron de nada, casiña incluída, que a fixeron de chantos, de chantos e de ramallos!
Todo iso, meu neno, era seguido polos de Martín, que os espreitaban destoutro lado do río, pendentes de que se arrepentisen e volvesen á veciñanza, que seguía habendo cantos rodados para recordarlles aquela vida pecadenta, coa invitación de que emigrasen, polos menos, ás Pampas da Arxentina, que así quedaríalles a parroquia depurada de amores sacrílegos... ¿Enténdelo, enténde-la xente?
-Tío Pedro, ¿eses, supostos, amantes, chegaron a volver polo seu Martín?
-Agora que mo preguntas, non, nunca, que nin volveron nin pecaron, nin tanto así, nunca dos xamais, que sempre viviron xuntos, xuntos pero separados, coas teas da súa roupa, ou con pelicas, de por medio, que a Paca, por fin, estreou calzóns..., tal que..., ¡tal que a Virxe e mailo seu San Xosé!
Moito espreitaron neles eses fariseos de Martín, pero sempre os viron de lonxe, por suposto, un de par do outro, collidos da man, tras das súas ovellas, e tan vergoñentos que cando aqueles animaliños facían..., ¡iso, esas animaladas que lles son propias!, aqueles pastores volvíanse de cu, ámbolos dous, ¡pero sen soltarse da man!
A todo isto, meses despois, recaeu na cama a nai do frade, así que, cando oíron desde a Corte Vella que tocaban a morto en Martín, aquela mesma noite Mingos repasou os ríos, ámbolos dous, e Eo e mailo Martín; meteu a súa nai nun cadaleito, e cargouna nun burro, que llelo arroubou precisamente aos fidalgos da Torre. De chegados á Corte Vella, enterrárona alí mesmo, da parte de arriba da súa palloza, precisamente onde está esa capela restaurada, a da Virxe de Lourdes...
Con esta perda, o frade, que xa non era frade, pois os de San Cibrao dérano de baixa, pasaba os días e mailas noites enriba do punto onde enterrara a súa nai; e con el, a Paquiña; sempre xuntos, collidos da man, que ben os vían aqueles espías cando lles daba o sol de fronte. Con aqueles dramas, o frade foise esgarecendo, pouco a pouco, así que o rematou unha bronquite, tres ou catro invernos despois. ¡Un caso escuro, que outros andan nos libros, e con menos mérito!
-¿Tío Pedro, cómo é que souberon aqueles de Martín, por moito que espreitasen desde a outra beira do Eo, quere dicirse, desde a súa marxe esquerda, que o Mingos collera unha bronquite, se eles non se falaban cos seus desterrados?
-A bronquite dá tose, moita, e Mingos rebentaba dela. Ademais, neses buracos de entre os ríos, nesas cárcavas, o eco traballa moito.
A miña curiosidade tamén traballaba, a cen!
-¿Esa Paquiña, de viúva, volveuse para Martín?
-¡Nin trazas! Vírona enterrando ao frade de par de súa nai, pero facía dúas foxas, ¡dúas! As tres nun campelo de medio cuartillo... Os de Martín seguiron espreitando, que xa colleran ese costume, ao lonxe, pero ela nin se movía do sitio; e así oito días, en posición orante, na beira das foxas; ¡oito días, oito, sen comer e sen ocuparse da súa facenda!
En vista do estraño daquel suceso, acabaron por dicirllo ao señor Arximiro da Torre, así que, en contra do parecer da súa dona, mandou que a fosen buscar, e que lla levasen á casa, polas boas ou polas malas, solta ou atada. A fidalga, desta vez, non tivo outra opción, que non lla deixaron, así que pechou os beizos. ¡Outro milagre!
-¿Daquela estará enterrada en Martín? ¡Gustaríame ver a súa lauda! ¿Que lle puxeron nela, solteira, casada ou viúva?
-¡Imposible, meu neno, pois cando aqueles veciños deron chegado á Corte Vella, atopáronse coa sorpresa de que a Paquiña estaba enterrada..., na terceira cova, con moita terra encima!
Apliquei a miña lóxica, infantil por suposto, e por tanto, pura:
-Alguén que chegou antes cós de Martín..., posiblemente algún colega, algún pastor daqueles da Canda!
-¡En absoluto! Alí, naqueles medios, non chegou ningún cristián. Sóubose ben certo, polos propios espías, que a viron caer na foxa, como se lle dese un desmaio... Deseguida viron baixar dez ou doce lobos, de alí da Serra, ás carreiras, como en competición, a ver quen chegaba primeiro. Cheiraron o ambiente, comprobaron que a rapaza xa non alentaba, e seguidamente, sen discutir entre eles, nin pouco nin moito, romperon aquel silencio da campa ouveando un clamoroso De profundis... que fixo retremer as pedras e mailas árbores daquel circundo.
Desde que se quedaron afónicos do seu choro, dos seus lamentos, o xefe da camada púxose de cu para a foxa, e os outros imitárono, ao instante, igualmente sen disensións entre eles, que máis que lobos parecían frades ás ordes dun Prior. Romperon a escaravellar na terra do arredor, á vez que padeaban, e padeaban, sen parar, como se lles entrase o baile de San Vito. Despois diso, amontoada tanta terra, unha verdadeira mámoa...; ¡rapaz, danme calafríos só de contarcho! Aqueles lobos, digo, romperon a ouvear cara a Martín, pero doutro xeito, con outro estilo, con rabia, todos a unha voz, xuntos, ameazantes, como facían aqueles rifeños do Rif cando atacaban os nosos blocaos, os daqueles rumis españois...
-¿Aqueles lobos atacaron á xente, aos de Martín..., así, en manada?
-¡Non, aos de Martín non, que nin os consideraron dignos dos seus dentes! O que fixeron foi sacrificar aquel rabaño de cabras e de ovellas do Mingos e da súa Paquiña, coma unha ofrenda, un ritual, e arrastraron tódalas reses para arrodea-la mámoa, a das tres foxas, con toda solemnidade, con todo respecto, que nin o sangue lles beberon. ¡O dito, impresionante!
A tal momento eu estaba cunha voadura atroz, que mesmo se me dobraban as pernas, e iso que aínda estabamos sentados á mesa na que se celebrara o noso ágape da festa patronal. Despois dunha vacilación, rebeleime:
-¡Pero, tío, isto último non cho creo; iso é demasiado, e máxime tratándose de lobos...!
-Chámase...; que cho dixen, pero fóiseme o santo ao Ceo, ao Ceo dos nosos amantes! ¡Ah, si! Sacrificio; un sacrificio ritual... Os lobos distinguen perfectamente a clase de xente que cheiran, que niso gáñannos aos humanos! É que neste tipo de cousas, por vergoña, os homes calámolas, e as mulleres nin se decatan do que pasa nas fragas, pero estou seguro de que aqueles lobos tiñan experiencia, experiencia ou tradición de casos parecidos...
O tal Arximiro da Torre, tempo adiante, pero xa cos remorsos da morte, deixou unha manda, ex professo, para facer unha capeliña na propia Corte Vella, e nela, tres laudas, en lembranza dos tres finados. As terras do circundo quedáronlles en foro aos criados da Torre, ¡que diso veñen esas casarías!
-O que me gustaría é ver esa capela, a capela e mailas laudas...!
-Ata que monten un tren de cremalleira, é difícil subir ao lugar, que se se acarroula un por alí abaixo, ao menor descoido..., acabas dándolles de comer ás troitas, das propias tripas! Ademais, a capeliña, a orixinal, xa non existe, que aqueles veciños, aqueles descendentes dos foreiros da Torre, fixeron outra, no mesmo sitio, pero dedicáronlla á Virxe de Lourdes, maiormente para que os cure..., ¡por se nun esvarón, nesas costas, rompen unha perna, ou tronzan unha costela! Mal paso foi o da súa innovación, pois con iso desapareceron aquelas lápidas, e incluso se foi esquecendo o máis importante, o feito e maila causa de que alí estean soterrados San Mingos, Santa Ermitas e maila súa, ¿nora?, Paquiña, Virxe e Mártir. Tres santos, xuntos, nun cuartillo de terra, en tres foxas contiguas, iso..., ¡nin na catedral de Santiago!
A tal intre, coa boca aberta pola miña estupefacción, non fun capaz de seguir preguntando, ¡pero nada de nada! Meu tío, aquel Pedro das Mocas, quitoume daquela parálise, con esta invitación:
-Agora, meu neno, fagamos algo por nós, por nós mesmos, que lles imos rezar tres Paternóster e tres Ave Marías, para que os santos desta parroquia me garden a facenda miúda, para que ma defendan do lobo, que niso son especialistas, que xa cho demostrei!
-Oia, quedoume un trasacordo, e voullo preguntar: ¿Segue habendo lobos nesa Corte, nese lugar, nesa Corte Vella, alén do Eo.?
-¡O que é na Corte Vella, non, pero non me fales diso, non menciones a forca na casa do aforcado, que mañá é o último día para paga-la Contribución, e daquela teño que ir ao Cádavo, que eses..., esoutros lobos, os da outra Facenda, eses si que ouvean!
É longa esta historia, ¿non si? ¡Síntoo polo lector, pero tres santos, tres á vez, nin en Roma os canonizan en menos de tres horas!
-o-
As tres avemarías do Paulo
María da Ermida, María morena…, ¡feita cunha navalla! Estas cousas dos relatos de viva voz vanse perdendo, a cachos, e por iso non sei se serei quen para restaura-la imaxe daquela santa que había en Pousadela…
Cando os Luaces fixeron o novo pazo, alí no medio dos prados, baixaron á súa capela tódalas imaxes da Ermida, pois empezaba a podrecer coas goteiras. Todas, non, que aquela Dolorosa, fose polas bágoas, fose polas pingueiras, non resistiu a couza, e esfarelouse mesmo ao limparlle o seu po de séculos.
Houbo en tempos un ermitán, de nome Paulino, que fora criado dun cego, e despois diso, servente dos Luaces, que se retirou das humidades dos prados e das negruras dos pecados. Plantou un horto, e criaba ovellas, que era do que vivía na Pousadela, que case é igual que dicir, na Pousadiña.
Diso de “Pousadela” outros opinan que unha vez, baixando cunha morta de aló de Sarille para o cemiterio de Luaces, como lles pesaba moito, que estaba ben cebada das castañas, díxolles o cura: -Pousade a vella mentres lle boto un responso! Entón a ¿defunta?, ao acaneala, soltou un peido e díxolles: -¿A onde me levades? ¿Tanta presa tedes pola miña herdanza? ¡Pois eu non morro mentres queden castañas na ouriceira!
Alporizados, esparexéronse, e a vella volveu para Sarille, ¡polo seu propio pé!, que de aí lle vén o cambio de nome ao rego que antes dicían “dos corzos”. Cóntase que, en efecto, non morreu ben morta ata que rematou as súas castañas, pero despois, de escalamustrados, metérona no forno, e alí a deixaron, por se volvía en si, ata a fornada seguinte, que tiveron que atizar duro pois a vella, nin con esas!
Para mencionar aquel sitio, aquel pousadoiro, a xente deu en dicir, “¡Pousádea!”, referíndose, claro está, á vella de Sarille. ¡Iso dos nomes, iso da toponimia, vaise perder por falta de tradición oral, e escrita, aínda menos!
Pero volvendo ao noso conto, que isto foi verdade: O ermitán de Pousadela, chamásese Paulo ou Paulino, para ter unha imaxe da súa devoción á que rezarlle fixo cunha navalla unha Dolorosa; en madeira de bidueiro, tan branquiña, e con algúns puntiños de ollo de perdiz que talmente parecían lunares. Para que a imaxe aparentase certa idade, afumouna nunha lumieira de couceiros verdes, e despois púxolle un manto de lá, das añas mouras, das que lle morreran ao nacer. ¡Todo unha marabilla, que ata non sei como non pasou aos libros parroquiais da igrexa de Luaces! Se cadra non o fixeron porque o cura de entón lle tivese envexa ao beatiño de Pousadela, pola santidade que lle sobrase, e da que non repartía, ¡como fixo a vella de Sarille coas castañas!
Paulo rezaba e rezaba, e canto máis rezaba máis lle choraba aquela imaxe da Virxe, ata que se decatou de que era porque ninguén o acompañaba nos rezos. Entón baixou ao Camiño Real de Gondel, e deu en predicar:
-¡Arrepentídevos irmáns; irmáns que vides da taberna, mentres nas vosas casas están soas as vosas mulleres, tan soas coma a miña Dolorosa, penando polo calvario dos fillos que tedes en África, servindo a El Rei voso Señor!
-¡E teu, tamén, Paulo; ou é que ti non tés Señor? –Díxolle un de Cabanela, que viña de Mosteiro, moi teso na súa besta.
-O meu Señor está no Ceo, pero aquí teño á súa nai bendita…
-¿Onde?
-¡Aquí arriba, nesta ermida que lle fixen! ¡Está chorando polos pecados do mundo! ¿Quérela ver?
-¡Polos meus non será, que eu almorzo con viño; e despois lávome con auga bendita, polo menos a punta do fociño…; así que estou desinfectado de pecados alleos!
-¿E dos teus, qué me dis?
-¿Dos meus? ¡Nin teño muller, nin desexo a do veciño, pois é tan fea que logo dan ganas de enterrala! Polo demais, como do meu; e para viño vou tendo!
-Irmán, déixate de barafustar, e vén comigo á ermida…; ¡xa verás que guapa é a miña santiña!
Aló foron, e atopárona riseira, sen bágoas.
-¡A Virxe María púxose leda ao verte, irmán! Iso quere dicir que te debes quedar aquí, de penitente, comigo!
Con iso o horto chegoulles a pouco, que ademais viñera unha nevarada, e tiveron que darlles verzas ás ovellas. Daquela descorreron saír polas portas, co saco ao lombo, a pedir.
-¿Sabes, Paulo, que a xente dá en chorar cando lles falo dun torresmiño, “pola ánimas benditas”?
-¿Chorarán polas ánimas, ou por quedarse sen ese cacho de touciño? A min fanme o mesmo, así que pensei en saír xuntos, que xa sabes que a nosa Virxe non chora cando rezamos man a man, coma dous irmáns, ti e mais eu!
A cousa non debía ir por aí pois seguiron recollendo máis bágoas que touciño na súas pedichonerías.
-Paulo, iso de que a Deus rogando e co mazo dando, nesta bisbarra non se cumpre. ¿Haberá que darlles cun mazo para que nos collan respecto e solten os óbolos?
-¡Home…, iso non é propio de nós, dous ermitáns, se queremos chegar a santos!
Cando volveron, xa de noite, ao Paulo, de tan cabreado que estaba, deulle por coller a zanfona, que a conservaba dos seus tempos de pecador; e daquela púxose a cantar coplas de cego.
-¿Paulo, deches en tolo?
-¡Aprendín de miña nai que o que canta, os seus males espanta! ¿Eh, qué pasa aquí? ¡Miña nai do Ceo, Nicandro, a nosa Virxe das Dores está sorrindo! ¡Ven para vela, antes de que se canse de facelo!
-¡Pois é verdade! ¡Parvos; somos parvos, máis que parvos! Teremos que pedir cantando, que ese é o segredo! Eu farei de cego; e ti de criado do cego, que xa estás afeito…
Ao día seguinte empezaron lonxe, por Carazo; e daquela, na primeira porta do lugar atoparon unha vella peiteándose no espello dun rego. Se pararse a pensalo, dedicáronlle una copla, improvisada, ao son da zanfona:
Vin para cantarche os Reis,
guedellos de cabra;
vin para cantarche os Reis,
e non me deches nada!
Aquela vella, coa risa, caeu no pichoco, e sacárona de alí pingando, pero sen parar de rir, que lle custou traballo falarlles:
-¡Ai, ho, que sodes ben divertidos! Nunca vin un cego e mailo seu criado tan divertidos como sodes vosoutros, ámbolos dous! Esperade un pouco, que saque as bolas do trigo, que as teño no forno a tal momento, e dareivos a máis grande!
Tan quentiño saíu o pantrigo, e tan grande era o bola, que Nicandro, ás apalpadas, pediulle o mantelo á vella para poñe-lo pan ata que se arrefriase, pero a vella, que seguía ríndose a cachón, díxolles que llelo regalaba, de memorias dela. Apartáronse un pouco, para debaixo dunha figueira, e despois de comprobar que os figos estaban maduros, Paulo deulle a bendición ao bolo, coa propia navalla de facer santos, ¡así que almorzaron tan ben coma os señoritos da Casa Grande de Luaces!
-¡Oes, Pauliño, a receita vale; e mellor aínda con estes anteollos escuros! Agora, de cheos, é mellor irnos a ese lugar de Lea, que tamén é unha terra de enchentes, pois entendo que, hoxe por hoxe, non debemos abusar deste Carazo…
Chegados a Lea, atopáronse coa muiñeira, entretida no lavadoiro, na mesma beira do seu banzado. Nicandro afinou a palleta, e Paulo deulle á zanfona:
Vinche as pernas, María,
vinte bebendo no río;
vinte lavando os calzóns,
e daquela quedei frío,
¡polo pouco que che vin!
-¿Por qué me cantas iso, meu vello, se ti non ves un burro a tres pasos?
-Pois…, precisamente por iso, que non ver cando hai algo para ver, ben triste é, e déixame frío…; cousa que non lles pasa aos demais!
-¡Hahaahaaa…! ¡Vouvos dar unha vexiga de porco chea de chourizos, antes de que volva o meu home, para que larguedes pronto, que se me pilla así, rindo con vos, vai pensar que me gustan os vellos…, e xa se cela abondo dos novos!
...
¡Ala! ¡Xa está; ídevos antes de estoupen co riso, a miña vexiga e maila do porco! ¡A ver, colle ti, que o Cego vai breado, que leva o saco cheo! ¡Non está ben que abuses del…, precisamente por estar cego!
Aproveitaron tan ben aquela viaxe, e percorreron tantas casarías, cargadiños cos sacos ao lombo, que cando chegaron á ponte da Ribadauga, Nicandro non podía coas canelas.
-¿E ti podes co teu, Paulo?
-¡Cústame traballo, pero xa nos falta pouco para chegar a Pousadela…! Por certo, Nicandro, que agora podes quitar eses anteollos escuros, que por aquí ben nos coñecen, todos, e non fai falta disimular!
-Pero levo as mans no saco, as dúas…
-¡Póusao aquí mesmo, nesta parede da ponte; e de paso, descansamos! Por certo que non sei se chorará a nosa Virxe, pois hoxe fomos cobizosos… Teríamos que esconder un saco destes, tal que no castro de Trasín, ou no pendello da Casa Grande, que se nos ven con tanta riqueza os propia parroquia, ata pensarán mal de nós!
Aínda ben non rematara de falar o señor Paulo da Ermida, cando tivo que persignarse: Nicandro, aquel inefable Nicandro, apeara o seu saco, torpe e bruscamente, con intención de poñelo na parede da ponte, para así descansar un momentiño, pero como aínda non se quitara os vidros escuros, non viu a parede, que era máis baixiña do que calculara, así que, dunha reviravolta, e coa inercia do propio saco, fóronse ao pichoco, un pichoco que facía de tapacuña daqueles prados, con tres varas de fondo, dúas de auga e unha de lodo, saco e Nicandro, nun só vulto, nunha soa peza. ¡Nin que dicir ten que afogou de contado, tan mantido de lama que lle rebentaron os pulmóns!
Desde que tal cousa pasou, a Virxe da Ermida volveu a chorar; e con ela, Paulino, que non lle quedaron ganas de facer rir á xente. Seica morreu aos poucos, bloqueado por una forte nevarada, das que había daquela, pois compartira coas ovellas, caritativamente, todos e cada un dos couceiros do seu horto, amén das hedras daqueles carballos que o bordeaban.
¡Así era Paulo da Ermida, e así morreu; e con el, as súas ovellas!
Coido que neste caso sobran comentarios: ¡É perigoso cobizar, incluso as esmolas!
-o-
Continúa en Historias Intra -II-
Xosé María Gómez Vilabella
No hay comentarios:
Publicar un comentario