MISCELÁNEA -IV-

.../...

MISCELÁNEA

-IV-

  

Outeando o mundo desde o noso castelo

Xosé María Gómez Vilabella

O meu Bergland

¿Cal foi o pródigo?

Dulcia linquimus arva

¡Próspero aninovo!

¡Un bígamo, nada menos!

Castroverde visto polo retrovisor

Campo do Val – Campo Santo

Xa que Castroverde…

O bosque animado

Función fúnebre dos cruceiros na bisbarra de Castroverde

Defuntos

Sirocos e asirocados

A herdanza dos frades de Montecubeiro

Lembrándolles aos mozos que tamén chegarán a vellos

¿Haberá voda, volverán a casar?

Carnavaladas

Das penas de Barredo ás do Rif

Avós que pasaron á historia: Landriz

O ligue nas feiras

De mouros e de cristiáns

As xemelgas da Meda

Presentación do libro das Feiras

As fabas de Castroverde

Mulleres egrexias de Pol

De Castroverde, boa madeira

Esquecementos imperdoables

Veciños que se foron sen despedirse

A relixiosidade no condado de Flammoso

Quero ser andragogo

As cadeas, ao museo!

Réquiem por unha escola

Sigo de defuntos

Cando Afonso II …

Illas Afortunadas

A emigración

Alta traizón

A parábola do pito

-.-

O meu Bergland

Panorámica de Bergland, Sölden

Teño para min, sempre o tiven, que as irmandades locais están na cúspide da cultura. No lugar oposto estiveron os castros, construídos maiormente, e coido que con todo fundamento, para defenderse, para esconderse, dos veciños; dos veciños, si, pero cos romanos, ante aquelas sintagmas cuadrangulares dos invasores, de pouco lles serviron. Co tempo, e con un milleiro de guerras por medio, o home descubriu que mellor se está en compañía, tanto individual como colectivamente. No persoal hoxe en día padecemos unha certa crise matrimonial, pero xa se apearán da burra, desa burremia transitoria!

Fíxome feliz iso de que a irmandade dos Castroverdes chegase a bo fin; ¡é un signo da nosa civilización! Pero na miña intimidade fáltame outra; esta é persoal: Descubrino cando fun ás mozas a Rois… ¡Rois = xunqueira, en lingua xermánica, que é igual a dicir, sueva! Benditos suevos, que lles coubo en sorte repoboar un terzo da nosa Gallaecia: Rois, Suegos…, Bergland! Así puiden casar con unha, probable, descendente, de igual raza, acumulando, sobrepoñendo, á cultura romana, extensa pero un tanto agresiva, a suavidade, o campesiñado, dos suevos.

Berg-land = terras, perspectivas, vistas montañosas. O que sinto é que os meus devanceiros se cansaran do que lles pareceu un sobrante de consoantes, e deixáronme en herdo un Berlán eslamiado, menos eufónico. ¡Que amor non lle terían á terra aqueles suevos fundadores, aqueles emigrantes, para plasmar na toponimia desta bisbarra, en particular do noso Castroverde, este retrato verbal, representativo dos seus matices e das súas particularidades! No meu caso concreto, facendo unha comparación co Bergland de Sölden: á esquerda, o monte de Cobula; á dereita, a Grandiña de Maxide; e de fondo, máis ben á esquerda, o grandioso, o histórico, Mons Ciro. O que nos falta, para que a comparación sexa completa, é acadar o seu número de habitantes, e logo que o de Sölden ten un dos mellores hoteis do mundo; se non en magnificencia interior, si en grandiosidade paisaxística. Tamén se parecen a nós no seu espírito migratorio, pois atopamos hoteis “Bergland” incluso no afastado Míchigan.

O dito: ¡Bendita sexa a civilización que nos leva a recoñecernos irmáns, aínda que só sexa polos nomes! Xa sei que Adán queda lonxe, e que máis ben somos primos, en enésimo grado, pero tamén é certo que hai curmáns que se levan mellor cós irmáns.

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

 

¿Cal foi o pródigo?

   

Castroverde, en todas partes, pero particularmente diante dos “super”.

A miña mostraxe limitouse ao noso Castroverde e mailo seu entorno: Baleira, Castro Ribeiras do Lea, Corgo, Meira e Mosteiro de Pol: ¡As rúas, todas, a feito, saturadas de autos, e os “super” reforzados con dependentes eventuais, acotío, que logo parece que este Agosto caese en Nadal, ou á viceversa!

En todas estas localidades formulei a mesma pregunta, en días sucesivos, particularmente aos propietarios das tendas de comestibles:

-¿Que che parece que ocorre este ano, que viñemos todos, absolutamente todos, tal que se nos lugares das nosas residencias respectivas nos acometese unha epidemia de morriña?

Un dos interrogados, precisamente de Meira, que son máis listos cós merlos, sen case deixarme acabar coa enquisa:

-¡É que volveu o fillo pródigo!

Dinlle a razón:

-¡Iso parece, pero estes de agora vimos en auto!

O meu interlocutor, un auténtico Séneca, que por tal o teño, pasou das chanzas ás veras:

-Ten a súa explicación: Mentres houbo euforia, veña cruceiros de luxo, viaxes ao estranxeiro, vacacións de hotel praieiro…, pero trouxemos a crise, auspiciados polos políticos que, amén de mal administrar vendéronos toda clase de ouropeis, co cal, duns pais sacrificados, aqueles aforradores da segunda metade do século XX, aqueles remitentes das divisas, pasamos á xeración do paro. Co cinto apertado, ¿onde mellor que na casa dos pais, na aldeíña desprezada, esquecida? ¡Levábamos tantos anos sen compartir con vosoutros o veraneo, que decidimos virnos unha tempada, todos, todos xuntos, que non hai mellor pracer co de comparti-la familia!

-¡Iso é certo…!

-¡Para, que non rematei, -atalloume-, pois onde din comparti-la familia eu teño que apostilar, comparti-los aforros da casa patrucial! Os fillos, que se deron á boa vida, e os políticos, eses parasitos de carreira chapada, pero non dixerida, que non foron capaces de encarreira-la produción, que non distinguiron entre consumos e insumos, que só se especializaron en paraísos fiscais, tan importantes eles que importaron en lugar de exportar; entre ambos sectores, uns por activa e outros por pasiva, escangallaron o país! Agora, a do xitano: ¡Desde que a burra vai no pó, xó burra xó! ¡E menos mal que eses indignados ou son uns covardes, ou aínda están pouco indignados, que por menos motivo utilizaron a guillotina aqueles da Revolución Francesa!

Con estas impresións abraiantes abrín o ordenador, aínda que non estou seguro do que poda dicir, pois predicadores, críticos, aínda que tardíos, están xurdindo, pero unha cousa é predicar e outra dar trigo, coa falta que fai! Mais, ¿quen sería capaz de converte-los nosos eucaliptais en trigais, e iso que estamos no mítico Flammosos, aquel dos trigais flamexantes que tanto sorprendeu aos romanos!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

 

Dulcia linquimus arva

A vila de Castroverde, desde Vilabade.

Virgilio, con Clío e con Melpómene.

 “Abandonamos as doces campiñas, os verdes campos…”; expresión que puxo Virxilio en boca do pastor Melibeo cando deplorou o desterro ao que estaba condenado. (Ver Bucólicas, I, 3).

Con estas verbas, ou parecidas, ¡cantos castroverdenses non levarán evocado a súa terra natal, pois, se verde era a de Melibeo, a nosa, que? Verde, si, pero o de acolledora, comme ci, comme ça, que din os franceses; se tal fose, se houbese evolucionado no pasado, e máis concretamente no XX, na mesma proporción dos seus natalicios, en tódolos sectores, asemade, que materia prima houbo, menor sería a súa poboación irredenta, a desterrada.

Deixaron de ser veciños milleiros e milleiros, particularmente os desterrados en América, pois da Europa puxante, das últimas décadas, foron volvendo, retornando, na súa inmensa maioría. ¿Deixaron de ser veciños? ¡No senso censal, oficial, físico, si, pero no espiritual, non, nunca! Máis é: a querenza pola terra nai fortalécese en proporción directa coa distancia, coa separación. Isto é indiscutible. De feito, dous veciños - veciños poden levarse mal, poden vivir en permanente ausencia un do outro, pero, na emigración…? Por algo e de algo naceron, xurdiron, as asociacións de, “Veciños de Tal Lugar”.

Hai unha sinatura que teñen pendente todos aqueles que non precisaron fuxir, fuxir da miseria! É, con que facilidade esquecen os afincados aos seus ausentes! Non é censurable, non son eu quen para facelo, pois está inserto na condición humana, no egoísmo humano, na desconsideración humana. Xa non oio citar aquel refrán, tan certeiro como adoitan ser tódalas filosofías experimentais, que dicía, “Lonxe da vista, do corazón tamén”. Pero só é aplicable univocamente, só o cultivan os asentados, pois nos ausentes o sentimento é inverso, e habería que darlle a volta: “Lonxe da vista, o corazón treme, salouca!”.

¿A que vén esta filípica? ¡Simplemente quero maldicir aos malos administradores, a todos aqueles que se soben á ponte de mando cando nin remar saben, causando a emigración, os desterros! Non hai país pobre de ben administrado, con xenerosidade e con iniciativa, pois ata se dá o caso de que os mellores pozos petrolíferos están nos grandes desertos. Certo é que hai riquezas naturais doadas de explotar, unhas máis cá outras, pero de todas partes se pode sacar algo, con preparación e con laboriosidade, por suposto. Dicía meu avó, que ademais de menciñeiro foi un gran pensador, -eu téñoo por tal-, que, “Comparados los bienes con los males, todos los pueblos son iguales!”. De ser así, ¿de quen é a culpa? Non fai falta dicilo pois o lector ben o sabe, e non obstante, aplaudimos aos causantes!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

¡Próspero Aninovo!

 

¡Si, de verdade, de corazón, por máis que a foto indique o contrario! Fíxena, fixéronma, no Nadal de 1950: ¡Sesenta anos! ¿Onde? Na propia azotea do Banco de España, na Cibeles!

Claro que estou meditabundo, pois o porvir daquela tampouco era prometedor. Debaixo de min, pero moi abaixo, nese soto circundado polo “arroyo Abroñigal”, estaba o tesouro de España, ¡o que del quedaba! Detrás miña, a cúpula central. Á fronte, xa digo, o porvir. A miña xeración esforzouse no traballo e, ¡resucitou España! ¿Por que nos amilanamos, por que nos acovardamos, agora, agora que temos informática, agora que teñen carreira incluso os varredores? Eu invito aos meus lectores a facer coma min: ¡Debruzarnos no Banco de España, faltarlle ao respecto, rirnos do seu ouro, incluído o de Negrín, e dispoñernos a gaña-lo pan coa suor da nosa fronte, pois para gañalo coa do de enfronte, sobra xente!

¡Ánimo, paisanos, que están os vedros a monte, e temos moito onde cavar, pois, detrás das cavadas, veñen os trigais!

Ánimo, e avante toda, como din os mariños. Deséxovos saúde, que con saúde hai forza, e con forzas, aínda que sexa á forza, sairemos adiante. ¡Viva o Ano Novo!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

¡Un bígamo, nada menos!

A batalla de Tetuán. Ano 1894

Para fantasmón meu tío avó Manuel, Manuel Gómez Carballedo. Deuse a coñecer, sendo eu neno, unha noite na que se me foron os ollos a un punto luminoso que cambiaba de sitio de cando en vez, aló arriba, na viga grande do cuarto vello, cousa que non fan os morcegos pois eses, desde que volven das súas roldas, aquiétanse para durmir, tan caladiños que nin se sabe que os hai.

-Non te asustes neniño, pois as fantasmas somos ánimas purgantes, e todo o mal que podíamos facer feito está; agora compre redimirnos, que para iso temos un prazo, un prazo e un xeito de purgar, que depende do pasado de cada quen. No meu caso, aínda estou no Limbo dos Mullereiros.

-Daquela, ¿quen es; ou mellor dito, quen fuches?

-Cando aprendas a ler coñecerasme mellor porque tedes un manuscrito, que o garda meu irmán, teu avó, nese caixón das escrituras, no que relato as aventuras de cando estiven nas guerras de África, concretamente en Tetuán, no ano 1894. De propósito, vouche dar un consello: Non te tente o diabro escribir cousa algunha das túas aventuras cando vaias a África, porque ninguén chas vai crer, como me pasou a min!

-¿Irmán de meu avó…? ¡Daquela igual es a ánima de seu irmán Manuel, do que lle teño oído comentar que fuches a ovella moura desta familia: un bígamo, nada menos; un imitador dos mouros, dalgún deles!

-¡Estes nenos de hoxe en día, que nacedes sabendo, sabendo e criticando! Pois, si, pero vouche relatar o resto, as causas: ¡Estou así por culpa das mulleres! Eu casara cunha moza de Serés, guapa pero pobre, unha que morreu hai pouco en Suegos, acollida na casa de Campos… Para darlle a mellor vida que me fose posible, emigrei para Arxentina… ¡Nunca tal cousa fagas, meu neno, porque aló teñen unhas tanguistas que moven excesivamente o traseiro, e daquela os homes toleamos! Casei sen morrer a primeira, así que son bígamo, que por iso me teñen colgado dunha viga, tal que un morcego!

-Eu, que aínda son anxo, e por tanto, inocente, ¿que podo facer por ti?

-Grazas, neno, pero canto se podía facer xa o fixo en vida, cos seus consellos desoídos, meu tío Bertomeu, un que foi frade no convento dos dominicos de San Cibrao. Cando me chamou Deus a Xuízo, que eu seguía en Bos Aires, presentáronse as dúas, a labrega e maila bailarina, aquela dos tangos, como acusación privada, e solicitaron que se me castigase a purgar nunha viga, cen anos, precisamente por iso, por bígamo. ¡Malos exemplos que collín naquelas guerras do Marrocos; para que vexas o que é fiarse dos veciños!

-¿Cando acabas, cando compres; o castigo, digo?

-Díxome o meu anxo, e iso que o teño enfadado porque me portei mal, que para o século XXI haberá unha revolución na terra, na que serán humillados os machistas e triunfarán as mulleres.

-¡Uf; daquela teralo peor! –Atrevinme a comentar.

-¡Todo o contrario, pois as santas do Ceo baixarán para poñerse de parte das maltratadas, e nesa confusión da violencia de xénero o meu anxo coarame pola Porta Santa, pola de Santiago, que iso será…, será…, no Ano Santo do 2010!

-¡Vaiche para largo, que aínda estamos nos trinta, do XX!

-Vouche dicir o final para que volvas a durmir, que tes que robustecerte para as que te esperan. A últimos deste, do XX, as mulleres darán en estudiar, a feito, para pasarlles diante aos seus marulos, e a consecuencia diso será que os homes, derrubado o seu orgullo, tornaranse primitivos, salvaxes. Con iso, elas darán en intrigar, e poranos nerviosos, máis aínda, co cal, quen se atreverá a casar con dúas mulleres?

-Tío Manuel, remata, que comezo a estar nervioso.

-Non tes dúbida pois a túa, esa que elixirás no seu día, acaba de nacer, precisamente cerca de aquí, en Rois. Esa aínda será santa, un anxo con saias, pero as que veñan detrás…! Fíxate só nunha cousa: cando as mulleres comecen a levar calzón, e os homes braga, ¡adeus machismo!

Entendo que lle deberon aplicar indulxencias a meu tío avó, seguramente polos rezos de miña avoa, á que lle contei aquela visión, aquela conversación, pois non volvín a velo. Con quen moito teño dialogado foi con un lobo que se me aparecía en sonos; de esperto, non; que tiña o costume de atarse un pano á cabeza por se lle sangraba nas súas liortas. Díxome que era o emblema do meu Montecubeiro, e que lle chamaban O Pucho por iso, por ese pano anoado na súa cabeza. ¡O que pasou en Montecubeiro non pasa en parte algunha!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

Castroverde visto polo retrovisor

Investigadores na Cova da Valiña

Só podo opinar das miñas apreciacións, das miñas visións, das miñas emocións de cando o rememorei desde: Madrid, Marrocos, Ifni, Aaiún, Canarias, Andalucía, Xixón, Estremadura, Valencia, Cataluña, Mallorca…, Portugal, Francia, Suíza, Alemaña…, puntos, lugares, nos que apousei o meu voo vital, e nalgún deles, por meses, ou incluso por anos, pois oitenta de trotamundos dan para moito; de verdade vos digo que as visións son diferentes segundo o lugar, pero en todo caso o noso verde, coa lupa da morriña, faise esmeraldino, brillante, indeleble.

Sempre, ou case sempre, falamos do noso lugar visto desde o barrelo, desde as fiestras do noso niño, do niño dos nosos pais, pero as apreciacións difiren cando se ponderan desde un palco exterior, máis ou menos afastado, pois daquela a sensibilidade, os sentimentos, están imbricados en paisaxes de múltiples contrastes.

Para comezar as miñas andanzas, naquel tren dos corenta, ¡vinte horas de Lugo a Madrid!, cos ollos chorando por culpa do fume, pero tamén da nostalxia, nunca tiven mellor ocasión para ollar os meus adentros, a miña procedencia: ¡Deixaba un mundo coñecido por outro que nunca vira, en verbas de Rosalía! Deixaba aquelas teixas, e iso que un fato delas ía tras de min, nun mercancías, embarcadas en Lugo polos tratantes daquel Antón de Marcos…; como de costume, para mante-los madrileños! Se puidese abrir as ventás, se mo permitise o fume, sería capaz de albiscar aqueles chorros de suor da miña xente segándolles aos casteláns…, un trigo que seguía racionado! No meu asento de madeira non había suor pero si humidade, das bágoas daquelas mulleres, aquelas mozas da miña bisbarra que optaban por cria-los seus fillos co leite da Cachorra, deixados ao coido dos avós, mentres elas, para paga-los consumos, ¡para pagar o que outros consumían!, ían vender, malvender, as súas tetiñas, as súas leitadas, aos señoritos da Villa y Corte. ¡Isto non se apreciaba, ou pouco, desde o propio Castroverde; e menos aínda, se cadra, o de firmar voluntario, por tres anos, para poder estudar algo…, a base de “chuscos”!

No Supremo, daquela, 18 mecanógrafos e 22 Generales, dos de maiúsculas.

¡Mirade se fun importante!

Cando sobrevoei o Estreito para entrar en Marrocos, entón, e nunca como entón, comprendín aqueles trinta días que lle dedicaban ao charco grande, camiño de Cuba, ou da Arxentina, maiormente, aqueles emigrantiños do noso Val Verde, que só volvían á terriña se lograban que lles ruxisen as moedas no peto. ¡O que máis lles ruxía eran as tripas, baleiras de tanto xaxún, de tanto economizar!

En Ifni, nada máis aterrar, os meus ollos deron con aquelas chumbeiras que bordeaban o campo da aviación. ¡Ai, Deus, onde aterrei, onde me metín, que aquí non hai figueiras, que as deixei quedar no meu Bergland!

Detrás dunha destas ventás (Hospital de Sidi Ifni) naceu o meu fillo Pedro Paulo.

En Aaiún, xa desde o avión, a miña imaxinación levoume a matinar que outro tanto lle pasaría ao meu Castroverde se os nosos inimigos, de telos, nos lanzasen unha bomba atómica. Certo é que alí abaixo había un oasis, pero era de palmeiras e non de carballos, e menos de castiros, pero máis roxo cá franxa da bandeira de España, que por algo lle chamaban Saguía El Hamra! O meu fillo, Pedro Paulo, a falta da besta de seu avó, que a tal momento estaría pastando en Montecubeiro, no Zarro Vello, aprendeu a montar en camelo, precisamente diante da casa na que vivíamos; unha casa do Banco, con cúpulas redondas para a calor, pois dos corenta poucas veces baixaba. ¡Daquela si que lles envexei aos de Castroverde o seu Campo da Feira, precisamente aquel no que eu vendía as zocas do meu ripeiro, de quince en quince!

Pedro Paulo aprendendo a montar en camelo.

De fondo, o pabellón do Banco Exterior de España no que vivimos.

A Canarias fun, fomos, tantas veces, que xa logo nos considerábamos veciños das illas. Castroverde tamén é unha illa, unha illa verde, coa diferenza de que eu prefiro as vistas do Miradoiro con todo ser máis baixo que ese rañaceos ao que chaman Teide.

O Teide, unha teta conxelada, estéril.

En Andalucía, por moitas estradas que recorrese sempre se me viña á memoria aquela promesa da Sabela de Castela de non mudar de camisa ata que caese Granada. ¡Sucia! Tanto, como cando ordenou que non “cejasen” na “castra y doma de Galicia”. ¡Pero aos de Castroverde aínda ninguén nos castrou nin domou!

O de Xixón foi o máis grato, principalmente por dúas circunstancias: Porque alí arriba tamén teñen un Lugo, outro Lugh, o de Llanera. E logo que á Xixia chegaba, ou comezaba, o Camiño de Santiago, o antigo, o primitivo, que é tanto como dicir, o do meu Castroverde. Daquela moito falei diso, con moita xente, pero tíñase tan esquecida a Vía Romana que ata no meu Castroverde ignoraban que o lugar de San Miguel do Camiño lle debía o apelido a Santiago, créndose, nesa inopia, que se trataba simplemente do camiño que traían os maragatos cando ían cos seus bocois do viño; ¡un erro, pois o viño chegaba polo outro, polo Ancho, mentres a auga complementaria esa si que viña da serra, dos mananciais da nosa Serra!

¡As voltas que dá o mundo: A miña filla en Gijón, cos seus fillos, precisamente diante da casa onde ela se criou!

En Estremadura o que máis me preocupou foi que criasen os porcos debaixo das aciñeiras, mentres os nosos se privaban das landras…, por encerralos no cortello! ¿Sería un atavismo que nos viñese daqueles alxubes do castelo, e iso que xa levaran as cadeas e mailos cadeados para o Museo de Lugo?

Valencia decepcionoume ao ver que lle botaban verdura ao arroz en vez de mariscos. En Castroverde faciámolo con leite e azucre; ¡son uns pobres: eles teñen o azar das noivas, pero as vodas rumbosas facémolas nós, con vodas e tornavodas, xamón e lagostas!

En Cataluña axeonlleime, pois o seu Monserrat tamén é sacro para nós posto que alí mesmo, naquelas Cortes do 38 (1º febreiro 1938), o noso Castelao presentou aquel Estatuto de Autonomía, que foi o lévedo do que temos hoxe nesta Galicia dos meus…, dos meus soños, aínda que tamén dos meus pecados!

Se non lle quixese a Mallorca o que lle quero, non houbese aguantado unha década de enviarlle artigos trimestrais ao Centro Galego para a súa “Adiala”, sección “Aventuras turísticas”, nos que ben veces me teño referido ao meu Castroverde, tentando exportarlles algo das nosas belezas.

Cando fun ao encontro do noso irmán de Beja (Castro Verde de Portugal), no ano 1987, non levaba preconceptos: era un homónimo, e iso chegábame e satisfacíame, pero cando estiven en Suíza, e aproveitei para internarme en Alemaña, desde Basel, confeso que ía nervioso, expectante: ¡Unha Selva Negra tiña que superar na intensidade do verde e na beleza ecolóxica ao meu Castroverde! Pois, non; ¡en absoluto!

Schwarzwald = Selva Negra (Alemania).

¡Tan parecida ao meu Castroverde!

Aquí o retrovisor foi rotundo: As casas, algunha, un pouco máis coidadas que as nosas, iso si, pero o que é o campo...! O noso Páramo, e máis chámanlle así, é un cacho de paraíso comparado coa súa Schwarzwald! Agora entendo por qué os suevos fuxiron da súa Xermania para asentarse na Gallaecia, particularmente na zona de Castroverde.

¿E de Basel, ou Basilea, que? ¡Ata que chegaron os nosos só falaban dous idiomas: alemán e francés! Pois iso tamén o facemos en Castroverde, coa de emigrantes retornados que acolle a Asociación de Pensionistas e Xubilados, e logo que, a maiores, cortamos o castelán, acotío, maiormente entre a xente inculta.

O verde de Suíza tampouco está mal, pero o que está requetebén son os seus silencios nocturnos, pois o botellón celébrano de día. De noite, descansan, que así están de lúcidos, de pulcros e de exactos, ¡que nin que fosen reloxos! Coido que debe haber moitos reloxeiros..., ¡para exportación, claro, pois eles acóllense ao sol, como facían os nosos vellos! Os galos en Castroverde tíñanse para a Pascua, e non como espertadores. Limpos, pulcros, económicos..., ¡que sempre traballaron co diñeiro alleo! Entre os seus inventos, o que máis me alucinou foi ese automatismo dos seus inodoros, un mecanismo que non permite abri-las portas se previamente non se tirou da cadea. En definitiva, que saben distinguir entre insumos e consumos, e logo que non paran de engadir valor as cousas. ¡O único do que carecen é de crises, maiormente das socio-económicas!

¿Dos franceses? ¡Non lles cambio a torre do noso castelo, e iso que está medio esquecida, pola súa Eiffel! En canto ás francesas… O día que lles dea ás mozas de Francelos por acicalarse con Rêve d´Or, van cheirar mellor cás deles!

En canto a Portugal… ¡Foi unha pena que non nos tratásemos antes con eses parentes! Estabamos equivocados pois de Portugal todo por aquí só se coñecían os serradores, aqueles da serra enmarcada, e parecíannos atrasados. ¡Si, si, atrasados, cando a súa serra era máis liviá, máis cómoda e máis precisa que a nosa de aire, aquela que requiría almorzar un quilo de touciño! 

De presente estamos no mesmo cesto cós veciños niso que chamamos Unión Europea, pero cando esperten os fillos de Breogán…, ai daquela! ¡Daquela temos que pasarlles diante, que por algo nos pasamos a vida estudando…, pola falta de traballo! O que hai que procurar é organizarse para non ter que emigrar, pois con iso mandámoslles os rapaces criados, forzudos e ilustrados, para que nolos devolvan…, escarranchados!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

Campo do Val, Campo Santo.

Santo, si, e non por cemiterio; ou se cadra, tamén. Aquí está enterrada boa parte da historia de Montecubeiro, comezando polos seus propietarios iniciais, iniciais en tanto en canto máis abaixo, máis aló, non temos forma de indagar ou de coñecer.

Aquí estivo o solar daquel prohome, daquel home de pro, Ares de Maxide, Comendador do convento cisterciense de Meira. Deste pozo milagroso beberon xeracións e xeracións do lugar de Maxide, e transeúntes tamén; milagroso xa que milagre foi que saíse auga nun pozo perforado á man, sen maiores profundidades, nun lugar bastante seco; fontes na contorna hainas, varias e boas, pero sitúanse máis ben nas ladeiras que rodean esta aldeíña, que nunca pasou das oito casas.

Rodéano unhas leiras que tiveron a gallardía de chamarse Campo de Ares, ¡o campo daquel Ares de Maxide, Comendador de Meira!, pero iso foi antes de que asomasen pola zona eses iconoclastas da Concentración Parcelaria. Acaso por isto mesmo, por un respecto e por unha evocación da toponimia local, histórica, sacra, urxe e procede deixar constancia das evocacións correspondentes a tan sacro e singular terreo.

O camiño que lle dá, ¡ou daba!, acceso, tamén é unha Vía sacra; ¡sacra, e dolorosa! Aquí morreron uns cantos galos, a espada limpa, ¡sucia!, colgados de trelos; iso si, despois da Sentenza correspondente. ¿Delitos atribuídos? Entre outros, pasarse ás casas, aos poleiros dos veciños, para galear unhas pitas que non lles correspondían, en detrimento das propias, das asignadas pola propia dona. ¡Isto das galaduras ilícitas…, en tódolos tempos, en tódalas épocas! ¡Que certo aquel dito que tanto repetía o Isidro do Campo (do outro Campo, do de Vilarín), de que, “La jodienda no tiene enmienda”!

A propósito: Nas inmediacións está o Pozo Maldito, o dos irmáns Pérez. Tamén haberá que deixar constancia diso…, máis ben por se serve de escarmento! Eran dous irmáns, aqueles Pérez, donos da casa que despois se chamou de Abraira, tan iguais, tan afíns, tan idénticos, que se namoraron da mesma rapaza; e como aquí non había un Salomón que propuxese repartila, cortándoa polo medio, máis ou menos pola regaña, ¿que se lle ocorreu a un deles, concretamente ao maior, ao máis forte? ¡O máis sinxelo: Zouparlle ao outro na caluga, cunha bros, e desde que caeu sen sentido, alí mesmo, nos propios currais, cargou con el, e…, tirouno dentro do pozo, que por certo era moi fondo! A continuación, ou irse para a Lexión ou quitar billete para Arxentina? Pareceulle máis cómodo o segundo, e aló morreu, pero despois de venderlle as propiedades, a de Caín e máis a de Abel, a un intermediario! A tal momento, se no Ceo se cumpre a Lei do Talión, aquela vítima debe estar no Ceo, e o matón noutro pozo, nun pozo sen fondo, nas caldeiras de Pedro Botero.

Aínda me queda sen historiar este cruceiro, ben artístico por certo, e tamén cuberto coa pátina dos séculos, pero algo haberá que deixar para outra ocasión pois aos lectores de hoxe en día pásalles coma a aqueles das coplas, ¡que con catro estrofas teñen para un día! Cousa que tampouco é de estrañar, pois primeiro son os apuntes, e sen apuntes non hai carreira; sen carreira, preferiblemente técnica, preferiblemente superior, como non sexa que entren na política, que aí vale calquera, como demostrado está!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

Xa que Castroverde colaborou na guerra de Ifni aportando un soldado, aínda que involuntario, un heroe, o primeiro dos feridos de morte, precisamente na noite do 23 /24 -11-1957, tamén nos incumbe falar dela.

La Isleta (Las Palmas de G.C.). Venres, 23-11-2007. Cincuentenario do ataque a Ifni.
De esquerda a dereita: O Xeneral Ares, Mary Paz (neta do Gobernador Xeneral Gómez-Zamalloa; súa avoa era de Monforte), Diego Barber (que donou este monumento), XosefinaRielo Castiñeira e Xosé María Gómez Vilabella (que participou como “Somatén” na defensa de Sidi Ifni).
-.-

19-11-2011 Presentación no Auditorio Municipal de Ourense
da novela histórica “Boualam de Ifni”,
da que é autor o escritor catalán Antolín Hernández Salguero.

 

Intervención de Gómez Vilabella neste acto:
…/…

Tengo el honor de presentarles una…, voy a decir, enciclopedia, pues el calificativo de novela sería una contradictio in terminus. ¡Transmutó mis creencias pues, antes de leer esta obra, servidor no creía en la transmigración de los espíritus; ahora, si! Este autor, este Antolín, no hubiese sido capaz de matizar esta creación, por imaginación, por información y por capacidad de análisis que tenga, si no se tratase de un ser reencarnado: Su antecesor vivió en Ifni; no sabría opinar si fue cristiano o musulmán, pero sí que vivió allí, vivió sus anécdotas, sus comedias y sus dramas, en definitiva sus gestas; ¡y lo hizo en unos años en que Antolín aún andaba por el París de los niños!

Percibo un resentimiento, un: ¡Si yo estuviese allí, y con mando en plaza, cuántas cosas serían distintas, cuantos errores hubiese aquilatado, eliminado! Esta percepción me hace suponer, casi diría intuir, que Antolín fue una de las víctimas de aquel error de cotas del Canarias…, y así está de resentido! No tienen mérito las ironías de quienes hemos vivido, personalmente, sobre el terreno, y en sus momentos cruciales, la novela de Ifni, aquella gran novela histórica, por no decir histriónica, pero sí lo hay en quien fue capaz de ver, y eso a posteriori, a través de las cortinas de la censura. ¡Esta obra la tecleó Antolín, por supuesto, pero su ordenador fue, es, metempsicósico; y me daréis la razón desde sus primeras páginas!

Julio Verne, por citar un caso notable, fue capaz de describirnos los piélagos de los siete mares sin salirse de su bañera; Antolín analizó el caso Ifni sin necesidad de cruzar el estrecho, y sin ponerse un tarbush por montera. ¡Os lo afirma y firma este servidor, actuando a los efectos como testigo presencial, de cargo! Otra tanta imaginación no tuvo Cervantes pues, en definitiva, don Alonso Quijano era un espécimen representativo de su país y de su época; por tanto, coetáneo suyo. He aquí el mérito: la capacidad de analizar la Historia en sus causas, y no simplemente contar lo que nos mandaron decir aquellos que mandaban cuando los hechos ocurrieron. ¡Así escribían los Cronistas, y ahí está la monotonía, el aburrimiento, de tantos libros, simplemente fechas, nombres y hechos de armas! Alguien dijo que, Historia es la narración de los sucesos sucedidos sucesivamente en la sucesión de los siglos! Pues no, que eso también lo pueden hacer los loros: Historiar es analizar, analizar sin piedad, descarnadamente, a estilo cirujano, para eliminar, para dilucidar, para desviar las deformaciones, las tendencias. También se nos dice que los pueblos que olvidan sus errores históricos están condenados a repetirlos. ¿Pero qué olvido cabe cuando ni siquiera se llegó a conocerlos?

No se piense, con estos prolegómenos, que se trata de un libro insulso, un análisis de laboratorio. ¡En absoluto! Hay verismo, inteligencia, percepción y penetración, pero también imaginación. ¡Mucha, y de la buena, harmoniosa y grata, tanto que escasea hoy en día, en esta época en la que el lector alza la cabeza a cada página de ciertas obras para preguntarse: ¿Este autor, esta autora, a donde me lleva; sabe lo que quiere, o lo que dice, o dice lo primero que se le viene a la péñola; no estará agitando una coctelera de palabras inconexas, de pensamientos inmaturos? “¡Dios, qué buen vasallo si hobiese buen señor!” ¡Dios, qué buen Autor, dirán tus lectores cuando te lean, cuando se adentren en esta obra!

Pues, eso, que para conocerte estamos aquí, nada menos que en Ourense, en la tierra del oro, un país áureo, y no sólo en metal, sino, y también, en literatura. ¿Será cosa de proclamar a nuestro Antolín hijo adoptivo? Antolín, suerte que tienes de que estemos en el siglo XXI pues si hubieses publicado este libro hace medio siglo, tu recepción no sería aquí, en este salón, sino en los de Pereiro de Aguiar. ¡Cadena perpetua…, para que no abrieses las ventanas del saber y de la verdad!

Si de algo podemos presumir los viejos es de nuestra experiencia, o lo que es igual, de los posos de nuestras vivencias; pues bien, la experiencia de mis tres cuartos de siglo devorando libros es la división básica de nuestras lecturas, pues hay dos clases de libros, dos clases de lecturas: las de matar el tiempo y las de aprovechar el tiempo. Para matar el tiempo vale todo, para aprovecharlo, no. ¡Hay tanto, y tan poco útil, útil sin por eso dejar de ser ameno! ¡Ahí está la maestría de ciertos autores, de los que son, a la vez, literatos y pedagogos!

Centrándonos en el presente: Es una narración que ata, que prende, que te lleva a donde quiere, y sin presión alguna, sugestionado por el buen decir. De paso, enseña y hace meditar al lector en lo que es capaz el ser humano, más allá de la cultura que tenga asimilada, cuando se ve en disyuntivas vitales. En definitiva, cumple el viejo aforismo pedagógico de enseñar deleitando.

El léxico es castrense, de lo más cuartelero, y por ende, verídico. Lo que antes dije: ¡Antolín estaba allí, en su ser anterior, y sonaron en sus oídos los “paqueos” del frente, de un frente sin frente; un frente atípico, de emboscadas; un frente teledirigido, dirigido a distancia, y ello por intereses creados, que diría Benavente, espurios!

¿Qué se puede aprender hoy en día reviviendo el sin sentido de aquellos combates? Ante todo, a amar la paz; y a optar por una convivencia de nivel diplomático. ¿Os parece poco? Aquello de los latinos de que, “Si vis pacem, para bellum”, quedó en ridículo, y de paso, obsoleto, en la tragicomedia de Ifni. En el fondo no queríamos la paz, ni la paz ni la convivencia, que es lo mismo, sino el retorno al Imperio, ¡y por el Imperio hacia Dios! Por eso no estábamos preparados para aquella guerra, para aquel ataque dorsal. ¿Es preparación, es previsión, además de miopía económica, no dotar de puerto a una…, llamémosle colonia, plaza de soberanía, o provincia costera? ¡Y para más inri, apelar al derecho, a la invocación, a la reivindicación, de una pesquería, la histórica de Santa Cruz de la Mar Pequeña! La “Pequeña” estaba en Agadir, pero esto no alcanzó a verlo ni siquiera el isleño León y Castillo.

Mandar no es fácil, y el mandante que ni siquiera es previsor, más que mandante es un mangante, un visionario, un soñador de espejismos. Caídas las colonias, surgió la generación reflexiva del 98; pero no todos reflexionaron, no todos eran intelectuales, ¡intelectuales o inteligentes!, que así nos llevaron en julio del año 1921 al desastre de Annual; y a otros posteriores, también. ¡Qué difícil debe ser la vía diplomática cuando tan pocos genios se dedicaron a ella! Fácil o difícil, pero siempre fue, y seguirá siendo, necesaria, imprescindible para erradicar, eso, de raíz, los grandes conflictos, y máxime en estos tiempos de globalización, cuando y donde todos somos competidores, rivales, vecinos o parientes, próximos o lejanos.

Tan ignominioso fue que Fernando VII le abriese a Napoleón las puertas de España, como que don Hermenegildo le pidiese a Hitler las llaves del Marruecos francés. Pero no paró ahí la cosa, pues detrás de eso vino el acogimiento en las medersas de aquellos “guatanes”, y García Valiño ofertando Ministerios en la Hípica de Tetuán, de paso que ridiculizaba la interdependencia ofrecida por Francia; con un largo etcétera que no viene al caso, pero que bien nos lo hizo pagar De Gaulle encubriendo, poco después, a los “guatanes”, a los etarras, vascos. ¡Una por otra no es pecado, según el viejo dicho! Lo que sí es pecado es no reflexionar sobre las grandezas utópicas, sobre ellas y sus consecuencias, cual captó nuestro Antolín, un maestro que analiza, que enseña  deleitando, según demostrado queda.

En síntesis, y para no subir demasiado el telón, pues esta obra más que comentada merece ser leída, ya que se explica por si misma: Este Salguero, con un segundo apellido que invoca los Salix, más que un analgésico, más que un ácido acetilsalicílico, lo que nos proporciona con este libro es un agradable quebradero de cabeza al rememorar lo pecaminoso que es y las consecuencias que trae no dar a las cosas, y con las cosas, a las gentes, el trato adecuado y merecido. Como decimos aquí en Galicia, tiene tranca y retranca. Tan meticuloso él que incluso recoge aquellas lluvias torrenciales del invierno del 57, alternando con fuertes sirocos; tan torrenciales que arrastraron por la cuenca del asif Ifni unos cajones del campamento del Batallón Simancas, ubicado en la propia vaguada, y al día siguiente, ¡otro patetismo!, los soldados buscaron sus pistolas en el fango.

¡Hay tantas cosas inéditas que decir del asedio de Ifni que Antolín, con lo animoso, con lo meticuloso y con lo ocurrente que es, con lo que de ello sabe, seguro que nos deleitará con una ampliación de esta novela histórica, con otra publicación de igual éxito! Mientras tanto, no puedo, ni quiero, ni debo concluir esta somera presentación sin agradecerle que nos haya honrado con esta primicia divulgativa de su obra, especialmente dedicada a los combatientes de Ifni, a los que tanto se escatimaron los lauros, los homenajes debidos y merecidos, entre los que se cuentan miles de gallegos, principalmente del Grupo de Tiradores, cuyo capellán, y sólo por referir una anécdota que me parece ilustrativa de aquellas carencias, imprevisiones y penalidades, el lucense Pedro Sánchez Pumariño, se hizo famoso en vanguardia, siempre en vanguardia, como un soldado más, cargando con su macuto de botellas de ginebra que fue utilizando, caritativamente, como anestesia en aquellas curas de caballo del frente, tantas que hubo.

Gracias, Antolín; señoras y señores, gracias por su atención,

19-11-2011

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

 

O BOSQUE ANIMADO

Unha merenda de vellos verdes, en Castro,

no outro castro, no das Ribeiras do Lea.

Grazas, meu douto e ameno don Wenceslao, mestre do humor, pois nesta terra dos filósofos, dos introvertidos, non é un título fácil, por prestarme este cualificativo, tan axeitado se é que da nosa Galicia falamos. Daquela tentarei facer bo uso do mesmo para non devolvercho minguado, senón, e antes ben, expandido, polo menos ao plural.

Dado que Galicia é, ou máis ben era, con perdón dos eucaliptais pois eses, en vez de árbores antibióticos, son pantasmas cheirentos, que por algo non lles nacen as herbas debaixo, bos tan só para fervenzas, para bafos abafantes, unha especie de universo universal das caducifolias, ¡paraíso dos druídas!, falar dun bosque animado pode ser unha redución, ou unha sinécdoque. Aquí os bosques, sempre e de sempre, estiveron animados, poboados, e incluso macelados, ¡oh alcaiotas de densa follaxe, cantas cópulas non se abeiraron ao abeiro das vosas cúpulas!, pero a estas alturas da civilización, con tantas esquinas propicias para a ligazón do ligue, para ese amasado que precede ao enfornado, as parellas que optan polo bosque con plena euforia, sabendo o que se traen entre mans, son os vellos; ¡máis ben estes! Tentarei demostralo, pois na miña gravadora vivos están. Non os trinos do paporroibo, nin as garabetas da rula; non pensedes mal pois estoume referindo aos arroubos dos vellos…, ¡tan inocentes eles!

A carballeira deste episodio tédela en Castro, no outro; no de Chamoso, non, no do Lea. Foi, e segue sendo, campo da feira. Dado que me entendo bastante ben cos vellos, ¡cando non hai novos ao redor!, adoitan invitarme ás súas festas-merendolas, a esas do Terceiro, ¡que non de terceira!, e vou sempre que o tempo, ¡o tempo e mailos tempos!, o permiten, particularmente cando se celebran nas carballeiras. Neste caso levei, ad hoc, a miña gravadora de peto, imitando aos periodistas. ¡Aos periodistas ou aos xuíces, que así pasa, que bos desgustos lles ocasionan!

Este  aparello, a gravadora, é máis sensible cás miñas orellas, ¡cansadas de escoitar burremias! E despois, que non ten fallos memorísticos: ¡un Notario! Isto foi o que me captou nesta ocasión:

…

-E logo, Maruxiña, ¿que tal o vas levando? ¡Non me refiro á crise, pois diso xa falan, falan e farfallan, os políticos!

A rapaza, unha rapaza duns setenta, pero ben levados, loura, sueva, de pura raza; máis cuona que unha teixa, e con ubres de concurso, escostrexouse de mala maneira, ¡de boa maneira!, na súa cadeira branca, e iso que o sol, cribado por aqueles quercus robur que tiñamos mesmo ao lado, ou máis ben enriba, encima, con forma de cúpula catedralicia, maldito se as pilas lle cargaba:

-Mal, meu Manueliño, mal, que ata se foi sen despedirse, nesa maldita curva da estrada de Meira… Todo se me fai que baixa a miúdo para roñarme porque cobrei aqueles cartos do seguro, en vez de derreterme en bágoas…, para debilitarme e acompañalo! Téñoche os meus remorsos, que che foi tanto como dalo por despedido, por despedirme del, e de paso, da mala vida…, e iso que estamos en crise xeneralizada…, polo que din!

O paisano era ocorrente, que non se cortou nin tanto así:

-Muller, ¿ti cres na reencarnación dos espíritos?

-Nos espíritos si que creo, pois alma témola todos, salvo se acaso eses administradores de aló arriba…, pero de carnes non me fales, que as miñas, por veces, póñenseme de galiña. ¡Estouche de loito!

Ata non sei como a gravadora lles daba gravado, ¡co á presa que falaban!

-Maruxiña, é que tiven un balbordo, así, de pronto, que se me fixo que ao roce desta saia túa, que se non é de seda paréceo, ao dar co meu calzón, saltaban chispas, tal que se viñese a min, por mediación túa, o espírito do teu Atilano. Algo así como se me dese unha orde, un poder; o poder de quitarche esas penas, xa que non o loito…, por se en algo che poden axudar as miñas verbas, que ben sabes son as dun bo amigo…, dos dous!

-Manueliño, ti sempre fuches de moito parágrafo, que aínda me lembro daquelas trolas coas que me pretendiches, daquela, antes de que me pedise Atilano. ¿Lémbraste…? Pero as verbas sonche coma as sabas, que estorban no verán, cando fai calor; e non abrigan no inverno, coa terra vestida de loito…, como estou eu, de presente! Cando esperto, ¡tantas veces que o fago ao longo da noite!, coa cama baleira, fría, sen outros pelos xunta a min máis cos do cobertor… Por moito que escoite na radio, aquelas pernadas, aquelas apertas do meu Atilano…, no  hai parola radiofónica que mas devolva!

A gravadora, que seguía disimulada no peto da miña “parka”, colgada no respaldo da sela branca, deulle cinta á espera, que por certo non se fixo agardar demasiado pois aquel Manuel, no que é cortar e cambiar, outra radio! Tanto captaba as ondas directas coma as indirectas.

-¿Que me dis? Ai, muller, parece mentira que te deixes aconsellar por eses da radio, unha xente nova, sen experiencia, téndome a min a golpe de teléfono, que aquí che vai esta tarxeta, pois por ter, ¡crises á parte!, ata teño móbil…; e logo que, favor por favor, tamén a min mo fas, de viúva a viúvo, que así non lles terei que falar ás sabas, ¡eu tamén!, que igual están máis frías cás túas…, de tanto mollalas!

A ¿moza?, fixo que se escandalizaba:

-¿Non me digas que choran os homes! ¡Ai, logo, témola boa! ¡E eu que pensaba que os bois soltos ben se lamben!

Na escoita deste punto rebobinei un pouco, que me pareceu oír un fru-fru, outro, coma eses das saias, pero nin sei se foi do tear ou telúrico pois non fun quen de distinguir con certeza se se trataba dun roce persoal, ou carballal, mais inclínome polo primeiro porque o vento estaba mainiño, e as follas daquel carballo que nos facía de cúpula conxugaban outro verbo.

-¿Maruxiña, non repites á paella…? ¡Xa o di a palabra: é para ti!

-Manueliño, sempre oín que no repetir estrágase o gusto…

-Muller, se o dis pola paella non creo que acertes; e se vai por min, eu para ti non son ningún prato de segunda mesa, que me deixaches sen proba-lo teu sabor! ¡Coma quen di, na porta do adro! Casei con outra, iso é certo, e fillos fíxenlle, que por aí andan, rexos e fortes, pois os cachos tiran ás olas! Eu souben cumprir, e non outros…!  Con iso e con todo, para ti estou virxe, pois aínda conservo aquel retrato no que me bicas castamente…, a catro dedos das miñas fazulas!

A paisana era precavida, que ás verbas me remito:

-Ai, Manueliño, que diaño es! E menos mal que esa comadre que tes polo outro lado está máis xorda cós meus zapatos, pois do que non, vaia traxe que nos ía cortar!

Aquel ¿ligón? avanzaba, ao galope, que non ao trote:

-Muller, ti e mais eu xa non estamos para indireutas. Se daquela non fose tan infeliz, tan mirado, se me atrevese a cata-la colmea, a quitarlle o tapón, a túa lúa de mel sería miña, e non daquel Atilano, que por ter ata tiña nome de guerra, que volvía da de Ifni…

-¡Meu pobre! –Suspirou a moza –Érache bo coma as pesetas, que moitas gañou trafulcando nas vacas…, e deixoumas todas, moitas, nunha cartilla! ¡O malo foi liquidar en Hacienda…!

-Muller, o que é por peseteiro tíveno sempre, pero no de sementar igual lle gañaba eu, ¡que mira ti que non sacar froito dun fondal tan fondo coma o teu…! ¡Ou araba mal, ou é que sementaba nos cómaros!

Aquí non sei se habería un belisco, pois algo chiscou na gravadora.

-¡Ai, cómate nunca o diabro, que pícaro saíches!

-Maruxiña, non te poñas de roibén pois, para perde-lo tempo, pícaro, infantil, xa fun, ¿e de que me serviu? Ao de hoxe, mentres poda enche-los pantalóns coa ferramenta, outro Atilano a ti non te atila, que non lle deixo!

-Bromas son bromas, pero, ¿e se volve, tal que para despedirse, e me atopa espida, ou debaixo…, dun carballo? ¡Doutras sabas, quero dicir! Lémbrate que foi xateiro, e sempre dicía iso de que, res marcada res tratada…, de por vida!

-Nese caso que te houbese levado consigo, pero o pasmón, e dígoo con todo respecto, de curvas, cero! Por fiarse das da estrada deixou as túas á intemperie!

-¿E se o fixo para darme os cartos do seguro, do seguro do outro coche? ¡Sempre foi xeneroso comigo!

-¡Tamén, que tamén puido ser! Mais, polo si ou polo non, non deixes de chamarme a tempo, antes de que se che arrefrían as sabas; ¡as sabas e mailas pernas! E non te fíes deses da radio, che repito, pois eses son de todas, asemade! De min pódeste fiar, que ámbolos dous precisamos quenta-las sabas, e non precisamente coa música dun aparello de pilas!

A tal intre, ¡que tamén foi mala pata!, non sei se por culpa das pilas do meu aparello, da gravadora, o caso foi que se acabou a conquista. ¡Caeu Granada! ¿Caeu na cama? Iso non o sei, pero si sei que ela, aquela viúva tan enloitada sorría dunha orella á outra cando se subiu ao turismo do tal “Manueliño”. No bus da Asociación, ao regreso da romaría, a praza daquela Maruxa veu baleira, desocupada; é que non se pode estar en dous sitios á vez!

Cando me sentei ao ordenador para transmitir esta cinta, véuseme esta dúbida á cabeza: ¿Farei ben en publicar aquel idilio? ¡Mira que se lles dá aos de “Gran Hermano”, de aquí en diante, por copiar, por espreitar nestas reunións, nestes ágapes da Terceira…!

É boa verdade que o turismo, por de cercanías que sexa, estira na xente, membro a membro, asemade que acurta o mundo circundante, haxa ou non haxa crise! E logo que as follas dos carballos…, arrolan! Pero non digo máis, por se me entenden, que agora din que os bos escritores son os inintelixibles! ¡Vivir para ver! Os que opinan que este mundo é dramático, equivócanse: ¡tamén é divertido, maiormente para os vellos, que son os únicos que saben parrafear!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

Función fúnebre dos cruceiros

na bisbarra de Castroverde

O cruceiro das Cavozas

¡Cantos responsos tes escoitado, e cantas ánimas terás aliviado, e contigo os outros desta bisbarra, tantos que tivemos! Crisantemos versus responsos. Non, non hai controversia, senón unha certa ondada materialista, pero non aquí, non só aquí, senón desde aquí a Sebastopol, ¡e se cadra máis aló! ¿Quen se lembra daqueles: “Réquiem aetérnam dona eis, Dómine: et lux perpétua lúceat eis”? ¡Os “deudos” igual non, pero os cruceiros, si!

En tan só cincuenta anos, medio século, dúas xeracións, os cruceiros cambiaron de función, ¡e menos mal se non nos deu por arrincalos do seu sitio, e por almacenalos na eira ou na palleira! Pousa-las angarellas diante do cruceiro, e nelas o ataúde, era un alivio para os levadores, e de paso unha gozada para o párroco, que ben vía de esguello como o sancristán termaba da bolsa, tamén diante do cruceiro, de tódolos cruceiros do recorrido. Os rapaces, ¡como sempre, pícaros, imitando os malos exemplos!, non nos cansabamos de repetir o noso remendo, polo baixo, naturalmente: “¡Catro duros son seguros, á conta de catro burros!”.

Neste medio século, ¡os tempos adiantan que é unha barbaridade, como dixo aquel!, os defuntos deixaron de estorbar nas casas, dous ou tres días, o tempo necesario para pasa-los avisos, e para que acudisen os parentes dispersados; nas Pompas fúnebres, que por algo se lles chama así, comezan os luxos, unha suite incomparable coa que tivemos moitos de nós en vida, para seguidamente viaxar, ¡como pouco a cen!, ao soberbio panteón de mármores onde nos esperan os vermes consabidos. A todo isto, os responsos, ¿que? ¡Xa non son en latín, que agora entendémolo todo, todos, nin os parentes, amigos e veciños acoden á bolsa do sancristán! Non é que non se rece, non, a Deus grazas, pero xa non se fai polos camiños, na comitiva fúnebre. Daquela os cruceiros foron a menos, ¡ou a máis, pois agora son historia, son lembranza, forman parte do noso patrimonio, da nosa esencia, das nosas tradicións!

Nada me impresionaba tanto como escoitar o sufrimento dos porcos na matanza, naquelas matanzas sen anestesia, e tamén a observancia dos enterradores extraendo aqueles ósos aínda frescos, aquelas caveiras sen cerebro, e todo iso para facerlle sitio, para darlle eterno descanso ao/á seguinte! Os enterros de hoxe en día conmoven aos parentes e aos amigos, ¡como non!, pero divirten, asemade, a moitos espectadores, que aproveitan a ocasión para relacionarse socialmente. ¡C´est la vie!, que din os franceses, e menos mal que hai outra, pois o que é esta está saturada de contradicións.

Aí nos vén o Día de Defuntos, cos seus crisantemos, por suposto, e algún que outro responso, tamén, pero eu, dándome de bo cidadán, que por tal me teño, proporía aproveitalo para depositar senllas coroas, e mellor se son de laurus nobilis, ao sopé de cada cruceiro, pois coido que ben o merecen, á parte e ademais de que sería unha merecida homenaxe, tanto aos defuntos que viron pasar coma a aqueles sufridores que portaban as angarellas! ¿Vale?

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

Defuntos

Rapaces, o labrego despídese; o gandeiro, nesta bisbarra, de momento, non. Daquela, no sucesivo, importaremos, ¡que divisas sóbrannos!

Nós, os que estamos en idade de testar, acollémonos á vosa audiencia para deixar constancia do noso paso polas agras de Castroverde. Para iso vaia por diante a nosa filiación: Somos os sucesores daqueles maiores, daqueles aos que Astete denominaba, Maiores en idade, dignidade e goberno. Pois ben, de presentados, acudirei ao refrán que afirmaba que, Pai vello e manga rota non son deshonra. Isto da manga rota non require comentario xa que os folgazáns, todos eles, conservan a roupa impecable, non precisan remontes. Isto ten a súa filosofía, o seu aquel: Un pai, un vello, e quen di un pai, á nai inclúe, ámbolos dous, nunca deshonran, nunca deshonramos, que se en algo desvariamos, ou se en algo nos torcemos ou disparatamos, tamén pode ser por culpa desa canle, dese rego sanguiño, cerebral, que seica se atoa cos anos. Por iso, máis que dos presentes, que sería unha certa egolatría, quero referirme neste mes de Defuntos aos ausentes, aos devanceiros, aos nosos vellos, aqueles que nos criaron, que nos educaron, que nos aconsellaron e coidaron; quero evocalos, aquí e agora, para dedicarlles a ofrenda dunha evocación colectiva, xunto co mozo lector, a todos eles, á súa memoria, á súa lembranza. E tamén, por extensión, a esta mocidade que nos aguanta tal e como somos, precisamente por vellos, cos anos en riba, que é do único ou do que máis presumimos, neste xúbilo tan xubiloso e tan honroso dos xubilados, dos cedentes do facho, dos dadores da testemuña xeracional.

A VIDA É UNHA CARREIRA DE OBSTÁCULOS, un maratón, unha ximnasia permanente, para competir, para manternos en forma; unha loita esforzada, unha proba de relevos. Recibimos o fachuzo no mesmo colo da nai, e despois, todo seguido, preséntase o pai, de consuno, para comparti-la crianza, primeiro nos brazos, e despois da man, sempre da man. Tras diso vén a escola, o ensino, os consellos, a carteira sempre aberta para subvir as necesidades de cada intre. Toda unha vida cedendo, dando, transmitindo, neste relevo xeracional, amoroso e permanente, que así é a historia, unha sucesión de crianzas abríndose paso, transitoria, transicionalmente, amparándonos nuns e amparando aos outros. Nesta panorámica, nesta transcendencia, canto digamos e fagamos ten algo de facho, ou mellor dito, queremos que teña, gustaríanos que o teña, que proporcione un certo estímulo ás xeracións relevantes. Dalgún xeito, máis ou menos explicitamente, estámoslles dicindo, Rapaces, vedes que aínda somos capaces de facer algo útil, e incluso cousas divertidas, por máis que alguén, por aí adiante, xa nos dea de baixa por obsoletos, por carrozas.

A nosa historia, en tanto en canto factor estimulante, podería tabularse, podería concretarse, así: Criámonos nas miserias dunha guerra tan estúpida que ninguén se molestou en explicárnola, simplemente porque non tiña, non tivo, explicación lóxica, e partimos, procedemos, polo menos unha maioría, dunhas escolas miserentas, invernais, descontinuas, aquelas da pizarra de lousa, máis con iso e con todo, ou se cadra precisamente por iso, porque nos vacinou aquela austeridade estremosa, espartana, de pan e touciño, fortalecidos, temperados, nunha serie de privacións, vigorizados naqueles acatamentos respectuosos, curtidos naquelas carencias nas que só sobraban as molleiras, fomos capaces de chegar ao que chegamos, ao que chegastes, ao que evolucionastes. Pois ben, neste relevo actual, con estes antecedentes, a nosa consigna nesta entrega do facho aos mozos, coido que pode ser, que debe ser, un prego, unha invitación, para que avancen eles, todos, un pasiño máis, para que nos adiantedes, canto poidades, canto queirades, xa que vos elevamos, en parte co noso esforzo, ao andar seguinte, catro escaleiras, máis ou menos, catro chanzos por riba de nós, así que é xusto, parece xusto, que nos pasedes, que levedes para adiante o voso propio paso, co honor debido, iso si, e así ata o relevo seguinte.

Certo é, tamén, que tivemos os nosos erros, as nosas caídas, catro desalentos, pero con iso e con todo esta xeración, a nosa, a dos vosos vellos, nacida, criada, nas miserias ás que aludín, fixo, fixemos, certas valentías, que ben nos decataremos diso a pouco que lembremos, que sopesemos, o noso balance, partida por partida. ¿Quen se lembra, hoxe, de que na nosa infancia, moitos de nós, andamos nos terróns, queimando nas tolas, enzoufados de cinsa, que non hai praia no mundo que poña a un tan moreno, por non dicir, negro? ¿Quen sopesa, quen valora, aqueles esforzos, as sachas sucesivas, interminables, as decrúas do monte e das chousas, os nabais correúdos, a gadaña, as segas, as mallas poirentas, aquel puxa puxa de verdadeiros titáns para arrinca-lo esterco dunhas cortes fondas e cheirentas, atafegantes? Os carretos, case permanentes, mañá por noite; as aradas suorosas, cos cadullos ata o mesmísimo marco para aproveita-las terras; faenas monótonas, aburridas, falando coas vacas, tan só coas vacas: Ei, Marela, non perdas o rego. As leñas, os estrumes… Todo iso fixemos, que de aí vimos, e a partires diso evolucionamos, sen outros luxos máis que o de botarlle pan ao caldo, e pan houbese! Pero se avanzamos, se triunfamos, non foi só coa forza física, senón, e maiormente, cos azos recibidos dos nosos antergos, coa forza do seu razoamento estoico e laborioso, exemplar, corrector, alentador; por ende, estes méritos hai que compartilos, en xusta correspondencia, con aqueles patrucios, cos devanceiros, así que, como se trata de talentos prestados, mellorables, transmisibles, aquí nos tedes os vindeiros, tódolos rapaces desta bisbarra, dispostos a seguir co facho instrutivo mentres nos quede un chisco, un lumen, de lucidez.

Xubilados do corpo, si, pero da mente, non; por iso coidamos ter a obriga de servir de estímulo transmisor, transcendente, sen decaementos, ata que nos chegue a hora do tránsito, ata que nos incorporemos, nos tamén, que é lei de vida, ao paraíso do eterno descanso. Daquela, nese feliz reencontro, dirémoslles aos nosos, aos que nos precederon, AOS QUE NOS ESPERAN, ao pai, á nai, aos avós, aos veciños e parentes, coa satisfacción do deber cumprido, Aquí estamos, que ata aquí chegamos, pero, nestas chairas tan verdes do noso Castroverde, fermosas, inesquecibles, verdadeira mesopotamia do Azúmara, do Chamoso e do Tórdea, que aramos ao dereito, todos nós, porque seguimos as vosas regras, os vosos consellos, tal cal. Daquela, para virnos, fixemos, deixamos feito, un testamento, público, aberto, estimulante, ao estilo voso, xa que herdamos, e agora legamos, os vosos afáns, os vosos consellos, á xeración seguinte, cedéndolles o facho dunha fidelidade sostida, inveterada. Para constatar que nada perdemos, que nada se nos foi das mans, que nada se nos esqueceu de canto nos ensinaron aqueles maiores, aqueles devanceiros, tan ledos e tan sufridos, todos eles drogados do traballo, tan só do traballo, incomparables, meus pobres, que ata se foron ao alén sen o goce dun modesto retiro pecuniario, pídovos, nesta evocación, un aturuxo, un urro, ben forte, para que o oian, para que o repitan, os nosos rapaces, para que non esmoreza esta cultura rural, enorme, polifacética, herdada, transmitida oralmente, da que tan pouco se leva escrito porque non hai quen sexa capaz de abarcala, de sintetizala, nin sequera nesta idade dos ordenadores.

Pídolle a esta xuventude, a do noso relevo, que sigan oufanos, con crise ou sen ela, e que ufen, de cando en vez, en memoria dos nosos defuntos, dos seus testamentarios.

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

SIROCOS E ASIROCADOS

 

Impresionado polas animaladas dese asasino de Toulouse, ese tal Mohamed Merah, véuseme á imaxinación aquel debuxo do noso paisano Regueiro no que tan ben captou os efectos dun siroco. ¡Máis asirocado có Merah, imposible, e iso que non se criou no Sáhara!

Segundo o mito, debémoslle a Epimeteo que, namorado perdidamente de Pandora, tivese a malsá curiosidade de abrirlle a caixa da súa dote…, disparándoselle os ventos! E menos mal que lles quedou dentro o único positivo, a Esperanza! Con tales asirocados cabalgando nos seus cabalos mouros logo dan ganas de esconderse en Nabeda, ou aínda máis arriba, aínda que sexa entre os toxos…, para fuxir das traxedias inherentes! Cando dabamos o mundo occidental por sosegado e ilustrado, de cando en vez desbócanse os cabalos da intolerancia, do fanatismo, e dan que sentir.

¿Que podemos facer? ¡Só hai un remedio: ter fillos, coa esperanza de que algún deles se librará da tolemia, e amansará nos outros, que por engado adoitan ser os máis prolíficos! Nisto, precisamente nisto, está o talón de Aquiles da vulnerabilidade europea: Cando a prosperidade deste continente, e con ela a salubridade da súa xente, propiciou unha prole desbordante, e por ende, emigrante, mandante, mangoneona, a inmediata foi poñerse a navegar, a invadir, a explorar a explotar, pero aqueles invadidos, pouco a pouco, coa salubridade recibida, aportada, deron en multiplicarse…, mentres os seus invasores se desangraban en guerras interiores, intestinas. ¡De colonizadores, colonizados, pois incluso lles perforamos os seus pozos petrolíferos!  Rexeitados, desbotados, os europeos tornaron para a casa matriz, onde: Estiñaron as súas feridas, e volveron a prosperar; déronlles cultura e traballo ás mulleres, e estas, entre que non podían, e que tampouco querían molestias, puxéronse a trebellar, pero, ¡para a feira! A prosperidade e a mecánica trouxeron consigo o desafecto polas manualidades;  daquela, con iso, e tamén por causa diso, ¡abriron, abrimos, as fronteiras, pagándolles incluso a viaxe aos resentidos, aos fanáticos, que xa estaba ben de que as invasións as fixesen os bárbaros do Norte!

¡É o péndulo de Faucault, e quen non perciba estas oscilacións históricas será que está cego, aínda que abra ben os ollos!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

A HERDANZA DOS FRADES DE MONTECUBEIRO

Ora et labora, foi a consigna, a herdanza que recibín daqueles dominicos do noso convento de Montecubeiro a través, por mediación, de meu pai. ¡Deu-los bendiga! Lémbrome perfectamente que ma ensinou, que ma explicou, aquel día de defuntos no que pasamos á reitoral da parroquia, antigo convento, para encargarlle ao señor Cura, D. Benito Castro Piñeira, uns responsos polas obrigas da casa de Gómez de Bergland. Desde aquel día apropieime do lema, ou sería mellor dicir que tratei de seguilo; e como é inalterable, sen posible caducidade, aquí o deixo, para os meus fillos, e destes, para os netos.

Nisto mesmo estaba pensando cando me tiraron esta fotografía no meu primeiro día de traballo bancario; dixéronme que iso de retratar aos novatos era a novatada, un costume que tiña aquel Pedrola do departamento de Persoal do Banco Exterior de España, onde me sentaron…, ¿ou debera dicir, onde me asentaron? Xa pasara por unhas poucas: zoqueiro, mestre de a ferrado, tres anos, desde os 18, como mecanógrafo do Consejo Supremo de Justicia Militar, oposicións…, e por último, ¡listeiro!, pasar lista e control de todo o persoal da casa, retrasos, vacacións, xustificación de ausencias, etcétera. En definitiva, o acusica da Central!

Naquela mesa só me faltou unha cousa: un letreiro co lema dominicano; pero non foi preciso pois, o que ben se aprende, nunca se esquece, e vindo dos pais, menos aínda.

¡Ora et labora, bendita consigna, orde inesquecible! Iso, orde, pois como tal debemos levala na memoria cerebral, e xa que logo, pasala á memoria do ordenador, por se alguén aínda non a coñece. Así como os Mandamentos se encerran en dous, amar a Deus sobre tódalas cousas, e ao próximo por Deus, a nosa vida pública tamén debe concretarse nestoutros dous, pois, ao meu entender, nisto cabe e se concreta toda posible exemplaridade. ¡Pero que listos, e que santos, aqueles dominicos! Con tal herdanza, eu ata lles perdoaría que exercesen aquel privilexio da prima noctis, se é que o utilizaron no meu Montecubeiro, pois honra, que non deshonra, sería proceder de tales homes!

¡Ora et labora, compendio de virtudes, pero, lamentablemente, un tanto demodé a estas alturas do XXI!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

LEMBÁRDOLLES AOS MOZOS QUE TAMÉN CHEGARÁN A VELLOS

 

Desde as escolas de “a ferrado” ao CPI de Castroverde

Estábame pasando como ocorre cos faros do coche, que só aluman para adiante, pero pouco para os lados, e para atrás, cero. Descubrino asistindo a unha comida coa Asociación de Xubilados e Pensionistas de Castroverde. O ambiente foi grato, e a comida mellor, pero…, hai un pero!

Como aínda me considero de mediana idade, ¡con oitenta cumpridos!, falar cos máis vellos destes vellos púxome en actitude escolar, atento ás experiencias e aos dicires destes patriarcas. Veñen/vimos daquela xeración da guerra, e por ende criáronse/criámonos con mil penalidades, fame incluída. Caín na conta ao observar o ben que limpan os pratos, e o agradecidos que son, mesmo en parti-lo pan, que non collen máis mentres lles queden as codas do anterior, e iso que adoitan ter dentaduras compradas, que non herdadas. Só falan do que saben, e só opinan do que entenden. Amósalles a felicidade na cara, e deixan no faiado das súas cabezas todo o malo, lembranzas e consecuencias daqueles toxos que foron pisando ao longo da vida. ¿Por que se perdeu, por que decaeu, aquel respecto, aquela consideración, aquel acatamento que tiñan, que profesaban, as mocidades pretéritas? ¡Eles o perden; estes, os mozos, pois os vellos non precisan leccións; nin leccións nin almacenar forzas, que poucas necesitan, amparados como están na súa resignación, na valentía que lles dá sentirse á final da viaxe, pois, por moito que lles chova, a súa/a nosa pel volveuse pergamiño!

Achegándome aos vellos, admitido no seu mundo, decateime que non estou alumando para atrás. Se tanto temos recibido, ¿por que devolvemos tan pouco? Mais, por outra banda, ¿que podemos dar, que lles podemos doar, que facemos por leccionar? Iso de que os novos se apartan de nós non me serve, non me convence. ¿E se o fan porque non aprecian nos grandes, nos que nos consideramos maiores en idade, dignidade e goberno, un estilo, un xeito de vida, de palabras e de obras, digno, merecente de captación e de asimilación? Matinando e matinando, que así retornei, e así sigo, estáseme facendo unha luciña aquí dentro, nisto que chaman masa encefálica: ¡Témolos defraudado! Non damos o nivel que de nós esperaban, e por contra, tampouco tiramos deles cara arriba con forzas proporcionadas, que máis ben as dilapidamos en banalidades.

De aquí en diante fago esta promesa: voume esforzar por facer de mestre, a imitación daqueles mestres; quero superarme, quero puírme, en ditos pero tamén en feitos, para que aqueles que me coñezan, aqueles a quen supere en idade, vexan en min algo positivo, algo imitable, algo digno de atención. Quero ser, propóñome ser, sequera intentalo, comprensivo e colaborador, que é outro tanto como ser agradecido. ¿Que nos deron pouco? ¡En proporción ao que tiñan e ao que sabían os nosos vellos, coido que non é así, que moito nos deron e moito fixeron! En xusta reciprocidade, agora que sabemos algo máis, e que temos algo máis, fago votos de ser xeneroso cos que veñan detrás: ¡Tentarei darlles exemplo, polo menos exemplo, que é a máis elemental das obrigas interxeracionais!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

¿Haberá voda, volverán a casar?

  

O río Chamoso nace en Castroverde

Xa o estiveron, en tempos, concretamente na época sueva, un dos nosos 11 condados, pero veu a moda dos divorcios…, e escangallouse a familia Flammoso! Agora que Cesuras e Oza dos Ríos decidiron santifica-los seus amores veciñais refundindo as Consistoriais respectivas, ¡dúas casas abertas dan o dobre de gasto!, igual aparece un nostálxico que lles propoña aos divorciados Castroverde-Corgo un arranxo amigable, volver ao connubio! Non sería o primeiro dos matrimonios rotos que volven ao rego común, neste caso ao rego, ¡ao río!, Chamoso.

Eu, por hoxe, non digo máis nada, pero, tal e como andan as economías familiares, os matrimonios de conveniencia están chamados a ter futuro. ¿Si, ou non si?

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

CARNAVALADAS

 

No medio, de fronte, a “Sheriff” Paula Gómez Castro.

En Castroverde, polo menos en Castroverde, nos tempos da miña crianza, só era Carnaval unha vez ao ano; agora, ¡os tempos avanzan que é unha barbaridade!, Carnaval é todo o ano, coa excepción do 28 de Decembro, mal chamado de Inocentes, pois a verdade é que diso xa non queda, ¡nin sequera en Castroverde, que é onde máis verdes estamos; por pura ecoloxía, non se pense mal!

Na década dos Trinta, díxose que os de Montecubeiro eran uns precoces por defender unha República menor de idade, cando aínda non morrera o Rei. ¡Desterrado si, pero morto, non! Neste 2012, menos dun século despois, aquí na Coruña acabamos de ter un Alzamento, outro, ben distinto por certo: ¡Os nenos dun Colexio, que, armados con pistolas, formaron un Somatén de Sheriffs, en defensa das Tradicións, ao berro unánime de, “¡Abaixo as traizóns!”. Eu, que casualmente pasaba pola Praza de Pontevedra, botei man da cámara… O caso da María Pita ese si que me pasou desapercibido: unha porque eu aínda non nacera, e outra porque daquela non había cámaras fotográficas, pero esta, a de hoxe, si que a paso á Historia, á Historia Patria!

-¿Qué traizóns houbo? –Pregunteilles timidamente, pois os vellos non estamos para correr nas algaradas, e hai que ser prudente. -¡Cales van ser, as dos políticos, que de ser un país rico de xente pobre pasáronos a ser un país pobre de xente rica, de xente enriquecida á costa dos pobres! ¡Pero vostede, como é un vello, non o vai entender! –Rapaciños, na miña crianza, aló en Montecubeiro, e na Meda tamén, a crítica política faciámola sen armas, ou mellor dito, só cunha espada, mediante un Tribunal de Sentenzas, cortándolle a cabeza ao galo! -¿Daquela, qué simbolizaban no galo, co galo? -¡Moi sinxelo: Só había que atribuírlle aquelas desfeitas do caciquismo…! -¡Pois nós, outro tanto, que tan indignados estamos, que arremetemos contra os defraudadores, contra os incompetentes…, ou máis exactamente, contra aqueles que fan mal uso das súas competencias!

A idea non me pareceu mala, así que non só os retratei, senón que me sumei á protesta. ¿Ou é que os católicos non temos dereito a protestar, sempre vai ser poñe-la outra meixela?

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

Das penas de Barredo ás do Rif.

-Ai, Andrés, achégate á casa da Anuncia, que vai ser mediodía e aínda non veu polas ovellas para levalas ao monte, coas súas. Igual se puxo de parto, que onte vina moi cargada, moi pesada…

-Muller, nese caso imos os dous, que igual tes que axudarlle!

Anuncia quedara orfa de nena, e para máis cruz, saíu algo infantil, algo crédula, tanto, que lle fixo caso a un veciño máis esperto cá ela, que a catou antes de irse para Cuba; aquel fornicador foise sen a rapaza, e tampouco volveu, pero a semente quedou, tan sementada que aos nove meses Anuncia non podía coa carga! Petaron á porta, pero ela non respondeu; o seu cadeliño, si. Non tiña pechadura así que puideron entrar, na mesmísima corte das ovellas! O can a tal momento lambía no neniño, o cordón estaba sen cortar, e Anuncia…, fórase ao Ceo, que ben merecido o tiña!

-Ai, meu Andrés, foise, pero deixounos un regaliño! Precisamente a nós, que non temos fillos, así que vai ser cousa de crialo nos mesmos, en por nós.

-¡Con tal de que non lle poñas Andrés, que por aquí hai tantos que cando din ese nome nin se sabe cal ten que contestar!

-Eu poñeríalle Santiago, que seica é hoxe… ¿Non oíches os foguetes, aí na Meda?

-Acéptoche a idea, pero, ¿e se nos sae un Matamouros, se nas quintas o levan para África…, tantos que están levando, que nós igual non xuntamos para libralo, para pagarlle a Cota?

-¡Déixate de mexericadas e axúdame; primeiro quenta auga, e despois avisa aos veciños, que veñan botar unha man, que se nos xunta o parto co enterro; empeza pola Virtudes da Casa Grande, que está de leite, e pídelle que reparta con este neno…, antes de que sexa tarde!

…

Pasaron os anos e aqueles protectores morreran, case xuntos, en cousa dunha semana, dunha epidemia de cólera, tan nefastas que eran. Santiago, ao igual que súa nai, q.e.p.d., especializouse en garda-las ovellas, na casiña onde naceu, pois da outra botárao un sobriño dos patrucios, que se proclamou herdeiro universal deles, e nesas estaba cando se presentou o Casiano de Castroverde, que facía de Porteiro, tanto do Xulgado coma do Axuntamento:

-Santiago, tes que saír para Lugo, de inmediato, que entraches en quintas, e tocouche África…

-¡Maldita sexa! ¿Daquela, que fago coas ovellas, e coas cabras, a quen llas encomendo?

-Mira, ho, dáse o casual de que teño que pasar polo Alvaredo, así que podo avisar a ese tratante que chaman o Cego, pero que non o é, non de todo, para que chas veña comprar, hoxe mesmo, que así levas cartos, que non che virán mal nesa África do demo, tan careira que din que é!

…

Xa en África, como o viron forte destinárono a Zapadores, e nesa consecuencia chegou a noite do 21 de Xullo do ano 1921, atopándose Santiago, con un Cabo e oito soldados máis, cava que te cavarás aló arriba, nas montañas do Rif, para facer un fortín de merda…, xa que merdoso resultou! Presentáronse uns mouros con senllas fusilas, tan mouros coma a noite, e por engado cubertos cunhas xilabas mouras, así que lles foi doado mata-los españois daquel blocao, un por un. ¡Un por un, non, que Santiago, precisamente o noso Santiago “Matamouros”, salvou a vida, desmaiándose! Os mouros, ao velo espatarrado, dérono por defunto e largáronse, que aínda quedaban máis españois no territorio, máis blocaos, e Abd El Krim dixéralles aos seus que o “cupo”, o copo, era de quince mil mortos; para tantos españois eran poucos mouros con poucas fusilas, así que cargaron coas armas dos mortos e seguiron gadañando españois, por todo o Rif, para completa-lo desastre!

Mortos no monte Arruit,

a maior parte deles paisanos nosos,

porque os pobres non tiñan para pagar “Cuota” que os librase de África.

Cando volveu en si aquel Santiaguiño de Barredo, ao verse rodeado de tantos anxos sen fusilas, ¡que no Ceo éntrase sen elas!, o primeiro que pensou foi:

-Ata que veñan recollernos terei que comer do que atope, así que vou baleirar uns cantos destes sacos terreos para recoller neles tódolos víveres, e mailas cantimploras, que estes compañeiros xa non os precisan, e poñerei todo baixo terra…, por se volven os mouros para arroubarnos a auga e mailo pan, como fixeron cosas fusilas!

Os días pasaban e por aquel blocao non viña ninguén, ¡nada!, nin mouros nin cristiáns. Nesta espera o noso Santiago observou ao lonxe un rabaño de cabras, sen trazas de pastor! Foise achegando, e con dúas ou tres cantimploras que levaba, previsor que era, muxiunas, e tivo leite para recuperar forzas. Xa máis entoado, botou man dunha baioneta que atopou debaixo dun morto, e con ela matou un cabrito, que de esfolado e ben asado, ¡iso si, de día, para que os mouros non visen lume ao lonxe!, púxoo de pé. 

De pé estaba, e non se volveu a desmaiar de milagre ao achegárselle unha pastora, toda acarapuzada, ¡precisamente a do rabaño! Miráronse detidamente, pero non houbo reproches. A moreniña, un sol de rapaza, díxolle, con toda afabilidade:

-Mi estar Aisa. ¿Entá…?

O rapaz, que tampouco se cortou:

-Mi estar…, Santiago. Xa sabía que estaba no inferno, pois isto outra cousa non é; o que non sabía é que houbese diabros con saias, e encima cuns ollos…, que nin a Virxe do Carme, aquela de Vilabade!

O mouriña tamén era orfa, así que, máis por xestos que con verbas, fóronse entendendo, e xa levaban dous anos de convivencia cando Aisa lle propuxo vender as cabras, e con aquel diñeiro embarcar en Melilla para irse a España, xa que tan guapa era Galicia, segundo el lle dixera! Así o fixeron, coa sorpresa de que cando baixaron a Melilla a quinta do rapaz xa estaba licenciada, quitándoselle de repente os medos a que volvesen poñelo de uniforme.

Deron chegado a Barredo, e alí tíñanlles dúas novas: Unha, que naquel tempo o sobriño dos seus protectores fórase para Cuba, cobizoso que era; e outra que, antes de irse, ao parecer polo medo que lle meteu o Crego da parroquia, deixoulle ao Cura,  con carácter de testamenteiro, o testamento de seus tíos, para que llo dese ao Santiago cando volvese de África, ¡se é que volvía!, que o tivera escondido, dándose de herdeiro universal. Naquel testamento o herdeiro real, o efectivo, daqueles patrucios, era Santiaguiño, que con iso volveu aos altares: Casa, terras, gando… Non se sabe se comeron perdices, pero felices si que foron…, que ía sendo hora!

-.-

Este caso seino porque mo contou o Carteiro de Francelos, casado con miña prima, dos Nabal de Vaille, que como lle levaba á Aisa as cartas que lle viñan do seu Marrocos chegou a gozar da confianza daquel Santiago, ¡un Santiago casado cunha mora! Este feito considéroo de interese para a intrahistoria de Castroverde, e por iso o relato aquí, para contribuír á conservación dos nosos “episodios” máis célebres.

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

Avós que pasaron á historia: Landriz do Fato.

Lobos na serra

Esta achega vai dedicada, con todo afecto e respecto, ao cóengo Eladio Vega Landriz, e supón unha admiración, que non unha crítica, para con seu avó Landriz. Casualmente o cóengo Vega Landriz estudou no Seminario de Lugo cunha beca do célebre Cura Valiño, tamén do Fato, curmán de seu avó e autor do libro de poemas, “Surcando el Miño”, ¡que se vendeu a 1 peseta exemplar, coa modesta xustificación en portada de que, “Poco valdrá, pero menos costará”!

Landriz foi unha institución, unha máis das de Castroverde; un personaxe real, de feitos que transcenden a simple anécdota pois acadan a categoría de míticos pola súa xenialidade e/ou pola súa orixinalidade. Persoalmente, -e ben que sinto non ter sequera un retrato seu-, só o vin unha vez, -que daquela xa vivía en Trasín, na casa da súa filla Dolores-, cando me quitou unha moa das de leite por culpa de que torcía a que viña tras dela; hoxe, que teño que ir ao dentista, -odontólogos lles din agora-, para sacar precisamente aquela que me salvou Landriz, non podo pasar sen deixar por escrito catro anacos da súa inmensa biografía: ¡De zoqueiro a dentista!

A primeira aventura/travesura que se conta deste home foi que, por vender seu pai uns ameneiros en vez de darllos para que fixese zocas, colleu un trade, furounos, e meteulle a cada tronco un cartucho de dinamita dos que usaban na louseira da Mouriña. Toda a parroquia de Montecubeiro foi ve-las árbores desfeitas e moito se marabillaron de que unha ¿chispa? caída do ceo na última tormenta fixese tantas estelas.

Casou e viviu ao Fato, enviuvando moi cedo, pero aquel “Tenorio”, digno dun Zorrilla, deuse ao viño en substitución do sexo, ata que...

Vouno contar con algún detalle, pois coido que vale a pena dada a magnitude desta aventura. A min referiumo o propio interesado aquel día do dente, que me dixo: “Hai que coidar da boca, que a precisamos para comer, pero non lle deas viño, e menos neste país dos lobos, pois o home sobrio pode con eles, pero o borracho, non”. Tempo adiante souben a historia completa, dos beizos da señora Dolores, dos Domínguez de Catatrigo, pero ela, coidando que podía desacreditar ao señor Landriz, relataba o caso como sucedido a un tal “Fidel” de Montecubeiro, así que parto de dúas testemuñas fieis e directas:

...

-¿E logo, muller? ¡Cóntame iso! ¿Que pasou co Fidel?

(Como eu xa estaba en antecedentes, en lugar de “Fidel”, (1) agora escribirei “Landriz”, que tamén ela o citou polo seu apelido, pero dándolle a volta aos personaxes para encubrir ao verdadeiro protagonista).

-Pois que ese Fulano foi vender zocas á Fonsagrada (que era a onde se levaban as defectuosas, as que non tiñan saída na feira de Castroverde), aló por Aninovo. Despois, á volta, no Cádavo, papou unha enchente do diaño, e veuse de noite, por aquí, por Librán. Ao outro día, sen saber nada daquela chea, fun á Serra, (ela, a relatora, a propia Dolores), para baixa-las bestas, que empezaba a nevarada.

Subín polo camiño que levamos para ir a Castroverde, e andei buscando nas eguas polas camposas, arriba de Vilabade, mesmo onde se cruza o camiño do Miradoiro. ¡Zoaba un vento que cortaba a cara coma se fose unha barbeira! ¡Me cago en Tal, e como se presentaba aquela noite, tal coma a boca do lobo! Eu levaba un brazado de verzas para tenta-las eguas e arramalalas...; ¡pois quedáronseme coma garabullos, coa xeada! Pero tirei para adiante, ¡que é o único que sei facer! As bestas non podían seguir no monte con aquel tempo do nabo, así que me acarapucei co mandil e botei a correr pola serra.

Despois de moito buscar, que a néboa estaba pecha, din coas bestas, arriba da Chousa do Escribán, nunha gabia, mesmo ao pé dunha xesteira. Ao velas, como xa non tiña présa, agacheime a descansar, tamén ao abeiro das xestas, e de paso para coller folgos por se as eguas se espantaban e tiña que seguir detrás, ofrecéndolles as verzas. Cando decidín achegarme, os ramais tamén se puxeran tesos da xeada, ¡igual cás verzas! ¡Léveme nunca o demo, que fixen, que agora non podo encuallalas! Nisto que vexo unha pociña, así que se me ocorreu darlle unha zocada para rompe-lo vidro, pero como estaba tan dura, ¡tiven que mexarlle primeiro! Así abrandei as cordas naquela auga, pero, ¡maldita sexa, que a fixen boa, que mollei os pés, e ata se me fixeron de vidro as miñas medias de lá!

Non me volvín tola de milagre pois, canto facía, canto se volvía do revés; e menos mal que me deu por zorrega-las cordas contra unha xesta gordísima, das do valado de Vilabade, e daquela abrandeinas un pouco. As verzas, para amolentalas, envolvinas no mandil, así que despois tiña as verzas brandas, e o mandil teso! Nisto, que o cabalo da grea deu en rinchar paseándose ao redor das eguas, que é como fan para protexelas. ¡Me cago no de Lugo, o que me faltaba, que seica anda por aquí o lobo, á manada, que estamos en Xaneiro!

Como puiden, funlle dando a cada besta súa verza, e despois trinqueilles os lazos, e fun atando as cordas á xesta gorda, ata que as reunín todas... Pero non eran todas, que se achegou outra, unha descoñecida, ¡con albarda e ben cinchada, mesmo como se a parise aquela néboa! A besta era moura e estaba mal mantida, sen marca algunha; a cabezada era de coiro fresco, cunha corda de pita tan longa que lle arrastraba por entre das patas dianteiras...

¡Para rematar de volverme tola só me faltaba atoparme cun lobishome! Matinei que tiña que ser que o cabaleiro levara a súa besta á Serra para chegar aos cumios, e que tamén el andaría cos lobos, ¡se cadra á loba...! Matinei un bo anaco e mirei ao redor. ¡Trazas do lobishome, ningunha! Así que, por fin, decidinme, e dixen: Sexa cousa de Deus ou do demo, esta egua non parece estar afeita a comer na serra, e non se vai achegar ao fato das outras... Funme apañando, como puiden, con moitos traballos, ata facerme co seu ramal, e desde que llo trabei xuntei tódalas eguas e tirei para adiante, que o cabalo víñase detrás... Pero o conto non acabou aquí, que cando din volto ao noso camiño, ¡saíume outra aparición! Alí mesmo, nas lindes de Castroverde, vinme rodada de seis ou sete bexatos que non paraban de voar, raseiros, por riba de min. As eguas, ao venta-los bexatos, deron en recuar, en rinchar; todas, menos a da albarda.

Entón véuseme á memoria que estivera xurando, así que me arrepentín e pasei a encomendarme a Deus, que o diaño estaba visto que non me axudaba. Din de berros: ¡Soumede (2) bendito, váleme, que xa veu o demo por min, e quere levarme ao inferno, sen confesión! ¡Foi eficaz! A besta da albarda quedouse queda e puiden montar nela; feito iso, dinlles xostradas ás outras para que collesen cara a Catatrigo... Daquela comezamos a baixar polo camiño da Poza do Barro, 

A Poza do Barro, nevada e xeada.

¡pero o demo volveu! A dous pasos diante miña estaban tres lobos, quedos, mirando á barreira, e dándome o cu. ¡Como xa me volvera a fala, berreilles, e apartáronse! A propia besta levoume ás beiras da poza: ¡Un cadáver, un home estrapallado, achantado na auga, que só tiña a cabeza e un brazo para arriba!

Deixalo alí era darllo a comer aos lobos, así que o atei coas cordas que lles quitara ás bestas, e paseinas polos lobetes da albarda. O cadáver estaba feito unha pedra, pero a egua, á forza de darlle xostradas, logrou arrincalo e arrastralo para encima dun altiño. Facendo de tripas corazón conseguín subilo e atravesalo na albarda, atándoo coma se fose un saco da fornada. Nestes esforzos da subida, noteille un latexo do seu corazón: ¡Soumede bendito, está vivo!

Pouco a pouco fomos baixando a Catatrigo, e eu, de par da besta moura, de cando en vez dáballe labazadas ao cadáver, na cara, para ver se por fin resucitaba... Algo de color colleu, así que, de chegada á palleira de Pachín entrei nela, desateino, e tirándolle dunha pata fíxeno caer por riba dun feixe de herba. Desde alí, sen dicirlle nada a ninguén, ¡non fosen pensar que o matara!, fun correndo á miña casa e arramplei cun cobertor dos das eguas, e tamén quitei un balde de auga quente do caldeiro de ceba-los porcos. Outra vez na palleira de Pachín, arrinqueille a roupa, todiña, que medio lla esganifei, e funlle botando a auga quente, pouco a pouco, a vez que o fregaba cunhas pallas, ¡coma quen lle quita o sarrio a unha pota vella!

Por fin veulle a fala, e dixo:

-¿Quen son eu, onde estou? ¿No Ceo ou no inferno?

Respondinlle:

-¿Onde coño vas estar? ¡No inferno, non, que no inferno non hai virxes!

Ata entón non se decatara de que estaba en coiros, diante dunha muller, así que o primeiro que fixo foi poñer as mans tapando o seu vergallo!

En vista de que resucitara, chamei a berros en Cas Pachín:

-¡Vide, axiña, que hai un home en coiros na vosa palleira!

Trouxeron roupa do Pachín vello e vestírono...

...

Despois daquel escarmento, nunca Landriz volveu ao viño, pero si ás mulleres. Entre outras anécdotas e incidentes:

Unha das que pretendeu foi á señora Bibiana, filla de Mariano do Escouredo, pero o pai, ¡que non! Así que, para falar con ela, valeuse desta estrataxema:

Levou consigo ao Escouredo ao rapaz que andaba zoqueando con el, de aprendiz, e instruíuno para que se subise á figueira que tiña Mariano de par da casa... No entrementres, Landriz petou á porta e díxolles:

-Señor Mariano, de casualidade pasaba por aquí, que vou para Berlán..., e vin que está un mozo, aí, na súa figueira, roubándolle os figos... 

Perseguido polo Mariano, o rapaz tirouse da figueira, e foi facendo que corría diante del, pero en zigzag, ata o lugar das Cavozas, onde se lle escondeu, tal e como o instruíra o propio Landriz, tempo que aproveitou aquel Don Juan para declararse á rapaza, que por certo non o aceptou.

En vista dese fracaso, pasoulle a proposta matrimonial a unha filla de García de Cobula, que tamén o refusou. Un día, que volvía de zoquear da parroquia de Pena, planeou vingarse dos de García, así que fixo o seguinte: Era noite pecha, sen lúa, e atou un novelo de liño, de moitos metros, ao petador dos García; co outro estremo na man, subiuse a un carballo que tiñan diante da porta, e de ben alto, escondido na folla das ramas, deu en tirar da lea. O petador, petaba, e os de García saían, que o fixeron varias veces, e incluso con velas de cera, pero, ¡nada, que non atinaban a ver a tanza do petador! Chamaron polos veciños, ¡e igualmente, nada, por máis que buscaron nos arredores con velas e fachuzos! Cansos da peripecia, e para quitarlles o medo aos García, os veciños íanse con eles para a cociña, e aos poucos, “¡Tom, tom!”.

Despois de varias horas, e xa coas portas dos García trancadas por dentro, Landriz baixouse do carballo e retirou o fío. ¡Foise! 

Os veciños correron a voz de que a casa de García tiña o meigallo, así que, no sucesivo, ¿quen se atrevía a visitalos, e menos de noite? ¡Ninguén! Aquela moza quedou célibe…, ¡por culpa dunha vinganza!

Outras aventuras e propostas houbo, pero en vista dos seus fracasos donjuanescos optou por namorarse dunha veciña do lugar, moi liberal ela, á que chamaban Virginia, Virginia Meilán. (Véxase a páxina 14, do día 22-4-2007, de “Galicia Hoxe”, -Investigación-, “Virginia Meilán, o mal de amar a quen non debía”, por Ruth Fernández) Era costureira, pero tamén predicaba liberdades nos mitins da República. Fusilárona no 1937, ¡por “roja”! Iso si, despois de maltratala e de violala coma salvaxes, chamándolle “Puta” porque se entendía co señor Landriz.

...

A vida e as fazañas deste Landriz darían para unha novela longa, pero rematarei dicindo tan só que arrincaba os dentes danados dándolle ao paciente, ¡ao sufrinte!, unha boa labazada, e para cando o interesado quixese reaccionar, ¡a peza dentaria xa estaba na horta do xenro, arrebolada por riba dos couceiros! Iso da eficacia das labazadas, que tanto podían ser anestésicas como estimulantes, aprendérao en Catatrigo, ¡á súa costa!, pero salvaban vidas.

¡Xa é pena, xa, que se fagan películas de asuntos banais, cando tanta intrahistoria existe nesta Galiza dos nosos pecados! 

(1)   Este episodio, por extenso, está recollido no meu libro “Historias Intra da Bisbarra”, editado polo S.P. da Deputación P. de Lugo, ano 1992.

       (2) San Mamede, que ten unha capela xunto da actual estrada Meira-Cádavo.

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

PREGÓN

na
II Feira de Artesanía e Produtos Gastronómicos de Castroverde

26 de Agosto do ano 2007

O LIGUE NAS FEIRAS

Ilustrísimos Sres., e demais autoridades, amigas e amigos: ¿Que vos pode dicir este avó, este patriarca; que podo lembrar das feiras tradicionais do noso Castroverde agora que todo é feira, do norte ao sur, e do leste ao poñente; agora que no hai rural e que desapareceron aquelas limitacións do rural?

¡Pero algo queda, si señores: Quedou a descendencia, a consecuencia daquelas feiras, daquelas reunións periódicas, tan anheladas e tan necesarias, metade lúdicas, folclóricas e festeiras, e a outra metade, económicas!

Empecemos por diferenciar a feira da mañá, a propiamente mercantil, a do gando, a do artesanado, da feira da tarde, que era a festiva, a da mocidade. Retornados os vellos, viñan, achegábanse á feira, os mozos, a segunda xeración, a da futura substitución. ¡Achegábanse, dixen! ¡E tanto que se achegaban, que se tal non fixesen, Castroverde sen aqueles xuntoiros acabaría en deserto, non existiría!

As parroquias, coa súa Misa dominical, servían para confesarse pero non para pecar, salvo que fose por omisión. E despois da Misa, por moitos anos o preceptivo foi cantar o Cara al sol, brazo en alto, así como pregoar os bandos do todopoderoso Sr. Alcalde. Recollíase o correo, ¡e para a casiña, atizarlle ao caldo, e pensa-lo gando, para te-la tarde libre por se viñan os mozos axudarlles ás rapazas do lugar a levanta-la sella, pois os outros levantes quedaban para despois de lidas as amoestacións!

Os domingos de feira eran outra cousa: Coñecíase á xente de fóra da parroquia, había presentacións, dábanse referencias, interviñan os chufóns... ¡Ai aqueles chufóns, aqueles esculcadores, canto ben facían, canto unían; pero ás veces tamén desunían, tronzando, desviando, amores infantís...! ¡Total, por uns calzóns interiores, daqueles de baeta colorada! Iso si, de perneira longa, e cunha abertura suficiente para cirichar ao lonxe por tras destes carballos do Campo.

O chufón presentaba e refería; despois, se a esculca preaba, discutiríase a dote, no seu momento, pois, ademais da súa contía, era preciso convencer ao patrucio receptor do xenro, ou da nora, de que aqueles cartos, aqueles reás, ademais da cómoda, ou da hucha, cheíñas de roupa de cama, da tea, tiñan que ser recoñecidos na horta de xunto da casa, ou no prado da fouciña, que era a forma leguleia de rebordar os terzos do mellorado.

Feitas as presentacións, viña o paseo por entre as reas destes pendellos, pois, mentres os tendeiros recollían, os rapaces conversaban, parrafeaban:

-¿É certo que non tes palabra doutro rapaz? ¡Mira que se a tes, deixámolo para outro día, que eu son pacífico, e non me gustaría partirlle a cara ao teu mozo!

-Hoxe non a teño, pero se che intereso vaime dicindo as túas intencións, que aos meus anos non estou para perde-lo tempo, ¡e menos cun descoñecido!

-¿Descoñecido? ¡Non, muller, que ben coñeces a categoría do home que che deu as miñas referencias!

-¿Daquela, por que che intereso?

-¡Muller, quen sementa en mala terra, malos fillos lle esperan!

-O meu receo é que din que o que lonxe vai casar, tacha leva ou a vai buscar...

-Pois eu o que vexo en ti é unha muller sa e ben feita, que mellores non as temos na miña parroquia... E xa que todo empeza ao dereito, ¿podo collerte de ganchete?

¡Así, máis ou menos así, comezaban os ligues e remataban as feiras, as mercantís! Pero aínda quedaba algo por facer, algo que dicir: ¡Aquela litrona coa que se celebraban os encontros...! Iso da litrona vén de vello: Agrupados os rapaces por vínculos de amizade ou parroquiais, era preceptivo achegarse á rosquilleira: os mozos ocupábanse do viño espumoso, do cava, da champaña, imitación que se lograba engadíndolle a cada neto de tintorro unha botelliña de gasosa, que en ocasións, para que a mona fose redonda, completábase cunhas copas de “Anís del Mono”, amén da consabida augardente do país.

Nas festas parroquiais as oportunidades eran escasas, maiormente porque as clausuraba a Garda Civil mesmo ao solpor. Pero, ¿o retorno das feiras...? A camiñada era longa, e daba para todo. Algún que outro rapaz chegara a ter un foco, unha lanterna de pilas, que non sempre conviña acender.

-Muller, é que estas pilas duran tan pouco...!

-¡Pois víñanos ben nesta corredoira tan lameira!

-¡Por iso non te preocupes, que nos pasamos ao atallo, ao carreiro!

Atallar sempre daba resultado pois permitía algún que outro desvío; ¡caritativo, iso si! A mirada lánguida da moza, e os brazos forzudos do rapaz facían o resto, así que ela, ¡miña xoia!, de agradecida e de perdidos nestes montes do traxecto, ¡que menos que darse un bico, e tras do bico unha aperta, así fose no monte de Venus!

Dos bicos pasábase ao namoro..., ¡e daqueles namoros da feira viñan os fillos bravos, que por algo brotaran do monte! Se o rapaz era de lei, e tiña o servizo militar cumprido, a inmediata era acudir ao cura para encargarlle as amoestacións, previa petición de man, por suposto. ¡Pedíase a man desde que o importante xa estaba dado, entregado! Pero tamén podía ocorrer aquilo de que,

Unha noite na eira do trigo
unha moza choraba
polos desdéns que lle fixo
aquel ingrato galán.

¿Que a festa non remataba en voda? Tampouco era unha desgraza, pois desas había moitas; e logo que as irmás descarreiradas resultaban xeitosas e aproveitables para gardarlle ao morgado a facenda miúda!

Xa sei que todo isto é simplemente un esbozo, catro raias, pois a pintura do último século no noso rural está en branco: os que a viviron, non sabían redactar; e os que sabían redactar, fixérono desde a cidade, convertidos ao castelán, ou esquecida a súa infancia. Por tanto, a súa óptica é irreal, ou superficial, ou afectada, así que o mundo rural, en particular o dos nosos avós, e incluso o dos nosos pais, quedou esquecido, sen pena nin gloria, cando non falseado.

¿Que podemos salvar deste patrimonio? ¡Lamentablemente, pouco, e iso que habería moito que dicir, moito que analizar, moito de que falar! Se os rapaces quixesen escoitar aos vellos, non sería difícil organizar parladoiros para que os novos preguntasen e os vellos respondesen. Aqueles contos da lareira xa non son posibles, entre outras circunstancias, porque non quedan lareiras, pero os parladoiros, si. Algo leva feito a nosa telegaita cos seus programas de investigación rural, pero iso de preparar aos vellos, e poñerlles gravata para que saian maquillados en pantalla, guapos e sorrindo, incluso cando relatan traxedias, é artificioso, ¡non é verídico!

Eu empezaría preguntándolles aos rapaces: ¿Interésavos coñecer a realidade, os divertimentos, pero tamén as traxedias, do noso antonte? ¿Sabedes de certo de onde vides? ¡Aquel que ignora as súas raizames que non presuma de culto, que non diga que é de Castroverde! ¡De Castroverde é todo aquel que, cando se mira nun espello, recoñece e acepta a herdanza recibida, a saiba do seu sangue, saturado de clorofila!

Os pendellos, e cos pendellos a feira nova, xa están oficialmente inaugurados, reactivados; o que falta agora é restaurar as tradicións. Collámonos, pois, de ganchete, e iniciemos un paseo por esta rea dos tendeiros, que con iso renderemos un tributo de admiración, de respecto e de agradecemento aos nosos proxenitores. Pero conste que non é unha figura retórica, pois, se o señor Alcalde nolo permite, tan pronto como remate con este rollo, precedidos polo noso meritísimo Zuncurrundullo, que recolleron e honran o mellor zume desde Castro Verde, imos dar unhas voltas, arriba e abaixo, collidos de ganchete, digo, novos e vellos, polo mesmo recinto, sagrado recinto onde se namoraron os nosos devanceiros, sen os cales, ¿que seríamos hoxe? ¡Nada! ¡Un baleiro, un deserto, un inculto!

¡Viva e reviva Castroverde, berce de tantas familias hoxe esparexidas polos cinco Continentes! ¡Viva a mocidade, continuadora e conservadora deste gran Patrimonio, tanto económico como cultural! 

Xosé María Gómez Vilabella

-.- 

DE MOUROS E CRISTIÁNS

Sinatura, materia ou disciplina pendente.

Escribo isto precisamente no Día de Santiago Matamouros, e por dúas razóns: Unha, que non quero abusar do noso blog de Castroverde incorporando, achegando, series interminables, monográficas, se cadra pouco interesantes ou aburridas para unha parte dos nosos lectores habituais, así que, se a Dirección desta ”Revista dixital”, (refírome ao blog de "Amigos do Patrimonio de Castroverde", dirixido, levado maxistralmente, desde Madrid, por José Enrique Villarino Valdivielso), mo admite, decidín intercalar temas variados, alternos, abrindo esta nova serie de “miscelánea”. A outra é que o tema de hoxe coido que pode ser, incluso, didáctico, posto e suposto que nos pasamos a vida falando dos mouros, nosos veciños, ¡sen case coñecelos! Concretamente no noso Castroverde ata lles atribuímos a construción do castelo, ¡que xa é o colmo dos mitos! Así que,

Bismillah al rahman al rahim. (No nome do Deus que dá misericordia, o misericordioso)

Empezarei dicindo, como credencial, que me doutorei en mourería no propio Magreb. ¡Levoume dez anos a carreira, e iso que a tomei con vocación activa, participativa, sedento de coñecer, pois, sen coñecer, mal se pode saber, mal se pode comprender, e á viceversa! Debo engadir, e conste que estou falando máis en serio do que poda parecer, que, despois diso, pasei corenta anos cocendo o que alí aprendín, porque esta sinatura é de dixestión lenta, recoñézoo. Teño, iso si, o consolo de non ter sido mal estudante, en termos relativos, pois ben sabedes que aquí na Península convivimos oito séculos con eses veciños, ¡que esa si que é carreira grande, de oito séculos!, e aínda así temos dos musulmáns a máis supina das ignorancias.

En certo modo, como os “noticiarios” de todo tipo están xerados na cultura actualmente dominante, séxase, anglo americana, as novas que nos chegan dos musulmáns parecen saídas do odre de Pandora. Un árabe e un americano só poden ter de común a afección, ou a propiedade, de cabalos dunha certa raza; no resto son dous polos opostos, antípodas no pensar e no facer; por conseguinte, ¡guerras!; frías ou quentes, pero, guerras.

Falando de guerras e da pseudo pacificacións de países musulmáns: Tivemos, e aínda temos, aos nosos soldadiños, por aló adiante, diseminados en zonas perigosas, sen unha preparación cultural ad hoc; nalgún caso, nin os seus xefes saben dos seus... ¿pacificados? máis que aquilo de que o noso Santiago foi un Matamouros, ou iso nos dicían naqueles libros de F.E.N., á vez que os propios mouros lle facían a garda de honor, no Pardo, ao propio Caudillo, ao “Sentinela de Occidente”. Mesmo aquí en Castroverde, co polifacéticos que sempre fomos, e somos, só teño noticias de que, desde a mítica Covadonga, o único arabista que tivemos foi o profesor Fórneas, de Sampaio, falecido hai anos.

Un dos poucos que chegaron a entende-la arabía, a fondo, foi aquel sobriño do Tío Sam, Lawrence de Arabia. Algo así como a excepción que confirma unha regra; e para iso non lle fixeron caso, montando unhas fronteiras tan artificiais, e supostamente tan astutas, que non rebentaron de milagre cincuenta veces nos últimos cincuenta anos, pero algún, ¡moitos!, dos conflitos actuais proceden dos erros da descolonización europea, marcando fronteiras que non coincidían nin sequera coas afinidades étnico-relixiosas.

Para entender a un musulmán, -e nunca digades “mouros” que iso é unha denominación pexorativa, unha referencia á coloración epidérmica, e por tanto, racista, que os molesta, que lles dá cen patadas no traseiro-, sempre hai que empezar por aprenderse o Corán, ou Al Qurán; e ter presente que iso do Islam quere dicir, nada máis pero tampouco nada menos que, entrega á vontade de Deus. Tampouco estaría ben chamarlles árabes aos que non o son, pois sería tanto como chamar galegos a tódolos hispanos de Bos Aires, poño por caso. Cultura árabe, si, e máis profunda do que cremos e recoñecemos!

Por aqueles tempos, principios do VII, o gran Muhammad, o meu admirado Mohamed, a quen chamamos familiarmente Mahoma, viunas vir, que niso si que foi un profeta. ¡Viunas a través dos tempos futuros, cousa, tempo, que só saben conxugar os grandes políticos! Dixen “político”, e iso sosteño. ¿Que é un político? ¡Sabémolo todos! Un malabarista que trenza actividades, comenencias e convivencias, case sempre con ideas alleas; un director de orquestra que pon música ás letras populares, ás alleas; así que os tales, eses artistas, fannos bailar ao son que lles peta. Pois iso foi Mahoma; ¡iso, e só iso! Un gran político que copiou o programa electoral do pobo hebreo; un político que non se equivocou en nada pois nada escribiu, que ata lle gravaron a súa voz profética nos pergamiños das cabras arábigas, con tinta arábiga, por escribas arábigos, naturalmente; e agora que ninguén diga que se equivocou nunha til, pois os acentos do Profeta foron, todos, absolutamente todos, orais! Un político que inventou a guerra santa e mailo ceo das hurís para leva-los quintos á guerra, e incluso ao suicidio, sen pagarlles soldada, nin darlles cruces. Un astrólogo infalible que colleu media lúa polos cornos e plantouna na terra; os americanos, en cambio, para vela de cerca tiveron que perfeccionar aqueles foguetes de Von Braun. Como vedes, ou mellor dito, como sabedes, Maquíavolo, xunto a Mahoma, foi un simple ladrón de bicicletas. Mirade se era listo, que ata deu un braguetazo millonario casándose con unha viúva rica, ¡a petición dela!

Neste punto hai que facer unha matización importante de algo tan sabido como habitualmente omitido: Dexenerada Roma coas drogas daqueles tempos, -cada tempo ten a súa drogadicción, vicios do corpo, e tamén do espírito, pero, sobre todo, pola vagancia na que entran ciclicamente as familias máis prósperas e cultas-, os saberes greco-latinos amontoáronse naquel faiado eurásico que foi o Imperio Romano de Oriente; en definitiva, Bizancio. Así que, daquela, no primeiro século da súa imparable expansión, e da súa sedenta osmose, os árabes copiaron deles, todo e de todo, menos iso de coller turcas, e de fabricar camas turcas, pois seguiron coas alfombras persas!

As desgrazas dos árabes para competir no mundo actual, son dúas: que son filósofos; e que se ben son capaces de sacar petróleo das areas dos seus desertos, en cuestión de motores non pasaron do desaparafusador; porén, son uns fanáticos do acelerador. Un musulmán, por encima de todo, pensa. Rodin, se os coñecese a fondo, houbese posto un turbante na cabeza do seu “pensador”. Ninguén lles avantaxa en pensar, en reflexionar; pero, iso si, pensan para dentro, re-flexionan; e por tanto non teñen unha mecánica propia, volvéndose tolos a comprar material e a pagar mecánicos mercenarios, que en definitiva non lles funcionan con lealdade. O seu é a gumía e mailo alfanxe; en definitiva, o coitelo curvo. E tamén corre-la pólvora, pero no alto dos cabalos, ou dos camelos; ¡nada de mando informático a distancia!

O musulmán está máis cerca de Deus que nosoutros; ¡por iso das curvas! Non sei se acaso algo na cristalografía, pero no demais Deus fixo una natureza curva, de liñas curvas; o que pasa é que a civilización occidental é cousa do demo, en gran parte, e por iso inventamos a recta rilando nos dentes, a estilo Lucifer. Un musulmán non ten espadas rectas, nin di unha cousa en estilo, en sentido, directo, senón con metáforas, con circunloquios, con perífrases. Moito levo matinado nas estrañas coincidencias que se dan entre galegos e árabes, pero desoriéntame que sexamos máis rubios cá eles, aínda que teño visto árabes roibos, pese a que lles chamen mouros a todos, sen excepción. Se cadra, alá nas chairas de Babel separáronse dous curmáns, o pai da Agar e mais o pai dos suevos. Os agarenos mourearon co sol milenario dos seus desertos; e por contra, os suevos volvéronse suaves coas humidades e cos verdes norteños, nas ribeiras do Rhin.

Quero volver á biografía de Mahoma, pero antes direi que nada repugna tanto a un musulmán, ¡pero que nada!, como a soberbia e a fatuidade dos cristiáns. Soberbia, en crernos salvos de antemán, gratuitamente, presupoñendo a condena dos musulmáns como ignorantes do verdadeiro Deus; soberbia de terratenentes porque nós témo-los prados e mailos fondais, mentres a eles lles tocou o deserto, o areal. E tamén a fatuidade, por ignorancia de canto lles debe o mundo occidental, pois sen eles, particularmente en España, estaríamos asubiando aos ventos dos cerros de Úbeda.

Por todo isto coido que merece un minuto do noso tempo lembrar que nas mesmas alforxas de Tarik e de Mussa viñeron, recibimos e compartimos, entre outros subministres e/ou participacións:

. A tolerancia, a convivencia relixiosa; aí temos os templos e maila súa pervivencia; os ritos, mozárabes.
. A cultura greco-latina, trasladada, resucitada, no Al ándalus.

. A filosofía aristotélica.

. Estudios de medicina, que aínda hoxe nos producen réditos.

. Coñecementos xeográficos, que lles viñeron moi ben aos portugueses, e moi concretamente ao noso Colón.

. Matemáticas, das que tiramos os termos e mailos conceptos da álxebra, algoritmo, algarismo (de Al-huwarizmî), trigonometría, etcétera.

. Astronomía e alquimia, a cachón.

. En arquitectura toda unha síntese das fermosas concepcións coptas, persas, hindús, bizantinas; etcétera.
. Na literatura, toda esa gama de exquisitez e de sensibilidade que chegou ata Antonio Gala, o último mouro cristianizado do noso Al ándalus.

. Transmitíronos o coñecemento da pólvora, do papel, do compás, do astrolabio, dos números, das aceas, dos muíños de vento, dos cultivos hortícolas...; e aquí outro longo etcétera. Na agricultura non esquezamos o seu cultivo do algodón, e do arroz; acequias e demais sistemas de regadío.

En definitiva, que non sei por que os aborrecemos tanto, por que non conseguimos fusionarnos con eles; daquela, quero dicir; ou, en todo caso, convertelos naqueles oito séculos de fronteiras, pero para iso había que darlles bo exemplo; ¡mellora-lo presente, como adoita dicirse! Nun principio, os godos sureños ben que se lles entregaron, que se mesturaron, pero o Norte sempre se deu de puritano e de racista.

Que despois daquel esplendor, que na súa caída, ou parálise, en parámetros socio económicos, dos últimos séculos, comparativamente co despegue da cultura occidental, teñan ou tivesen que aceptar se-la carne de canón dos Xenerais europeos, non presupón nin define indignidade racial ou cultural, senón unha simple crise histórica.

Precisamente foi Mahoma quen sacou doutra crise, rabiosamente anárquica, ás tribos árabes, daquela, a principios do VII, segundo queda dito.

Mahoma, que tampouco puido ser profeta na súa terra, na súa Meca, fuxiu cara adiante, logrando vitoria da súa derrota, triunfando das burlas que recibían as súas doutrinas, que así comezou a súa héxira cara Yatrib, concretamente á posta do sol do xoves 15 de xullo do 622. Hábil político, e non un "Saddam" calquera, decidiuse a reconquista-los votos, pola forza das verbas maiormente.

Lembremos que daquela xa levaba once anos de campaña electoral, financiado polos cartos da Jadisha, e non era cousa de recuar por moito que lle ladrasen os cans da Meca.

No 611 Mahoma tiña 25 anos, e Jadisha, 40. Con diñeiro e con tempo libre, dedicouse a meditar; coñecera na súa viaxe a Siria aos monxes cristiáns de Nestorio, ao parecer moi venerado naquel país, e á parte das naturais inquedanzas relixiosas do ser humano, algo de envexa lle debeu entrar polo status, polo predicado, daqueles predicadores. Tamén lle resultou admirable a cohesión interna da xente do Libro, e aí si que marrou bastante pois as diverxencias entre os xudeus, conservadores, e mailos cristiáns, aqueles revolucionarios do Novo Testamento, eran abismais. Un cameleiro non se podía quedar definitivamente en Siria, nin buscar aos opositores de Nestorio para contrastar doutrinas, así que ben aprendeu, e ben atendeu, para unha soa viaxe.

Alí na Meca, reflexivo como bo árabe, pasou once ou doce anos dixerindo o nestorianismo, o xudaísmo e maila doutrina cristiá. De todo aquilo sacou en claro que Deus-Deus só había un, o de Alá, o do mundo xudeu; que os ídolos da Meca eran ridículas concepcións contraditorias; e de paso informouse de que o Deus verdadeiro acostumaba falar por boca dos seus profetas.

Nestas andaba cando se lle acendeu un vagalume na curota do cranio, e daquela caeu en crequenas na súa alfombra. Púxose a desenrolar ideas coma quen desenrola un turbante; e deu de berros chamando pola Jadisha. Mahoma, Mohamed, non dixo “¡Eureka!”, non, que iso era pouco para a fantasía árabe. Seguramente dixo, “¡Jadisha, atopeino!”. Ela, a viúva apaixonada polo seu mozo, seguro que pensou mal ao verlle rasca-la caluga, pero o seu Mohamed aclarouse deseguida, rotundamente: ¡Non hai máis Deus que Alá; e Mahoma, eu mesmo, son o seu profeta! Daquela mesmo, naquel intre histórico, empezou o seu proselitismo; e asegurouse de contado catro votos: o da propia Jadisha, seu primo Alí, o seu liberto Zeid, e tamén un amigo, un catacaldos daquela casa rica, que se chamaba Abu-Bakr, que vén a se-lo “Petrus” do islamismo.

Isto non vos ten nada de broma, que moitos partidos naceron con menos adeptos; e ningún, nin o de Carlos Marx, chegou a ter tantos crentes, nin tan fanáticos, coma o Islam, que, repito, significa, nada máis e nada menos que, illamento, entrega absoluta a Deus.

Iniciado en Yatrib o poder político de Mahoma, ata logrou cambiarlle o nome, que pasou a ser Medina, a cidade por excelencia. Saíunos tan dialecticamente astuto, que só a el podía ocorrérselle lanzar un puñado de area á cara dos seus inimigos e afervoar aos trescentos seguidores que xa tiña daquela, con esta cominación: “Que a face dos nosos inimigos se cubra de confusión”. O que non din os historiadores, pero cabe supoñelo, é que Mahoma e mailos seus se puxeron de cu para o vento, que é a forma de loitar no deserto. Ao ano seguinte xa contaba con dez mil afiliados, todos eles militantes, así que, con aqueles votos tras de si xa puido volver á Meca en peregrinación triunfal, ou sexa, unha especie de marcha verde. Derribou tódolos ídolos que rodeaban a Kaaba e foi considerado definitivamente como caudillo relixioso da arabía.

Pícaro e astuto, si, pero honorable tamén; e isto hai que subliñalo porque os cristiáns estamos educados, e tentados sempre, en tomar a Mahoma por un salteador de caravanas, ou por un predicador satánico, que de aí sacou o Salman Rushdie o seu merchandising publicitario. Sentíndose nas últimas, en Medina, pediu que o levasen á mesquita; alí recitou a oración pública e preguntou aos presentes se había ofendido a alguén, ou se debía algo. Unha vella reclamoulle tres dracmas, tres miserables dracmas; entón, Mahoma, todo un señor, aínda que naquel transo, mandou que lle desen á vella os tres cobres, e díxolle, seica todo afectuoso e cordial, que lle agradecía que llo houbese recordado alí na terra, e non no Ceo, onde di moi mal unha vella calderilleira.

Morreu en Medina o oito de xuño do 632; e eu, pola miña parte, conto con poder preguntarlle, nun dos ceos, aínda que supoño que el estará no sétimo, que é o das hurís, bañándose na Mesopotamia celestial, que foi daquela vella dos cobres, pois seguro que anda de ama de chaves deses xudeus do Wall Street americano.

Agora permitídeme que lle demos un repasiño ao Corán. ¡É unha marabilla de libro! Na complexidade do Al Qurán atópase de todo, incluso aleias poéticas; e xa non digamos profunda filosofía e socioloxía, que diso ten un montón. Analistas que o estudaron moi a fondo marabíllanse, principalmente, da preocupación de Mahoma, da súa obsesión, polo Xuízo Final. Un home con tales ideas é, cando menos, un afanoso da verdade, da xustiza e da perfección.

Mahoma recoñece en Cristo a súa feitura de milagres, e admite que el niso non lle iguala. Teño para min que se recibise a súa ilustración relixiosa dun modo máis ortodoxo, menos mesturado ou revolto, máis directo desde as fontes limpas, daquela teríamos en Mahoma un segundo Saulo de Tarso; pero aínda así, o seu esforzo por achegarse á verdade, por descubrila, é encomiable. Alguén pode dicir que foi un mentireiro xa que inventou unha revelación transmitida polo Arcanxo Gabriel... En canto a isto non serei eu quen defenda que o fin xustifique os medios, en pura ortodoxia cristiá; mais no caso de Mahoma, nas súas circunstancias e nas do seu entorno, no seu proxecto aglutinador, esa invención foi algo así como unha mentira piadosa, liberadora do caos, do absurdo, daquela anarquía idolátrica e cavernícola, fetichista e sabichona do Oriente Medio.

Censuremos nos musulmáns que se quedasen instalados no relanzo da escaleira, século tras século, pero exaltemos en Mahoma que os houbese subido a ese estadio, a esa altura, en só dez anos de construción, de formulación ideolóxica.

¿Por que se estancaron na metade do Libro? Levo medio século de Domunds e aínda teño por oír, ou por ler, que ningún dos nosos apóstolos actuais, vulgo predicadores, fixese un profundo exame de conciencia para comprendelos, e con iso dar coa fórmula axeitada para axudarlles a saír dos seus erros, en aplicación do noso Ide predica-lo Evanxeo...

Aquí debo facer unha mención expresa, unha exclusión, da Orde Franciscana, na que tivemos recentemente homes tan brillantes, precisamente nas misións do Magreb, como foi o Padre Pais, Pedro Pais, que se veu para Lugo, desde Safí (no antigo Marrocos francés), esgotado dos seus esforzos e derreado pola súa enfermidade de Parkison; e por suposto, aquel espello de ciencia e de virtudes que foi o lugués, (do Corgo), Monseñor Dorrego Aldegunde, Arcebispo de Tánger, ámbolos dous moi queridos e ben estimados polos musulmáns, nun fraterno quif-quif, en particular pola súa humildade e frutífera convivencia.

Cos musulmáns só vale o exemplo persoal do misioneiro, tal que a sinxeleza seráfica dun franciscano; pero, lamentablemente, sempre estiveron rodeados e colonizados por cides que fomos á terra dos mouros buscando ouros, e portando espadas, copas e bastos.

É certo, insisto, que levan catorce séculos sentados, contemplativos, no relanzo desa escaleira á que chamamos progreso, pero, ¡séntense tan cómodos así! Non esquezamos que o Corán ten unha ética pasota, sensual, feita á medida dos desertos, séxase, sesteadora. Teñen no seu Corán canto lles pide o corpo:

. Inmortalidade da alma, no senso de emigración ou de retorno ao paraíso perdido, que é algo así como una morriña común a tódolos seres humanos, algo que levamos nos entreforros, tanto do corpo como da alma.

. Un sentido da xustiza niveladora niso de que o Arcanxo Gabriel pesará as ánimas, o seu ánimus e mailo seu facio.

. Cargos no Ceo para os mellores, esplendidamente retribuídos, pois Mahoma, de parte do Arcanxo, deixou dito que: “Os máis favorecidos de Deus serán aqueles que contemplen a súa cara, a súa presenza, de noite e de día, felicidade meirande que tódolos praceres dos sentidos, como o océano comparado co orballo”.

¡Ante isto, non me digades que pode haber unha filosofía máis estimulante nin máis poética!

En canto aos deberes para o crente, para o militante, ben liviáns son:

. Xaxún, para unha xente que sempre tivo pouco.

. Rezo cotián, que nas soidades do deserto non só o pide a alma senón, e tamén, o corpo.

. Esmola, que non é ningún sacrificio nunha raza de seu hospitalaria e cabaleiresca.

. Guerra Santa, defensiva, que tal a predica o Corán por máis que nos custe crerlles, sen prexuízo de recoñecer as súas desviacións. Disto, de como hai que entender o seu guerrear, ou non entramos no tema ou habería que escribir un libro pois a cuestión é complexa xa que habería que expoñer e analizar o contexto en que foi regulamentada, ou aconsellada, polo propio Mahoma.

. Prohibición do jalufo e dos alcohois. Aí tedes que Mahoma, ¡sen microscopio!, albiscou a triquinose; isto é outra evidencia de que foi un tío listo, listo e precavido. En canto ao alcol, pouco problema era en Arabia, así que coido que o fixo, no seu gran sentido da dignidade, ao coñecer aquel ridículo de Noé cando se riron del os propios fillos, e iso que daquela pouco se sabería das fermentacións, así que máis ben se trataría dun simple mosto.

. En canto a iso das concubinas, tamén se quedou Mahoma no Antigo Testamento. Aquí habería que ponderar, aparte de costumes arcaicos e doutras circunstancias máis ben políticas, machistas, a de que a vella Jadisha non lle deu fillos varóns. Pénsese nos problemas íntimos dun Napoleón, que o temos máis cerca, e por tanto máis comprensible. Hai que situarse no seu caso para non tomar isto a broma; e por conseguinte, ponderar que naqueles tempos a supervivencia tribal, fronte as hostilidades de todo tipo, só tiña asegurada una certa fortaleza se non decaía a forza bruta dos seus varóns.

En definitiva, que o mundo eurásico débelle a primeira constitución, ¡doce séculos antes das famosas e revolucionarias Declaracións dos Dereitos Humanos dos occidentais! Isto, lamentablemente, pásanos bastante desapercibido; ¡e iso que presumimos de civilizados e de cultos!

Despois destas pinceladas históricas coido que podemos dexergar certos contraluces do cadro islámico.

Por exemplo, a súa resurrección espiritual da segunda metade deste século, do XX, e o fervor panislámico que aspira a unha acción conxunta e poderosa que dea rutas imperiais, novos días de gloria aos millóns e millóns de crentes musulmáns que poboan a terra, dende o veciño, e non obstante descoñecido, Magreb, ata o remoto Paquistán. Isto é cousa seria, unha forza potencial inmensa que sigue latente pero que, de momento, non produce unha resultante invasora simplemente porque os diversos gobernantes, actuais, do mundo islámico, non queren renunciar ao seu feudalismo, aos seus reinos de taifas, pero cando xurde un gran califa con pretensións hexemónicas, aínda que sexa un tolo sanguinario como, ao parecer, foi aquel Saddam, este aglutina facilmente as simpatías e mailas vontades populares.

A todo isto, nunha rápida análise do presente, teño que subxectivar algo que considero moi importante, pero confuso: a miña, xa remota, pero detida observación, por todo Marrocos, (zonas española e francesa), da difícil convivencia entre árabes e xudeus. Débolle esta iniciación ao Padre Gonzalo, de Ribadavia, franciscano por suposto, co que falei largo e tendido, polos anos 50, deste tema da contradición de que, debéndolles os musulmáns aos xudeus as bases da súa cultura relixiosa, se levasen tan mal con eles. En termos actuais definiríamos esta situación, esta constante histórica, como simple incompatibilidade de carácteres.

Polo que se refire aos cristiáns, o día que xurda un teólogo capaz de demostrarlles aos islamitas que Xesús foi xerado e non criado..., adeus tiranteces!

Regulares, pola estrada de Castroverde, camiño de Grandas,

no 36.

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

 

AS XEMELGAS DA MEDA

Igrexa da Meda

Dona Soledad e dona Luzdivina eran dúas chispas xemelgas, fillas do Ferreiro da Meda; ou polo menos así consta nas súas partidas de bautismo. Tan idénticas eran, que o pai chamáballes, ás veces, Luz á Sol, e Sol á Luz. ¡A nai nunca ese problema tivo!

O Ferreiro da Meda, que antes o fora de Castroverde, cansado de forxar cadeas no castelo do Osorio, pediulle permiso a don Lope, ¡ou don Lope llo deu sen pedirllo!, para casar cunha filla do Fidalgo de Vilafrío, que a coñecía de tanto que ela visitaba o castelo. Don Lope Osorio de Moscoso concedeulle aquela venia de contado, e con tantas facilidades, terras na Meda incluídas, que o Ferreiro ben se mosqueou daquel Moscoso, ¡pero non era cousa de poñerse a mal co señor! E tampouco se puxo seis meses despois, cando a fidalga pariu, ¡dúas xemelgas!, que un tempero así, se cadra, non había ferreiro en Castroverde que o conseguise.

Tan xeneroso foi o castelán de Castroverde que incluso lle apadriñou as fillas ao Ferreiro da Meda, dándolles os susoditos de dona Luzdivina e dona Soledad, nomes piadosos pero moi largos para un ferreiro acostumado ao simple pim-pam-pum do seu martelo.

Criadas que foron aos peitos da peituda dona Aldora, daquela fidalga do susodito Vilafrío, aquelas cativas aprenderon latín no mosteiriño de Soutomerille, que daquela era a mellor escola, desde o Burón ata Lugo, para fidalgas, bastardías e demais femias ricas.

Faláranlle da fermosura, do latín, e da donosura, daquelas xemelgas, que como eran dúas aínda sumaban máis méritos, ao señor de Mondriz, un nobre descendente dos Luaces, e por tanto, sangue de primeira. Mondriz enviuvara por aqueles tempos, casado en primeiras nupcias con dona Leonor de Rois, así que lle fixo caso á esculca, ponderando, xunto coa beleza das xemelgas, a promesa que lle fixera seu amigo e compadre, aquel don Lope de Castroverde, de dotar en ouro, gracialmente, a calquera das xemelgas que co Mondriz casase. E aí me tedes ao Mondriz, tan dubitativo, e tan interesado á vez, que pasou todo un inverno quentando as mans na lareira do convento de Soutomerille, pois aló fóra gran nevarada había, que baixaba do Monciro.

-¡Lémbrolle que xa leva un mes, aquí, no mosteiro, matinando, e a xente vai pensar mal de todos nós! ¿Por cal delas, meu señor, vostede se decidiría?

-Polas dúas, Madre Abadesa, polas dúas; ¡a poder ser, a un tempo!

-O Cabaleiro é tan xentil, que eu sei que de broma o di; outra cousa, se en serio falase, sería vilanía!

Non falaba en broma o cabaleiro, non; e así deu en durmir cada noite en cadansúa cela, ¡para mellor coñecelas, para mellor elixir, por suposto! Ata que unha delas, non se sabe se dona Luz ou dona Sol, que tan só súa nai as distinguía, non tivo máis remedio que confesarlle á Abadesa que..., que deixara de cumprir as regras.

-Aquí, neste mosteiro, pódese facer de todo, xaxuar e rezar, rezar e xaxuar, rir e chorar, ¡pero, diso de salta-las regras, nin me fales! ¿Daquela, que diría o noso Capelán?

De contado foise a Abadesa en procura do Señor de Mondriz, pero non o atopou, pois, casualmente, saíra de caza. ¿A onde? ¡Váicheme nas lebres!, dixo unha leiga que se chamaba Virtudes.

Días despois chegou un arrieiro, coas anguías do Miño, e deu novas de que Mondriz seguía nas lebres, aló pola Granda da Amurín. Daquela a Madre Abadesa, temerosa de Deus, colleu ás xemelgas e levounas diante do Sagrario, que alí non se pode mentir:

-Xa coñecedes abondo ao señor de Mondriz, así que chegou a hora de con el casar. ¿Cal de vosoutras é a virxe?

-As dúas, Madre Abadesa, de por metades, pois só coñezo medio home, que o outro medio é de miña irmá, aquí presente.- Contestaron as dúas, ao unísono, ¡e dicían a verdade, toda, enteira, pois iso das verdades a medias non existe.

-¡Deixémonos de lerios, eh, que me vou enfadar! Sodes fidalgas, ámbalas dúas, e por tanto sinceras e verdadeiras tedes que ser. Preguntareino doutro xeito: ¿cal das dúas incumpre as regras?

-As dúas, Madre Abadesa; ¡as dúas!

-¡Ai, logo, estamos ben; Deus nos colla confesadas! ¡Que dirá o Capelán...!

-O Capelán dirá.., que a igrexa non admite bigamia! –Tamén responderon as dúas.

A Abadesa toleaba:

-¡Se aínda fose ao revés..., como naquel caso do sabio Salomón..., un para dúas!

Pero unha das xemelgas xa o tiña pensado, pensado e resolto:

-Non se develutra, Madre Abadesa, que este caso ten arranxo: Que se vaia para Mondriz a que primeiro lle toque parir, que así o señor terá morgado... A outra quédase aquí, criando, que un neno, con tantas monxas ao redor, pode saír ben educado.

Tiveron que quedarse as dúas en Soutomerille, cada unha co seu neno, que resultaron varóns, para máis complicación; co tempo aqueles rapaces fundaron un convento duplex, un de homes e outro de mulleres, porque o Mondriz desgustouse coa Abadesa..., ¡pois non lle deixou leva-las dúas para seguir escollendo!

O problema da abundancia sempre foi o mesmo: ¡Ter que escoller! E por non saber escoller, o señorío de Mondriz non pasou a ninguén!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

 

Presentación do libro
As feiras de Castroverde no século XX

Dignas Autoridades, señoras, señores, estimados amigos:

Entendo que falar das feiras é un tópico, así que incluso pode ser aburrido porque é tratar de algo cotián, de algo inherente á propia civilización, a tódalas civilizacións, habidas e por haber. Entendo que as feiras arrancan do Paraíso Terreal, ¡se é que o houbo! ¿Por que Eva lle deu aquela mazá, que seica estaba prohibida, ao seu home? ¿Non sería un coqueteo, unha escena de puro márketing; en definitiva, un troco, o primeiro deles, o primeiro dos intercambios? ¡Douche esta mazá se me dás unha aperta, se me dás un bico, se me fas un fillo..., ao que chamaremos Caín! O tal Caín, pola súa parte, foi o primeiro dos especuladores: Ofrecíalle a Deus o peor das súas colleitas, na súa soberbia de morgado, e tíñalle envexa ao irmán, ao Abel, porque o segundo, en vez de trocarlle as primicias dos seus rabaños por unas cantas espigas de trigo, ¡sacrificaba aquelas reses ao Señor! Pero non parou aí a cousa, pois detrás de Caín, detrás daqueles labregos, un fillo de Caín, que se chamaba Henoc, segundo a Biblia, meteuse a Construtor, que así empezou iso de venderlles aquelas chozas de pallabarro, de adobes, aos pastores, aos descendentes de Abel, propiciándolles unhas concentracións multitudinarias, tipo Torre de Babel.

A ciencia do troco recollérona, explicárona, elocuentemente, os romanos, tan pragmáticos eles, con só tres palabriñas, e para iso curtas, pero significativas: Do ut des! ¡Douche para que me deas!

Como vemos, isto da división do traballo, isto da complementariedade, por moito que teorizase o economista Henry Fayol sobre organización racional e científica, tempos mortos, camiños críticos, optimización de esforzos, minimización dos insumos, coordinación de funcións, e demais técnicas e perfeccionismos do mundo económico, é tan só unha formulación para estudantes, pois, todo iso, absolutamente todo, xa se vén facendo desde as orixes da humanidade. Con máis ou con menos acerto, con máis ou con menos picardía, con moita ou con pouca efectividade, pero a produción, os trocos, as feiras, a oferta e maila demanda, traémolos nos xenes, desde as mesmas orixes da civilización.

Daquela cómpre deducir que non será tanta vulgaridade falar das feiras xa que, facéndoo, do que realmente estaremos tratando é da propia Historia da Civilización. Por certo, ¿que tiveron de común, todas elas, tódalas civilizacións, e máis concretamente as antigas; para nós, as orientais? ¡Pois, o transporte, as caravanas! Os nosos avós aínda coñeceron aquelas recuas dos maragatos...; e apelidos típicos da Maragatería, por Castroverde quedan uns cantos. Hoxe podemos mercar a distancia, sen presenza física e sen diñeiro físico, mesmo por Internet. Conectados, contactados, entre as redes electrónicas e mailas empresas de transporte, mándannos, recibimos, de todo, ¡a domicilio! ¡De todo, e de tódolos Continentes!

Con estes adiantos, en presenza desta revolución galopante, tanto no industrial coma no mercantil, haberá que engadir un novo capítulo ao Tema das Idades Históricas: Á Media poderemos seguir chamándolle así, pero a Moderna deixou de ser tal, e iso de “Contemporánea” hai que trasladalo ao século XXI, ao presente. O século XX, no que temos que situar o cumio das feiras clásicas, xa é pretérito, ¡pasou á Historia! Trátase dun onte, próximo no tempo, pero afastado en canto á evolución económica, á presente, á do noso mundo cultural, actual.

Neste campo dos relevos, nesta transmisión do facho olímpico, o castelo de Castroverde segue sendo un símbolo, o máis concreto que temos, e por ende, o máis significativo, pero a súa torre da homenaxe quedouse niso, ¡nunha homenaxe aos nosos devanceiros! Hoxe en día tiranizan outras torres; en certo modo, outro feudalismo: ¡As torres de transmisión por ondas! A susodita Internet, a telefonía sen fíos, etcétera. Ordes, consignas, acatamentos e supeditamentos autenticamente mercantís, que nos pasa unha xente, uns axentes, descoñecidos, invisibles, pero que teñen imperio pois actúan en funcións de ordeno e mando xa que dirixen, informan, forman ou deforman, as nosas vidas, as nosas apetencias, o noso traballo; ¡en definitiva, o noso futuro! A súa auctoritas é real, aínda que invisible; actúan case que por suxestión telepática, pero resulta, en moitos casos, en múltiples situacións, dunha forza indiscutible, meirande cá que nunca tiveron o feudalismo e maila Igrexa xuntos.

 
Volvendo ao pretérito, e concretándonos á bisbarra de Castroverde, a vitalidade destas terras quedou reforzada, fomentada, con aquela Vía romana que unía Lucus Augusti coa Gigia ástur, devida no século IX en Camiño de Santiago. A primeira etapa, como sabemos, apoiábase no Campamento de Romeán, pasando polo Castrum de Vallis Viridis, hoxe Castroverde, para subir despois á Vacariza, que non “vaquería” por suposto, onde “vacaban”, onde repousaban, aqueles milites, e con toda seguridade permutaban os cabalos, soltando os seus naqueles pasteiros e levándose os que lles tivesen preparados, os de refresco.

Cando os suevos estableceron aquela división territorial dos 11 condados, o noso, o de Castroverde, colleu, ou xa tiña, o nome da zona: Campo de Flammosos, polas ondas do cereal; e de aí, o río, de igual nome, que se vai formando con tódolos regatos da parte de Bolaño, daquel Bolannio, que foi probablemente o Castroverde primitivo, xa que a Bolaño pertencen as terras de Valverde, séxase, o Vallis Viridis. O que hoxe nomeamos Castroverde Vello, ao sopé do castelo, non é máis que un burgo iniciado, habitado, polos serventes, polos servos da propia fortaleza.

Esta situación dunhas terras singularmente produtivas, tronzadas polo Camiño Primitivo, e por tanto acollidas á protección reguenga do mesmo, ademais da xurisdición feudal, obviamente xeraron, tiveron que xerar, un trasfego enorme, que nos levou ás importantísimas feiras por nós coñecidas.

Non sei se vos decepcionará o que vou dicir seguidamente, aquí e agora, pois este libriño que me honro en presentarvos está titulado en pretérito pero a súa intencionalidade vai en futuro. ¡Si, si, en futuro! Trátase dunha xanela aberta ao pasado para que albisquemos pola mesma a claridade deste amencer do século XXI. Parece un paradigma, pero coido que é unha realidade. Quixen lembra-la feira vella para mostrarlles aos rapaces algo que sabemos os vellos, tan ben ou mellor cá eles: Que non só no universo material, senón, e tamén, no cultural, nada se perde, nada esvaece: ¡simplemente, transfórmase!

As feiras pasaron, están pasando, subindo que non caendo, do plural ao singular. ¡Así de sinxelo, e así de complexo! Empezaron con aqueles trocos do home primitivo, e desde que houbo camiños, tal que pasou en Castroverde coa Vía romana, á que hoxe chamamos Camiño Primitivo de Santiago, por iso, porque o é, fíxose posible transporta-los produtos ata onde houbese unha concentración humana que os precisase, ou apetecese, tal que un castro, e tras dos castros, as villae romanas, os castelos, os burgos, etcétera. Por suposto que nesta evolución, para pasar do troco, da permuta, á compra - venda, xurdiu a moeda, e tras da moeda, sucesivamente, para facilitar a translación, o transporte cómodo e seguro dos contravalores: inventouse a letra de cambio, o cheque, a obriga de pago, a tarxeta electrónica..., ¡e mailo que veña tras de nós, se é que algo queda por inventar!

Para abreviar, que este tema, con todo ser singular, abarca un mundo, o noso, o universal: ¡Que das feiras en plural, das comarcais, pasamos, estamos pasando, á feira individual, singular, persoal, que é tanto como dicir, á feira global, ou globalizante! Todos, dun xeito ou doutro, estamos en plena produción, directa ou indirecta, desde a caneta ao ataúde; pero tamén en pleno consumo. ¡Daquela, a vida é unha feira, convertémola nunha feira, nun tráfico, nun intercambio, nunha interdependencia global, conxunta, e todo iso con un ritmo de progresión xeométrica! Se nos paramos en puntualizacións, a feira actual xa comeza antes do natalicio: aparatos de observación, médicos, medicinas, etcétera, para continuar con iso mesmo, amén das neneiras, das garderías infantís, e por aí adiante.

Para darnos unha idea do que consumimos, dicíndoo en expresión vulgar, abonda con darse unha volta polas vilas e cidades, á noitiña, e dete-los ollos nesas reas de containers que tanto nos estorba para aparca-los autos. Asegúrovos que diso estou impresionado, pois a materia prima, obviamente, é limitada, e o día que rematemos coa explotación do terceiro mundo, cando baleiremos a produción deses países subdesenvolvidos, ¿que nos levaremos á boca, con que nos abrigaremos, de que serán as camas, prescindiremos do papel...? ¡Ese será, ese pode ser, o remate das feiras! A única saída, e non a prazo longo, estará na reciclaxe e na moderación consumista, ademais da agricultura e da inventiva, por suposto, salvo que emigremos para un planeta habitable, ¡se é que os hai!

Aínda están recentes aquelas utopías de certos teóricos que daban por periclitado o sector primario, propoñendo un transvase urxente ao sector dos servizos. A profecía saíulles bastante ben grazas a esa piratería que se está facendo coa materia prima deses países aos que chamamos Terceiro Mundo, pero, ¿e mañá...? ¡Mañá será preciso volver ao rego, aos cultivos ecolóxicos, igual que se volveu ao millo, desenganados desa prestidixitación da química irresponsable!

Antes aludín ao Camiño de Santiago como Vía de Cultura e de Prosperidade. ¿Pero sabedes onde me teño lembrado del, onde profundei na súa transcendencia? Foi polos anos Sesenta, nada máis e nada menos que no Aaiún, vendo e conversando con aqueles tuaregs das caravanas, que baixaban ata o Congo e retornaban por Mauritania, uns; e outros collían cara ao nordés, chegando a Alxer e a Tunicia. De volta viñan cargados de billetes, mesturados no fondo dun saco, que daban un bo traballo para clasificalos, para aplicarlles o contravalor, e remitirllos ao que entón se chamaba Instituto Español de Moneda Extranjera. ¡Iso, exactamente iso, era/foi, o Camiño de Santiago, que así comezou o Mercado Común Europeo: Uns, cara a Roma, e outros, cara a Santiago! Cargadiños de mercancía e de moedas, levando e traendo, deténdose nas feiras, e moi especialmente na de Castroverde, que tan á man lles caía. ¡Claro que tamén rezaban, algúns, pero do que ninguén se libraba era da feira, das feiras, traer e levar, falar, intercambiar, e por suposto, cazar, cazar e asar, que iso contribuíu, moito, ao auxe do Primitivo, que casualmente tronza o país por terras de gran riqueza cinexética, particularidade que non podemos esquecer para entender aqueles desprazamentos a tan longa distancia!

¿Que podemos ver, que temos que ver, por esta xanela aberta ao pretérito? Partindo de que o presente non existe, e menos coa velocidade vivencial deste intre que estamos vivindo, no que pasan as cousas tal que unha paisaxe vista desde un tren AVE, repito que só nos queda mirar ao futuro. E só hai un xeito de facelo: ¡preparándonos para o relevo do facho, de xeración en xeración! Preparación individual, por suposto, pois toda capacitación será pouca dada a competencia estudantil que teñen, e que lles espera, aos nosos fillos, e aos fillos dos fillos, así sucesivamente, que isto tamén vai en progresión xeométrica! Pero, referíndonos a unha zona concreta, a unha bisbarra do noso entorno, como poda ser o caso de Castroverde, hai, haberá, que especializarse en algo no que por certo estamos atrasados: ¡o cooperativismo, a asociación, a concentración de capitais...! Tanto para producir como para vender. ¡Este é o gran reto se non queremos perder o tren da prosperidade!

Con isto dito, se este libriño non leva aos rapaces a este raciocinio, a esta mentalización, daquela é que perdín o tempo, sexa porque non me souben expresar, sexa porque non me saiban ler, ou entender! Xa quedou anticuado aquel dito de que falamos da feira segundo e como nos foi nela; no sucesivo será máis certo, máis actual, falar da feira ¡segundo e como actuemos nela!

¡Pois iso, e nada máis por hoxe: preparémonos e actuemos, que o futuro xa está aquí, e non se presenta doado, nin dado nin doado! Tampouco o foi aquel pretérito, pero temos que agradecérllelo aos nosos devanceiros xa que, daqueles traballos seus, daqueles esforzos, daquela xenerosidade, chegamos ao que chegamos.

Pero aínda me queda unha importante evocación, de tipo patrimonial, se me permitides expresala coas propias verbas dunha paisana nosa, a Mestra Enriqueta Otero, que deixou dito: ¡Moito é o que temos recibido..., así que moito estamos obrigados a conservar, a perfeccionar, e a transmitir!

Grazas, moitas grazas, a vosoutros, pero tamén aos nosos vellos, aos nosos devanceiros, a todos aqueles que fixeron posibles as feiras, en particular a nosa, a de Castroverde.

Lugo, 15 de Marzo do ano 2007

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

As fabas de Castroverde

Empezarei xurando... ¿Onde e como queredes que o faga? ¿Chégavos coa Biblia, ou preferides que o faga no Al Quran? Teño ámbolos dous ao alcance da man, así que..., ¡desta espero librarme, que mal sexa que, con dous avogados, Deus e Alá, non consiga que me deixen entrar pola Porta Grande!

Primeiro, que é/que foi verdade, todo isto, tal cal.

Segundo, que entendo que o que vou relatar é unha defensa do Patrimonio de Castroverde; e por tanto, síntome en pura ortodoxia con respecto aos fins da nosa Asociación. ¿É, ou non é, Patrimonio, unha terra milagreira, paradisíaca, por máis que só teñamos nela un tego de sementeira?

Corría o ano 1949... Pero máis corrían os madrileños, en particular os ricos, para localizar un condume selecto, pois, para pan negro, integral, unhas cantas “píldoras” daquelas que recordaban ao Dr. Negrín, con abundantes pedras para que viñesen máis a peso, catro boniatos, e pouco máis, que diso había, ¡empezaba a haber!, en todas partes, nos ¿ultramarinos? de cada esquina. Daquela ninguén pensaba no centolo, e menos na lagosta... O luxo estaba nas fabas: ¡unha boa fabada, con algo de lacón, chourizo e/ou unha punta de morcilla! (Isto tamén entra no meu xuramento!). Pol de Vilafrío e meu tío de Pousadela (que non poden declarar neste “blog” porque se foron de viaxe, agora definitiva, pero nunca nunha mentira me colleron), obtiveron en Lugo unhas “Guías” de Abastos para levar a Madrid..., ¡un camión de patacas de Castroverde! O único que se lles esqueceu foi mencionar que os sacos daquelas patacas irían encima, ¡facendo de lona!, pero..., ¡debaixo ían as fabas, tamén de Castroverde!

Tan boas eran, as fabas, que lles mercaron o camión, todo, enteiro, na “Criolla”, un establecemento de artigos selectos sito na Calle Preciados, mesmo da parte de arriba do café Varela. (1) O malo do caso foi que a descarga levou o seu tempo, así que, no entre tanto, estiveron parados, nas inmediacións, catro ou cinco tranvías..., ¡con dez Gardas Municipais apremando para que descargasen axiña, e deixasen a rúa libre! ¡Ninguén pensou en se eran ou non fabas, se era ou non estraperlo, pois todo o interese o absorbeu aquel problema viario, circulatorio!

¿É, ou non é, unha riqueza patrimonial, dispoñer dunha terra que produza este tipo de manxares? (¿Sabedes que penso ao respecto? ¡Que somos uns desagradecidos).

 

(1)   Non hai en todo Castroverde quen ignore que o Café Varela (dos Díaz-Varela de Rois), xunto co Café Pombo (dos Lamelas de Rodinso), eran os clubs, os parladoiros, da elite, da intelectualidade madrileña de entón.

(2)    

Tertulia no Café Pombo, de Solana.

(O propietario, daquela, era Eduardo Lamela, de Rodinso, Castroverde)

   

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

Mulleres egrexias de Pol: A señora Dídica, de Arcos de Frades.

A Santiña, na estrada de Mosteiro

Con este frenesí do século XXI só nos interesa o futuro, apreixa-las cousas, ¡xa antes de que nazan!, así que enterramos o pasado cando aínda é presente. ¿Das cousas, das cousas e da xente, de onte? ¡Ah, pero existiu ese onte? Existiu, si, e hóuboas de toda clase, algunhas ben estimulantes, case diría que, inimitables. Tal é así que apenas utilizamos o retrovisor do coche, canto máis os outros! En todo caso hai, houbo, fitos que non debéramos esquecer, aínda que só sexa como fonte de inspiración, de emulación, de exemplaridade.

A tal momento estou pensando, recordando, á señora Dídica, de Arcos, e vou rescatar do meu arquivo das lembranzas o retrato que dela fixo seu sobriño, o tamén recordado, recordable, Nicanor Rielo Carballo. ¿Quen foi este señor? ¡Aquí abaixo un señor, un sabio, prematuramente falecido! ¿E iso, por que? Teño para min que o levou Deus de mozo por dúas razóns: Xa estaba maduro, xa merecía o ascenso; e logo que Aló Arriba Deus non debe andar sobrado de anxos da garda, ¡tanto que lles damos que facer!

Aquí está, no número 42 da revista IRIMIA: “… a señora Dídica de Lenza foi unha muller normal, que o único milagre da súa vida consistiu en amoldarse á súa xeración, e ser fiel aos antepasados, tanto na práctica da fe cristiá coma con respecto ás tradicións do seu pobo.

De moitas das súas veciñas podería escribirse outro tanto, o que pasa é que o cronista soamente pode falar do que con fondura coñece.

Igual que os nenos da súa parroquia e do seu tempo, os seus estudios quedaron en saber ler con dificultade, e malamente en bota-la sinatura. Non tivo outra linga cá galega, pero soubo expresala cun xeito rico en vocábulos, xiros e expresións, que a xente nova non atinou a recoller. Na súa casa, cando se xante, para dicir ¡basta!, xa ninguén utilizará a palabra ¡óra!, nin se oirá falar de farrancóns, esnatas, espigos, guitas, lengoretas, e de tantas cousas máis.

Nas prácticas relixiosas non se permitían outros idiomas có latín e o castelán, nembargantes para a súa liturxia persoal botaba man do galego rezando oracións como, Nesta camiña me deitei, ou, Con Dios me deito. Cando cocía o pan pregaba a carón do forno, convertendo o alboio nun verdadeiro santuario onde o fermento e a masa parecía que tiñan reflexos eucarísticos, -o sentimento relixioso da terra, que diría Risco-, resoando no final o prego a San Pantaleón, para que saíse bon.

Nas vésperas do San Xoán ordenáballes aos nenos que axuntaran troqueis, fiunchos e bieiteiro para enrama-las paredes da vivenda. Nunha poncheira deixaba a remollo as flores para lavarse no abrente da mañá. Diante da porta de fóra mandaba prende-lo lume, animaba a saltalo e procuraba que os animais tripasen a cinsa.

En ningún caso as súas crenzas lle foron estorbo no xerne festivo e ritual dos hábitos ancestrais. Alí onde a ortodoxia atopaba desviacións e atrancos, ela enriquecía as súas vivencias relixiosas, a súa ortopraxe. Sen saber como, enfiábao todo polo camiño amplo da bondade, da comprensión, e da ledicia, pero tamén do rigor, cando era preciso. Cavilando na súa relixiosidade, amósasenos axustada, espaciosa, cósmica, cercada de símbolos e obediente.

Nela ser galeguista non era un concepto, todo o máis, unha tensión; nin unha aprendizaxe, senón unha herdanza; máis que unha postura, constituía unha dimensión. Todo limpo de latricadas pola peneira do anonimato”.

Nicanor

O seu sobriño Nicanor fíxolle este retrato definidor e guapo, expresivo, ¿non si? Polo que a min respecta só me queda desexarlles acertos aos rapaces de hoxe en día, que teñen a oportunidade e maila obriga de moldear este século, o XXI. Despois diso, dedico estas reflexións cordiais, este repasiño histórico, ás mulleres de Pol, a esas “dídicas” tan dedicadas a tantas cousas que asumiron, simultaneamente, os papeis daquelas Marta e María, ámbalas dúas nunha soa persoa. Deste xeito, con esta dedicatoria, vai incluída a nai que me pariu e maila nai que pariu aos meus fillos; ¡entre as dúas ben que me ataron a este paraíso de Pol!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

De Castroverde, boa madeira

De Castroverde, boa madeira, sempre, e por veces, as ramas aínda mellores có tronco. Vouvos presentar unha rapaza que, nos seus días, alá polos corenta/cincuenta, revolucionaba as feiras de Castroverde nos veráns, de tal xeito que non había mozo que non se parase para ollala, en posición de firmes, e iso que poucos se atrevían a falarlle, aínda que ardesen en desexos de facelo. Nesta fotografía, de Xulio do 53, leva de brazo, en Madrid, á súa dereita, á miña dona, Estrella Josefina.

Estrella, de nome, a miña, pero estrella de cine, ela! Pasaron tantos anos que xa quedarán poucos no país que a lembren: Trátase de Mercedes Cora, bautizada como Josefina Carrodeguas Gómez; filla de Ermitas de Gómez, de Berlán, e nada en Cuba, naquela Cuba que aliviou a fame a tantos emigrantes do noso país. Mercedes Cora morreu en Madrid, recén casada, dun cáncer de peito, que daquela non tiñan cura, ou pouca.

Ademais da súa estilosa beleza, foi un portento de saberes: Licenciada en Dereito, cando poucas se atrevían co Código, fixo oposicións a Oficial de Prisións, pero colleu de inmediato a excedencia para dedicarse ao TEU (Teatro Español Universitario), que foi a fonte de maduración de todas, ou case todas, as figuras españolas do Sétimo Arte na posguerra. Non se lle daba mal o teatro, pero optou polo cine, participando como segunda figura en varias películas da época, entre elas: Horas inciertas (1951), Gloria Mairena (1952), El pórtico de la Gloria, rodado en Santiago, co Padre Múgica (1953), La moza del cántaro (1954), Sangre y luces (1954), La ciudad de los sueños (1954), Señora ama (1955), Río Guadalquivir (1957), etcétera.

Consciente de que o idioma inglés era imprescindible para abri-las fronteiras españolas, concretamente para irse á “Meca” do cine, Hollywood, foise para Londres, onde coñeceu, precisamente na Embaixada Española, ao exiliado Alberto Costas, que fora Comisario del Etat Catalá, co que tivo que casar en Perpignan porque a el non lle deron pasaporte, cando o seu desexo, que mo ten expresado repetidas veces, era casar en Vilabade, igrexa que a tiña por catedral. Tiveron unha filla, Berta, que vive actualmente en Madrid, profesora de idiomas.

¡O zume de Castroverde, sempre frutífero; si, ou non si?

-.-

En Setembro do ano 2015 Lugo dedicoulle a Mercedes Cora a “37 SICA (Semana Internacional de Cine de Autor)”. Esta fotografía estivo exposta, nesa ocasión, no Museo de Lugo.

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

Sartegos de Goi

ESQUECEMENTOS IMPERDOABLES

En canto á elocuencia dos sepulcros cabe afirmar que non hai sepultura que non fale, aínda que non teña lápida, se queremos escoitala, ou entendela. Aprendino de meu avó e padriño cargando toxos por xunto da Cruz do Zarro Novo de Montecubeiro, onde se enterraron, por séculos, os abortos e mailos suicidas da parroquia.

Debuxo de A. Trillo

Daquela díxome o patrucio: Se queres entender os comportamentos da xente de cada época, párate a analizar os seus enterramentos.

Desde aquela data nunca entrei nun cemiterio que non me parase a ler no libro aberto das súas foxas: o único que non serven é para distinguir ricos de pobres, pero si se diferencian os cultos dos incultos, aínda que neste caso o nivel cultural apreciado é o dos fillos ou herdeiros pois adoitan ser os que encargan as laudas, pero hai un caso, ao que por certo estou bastante vinculado, no que foi o propio interesado o redactor da arenga lectiva. Refírome á tumba de Ben-Cho-Sei, cemiterio de San Francisco de Ourense, onde se pode ler:

“O señor D. Xosé Ramón e Fernández Oxea (Ben-Cho-Sey). Gran Cruz de Montealegre. Colector de Barallete. Preboste de Tangaraño. Ten o gusto de lles ofrecer ós seus amigos o seu novo domicilio no cumio do cemiterio de Ourense, onde os agardará ata que o boten dalí os ediles de turno. A súa dona e a súa filla préganlle encomenden a Deus a súa ánima. Nota: Quedan suprimidas tódalas homenaxes postmortem porque as cousas ou se fan ó seu tempo ou non se fan”.

Cando asistín ás súas charlas no Centro Gallego de Madrid, entón na calle San Quintín, varias veces de par da súa sobriña Carmina Cerrada Algarra, e por tanto coa miña atención dividida, pero aínda así admirado da súa amenidade, da súa ironía e non menos daquel patriotismo afoutado que o levaba a falar galego diante do entón Presidente, o xeneral Constantino Lobo Montero, ¡en pleno franquismo!, ben me decatei de que o seu nome merecía letras de ouro, e non só de mármore.

Por aqueles tempos, este servidor, entre servi-la Patria e estudar algo, andaba ben ocupado en facer un bo uso do “Carné de Investigador” que me conseguira o neto de Martínez Campos, tamén xeneral, para desempoar legaxos no Archivo Histórico Nacional, que me servirían de base para redactar, e seguidamente editar, o meu primeiro libro, “Castroverde. Bosquejo histórico-geográfico”. Este libro saíu cunha lagoa, a de non coñecer, aínda, a obra do Miguel García Teijeiro, que fora alcalde de Castroverde. Por aqueles tempos a principal das lousas puxéraa o franquismo sobre as foxas históricas, así que ninguén se molestara, ¡nin se atrevera!, a falarnos aos nenos da labor cultural do susodito. Este artigo de hoxe quere, e pretende, sinaladamente, render unha modesta homenaxe ao citado don Miguel G. Teijeiro, pois, levándolle nisto a contraria a Ben-Cho-Sei, “as cousas”, as débedas, hai que facelas, hai que pagalas, aínda que sexa postmortem!   

Localicei o libro de Teijeiro, “Migajas histórico-arqueológicas. SARTEGOS de la comarca de Castroverde”, baixo a referencia F 6471 da Real Academia Gallega, e práceme compartir este achado cos meus lectores para que á súa vez gocen desta lauda posta por un asturiano aos sartegos dos nosos entregos castroverdenses.

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

Veciños que se foron sen despedirse:

Edelmiro Bascuas López.

Chámolles así aos que, contando con volver ao seu Castroverde, fóronse inopinadamente, desde outros lugares, desde outras residencias, e neste caso cando cabía esperar deles unha frutificación máis completa, aínda que no do noso Edelmiro non foi pequena.

Naceu na Meda, e da Meda a Mondoñedo, onde se converteu nun douto profesor de grego, amén dunha cultura xeral ampla que admiramos cantos tivemos a honra de coñecelo, se ben no meu caso, supoño que polas múltiples actividades respectivas, pouco chegamos a tratarnos (só estivo de visita na miña/vosa casa, coa súa esposa, nunha ocasión, fai agora dous anos). Morreu precisamente aquí na Coruña, o ano pasado, concretamente o 10 de febreiro do ano 2011, onde vivía, na rúa Médico Rodríguez.

Iso de que a Meda siga pertencendo ao bispado de Mondoñedo é un anacronismo, que trae como consecuencia unha desviación biográfica dos seus seminaristas, pois acaban ignorados polos veciños da súa contorna lucense, e neste caso, do seu propio concello. Encontrábase, segundo me dixo naquela entrevista, ben atarefado nuns estudos sobre hidronimia, -non sei se chegou a terminalos-, que titulaba: Estudios de hidronimia paleoeuropea gallega, e, Hidronimia y léxico de origen paleoeuropeo en Galicia. Algunhas das súas publicacións son:

En Paleohispánica: Aquis ocerensis, diosa “Ocaera”, monte “Ugeres” y O gerês: ¿oger- o uger?. Etcétera.

En Estudios Mindonienses: La diosa Reve y los trasancos. Zoñán y Cinxe: dos cambios fonéticos excepcionales. Bretoña, tierra de Britones. Britones, Biortos y Chavellas. Mondoñedo y Valoría. Nuevas aportaciones a la toponimia vivariense. Etcétera.

En Veleia: Rego y Requeixo: Una pervivencia hispana de la raíz indoeuropea er- “moverse”. Ulla, Veleia y otros derivados de la raíz indoeuropea wel- “hacer girar”. Adrados y otros topónimos gallegos, derivados del lat. “hedera”.

¡Como para esquecelo, non si? Castroverde non se cansa de parir e de criar eminencias.

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

A RELIXIOSIDADE NO CONDADO DE FLAMMOSO

Procesión en Montecubeiro coa imaxe da Virxe Milagrosa,  o día 24-5-1962.

Primeira procesión en Montecubeiro coa imaxe da Virxe Milagrosa, fai medio século diso
o próximo día 24.

Ora et labora foi o lema monástico dos frades dominicos, pero no noso condado é evidente que esta vocación vennos de atrás, se cadra da propia Cova da Valiña. Non sería aventurado opinar que comezaron os druídas dos nosos castros, tantos que temos, os castros, e druídas igual queda algún, aínda que medio esquecidos uns e outros.

A nosa particular idiosincrasia tamén ten algo, ¡ou moito!, de priscilianista, pois adoramos a natureza, o verde, que así os entregos bautizaron o noso castro, o principal, o central, a cabeceira do que logo sería Condado de Flammoso. Pero xa fóramos discípulos do apóstolo Santiago, ou de onde veñen os padroados de Santiago de Castroverde, da Meda, de Miranda, de Adai…, anteriores ao século IX, e por tanto anteriores ao Camiño, anteriores ao Afonso II?
Nesta vocación, ¡seguimos facendo camiño! Seguimos, estamos, preparándonos para o gran evento anual, cal é, cal será, a XXXV Romaxe de Crentes Galegos.

Isto non precisa retórica para a súa evidencia, para a súa demostración, pois chega e basta con deternos ante os pórticos das igrexas deste condado, comezando, se acaso, por Soutomerille. Por riquezas que atesourase a Igrexa, século a século, ¿sería posible levantar os monumentos que aínda conservamos, cruceiros, petos de ánimas, capelas, igrexas, conventos…, a cal máis traballado, sen unha fe arraigada e transcendente nas sucesivas xeracións do noso país? É un orgullo e unha satisfacción inmensa vir de onde vimos, ser de onde somos, e seguir exemplarizando coas nosas celebracións. ¡Miúdo patrimonio o da nosa herdanza!

                                     

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

NA MIÑA (IMPOSIBLE) REENCARNACIÓN QUERO SER ANDRAGOGO

¡E menos mal que é imposible, pois, de ser factible, a revolución que ía armar! Morrería de fame, ou fusilado, pero, no entre tanto, ía predicar a voz en grito: ¡Humanos, humanizádevos, aprendede a ser persoas! Nas tarxetas, simplemente: Profesor de Ética.

Os periódicos falan de crise económica… A presente é sociolóxica; unha das súas consecuencias, unha das súas secuelas, acaso a máis visible, foi o derrube económico, iso si, pero o mal, a raíz de todo estivo na velocidade. ¡Si, si, na velocidade, na velocidade do século XX, que demos en tragar á présa, sen mastigar, e así nos foi coa dixestión! Nun abrir e cerrar de ollos pasamos: do analfabetismo á cibernética; do sacho aos eucaliptais; daqueles avogados das silveiras aos políticos con carta branca e diñeiro negro; dos matrimonios por días de vida ás noites de alterne; do xamón curado ao fume á bazofia enlatada; da egua e do carro das vacas aos jets; etcétera, etcétera. ¡Así non se vai a ningures; ou si: ao inferno!

Botamos a correr antes de vestirnos, sen arroupa-lo noso espírito, e así nos foi: ¡inmoralidade absoluta! Sequera tivemos un bo exemplo en Adán e mais en Eva, que con todo ameazalos o arcanxo con aquela espada de lume, non se foron a correr mundo sen a precaución de arrincarlle unhas follas á parra do Edén, e con elas cubri-las súas vergoñas! ¿Vergoña? ¿Iso, que é?, preguntará máis dun lector. ¡Vergoña é precisamente o que nos falta, pois pasamos, nun tris, de sobrarnos a faltarnos! Os vellos dicían, Vísteme amodo, que teño presa! ¡Aquilo era entende-la vida, unha vida sa, equilibrada! Competitiva sempre foi pois a humanidade está chamada a avanzar; a avanzar si, pero a demandarse, non!

Tamén se dicía: A avaricia rompe o saco! ¡E cumpriuse, ao cento por cen, que non só se rompeu o saco das economías senón, incluso, a esperanza de volver a ter saco! Se ata o dicían os Curas, e iso a risco de quedarse sen clientela: No pecado vai a penitencia! ¡Claro, home, claro, vaia se vai, pois daquelas tormentas viñeron estes lodos! ¡Veña engulir, veña acaparar, veña papa-los pasteis coa suor do de enfronte, cando o mandamento era, Gañarás o pan coa suor da túa, ¡da túa!, fronte.

Co pouco que levamos reflexionado, entendo que ninguén terá dúbidas do moito que se precisan os andragogos, eses profesores dos adultos, para que nos devolvan á infancia, á inocencia da infancia, ensinándonos a camiñar pasiño a paso, e non ás carreiras, sen deglutir, sen asimilar, sen lavarnos a cara… ¡Maldito progreso desafogado, maldita néboa que nos leva a circular sen faros, sen conciencia, sen…, sen sentido da prudencia, na vertixe dun presente ególatra e ofuscado!

¿Que fai o can sen dono? ¡Bótase ao monte, vólvese fero! Pois algo así nos está pasando a estes cristiáns do XXI, que estamos deixando de selo; a estes idólatras que demos de lado a Deus, Noso Señor, Noso Redentor, para adorarnos a nós mesmos, en primeira persoa. ¡Daquela temos que apresurarnos para volver á casa do Pai, do Pai Deus, ou acabaremos vivindo, vivindo e durmindo, cal fillos pródigos, nas porcalladas da nosa propia creación: un mundo de xurro, de inmundicias, sen fe, e por ende, sen futuro!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

AS CADEAS, AO MUSEO!

Nesta España dos nosos pecados somos maiores en idade, dignidade e goberno? ¡Que si? Daquela, a que esperamos: ao Museo coas cadeas da escravitude!

Corenta anos de noite de pedra, e outros corenta comungando con rodas de muíño. ¡Xa está ben; xa está ben de que os poderes, os poderes públicos, sigan sen distinguir as cabras das ovellas! E nada de listas cerradas, eses cortellos lastrados de palla; ¡eu quero listas abertas, campo aberto, pois, aínda que me tomen por ovella, e aínda que o sexa, que menos que elixir un pastor que me caia simpático, polo menos simpático; a competencia, se non ma demostran, non llela arrendarei por máis de catro anos!

¡Abaixo as cadeas, abaixo os contistas, os indocumentados, os tiranos, os…, os ladróns! ¡Os ladróns, tamén! Non só en Grecia se esqueceron de que, Democracia é o outorgamento, a delegación, parcial e periódica, nos mellores, nos mellores de cada lugar! ¿É que, tanto en Grecia como en España, xa non os hai mellores? ¿Emigraron, xunto cos técnicos, os de conciencia limpa e formada, maduros en definitiva? Eles, os…, chamémoslles tan só mandantes, téñense por especialistas, ¡iso si, de carreira longa!, pero eu, e coma min un montón de indignados, vounos descubrir: a súa carreira, a que exercen, é a de AD CAPTANDUM VULGUS, a de capta-los vulgares! E se algún, se algún excepcional queda, eses tales ben que se coidan de completa-la lista con ignorantes…, para encadealos! ¿Aos seus? ¡Si, tamén aos seus, canto máis pétreos mellor, pois con pedra bruta é como mellor se cimentan as torres!

¡Vellos da miña xeración, nós, que nacemos nunha monarquía esfarelada, e nos criamos nunha república inmatura, pasando por aqueles corenta anos de “mili”, ¡Firmes, ar!, para celebrar unha demo…, ¡iso, unha chafallada do demo!, alcemos as nosas caiadas e proclamemos unha insurrección: ¡O levantamento dos indignados!

Se non o saben facer mellor, uns e outros, que volvan á escola, que xa lles ensinaremos os vellos, pois se algo nos sobra é experiencia; e se son tan listos e tan preparados que o fan mal adrede por aquilo de que, A río revolto, ganancia de pescadores, convertamos os polígonos industriais en Campos de Concentración…, pois para almacenar mercancía importada, en lugar de dedicalos á exportación, sobra a metade deles! Propoño que o noso berro, o noso clamor, sexa: ¡As cadeas, ao Museo!

Xosé María Gómez Vilabella

-.- 

 

RÉQUIEM POR UNHA ESCOLA

Os currais de Maxide, que facían de patio do meu colexio.

Ao noso… ¿panteón? non lle faltan flores: ¡nada menos que de sabugueiro, Sambucus nigra! Por se isto fose pouco, as hedras, Hedera helix, abrázanse cariñosamente, devotamente, á súa fachada, deixando libre o seu escudo e pouco máis. ¡Toda unha simboloxía!

Como inscrición aínda campa, no alto das escaleiras, sobre desa porta, ¡a porta da educación, dos saberes e dos faceres!, oval, enferruxada, a insignia oficial: Escuela Nacional Mixta de Sagaruje. Iso pon, que así naceu, e así agonizou, estando en Maxide! Ao político Julián Besteiro pasoulle algo parecido, pois naceu en Franqueán (Corgo), pero seus pais regresaron a Madrid, co neno, no seu carromato, onde o inscribiron días despois, para…, para libralo do sambenito de ser galego e xudeu, dous pecados gravísimos naquela época; o de xudeu disimulábase con un bautizo, e o de galego cunha simple inscrición nos rexistros da Villa y Corte! A partida de nacemento da miña escola tamén tivo o seu aquel pícaro: José Trashorras, (Tellado), de Sagaruxe, reunido con Evaristo de Candal, de Maxide, e meu pai, acordándose de que estaban exercendo de paters familias, acordaron solicitar unha escola pública, provisoriamente. Evaristo ademais de fillas tiña cartos, ¡cartos cubanos!, e non era cousa de manda-las nenas polas corredoiras da bisbarra, así que se ofreceu para construír un edificio escolar, que de paso serviríalle, nos baixos, para cuadra da egua, leñeiro, etcétera. O leñeiro, aberto, tamén serviría para que se abeirasen os nenos no recreo e/ou nas esperas. Trashorras dábase de progresista, así que se adiantou ofrecéndose para redactar a solicitude pertinente, que xa a firmarían o domingo. Dito e feito, pero coa particularidade de que Trashorras presentouse en Maxide con unha instancia na que se pedía, en efecto, unha escola, pero…, para “Sagaruje”, que era o seu lugar! ¡Isto non foi o acordado!, protestaron os outros dous, pero o redactor, Tellado, convenceunos:

-Mirade, ho, foi co costume que teño de facer documentos na miña casa, para o meu lugar, pero o caso é consegui-la escola, que despois situámola aquí mesmo, neste edificio que vai construír Evaristo… Era o último folio que me quedaba de papel de barba, así que, outra solución non temos, e mañá mesmo vou a Lugo, para presentala. Firmade, pois os acordos acordos son, pacta sunt servanda, e non haberá problema! Firmaron, e presentouse a solicitude, en tempo, que non en forma. Evaristo contratou uns canteiros de Luaces, e o Goberno da República aprobou a escola de…, de Sagaruje, segundo se pedira, designando un Mestre. ¡Todo en cuestión de meses!

Aquela, ¿argucia, distracción? documental non foi a causa da súa morte, non, pois morreu dese parto múltiple, xeneroso, feliz, das Agrupacións Escolares, nas propias vilas, que absorberon, ou inutilizaron, as escolas parroquiais. En canto aos edificios primixenios, polo menos algún, ben puideron dedicarse a actividades culturais do seu circundo, tal como para museo de utensilios agrícolas obsoletos, pero…, “el vivo al bollo, y el muerto al hoyo”. ¡Destes mortos só se acordan as hedras, as hedras e mailos sabugueiros!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

Sigo de defuntos…

Aquí xace, soterrada, a Valga do Santo Estevo.

Sigo de defuntos, e iso que non estamos en Novembro; ¡nun cemiterio, si! Uns enterran, e outros, cal arqueólogos, desenterramos…, desenterramos as lembranzas, o único que podemos facer a estas alturas, de retornados a este país da destrución oficial, sistemática, e case diría que, aplaudida!

Neste caso os enterradores foron dous, dous equipos: Os chamados “Técnicos da Concentración Parcelaria”, e con eles os seus…, que ata non sei como chamarlles aos ilustres membros da Comisión Parroquial! En todo caso, cos feitos feitos, e coas desfeitas irreversibles, só me queda a posibilidade de aconsellar aos que veñan detrás, nas outras parroquias do meu Castroverde, pedíndolles encarecidamente que, onde non saiban, pregunten, pois as omisións tamén son, ou poden ser, gravemente pecaminosas, e por ende, irreparables.

¿Que ve o meu lector na fotografía deste encabezamento? ¡O único visible, perceptible, é unha selva nunha vagada, nunha valga, e para iso nin sequera é virxe!

Para virxes, suponse polo menos, aqueles eremitas da Valga do Santo Estevo… ¿Chamábase así esta Valga, coa toponimia dun Santo? ¡Xaora! Aínda que outra información non tivesen aqueles… técnicos?, con só preguntar o nome do sitio, ou ver os títulos das propiedades, xa lles diría abondo a súa denominación, e daquela, con iso, as súas palas irían padexar a outro sitio, a calquera que non fose histórico, respectable, evocador. Deus perdoaríalles, pero a min cústame facelo.

O lugar é, ¡era!, unha valga, e por tanto cun rego, hoxe soterrado. Neste punto, con boa auga, abeirado do Norte, co río Azúmara alí abaixo, que daquela era abondoso en troitas e anguías, pero aquí non vou falar de cloruros nin de puríns, os repoboadores do Monte Cuperio terían troitas, castañas, pastos para o seu gando, e un longo etcétera. Con estas circunstancias, propicias para todo asentamento, aí por xunto da fonte oraron e laboraron aqueles eremitas, por días de vida. Tras deles, acollidos ao seu amparo, viñeron os campesiños que andasen escasos de terra noutras comarcas de mellor servizo, tal que na Cha. ¿Un punto tan sacro e tan singular non merecía un respecto, e co respecto un cartel evocador, deixando libre un espazo, sequera uns metros, un sobrante asignado ao Municipio como ben de interese público?

-.-

Nesta indignante indignación, outras desfeitas da mesma parroquia:

-O Castro da Graña, que foi traspasado, inicialmente, por unha pista da mesma Concentración. ¿Confundírono cunha montaña rusa?

-A Fonte das Augas, no alto da Serra, nas inmediacións dos límites Montecubeiro, Gondel e Caraño, frecuentada en tempos para recoller as súas augas ferruxinosas, tan acreditadas para as inapetencias, anemias e demais padecementos daqueles tempos pre-farmacéuticos. Onde cabía esperar que algún día se asentase unha embotelladora de augas minerais, a Concentración…, ¡pista!; unha pista con abondoso entullo, como para sanear un pantano! ¡Adeus ríos, adeus fontes…, algo parecido ao que fixo a Deputación de Lugo en Sarceda, coas fontes do río Azúmara!

-En Maxide, cruceiro e pozo dos Campos de Ares, lugar de celebración de numerosas foleadas, “Sentenzas” do galo, e todo iso, antiga propiedade daquel Ares de Maxide, famoso Abade e Comendador do Mosteiro Cisterciense de Meira, que os meteron dentro dunha finca privada, aínda que, posteriormente, alguén, algún sensible, debeu protestar, e abríronlle un acceso cativeiro.

-En Berlán, nas “Faladoiras”, tamén meteron a pista exactamente por encima doutra fonte mineral que, de analizada, dera máis de 1 mg de ferro por litro. ¡Adeus, miña fontiña, que tan útil me foi nas anemias perniciosas da miña crianza!

-Ás Cavozas: Non deixaron nin un metro para apartar do cruce o seu cruceiro milenario, así que o recolleu un veciño, e seica o ten na palleira. ¡Será para que madure!

-En Cepomundín: O cruceiro da Granda, evocador da guerra do Rei Silo contra a nobreza desta parte do país, que o deixaron na beira da pista, sen letreiro nin terreo circundante axeitado. Un pouco máis abaixo, inserta nunha finca privada, quedou a histórica fonte de “Matahomes”, que conserva o seu topónimo evocador da batalla antedita. Desta fonte orixínase o Rego d´Ósos, que non dos osos, pola cantidade de restos humanos que nel se atoparon. Máis abaixo, o regato cruza a estrada de Castroverde, pero…, ¡nin un mal cartel evocador!

-Nos Campos da Eiladrán achaiaron, para facer pasteiros, un campo de mámoas, ben visibles que estaban. ¿Sería para non atoparse coa Santa Compaña?

-Entre Maxide, Berlán e a Graña, deixaron na pista, por rotonda, un triángulo de terra, abundante en maleza, que, ademais da estética, encerra un perigo de visibilidade.

-O Muíño dos Frades, nunha finca de asignación privada.

-A Cruz do cemiterio civil, no Zarro Novo, onde se enterraban antigamente os abortos, os suicidas, e “demais persoas de mal vivir”, noutra finca de asignación particular!

-En Sagaruxe case soterraron a fonte do lugar; en Berlán, a "Grande", da que se podía elevar un auga boísima, quedou medio soterrada, e ademais dentro dunha parcela. Algo parecido fixeron coa do Escouredo.

-No lugar do Castiñeiro, abaixo de Berlán, ademais de cargarse un castiñeiro centenario, emblemático, desviaron as augas da Regueira, que baixaban directas ao Azúmara; cortáronlles o paso natural, tradicional, descendente, e forzáronas a facer un ángulo recto ao longo dunha cuneta, para metelas, cen metros adiante…, polo medio dun prado asignado a un dos copropietarios do lugar, que llo trasladaron, de feito e con este feito, ás lagoas de Ruidera!

-En San Cibrao, na Picota, no Barreiro (que é onde estivo o cárcere xurisdicional do convento), outras omisións e mesquindades!

Non continúo para non fatigar ao lector, que lle levaría unha hora ler as desfeitas da Concentración Parcelaria, e logo que precisaría un mes para comprobar in situ tal cúmulo delas. ¡Só Deus lles pode perdoar a estes iconoclastas pois con tales pecados…, nin Roma!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

CANDO AFONSO II ABRIU CAMIÑO POLO CÁDAVO

¡Foi no Cádavo o único lugar onde don Gil de Sotrondio non tivo imprevistos coas virxes, pois alí os mozos tiñan, sempre tiveron, onde elixir, e non cobizaban, nin cobizan, a muller do próximo!

+

Valeume o San Salvador
e tamén a Virxe María;
valeume o Señor Sant Iago,
inimigo da mourería.
Ansí fablou Rei Afonsus,
que Secundus El reinaría,
Casto de nome e de feitos,
cando volveu da correría:
Os mouros aló quedaron,
exsangües, ¡e sen feridas!
Morreron de medo e do frío,
mortos de morte morrida.
Tras deles ía un cabalo
polo Pajares arriba,
e cabaleiro Sant Iago
sen estrobos se sostiña.

...

Gozoso da súa vitoria
e sen mouros na serranía,
El Rei Afonsus Secundus
platicou desta guisa:
A vós, don Gil de Sotrondio,
cabaleiro de gran valía,
encoméndovo-los votos
que ao Campus Stellae eu faría.
Iredes coa miña Corte,
tres ducias, en cabalerías;
iredes por bo Camiño,
pola romana de Gigia.
Egeria do Berducedo,
vosa amada compañía,
coidará das dez doncelas
que votaron solteiría;
e aló, na Compostela,
gran convento lles daría,
para que poñan luz acesa
ao Sant Iago e á Santa María.
Para face-los trinta e seis,
vinte e catro cabaleiros,
rexos, fortes e varudos,
todos eles espadeiros.
O tesouro sarraceno,
desde hoxe santiagueiro,
levaralo nas acémilas,
nestes sacos fareleiros,
que ansí disimularedes
cos bergantes camiñeiros.
Ordeno e mándovos, don Gil,
poñervos decote ao ruteiro,
¡non sexa que o Magnus Carlo
faga vía polo Cebreiro!

...

Ficieron unha parada
en Berduceo, no muíño,
e nestas, o irmán de Egeria
aprestouse a seguilos.
Unha legua non levarían
cando unha das virxes
de selo cansou,
e daquela o Berducedo
namorouse dela, ¡e casou!
Polas Grandas de Salime
outra virxe esmoreceu.
¿Cal é a vosa inquietude?
¡Señora, ese pastor..., é meu!
Con oito daquelas mozas
á Fonsagrada chegaron,
mais, como é terra frida,
¡outras dúas namoraron!
¿Que lles podemos dicir,
ou qué podemos facer?
¡Déunolas o Rei Casto,
e castas eran, as dez!
Meu Gil, Señor de Sotrondio,
e meu amo e señor tamén,
¡eu podo responder por min,
ca non polas virxes dez!
Ao pasar polo Castro Verde,
que eran as festas de Sant Iago,
para evita-lo perigo
metéronas, núas, en sacos,
¡dicíndolles aos castrexos
que eran xabarís cazados!
O malo foi que aquel Conde
quixo cobra-la portaxe,
¡e quedouse con dúas virxes,
ás que deu Pena e Bolaño!
Doéronse daquel percance
por San Miguel do Camiño:
¡Con tan pouca cera virxe
non se fai un lampadiño!
En Lugo convidáronos
alí no pazo do Bispo.
¡Gran cousa foi o convite,
moitas lebres e bo pisto!
Cando espertaron da cea,
e lles volveu o sentido,
dúas daquelas virxes fóranse
cos frades, cara ao Miño.
Seica fundaron dúas aceas:
Unha, a do Rei Chiquito;
e outra, que lle din da Olga,
¡Olga, a de frei Benito!
Saíron de Lugo tristeiros,
fracasados na misión,
e chegados á Retorta
invocaron ao San Ramón,
cando que era San Román
o patrón da poboación.
Con tal trema de remorsos,
tanto medo e confusión,
tanta cegueira na escolta
e malograda a Fundación,
acordaron casa-las dúas,
¡e que ficiesen criazón!
...

Desta guisa fablou don Gil
cando á Compostela chegou:
Dez virxes me deu Afonsus,
e traelas ata aquí mandou.
Iso cumprir non puidemos,
tal e como El sinalou;
iso cumprir non soubemos,
ca ninguén de pecar librou!
Esas virxes, de desvirgadas,
quedáronse polo Camiño,
pero, co tempo, cos anos,
Patrón, terás peregrinos;
tera-la ruta poboada de afillados,
¡e ti de Padriño!
...

Cando El Rei Afonsus se enterou
do bo servizo que foi feito,
aledóuselle o corazón,
ca non lle cabía no peito.
Deulle as grazas ao Patrón
e loouno deste xeito:
Señor Sanct Iago,
¡que milagre!
Con dez virxes fermosotas
repoboáche-lo Camiño,
¡desde Ovetum ás Retortas!
Señor Sanct Iago,
¡que milagre!
Ti, co teu cabalo brioso,
e os mozos facendo das súas
¡xa temos Camiño glorioso!
Señor Sanct Iago,
¡que milagre!
Pasarlle diante ao Carlo Magno,
pois el, e mais ten francesiñas,
¡inza menos que un Rei Casto!

...

Aquí remata a historia
do Cabaleiro Sotrondio,
¡que perdeu dez asturianas,
sendo de Afonsus Mordomo!
Seu Rei seica lle perdoou,
mais no Ceo custoulle entrar,
¡que o esperaban as Dez Mil,
dispostas a se vingar!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

ILLAS AFORTUNADAS

Ídolo da fertilidade, ou de Tara, emblema de Gran Canaria.

¿Sabedes que os de Castroverde tivemos, ou aínda temos, unha embaixada nas Palmas de Gran Canaria? ¡E de embaixadora nada menos que Esperanza Pardo Gómez, ilustre Inspectora de Farmacia, coas raiceiras ás Cavozas (Montecubeiro); iso ademais doutros personaxes que, por brevidade, deixareinos para outro día! En honor seu vaia este relembro das Illas Afortunadas, que así as chamou Plinio, no século I da nosa Era.

Precisamente por Plinio coñecemos a expedición do xeneral cartaxinés Hannón, no lonxano V a. de C., así como algo da expedición que enviou o Rei Juba de Mauritana ás Illas, onde lle regalaron uns cans seica enormes. ¿Afortunadas, as Canarias? ¡Si, pero os peninsulares tamén! Entre outras achegas e acollidas: ¿Colón daría chegado a América sen a augada, o descanso, a intendencia, a restauración, o calafateado da “Pinta”, etcétera, que fixo, que lle permitiron facer, nas Canarias? ¿O hidroavión Plus Ultra saltaría a Tenebrosa para tomar aires, dos bos, en Bos Aires? ¿Presumiríamos, por séculos, naqueles tempos imperialistas, daquelas posesións da Guinea e de África Occidental, sen os portos e mailos aeroportos canarios? ¿Co noso polbo das rías medio esgotado, que feiras serían as nosas sen o cefalópodo importado das illas? E máis, e máis, pero sen esquecer que aquel conquistador, o tal Fernández, ¡era de Lugo!

Volvendo a Colón, e parándonos no seu diario: O 9 de agosto… “hicieron de la Pinta redonda, porque era latina”. O 6 de setembro partiu da Gomera… Segundo o historiador de Indias, Pedro Mártir de Anglería, a insurrección, a ira, dos tripulantes, aos trinta días de saír de Palos xa non tiña límites: “Post tigemunun iam diem furore perciti proclamabant, ut reducerentur ne ulterius procederet stimulabant homines”. É evidente que sen o alento canario, sen o respiro canario, Colón retrocedería, e o noso mundo, tanto o Vello coma o Novo, sería portugués. ¡Miúda diferenza!

Todo isto sábeo ben a nosa Esperanza, tanto que aprendeu e tanto que ensinou nesas illas que tanto merecen ese nome de Afortunadas.

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

A EMIGRACIÓN

¿A emigración, unha mala fada? Neste exame de conciencia social ao que nos somete a crise actual, un capítulo dramático, é, foi, o da nosa emigración: ¿Que pasou cos seus froitos, levounos Deus ou foi o demo? Esta análise é de Exame de Estado, que nin aquelas do Bacharelato antigo. ¡Non fixemos bo uso duns aforros tan suados, tan suados e tan doentes, así que os levou o demo en cantidades masivas, inconmensurables, pois sabido é que, a maiores, nos Bancos dábamos o epígrafe de “Turismo” ás remesas dos emigrantes…, cumprindo aquelas consignas ditatoriais! Primeiro, mal rexistrados aqueles fondos sacros; e despois diso, mal empregados.

A epidemia, a gangrena, víase vir, que a vimos todos menos os políticos, os gobernantes, máis atentos ao seu que ao colectivo. ¿Lembrades aquel slogan que dicía: España es diferente? Ata o puxeron en inglés, Spain ist different, como para dicirlles aos ingleses que se eles eran raros, nós aínda máis. A diferenza estivo en que eles administraban, mentres nós presumíamos co noso orgullo imperialista, ¿virtude? da que aínda conservamos un quintal! Entón, de que nos estrañamos?

Para non recaer nos mesmos pecados, pereza, soberbia, prodigalidade…, coido que non sobra botarlle un repasiño á meirande fonte de ingresos que tivo Galicia, “ama de cría de media España” nos últimos cen anos: A nosa emigración.

Esta, coma o seminario, cada cousa no seu estilo, imprimen carácter; iso é indiscutible. Sempre emigramos pola tona, os máis fortes, os máis decididos, os máis sufridos, os máis xenerosos; cousa, circunstancia, que non quere dicir que non quedasen no territorio outros igualmente válidos, pero con estes, de par destes, queimaron as zocas na lareira os da friaxe connatural, un lastre, un freo evolutivo, co que resultou un fermento xeracional morno, por debaixo da clase, da categoría, emigrante.

Casualmente, dispóñome a redactar estas reflexións aquí na Coruña, ao regreso do funeral dun castroverdense case centenario, coas cinsas retornadas ao seu lugar de orixe; ¡un carballo do mesmo zume cós do noso Campo da Feira! Este señor, -estou seguro diso-, ademais da súa fortaleza, física e anímica, ¡era de Castroverde!, chegou a estas alturas, á súa idade, grazas ao terrón, pero tamén ás árbores deste Cantón da Coruña, pois por elas, con elas, por esta illa verde, atenuáronselle os transplantes: Pola mañá, ou de tarde, chovese ou fixese un sol de praia, era rutineiro atopalo no seu paseo cotián: -¿Que fai aquí, a estas horas; non foi almorzar? –Estou de volta, que non sei saír destas árbores; fanme acordar da nosa Veiga do Olmo…! -¿Danlle ledicias ou señardades; que lles atopa? –Mira ti a cousa; é que se non fose por eses autos que pasan bruando, eu, aquí, nesta carballeira…, feliz! –Señor, o único que non temos aquí son carballos… E respondeu: -¡Pero están no meu cerebro, nas miñas lembranzas!

¡Canta expresividade, canta filosofía en tan poucas verbas, nas dun emigrante!

Pode parecer anecdótico pero no meu criterio este caso reflicte un amplo panorama das consecuencias socio-económicas da nosa emigración: Alí, no pórtico da súa parroquial, unha colonia de ex, de retornados; e seguro que faltaba algún, eses que non len os periódicos, nin lle atenden á radio por falta duns audiófonos. Multitude, novos e vellos; unha xente cargada de historia migratoria, raíces e polas. O fillo e maila nora trouxeran consigo ao patrucio, fai anos; o fillo, nado na emigración e retornado aos aires da prosperidade española, fartárase do seu ensilaxe e colocouse, ¡oh ironía!, nunha axencia de transportes. Dous netos do finado, estudantes perpetuos…, á espera de que os axunten na Xunta. Unha cuñada del, viúva dun Policía Armada, engurradiña pero sorríndolle á vida, ¡esa vida que a librara de carretar feixes! Intercalados entre aquela xente, coñecidos ou non, “colegas” en definitiva posto que nosoutros tamén emigraramos, ¡alén do Estreito!, naquel regreso funerario viñemos conversando, rumiando, no tema da emigración, tan fondo e tan amplo que nunca se esgota, de poliédrico que é!

Aqueles ex non sei se rezarían pois as igrexas son tan pequeneiras que a xente, ao non caber dentro, quédase no atrio, ¡facendo relacións públicas!, pero o que é firmar…, a feito! ¡E ningún co dedo, a Deus grazas, que ía sendo hora de que se esgotasen os analfabetos! Todos tiveran escola; ¡escola e mapas, así que estes, os desta xeración a lo menos soubemos se o país de destino estaba ao Norte ou ao Sur, ao Nacente ou a Poñente. Con estudios superiores, daquela, poucos, e quen os tiña só emigraba da aldea para a cidade; ¡non emigraba, ascendía! Os outros, a inmensa maioría, coas catro regras aritméticas, a traballar, no que houbese, no que atopásemos, no que nos proporcionase un parente, ou un veciño predecesor!

Con iso e con todo, sacaron adiante unha colección de fillos, sen taras, tan axeitadamente educados que nun noventa por cento déronlles estudios universitarios; destes, calcúlase que remataron carreira superior un vinte; e media, un sesenta, segundo estimacións. ¿Pódeselles pedir máis, a calquera deles?

Esta mostra local, para min, implica moitas cousas: que estes paisanos partiron dun distrito puxante, pouco letrado pero de bos enxertos, con boas pugas; que se tratou dunha xente de alta moralidade pois onde escasea a virtude os fillos tenden a descarrilarse. En definitiva, que esta clase de persoas, con este vigor, se tivesen oportunidades no seu propio país, sen os tropezos e mailo desgaste que leva toda adaptación a un medio diferente, xeralmente máis complexo, houbesen producido nos puntos de orixe, de ter unha base industrial local, uns niveis de prosperidade, propia e participada, que non é difícil de imaxinar.

Entón, partindo desta mostra, ¿hai meigallo na emigración? ¡Por suposto que si! Desviáronse enerxías; podreceu a xente coa humidade da melancolía, coas bágoas que choraron; dividiu as familias; anuláronse os apoios, as interaccións, xerando envexas, malditas envexas case sempre carentes de fundamento pois o que chegou, ou se estima que chegou, mundo adiante, algo máis arriba, salvo aventureiros, foino por un esforzo inxente, invisible para os do país pero desgarrado para o emigrante. Foron logros indiscutibles dunha austeridade que só coñecemos a fondo os que os seguimos, os que andamos cerca deles; e se alguén medrou por golpes de sorte, a sorte é tan tola que ninguén lle pode botar culpas, nin para acó nin para aló de Castroverde. Van ríos de tinta, negra por suposto, na literatura das migracións, particularmente das diásporas xudía e galega, pero da nosa aínda queda algo no tinteiro: Mentres viva algún desarraigado, -forzoso, se entende, que tamén houbo, hai, e haberá, emigrantes de purísima aventura-, mentres nos lembren os fillos e mailos netos, esa dor, esa mala sensación, ese baleiro do desterro non se extingue. O curioso é que, por un efecto pendular da nosa demografía, agora que en Galicia van escaseando as cartas recibidas empezarán a saír outras, para fóra, particularmente para África e para Hispanoamérica, coa invasión de inmigrados que temos á vista. Son demasiado boas as nosas terras para estar a silvas, así que, da teoría do fillo único, estamos, pasamos, á do criado moruno, o fontaneiro arxentino, a bailarina cubana, etcétera.

Dixen ao principio que a emigración imprime carácter. Sempre foi así, que non precisabamos exhibi-lo “haiga”, ¡o mellor que haiga!, para que se notase, ás leguas, nas roupas, nos xestos, nos falares, na desenvoltura…, pois paríramos, de nós mesmos, outra personalidade, non sei se máis aberta ou máis cutre, pero distinta, acelerada, como de auto sen freos. Este complexo de emigrante, e/ou de beneficiados da emigración, levounos a deformacións incribles, aberrantes, como aquela que se conta do que lle pasou no Carballiño ao senador socialista por Ourense, Celso Montero, que se lle foi a xente cando empezou a falar das desgrazas que lle sobreviñeron a Galicia co éxodo migratorio.

É certo que a emigración tivo aspectos beneficiosos, ¡e non ía ter, con 1.400.837 almas mandando diñeiro entre os anos 1900 e 1970! Tamén motivou, contribuíu, a unha apertura de España, de España como Estado, cara ao mundo exterior. ¿Quen entrou primeiro no Mercado Común, España ou os nosos “especialistas”, maiormente aqueles do washing up? Entre 1958 e 1973, cando Galicia perdeu medio millón de adultos, ¡previamente paridos, criados e ilustrados!, feita como se dixésemos a obra morta do barco, de seren outras as decisións do poder político-económico sobre a localización e mailo fomento de novas industrias dentro do Estado, orientada debidamente a produción e maila transformación dos recursos agrarios, Galicia houbese prosperado de seu, sen ter que apelar aos prexuízos e aos sufrimentos desta exportación humana. ¡Humana, non; inhumana!

Coñecín persoalmente, a primeiros dos setenta, nunha viaxe de estudios profesionais que fixen a distintos puntos de Suíza e de Alemaña, algunhas consecuencias daquela invasión dos “Bárbaros do Sur”, que así nos chamaban, na lingua deses países, e iso que só estiven, daquela, nas grandes cidades. Máis ou menos: Aglutinados cada dúas ou tres familias, que así estaban uns que visitei, oriúndos precisamente de Castroverde, nunhas casiñas que xa non as querían os do país. Traballos en xeral pouco cualificados, e ata molestos e insalubres. Asadores de polos, que se tiraban dúas quendas ao día diante dunhas grellas abrasadoras. Unha rapaza limpando un hostal, ela soa, que logo lle era mellor pasa-lo día espallando nunha eira. Pola contra, e grazas a estas transferencias, a estas achegas laborais, foilles posible aos nativos deses países un notable descenso na idade do seu retiro, que o gozaban maiormente co noso sol, no Levante español. Nós, pola contra, negros, facéndolles o traballo; e eles, mentres, tostándose ao sol. ¡Vaia paradoxo!

A nosa xente foi utilizada como chibo expiatorio, como ladróns do traballo, xerando, incluso, pero involuntariamente, un certo racismo: atrancos para a integración social e para a educación de certo nivel dos seus fillos, etcétera. En Suíza, dúas familias, tamén de Castroverde, encargáronme que lles mandase libros escolares para realizar cos seus unha especie de “escola na casa”. Aquí poño un etcétera, porque non sigo con estas lembranzas..., para non saca-lo meu paniño das mans!

Porén, e por doloroso que sexa lembralo, hai que resumir, teño que resumir, este panorama de onte mesmo, que case é un presente, e xa non volva, pois, polas trazas…! De Galicia marcharon: Traballadores non especialistas, pero tamén intelectuais e técnicos que non atopaban na terra nai unhas condicións mínimas para un traballo profesional digno. A enerxía eléctrica, aquí producida, maiormente a base de alagar os mellores prados, ou os mellores viñedos, que foi render grandes beneficios ás industrias doutras rexións. O capital e mailos aforros, tanto os propios do país coma os recibidos da emigración, ¡outros emigrantes, os cartos!, pois aquí non houbo un despegue empresarial que os absorbese, que os redituase. Todo isto pagábase por Europa arriba, como deixo enunciado: co amoreamento da nosa xente; accidentes de traballo a esgalla, tanto pola índole das actividades –construción, minas, portos, fundición, etcétera- para as que non estaban capacitados os nosos labreguiños, como por inadaptación climática, postos duros e arriscados, que era onde se lles pagaba algo mellor. En xeral, problemas inenarrables polas inmersións da parella en puntos de traballo e/ou de residencia lonxana, e moitas veces sen contrato, ou sen entende-los documentos, sometidos ás arbitrariedades do patrón. Inseguridade no traballo pola falta de documentos de residencia, cousa frecuente que lles impedía acollerse aos beneficios da Seguridade Social. Horarios semanais superiores ás 48 horas. Trato, en xeral, ruín, particularmente nalgunhas zonas xenófobas.

Beiras chamoulle a Galicia “pobo bíblico”, argumentando que sobre nós caeron tódalas pragas e tódalas maldicións do Antigo Testamento; engadiu que desde un punto de vista ético, a emigración galega significa a negación constante do dereito máis elemental da persoa: o dereito á propia vida no propio país. ¡E para iso, ou por iso, dixo del o inefable Fraga “que estaba tolo”!

Desde tódolos puntos de vista, a emigración galega supuxo a renuncia á volta. ¿Que moitos retornaron, particularmente os que subiron polo mapa de Europa arriba? Si, relativamente: volveron máis ben os morgados, antes de que se lles enferruxase o tractor; e algún que outro especialista. Volveron de vellos derreados, unha boa parte deles, xa sen forzas para gozar dos seus aforriños, pero de moitos, ¡incontables!, perdeuse a conta; nalgún caso, satisfactoriamente para os morgados, ¡para que non lles reclamasen o herdo!

Causas da superpoboación galega, e por ende da súa emigración: a pouco que afondemos, resulta un rosario de misterios dolorosos. Para empezar, cando se fale de superpoboación referíndonos a Galicia en modo algún quere dicirse falta de espazo vital pois temos unha superficie comparable á de Suíza, que é, desde séculos, un Estado de campaíñas, no que non emigran senón ao contrario. A superpoboación sempre o é en función dos bens de uso e de consumo dispoñibles nun espazo concreto. Misterios do caso ao longo da Historia, e todos eles de efectos acumulativos pois sempre, e de sempre, foi que o pobre se cargase de fillos, por razóns tan evidentes que sobra recapitulalas; así foi ata que recentemente alguén lle dixo á muller, ou viceversa: ¿Facer partillas? ¡Iso, nesta familia, acabouse, pois agora os emigrantes espelíronse e xa non remesan á casa patrucial, que deron en comprar para eles, co diñeiro que súan eles, así que imos ter un só fillo, e con iso podemos arrimarlle os tres terzos! O que non matinaron algúns paisanos foi que dese xeito a taxa da natalidade, por debaixo do dous, avellentou o país, e xa estamos vendo as consecuencias.

Historicamente:

-O espolio de Roma, que só nos deixaron do noso ouro eses torques, esas fibelas, esas catro xoias desenterradas, conservadas para os museos grazas a que os seus donos as enterraran, co medo, daquela das requisas imperiais. A incorporación ás lexións, (cóntase que os gallaécicos pedíanlle recomendación á emperatriz Teodora para alistarse en postos estatais), que debeu ser masiva suposto que, nunha terra saturada de castros, tempo adiante quedou espazo para asignarlles un terzo aos suevos, e sobrou terra!

-Os nosos pastos multiplicaron a cabana sueva, e por ende a nutrición dos galegos, producíndose un inzo xeneralizado, que tivo unha contención expansiva en cuestión de terras ao ser vencido Reckiario polos seus veciños, polos godos; aí estancouse o noso confinamento peninsular, que ata foi malo para os propios godos pois, ao estar espallados, a eles vencéronos facilmente Tarik e Mussa, con catro harkas de bérberes. Por se eramos poucos, pariu a avoa, nin se sabe cantos miles de bretóns, que o ter unha especie de capitalidade aí na Pastoriza é de presumir que algún deles chegou a Castroverde, polo menos ás parroquias nórdicas cal indica a toponimia de moitos lugares.

-Os mouros asomaron por Pedrafita, máis ou menos polo 714, pero como xa éramos moitos no país gallaécico, á parte e ademais das xeadas, de aquí recuaron a uña de cabalo. Fose ou non fose aquel dom Pelaio un nobre galego, -conde de Flammoso, se ten dito-, o caso foi que a monarquía ástur ceou aos musulmáns grazas ás bisarmas coas que os galegos, agachados en asturcóns de pouca alzada, lles pincharon os seus, os seus cabalos árabes, desde abaixo, facéndoos encabritar e retroceder. Aos poucos veu a revolta dos nobres contra Silo, fartos do centralismo ovetense, pois a falta do de Toledo remanecera nas Cangas de Onís, pero perdémo-la loita, primeiro no Cádavo, no seu Campo da Matanza, e seguidamente, xa en retirada, en Cepomundín, na Fonte de Matahomes e no seu Rego dos Ósos. Con aquela derrota, os galaicos occidentais non tivemos máis remedio que pagar censos, e por ende, seguir inzando para face-las decrúas, para que houbese brazos produtivos no país. Primeiro fomos frumentarios de Roma, e coa Idade Media, da coroa ástur-leonesa.

-Separouse Portugal, ¡partillas de irmáns!, e con iso a nosa oportunidade de participar no poboamento atlántico, no reparto das terras do Poñente. Certo que tódolos Reis de León e de Castela nos utilizaron, sucesivamente, para repoboar puntos abandonados do interior, desde Estremadura ás Alpujarras, pero iso foi en malas condicións, de caseiros daqueles…, Grandes!

-Veu Isabeliña, e á parte de que nos colleu zuna por aquilo de que preferíamos a filla do Rei, con ou sen ADN, antes que á súa irmá, pechounos a expansión, o reparto de América, canalizando por Sevilla o comercio das Indias. Con Isabel, ¡tan católica que foi, falsificadora de bulas do Papa, e máis se fixese falta!, despois dela tamén, estivemos sen representación directa nas Cortes castelás, encomendándonos, subordinándonos, a Zamora, cousa, causa, que motivou que os nosos Grandes apostasen a ganador, e se fosen de calzas carmesís a Palacio, descoidando a administración directa deste país pero facéndose carrexar rendas pingües, fose para Valladolid, Toledo, Madrid, Segovia, etcétera.

Aquí meteron caseiros, uns mordomos que esquilmaban canto podían pero sen mellora-las propiedades, pazos á parte, así que este casarío chamado Galicia amodorrouse, e non deu saído da Idade Media, que aquí durou o dobre. Por se os nobres carrexaban pouco, a Igrexa pasou a ser controlada por abades e por bispos casteláns, así que os carretos ían a pares, polo mesmo camiño, por dous, por Pedrafita e pola Canda. ¡E os galegos, daquela, veña inzar…, para ter forza de traballo, pois cantos máis eran máis traballaban, e máis ledo tiñan ao seu señor, ao de minúsculas!

-Chegamos aos séculos XIX e XX nos que se acentuou -coas estradas trilladas de tanto carreto- a recadación dos Consumos, ¡que os pagaban aqueles que menos consumían!, e mailos quintos, os quintos de bens e servizos, ademais das quintas, que isto era o peor! En definitiva, que na Contemporánea pasou o seguinte:

Fomos, emigramos, para América, desde que lles fallaron os indios e mailos escravos aos comendeiros, de orixe, de procedencia inicial, castelá, ou andaluz - estremeira. Daquela, nesta segunda ocasión, completamente secundaria, deixáronnos ir, ou máis exactamente, leváronos, ¡que para iso podían entrar os barcos de ida en Vigo e na Coruña!, para substituí-los escravos, oficialmente extinguidos. (Lembremos, de paso, que a Raíña María Cristina tivo accións en empresas escravistas americanas, ata o último momento). Con aqueles pesiños, arrincados coa suor e coas bágoas de tantos emigrantes, da nosa bisbarra moitos, os avós fóronse redimindo doutra escravitude, da dos foros, que por Castroverde aínda quedaba algún daquela da miña crianza.

¿Como se chegou á saturación poboacional con respecto aos recursos dispoñibles? No século XVIII incorporouse moita terra ao cultivo, máis ben a golpe de aixada pois os arados de ferro, os de “vertedera”, asimétricos lles chamaban os labregos máis finolis, polo menos nesta bisbarra de Castroverde, xeneralizáronse, coma quen di, onte, xa no século XX, e bastante paulatinamente por certo. No mesmo XVIII tivo moita importancia a difusión do millo e da pataca, produtos ultramarinos, americanos, que enriqueceron as tullas, e por conseguinte, a dieta. E logo que os téxtiles rurais, ¡feiras do liño en Vilabade!, evolucionados cos batáns, e a mellora da construción, ¡canteiros de Pontevedra, maiormente!, axudaron a mellora-la vida. Cunhas cousas e con outras, para non entrar en detalles, a mortaldade, en particular a pestilente, foi avagando, así que se mediou o XVIII cun crecemento demográfico sostido. A mediados do XIX tivemos unha certa retardación, pero aínda así o censo de Castroverde chegou ao seu record no XX, ano 1940, no que pasamos dos nove mil habitantes; a partires diso, entre a emigración e maila teoría do fillo único, en setenta anos baixamos aos 3.000, por tanto con perda de dous terzos daquel máximo!

Precisamente no intre en que Galicia acadaba a súa esperada Autonomía, ¡mía, nosa!, a primeira delas, co Estatuto plebiscitado e un certo nivel de cultura no pobo, -debido en gran parte ás achegas de todo tipo dos nosos emigrantes-, o que facía esperar un rexurdimento económico subseguinte, ¡hala, viñeron aqueles centurións, que para máis ignominia, e non por pura casualidade senón, acaso, porque non tiveran mellores oportunidades para remonta-lo seu status de partida, eran galegos, uns de nacemento e outros de raíces familiares, case todos, (Aranda, Franco, Millán Astray, Sanjurjo, Queipo de Llano, Teijeiro, Tella…), e van e tocan “generala”! Colleron á vella Galicia, á verde Galicia, en plena recolección de tantos esforzos, a mediados de xullo, coa meda aberta, mallando coas primeiras máquinas… Aos mozos fixéronlles cambiar o rodo do gran por unha fusila vella; e as mozas, algunha delas preñada, quedáronse na propia eira do trigo…, ¡chorando os desdéns do seu ingrato galán, que neste caso era, foi, o deus Marte!

Castroverde tivo o gran inimigo nos seus mellores amigos, nas súas circunstancias óptimas: Cunhas terras de aluvión feracísimas, un feixe de ríos brindados polo seu asentamento no somonte das serras que flanquean esta bisbarra (Pradairo, Monciro, Puñago…), cuns excedentes agrícolas que foran considerables nas décadas precedentes, un nivel cultural por riba da media do rural galego de entón, comunicacións aceptables, etcétera, etcétera. Lembremos, p. e., que Castroverde foi un enclave avanzado da Telefónica. Para desvalixarnos de todo isto, os camións das cotas e das requisas tiñan matrícula “E.T.”, Ejército de Tierra; para vendernos o trigo de estraperlo, na posguerra, os camións sobreviventes levaban o mesmo “E.T.”, pero agora co significado de, “Empresa Tella”.

Abarcando todo Galicia, os datos máis notables son os seguintes: No ano 1797 o Censo de Godoy andaba por 1.345.000 habitantes, e foi subindo considerablemente para dar 1.950.000 almas no 1900, coa particularidade de que ao comezar o século XX un 87 por cen da xente vivía no campo, ou directamente do campo. No 1910 subíramos a 2.063.000, seguindo in crescendo ata o ano 1950, que foi o máximo desta curva, con 2.604.000 habitantes.

Esta eclosión poboacional, secular, tradicional, en orde á capacidade produtiva, de artesanado ao cento por cen, naqueles tempos precisaba un aliviadoiro, e iso tivémolo a partires do ano 1853 no que se oficializou, e incluso se fomentou, a emigración, co cal a riada galega, que se produciu de inmediato, invadiu Bos Aires, Montevideo, a Habana e Porto Rico; maiormente estes puntos. Concretándonos á provincia de Lugo, saldos migratorios intercensuais:  De 1901 a 1910, saíron 31.000 persoas; do 11 ao 20, 34.000 emigrantes; do 21 ao 30, 36.000 emigrantes. Do 1931 ao 1940 cambiou o signo, superando os retornos ás idas en 12.000 persoas; e iso que Arxentina resistiu bastante ben a crise do 29. Entre o 41 e mailo 50 fóronse unhas 36.000 persoas. Entre o 51 e mailo 60, entreabertas as portas da Europa occidental, as saídas totalizaron unhas 60.000 persoas, pero o boom migratorio tivémolo, ¿gozámolo ou padecémolo?, na década 1961/70 na que saíron uns 80.000 emigrantes. ¡Emigrantes, que non turistas!

Calcúlase que arredor dun 70 por cen dos emigrantes que se foron para América nos últimos cen anos, aló se quedaron, pero algúns con ida e volta. O relevo da Arxentina como meta preferida fíxoo Venezuela, por culpa, ou por beneficio, do seu enriquecemento petrolífero.

Outros datos significativos: Entre 1964 e 1973 desde a provincia de Lugo saíron para outros puntos de Galicia, principalmente para Coruña, unhas 12.300 persoas; para outros puntos de España, maiormente para Cataluña, 24.400 habitantes. No mesmo período: Da provincia, para Suíza, uns 9.500; para Alemaña, uns 2.600; para outros países de Europa, 3.300. En cambio baixaron notablemente as saídas para países transoceánicos, calculándose estas en 5.200 persoas.

É curioso un informe do Ministro Campomanes, redactado en Madrid no ano 1764, que estuda a emigración galega cara a Portugal, “y las formas de combatirla”, no que, despois de dar unhas receitas, e de insistir nelas, entre outras suxestións propón que se nos dese un consulado de comercio, a situar na Coruña, “concediendo a Galicia, como lo tiene pedido, el libre comercio a Indias…” ¡Aínda estabamos así! Conclúe con este resumo, que evidencia o que profundou no tema: “Galicia está muy poblada y tiene a la verdad sobra de habitantes porque carece de artes (productivas), de comercio y de navegación en que ejercitarse”. ¿Está claro? ¡Nin nos daban, nin o esixíamos, nin…, nin facíamos por telo de propia iniciativa!

Xeralmente emigraban os minorazos, e dentro deste grupo, os máis fortes, de corpo e/ou de espírito, co cal a perda subseguinte, creadora, potencial, neste país foi grandísima, inconmensurable, do máis lamentable.

Non se coñece o número, nin hai unha estimación, que eu saiba, do número de fuxidos das quintas, que tamén foi outro móbil, seguro que importante, da nosa emigración. Antes da guerra ¿civil? os desertores, os evadidos ou non incorporados, do Norte (Lugo e Coruña) acollíanse a unhas lanchas que os levaban a embarcar augas a fóra, pola zona da Marola, onde os esperaban os barcos norteños, que de aí vén o dito de que, “O que pasa a Marola, pasa a mar toda”, querendo significar que, embarcados na Marola, xa se podían dar por incorporados a América. Da emigración anterior ao 36 eludiron as estatísticas, ademais dos quintos, aqueles que lles temían aos controis sanitarios, que tamén se embarcaban alén da Marola; con isto, ademais deses controis, aforrábanse os 320 reás que tiña que depositar cada emigrante declarado. O de fuxir das quintas, aínda que por outros procedementos, volveuse a dar despois da guerra, especialmente nas saídas para Brasil entre os anos 48 / 60.

Con todo, á parte destes continxentes tan importantes, moitos deles incontrolados, calcúlase que Galicia perdeu no século XIX, oficialmente, un millón de mozos. No XX máis aínda xa que as mulleres e mailos nenos non deron en saír, masivamente se entende, ata comezos do mesmo. Pouco corazón e pouco cacume se precisa para valora-la situación: drama humano e minoración de recursos e de esforzos pois malográbanse, con estas saídas, todo o gasto e todo o esforzo das crianzas, ¡das crianzas logradas, que esa é outra dada a gran mortaldade infantil de entón! Cando empezaba a render plenamente, aquela mocidade íase dá-la súa forza de traballo, medio regalada, enriquecendo aos países de destino.

O gran fracaso de Galicia, e neste saco estivemos os de Castroverde, ¡maña fora, librarnos do meigallo!, tamén foi o fracaso daqueles que nos dirixiron, século a século; dos que controlaron e consumiron as nosas plusvalías, coa súa incapacidade, e mala vontade, en moitos casos, para non dá-lo paso á industrialización in situ dos nosos recursos, propios e/ou recibidos, daquelas transferencias, daquelas letras bancarias, contando, ademais, cunha man de obra sufrida e progresivamente mellor preparada, que houbese botado os fígados no traballo, no esforzo, con tal de non verse obrigada a pasar, ou a repasar, o charco. ¿Que eran, que foron os caciques, senón uns lambecús dun centralismo absorbente, ausentes para todo o que non fosen as súas comenencias? De feito, en parte considerable, aínda seguimos con esa negra sombra ríndose de nós aos pés do propios cabezais.

Seguidamente vou recapitular o que lles dixen aos rapaces do meu Castroverde, fai disto uns vinte anos, nunhas charlas que me encargara o entón Director do Grupo Escolar señor Carreira, coa intención de axudarlles un pouco a abri-los ollos; non sei se eles o esquecerían, pero eu conservo aqueles apuntes, que en gran parte seguen de actualidade; aquelas informacións, quero dicir. Díxenlles daquela:

“… Cunha parte considerable do excedente da nosa produción de enerxía eléctrica beneficiamos a alúmina en San Ciprián…, para que despois se leven os tochos limpos, do aluminio, a beneficiar, a manufacturar, fóra deste país.

Temos unha refinería na Coruña e carecemos dunha industria química que complete e desenrole a gama dos derivados do petróleo, que son, ou podían ser, un cento deles.

Afundiron eses estaleiros do Ferrol sen unha reconversión que levase esa man de obra altamente capacitada e que custou tanto, tantos anos e diñeiro, preparala, a producir outros produtos, tamén exportables por suposto.

Exportamos granito para que o pulan en Carrara (Italia) e o comercialicen como propio. Pizarra para que a pulan en Francia, en Inglaterra, etcétera, e aquí aínda cubrimos algunhas construcións con plaquiñas de uralita, ¡sabendo que é un tóxico!

Co noso leite tivemos unha adecuación tardía, pois non fomos capaces de acadar unha industrialización óptima, con capitais propios, que debía estar exportando á chegada do Mercado Común, e por conseguinte frearíamos as presións das internacionais deste sector tan importante para Castroverde. Coa carne, ídem de lenzo, pois nin Frigsa, nin Mafriesa, nin Abella, nin outros, acadaron no seu momento propicio o imperio exportador e transformador que se esperaba delas.

As nogueiras desta bisbarra, tan abundantes e exuberantes, frutíferas, maiormente nas terras calcarias deste municipio, e por certo pouco recuperadas nos últimos plantíos, acabaron nas culatas daquelas armas que fabricaba Santabárbara, na Coruña. ¡Nin noces, nin mobles de talla, exportables!

En mel, eu cómproo no Norte de Portugal, na zona de Soajo, ¡outro Santadrao, pero aquel ben explotado!, boísimo e perfectamente presentado, con rexistros de Sanidade e todo iso…, ¡desde que tivemos certa experiencia, nun lugarciño deste municipio, que nos venderon, e para iso como de compromiso, un litriño, ¡que máis non tiñan!, caro e mal coado, tan líquido que logo parecía que lle mesturasen melaza.

Despois desta mostraxe, rapaces, non sigo, pois con isto tedes abondo para xulgar o mal uso, ou o non uso, que fixemos dos cartos procedentes da emigración… Só vos direi que confío nas novas xeracións, en vosoutros, en que fagades un mellor uso dos nosos recursos, tanto materiais como humanos, neste inminente XXI, comezando por especializarvos en cooperativismo, que é a mellor empresa que poden acometer os pobres, mellor dito, os ricos-pobres!”

Volvendo a vista atrás: Cadalso, no século XVIII, ¡onde vai!, nas súas “Cartas Marruecas”, dixo, coma quen nos colga un sambenito: “Los gallegos van por la Península a emprender los trabajos más duros, para llevar a sus casas algún dinero a costa de tan penosa industria”. ¡Pasan os anos, pero non escarmentamos!

O rural de Galicia non se pode medir, por exemplo, coa vara castelá: Aquí cada parroquia é, foi, un mundo, unha esfera, de problemática singular; tanto así que nin os Concellos conseguiron, nos seus cento e pico anos de existencia, dar carácter unitario ás terras e ás xentes que os integran; houbo que esperar ás Unidades Escolares, que esas si que están facendo moito e bo neste senso, pero son institucións de onte mesmo, xurdidas cando o despoboamento xa era pouco menos que inevitable.

Cordeiro, ou Cordero, que é como el escribía, aquel ilustre, ¡e tamén esquecido!, castroverdense, cando defendeu o voto das mulleres nas Constituíntes do ano 1931, bo coñecedor, directo coñecedor, das cargas laborais e das responsabilidades que a emigración trasladaba ás mans femininas, deixou plasmado no Diario de Sesións un discorrer, un coñecer, un recoñecer, unha constatación, que merece estar en letras de ouro; ¡xa que non llas puxeron nas Cortes, aquí menos! Díxolles Manuel Cordero a aqueles recalcitrantes que pretendían escamotea-lo voto feminino baixo pretexto, ¡baixo temor!, de que os curas torcesen ás mulleres no confesionario: “Hay una tierra, ¡que bella es!, Galicia, en donde la mujer rinde a la familia y a la sociedad más esfuerzo que el hombre. Este, sugestionado por la leyenda del bienestar de América, unas veces, e impulsado por la necesidad, siempre, vino emigrando, dejando a la mujer al frente de la hacienda y de la familia. Y cumplía su cometido con tal heroísmo, que bien merece nuestra admiración...” Con isto, coas verbas daquel emigrante, ¡que tamén o foi, de Castroverde para Madrid!, coido que está insuperablemente especificado o papel das nosas mulleres, tanto na emigración como nas consecuencias da mesma.

Cartos da emigración. Non hai cifras fiables, e iso por varios motivos xa que moitos trocos declaráronselle ao IEME co código estatístico de “Turismo”; remesas que viñeron como pesetas convertibles desde orixe; xente que situou capitais no estranxeiro trocando aló con certos intermediarios a cambio de cheques en pesetas ordinarias; pisos transferidos, etcétera, así que as que vou mencionar hai que tomalas como mínimas, e nin sequera son aproximadas. En 25 anos, do 60 ao 84, os nosos emigrantes remesaron, en cifras traducidas a millóns de dólares: 2,8 ¡dos de daquela!, de Venezuela; de Arxentina algo menos; 27, de Alemaña; 77, de Francia; 73, de Suíza; etcétera.

Compulsando diversos datos, que difiren bastante segundo a fonte utilizada, tentei aproximar estas  cifras, nunha ponderación que estimo prudente, e redondeando por abaixo a miles, resultoume que acabamos o decenio dos oitenta con: 400.000 galegos por Europa arriba; 600.000 en América; 8.000 en África; 3.000 no Oriente Medio; e uns 11.000 entre Oceanía e Australia. Ao noso lado, o éxodo xudeu foi insignificante.

En canto á emigración americana dos italianos, gregos, ou mesmo portugueses, sempre, ou case sempre, contaron cun goberno que non os esquecía, e que mesmo lles pagaba pensións; por veces, incluso, a repatriación, freando de consuno as saídas masivas. En Galicia, ata datas recentes…, boca aberta, esperando pola pitanza, coma os pitiños no niño!

Vergoñento, pero certo, tamén foi o caso non infrecuente de burgueses galegos que se enriqueceron, aquí, pero tamén aló, pois iso de que o galego sempre foi unido fóra de Galicia é relativo; zugáronlles aos seus concidadáns ata a última peseta aforrada, sacándoos pouco menos que a lazo das súas aldeíñas, dándolles o calote na pasaxe, e arroxándoos á intemperie no mesmo porto de Bos Aires, que iso ten ocorrido.

Emigrar, en frase atinada de Carlos Xohán Díaz, “era unha necesidade para sobrevivir, ben por falta de traballo, ben por falta de perspectivas”.

Os que se internaron en Europa, a diferenza das outras fases migratorias, saíron, sempre, coa idea clara dun  prazo fixo de retorno; fixo, ou polo menos previsto. Destes, en xeral, aforraron; con moitos sacrificios e penalidades pero, aforraron! Os seus retornos producíronse principalmente despois do ano 1975. En Xenebra, por exemplo,

aquí ao redor do lago Lemán, maiormente nos fins de semana, chegaba con pararse no medio dunha rúa, maiormente na estación de Cornavin,

para verse rodeado de tantos galegos coma se estivésemos na feira de Castroverde, precisamente de onde procedían dez ou doce daqueles emigrantes. Na mesma estación amañábanlles os papeis, pasaban o recoñecemento médico, e poñíanse nas mans de vellos amigos e/ou parentes, que saían a recibilos co choio, coa oferta de traballo pescudada e obtida, mellor ou peor pero compensatoria.

En canto á emigración interior, Madrid, Euskadi, Asturias e Cataluña, incrementaron moito a entrada de traballadores galegos dos anos 60 / 62 en diante. En “traslados”, por aqueles mesmos anos, algúns retornados de América, en particular de Brasil, reasentáronse directamente en Suíza e en Alemaña, atraídos polas novas que recibían dos seus paisanos.

A audacia daquela xente, daquela xeración, foi incrible xa que se meteron, obrigados polas circunstancias, en ocupacións para as que non tiñan a menor preparación, que así correron riscos e soportaron complicacións, reprensións e molestas inenarrables. Co idioma tronzaron de oído, no seu desespero por entender e ser entendidos. Como moitos traballaban a dúas quendas, ou por horas, un peón algo sufrido viña a levantar uns emolumentos cinco ou seis veces superiores aos que rexían aquí en España.

O retorno, a colleita daqueles esforzos, sen dirección e sen canalización axeitada, sen formación e sen asesores documentados, foi catastrófico, marxinal e recesivo; poucos foron capaces de organizar e/ou participar en empresas produtivas, de futuro, quedándolles os cartos submisos, no mellor dos casos na compravenda de pisos e de solares, bares e pequenas tendas. Aínda hoxe é frecuente ver rótulos evocadores que denotan estes retornos, nun agradecemento localista que os honra.

Case todos fixeron desde a Europa continental unhas vacacións anuais, ou polo menos bienais, e desde aproximadamente os 80 incluso os houbo que viñan no verán, e volvían no Nadal, xeralmente nun “haiga”…, de segunda man!

¿Cabe unha conclusión para esta odisea? ¡Si, rotunda: esforzos e cartos evaporados con respecto ás bisbarras de orixe, pois foron parar, en particular os da emigración europea…, a onde non debían, por culpa, maiormente, duns cantos dirixentes incompetentes e/ou inmorais! ¡De pena, e menos mal que hai purgatorio para os maléficos pois atoparse con eles no Ceo, de segundas, daría grima!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

ALTA TRAIZÓN

No cemiterio Colón, de La Habana

¡Traizón, si, alta traizón a que lles fixemos aos nosos, sufridos, doridos, emigrantes, fosen de América, ou máis tarde da mesma Europa! ¿De que serviu aquel esforzo, aquelas privacións, aquelas remesas en divisas, do que tiñan, pero tamén do que non tiñan, tan cruamente gañado, para que librásemos as vacas de cabana, os foros, os xuros dunha secular avaricia, os colexios doados, e tantas, e tantas atencións que deles, dos nosos emigrantes, recibiron seus irmáns, os morgados, e con eles, os fillos, e cos fillos, os netos? ¡Deben estar ollándonos con desprezo e con aborrecemento desde as súas alturas!

España, e particularmente Galicia, levantou cabeza no primeiro terzo do XX grazas á emigración; despois veu o eclipse da incivil, e con iso volvemos ao arado de pau; reaberta a emigración, as dúas, a de Occidente e tamén a do Norte, outra vez a exportar…, homes, mulleres, nenos! Volveron as remesas, tráxicas remesas, mans dadivosas e corazóns sangrantes da morriña, mais, para que? ¡Fagamos memoria, que doado é: para estuda-los fillos, os fillos e mailas fillas, para redimilos, para que chegasen a vivir de man branca, e con eles os netos; para merca-lo pisiño fuxindo da cachopa natal, pero…, fóisenos a man, e do singular pasamos ao plural, á especulación!

¿Formar cooperativas, fosen de produción ou de consumo? ¡Que va; fiarnos do veciño…? ¡Non, nunca; non nos fiamos do veciño pero si o fixemos dos financeiros, deses especialistas en traslada-los nosos aforros para beneficio deles e das cidades con ímpeto industrial! ¿Mellorar a produtividade dos nosos predios, estudando carreiras técnicas e poñendo en práctica os coñecementos adquiridos? ¡Que va; iso era de paletos, e nós valemos para opositar, para chegar a dirixentes! Certo é que algúns chegaron a iso, a esa meta, con moitos estudos e pouca reflexión, con algo de memoria e moito padriño; con pouco agradecemento aos resortes que os, que nós, elevaron, así que, con man branca, iso si, pero leváronos, uns levados e outros subidos, aos nubeiros da prodigalidade, do dispendio, do luxo…, das hipotecas impagables! Mais, como no pecado sempre vai a penitencia, agora resulta que os hipotecantes tamén resultaron hipotecados, rodeados dunha globalización financeira que nin deles se fían, con débedas semellantes a aquelas dos nosos avós, usura absoluta; pura, non, impura!

Aqueles avós, para elevarnos, traballaron no máis baixo, criados, criadas, lousadores, enterradores…, pero, nós? ¡Nós dotámonos de criados, criadas, servidores estranxeiros, así que agora as divisas vanse na dirección contraria: en vez de entrar, saen!

¡Somos inocentes; foron eles, foron os políticos, que nos levaron por mal camiño! ¿Ai, si; e logo de que vos serviron os estudos, esa medio democracia que tedes, que temos, se tanto vos deixades, nos deixamos, engaiolar? Non se trata de predicar anarquía, ¡Deus me libre de tal!, senón de arrima-lo lombo para mellor producir, para mellor administrar, e de paso, para esixir que nos administren mellor; que nos administren nin máis nin menos que como o fan para si mesmos, pois demostrado está que o saben facer!

¡Dixen; pero non vai servir de nada, pois o home é o único animal que tropeza dúas veces na mesma pedra!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

A parábola do pito

Esta parábola do pito non está tirada da Biblia, pero si do meu entendemento, e por tanto non é dogma de fe, aínda que si o sexa da miña, da miña propia fe. ¿Onde deixou Deus a súa marca de fábrica? ¡Onde ía ser, na súa obra, na que nos é visible, na propia natureza, este produto que nos é coñecido, aínda que só sexa superficialmente!

O pitiño comeza a voar desde que sae do ovo, da cerrazón do ovo, das limitacións do ovo; pois algo así lle pasa á alma, que non acada a súa plenitude ata que se libra do corpo, deste corpo que tanto nos protexe como nos molesta, ou apresa.

Hai pito, xerme de vida, desde o intre da concepción, unha concepción arroupada nun corpo que nos facilita as medras, o desenrolo, pero tamén as constricións, as tentacións, as tendencias cárnicas, materialistas: o amor a nós mesmos por riba de tódalas cousas. ¡E menos mal que Deus se compadeceu das nosas almas mandándonos un Redentor tan pronto se consolidou un chisco aquela cultura hebraica, que foi capaz de entendelo, aínda que fose á luz do candil das metáforas, das parábolas!

Na miña experiencia, terráquea e por ende, limitada, adoitan irse primeiro os mellores, aínda que non sempre, pois non é regra fixa. ¿Por que?, me teño preguntado. ¡Pois igual é por bondade divina, por ascenso divino, deixando madurar algo máis, misericordiosamente, aos peores, eu entre eles, que xa pasei dos oitenta.

Cando sae o pito o primeiro que desexa é beber; ¡e a alma, tamén, só que en vez de auga, luz divina! ¿E logo, non hai exame, iso de entrar no Ceo é unha oposición sen oposición? Á diferenza de como facemos as cousas aquí abaixo, na terra, o exame das almas fano elas mesmas, mirándose no espello dos propios feitos. O azougue destes feitos é un combinado de boas e de malas obras, de ganas de aprobar e de tentacións de caer no abismo dos suspensos. ¡Non fai falta que nos xulgue Deus pois coa luz recibida no intre do desprendemento desta cruz dos propios actos, dos actos libérrimos, xa vemos, xa nos formulamos a propia sentencia! Tanta liberdade nos dá Deus que pasamos a vida escollendo, así que non se salva aquel que non quixo salvarse pois os demais téñeno doado con tal de amar a Deus sobre tódalas cousas e ao próximo coma a si mesmos. ¡Pero o malo é que non está de moda neste século individualista, carnívoro e farisaico!

¿Que fai o can sen dono? ¡Bótase ao monte, vólvese fero! Pois algo así nos está pasando a estes cristiáns do XXI, que estamos deixando de selo; a estes idólatras que démos de lado a Deus, noso Señor, noso Redentor, para adorarnos a nós mesmos, en primeira persoa. ¡Temos que volver á casa do Pai, do Pai Deus, ou acabaremos vivindo nas porcalladas da nosa propia creación: un mundo de xurro, de inmundicias, sen fe, e por ende, sen futuro!

Xosé María Gómez Vilabella

 Pasa a 
MISCELÁNEA -V-