HISTORIAS INTRA DA BISBARRA -III-

-o-

O carboeiro da Marronda

A televisión seica a inventou un Sarxento americano, de Transmisións por máis señas, para videotizar o mundo, para idiotizalo e uniformalo: ¡Dereita, ar; esquerda, ar; media volta, ar!

Vén isto a conto de que a Valeira, ¿baleira?, xa non é o que foi desde que deron en imitar esas pallasadas que ven pola tele. A Serra da Ferradura, tamén chamada do Pradairo, que mantivo estas xentes en estado de reserva espiritual, veuse abaixo con iso dos sinais televisivos. ¡Unha pena, pois a Valeira dos vales, séxase, a Baleira oficial, baleirouse, quedou oca, baleira do seu romanticismo prístino, encantado, pero tamén encantador.

A min díxome un cura, ao que lle preguntei polos foros de Fonteo, un sitio ben notable, que o atopei admirando o pouco que queda dese convento de Penamaior, -un velliño moi sabedor, non sei se por vello ou por cura, que a filosofía entendida como amor ao saber, segue sendo cousa dos cregos, -que ao Cereixal chegaron aqueles bretóns, que por alí plantaron cerdeiras, a esgalla, que é a mellor froita desta bisbarra, e por iso Penamaior tivo aquelas propiedades no Val de Fonteo, pero tamén en Valpedroso, aínda que hoxe os de Penamaior pertenzan a distinto concello, que se atravesou no medio Neira de Xusá… ¡Todo iso antes de que houbese barallas! Se é certo, que o parece, esta Valeira, ¡que nunca foi, nin estivo, baleira!, constituíu unha reserva, unha estrema, unha avanzada bretona, ou máis ben, bretonante!

Xa falamos daqueles amantes de Martín, pero que ninguén pense que foron os únicos amores sublimes desta xente de por aquí, que se por algo se caracterizaba era, ¡é!, por iso, polos seus namoros, sempre rotundos, e se cadra algo desconcertantes para mentes máis cerradas, máis regulamentadas, máis romanizadas, das bisbarras circundantes. Tamén é certo, e ateñámonos a iso, que se comparar é odioso, os veciños non serven de testemuñas para preitos históricos.

Nesta reflexión..., ¡antes dicíase, a voa pluma, pero agora haberá que traducir por, a voa teclado!, estoume lembrando de certos casos notables, que ata non saberei cal escoller para mostra do que afirmo, ¡e menos aínda por onde empezar!

Voume decidir por aquel idilio da Zuleima, sequera sexa como africanista, que por tal me teño[1], así que lle dedico este relato, se é que aínda vive, que o dubido, que os mellores adoitan irse algo antes, que esta comparación si que é certa, ¡demostrado! As últimas novas que dela tiven, e para iso indirectamente, foi que chamaba a atención en Conxo unha velliña moi guapa, case centenaria, que non lles comía carne de porco, jalufo, e que falaba un galego pragado de infinitivos. A súa teima era explicarlles aos médicos cómo se facía o carbón vexetal, queixándose do frouxa que poñían esoutro tipo de calefacción.

Zaquiel Lombardero, ou Ezequiel, que así estaba na cédula, fora servir a El Rei a un punto onde o noso Rei o único que mandaba, ou que mandaba mandar, eran cartos; ¡cartos co seu retrato! Alí, polos ribazos do Río Lucus, ou Lukus, agora “Loukos”, que no Magreb tamén hai ríos, só que, comparados co Eo, ou co Neira, son ríos de jara, ¡quere dicirse, merdentos!, o tal Zaquiel dedicárono a ferrar bestas: cabalos, burros, mulas, machos..., toda clase de animais, menos cristiáns, que nós xa podemos andar errados, que ninguén nos ferra, ¡por se couceamos!

Era tan mañoso que, cunha póla de argán, da forma dun ranqueiro, inventou unha especie de poxa para trabarlles as patas aos cuadrúpedes, que así quedaba libre daquel servizo un soldado, outro, que boa falta facían, e máis que houbese, para construír blocaos! A maiores, aquel oficio tan castrense, por economía castrense, levaba implícito fabrica-las ferraduras. O ferro estaba cerca, naquelas minas do Rif, tan rifeño e tan rufo coma a xente daquelas montañas, pero o carbón que usaban nas forxas do Exército era borralla pura, do máis barato, pois o capitán da compañía precisaba gañar uns cartiños para facerlles, de cando en vez, un regaliño ás súas hurís do Lucus, que esas chapábano todo, e máis que lles desen!

En vista do visto, Zaquiel pediulle permiso ao maestro herrador; este, seguidamente, ao sarxento; o sarxento tratou co brigada, de tu por tu; despois aquel brigada propúxollo ao alférez especialista; e este alférez, que o era por ter carreira, non tivo vergoña en ordenarlle ao seu capitán, ¡que por algo era de “cuchara”!, que mandase ao Zaquiel, cunha escolta de dez mouros, dos adictos, séxase, dos máis “notables” entre aqueles chupópteros, para que fosen buscar, polas beiras do Lukus arriba, un carboeiro que soubese converter aquelas oliveiras silvestres, aqueles argáns, en carbón vexetal, bo, idóneo para forxar as ferraduras, das que tan necesitados andaban aqueles españois, aqueles “protectores” do noso Protectorado!

O carbón de forxa facíano, seguindo a receita de Zaquiel, entre Muley Hassán, de apelativo complementario, de alcume, “Xerrari”, e maila súa filla, unha estrela moreniña, de bo nome Zuleima, que andaría nos dezaseis. Nin que dicir ten que se namorou dela o noso Zaquiel, pero como o diaño tamén ten ese oficio, oficio e beneficio, no propio Marrocos, chamado e chegado da man daqueles “protectores”, un día de siroco, no que a Zuleima ía levarlle ao seu quinto predilecto, ao ferrador, en senllos burros, dous quintais de carbón, aínda quente do forno, aparecéronselle, saídos, quere dicirse, saídos de tras dun nopal, dunha chumbeira, dous cabos, máis longos que unha aguillada; dous garañóns, puro sangue, ¡ou que por tales se tiñan!, que violaron aquela morita coa mesma frescura e coa mesma fondura que se estivesen arando en Matapedriza de Campos, pois desa parte eran os dous.

A pobre Zuleima, cando se deu erguido do chan, descargou un dos burros, e facendo de tripas corazón volveuse nel para o aduar de seu pai, que ao outro mandouno en dirección ao cuartel. Muley Hassán, que tal viu, e lle oíu, á filla, arramplou unha gumía e foise en busca daqueles cabos, aínda que sería máis directo anticipar que foi en busca da súa propia morte, pois cando o viron achegarse aqueles fautores, dun lado, e que do outro acudía o carboeiro, de malas pulgas ao ver que lle chegara co carbón tan só un dos burros, agarraron ao vello, cos catro brazos sumados, en complicidade unánime, e atárono aos lobetes da albarda, co mesmo adival de carga-los sacos, co mesmo que abandonara, momentos antes, a súa filla.

Nisto, o Zaquiel, segundo se ía achegando ao lugar do crime, ao ver a zurra que lle estaban aplicando ao mouro, que o trataban coma tolos, coma quen maza nun saco de fariña, berroulles que o deixasen en paz, pero foi contraproducente pois os cabos, ao verse cachados, descargáronlle dous tiros ao Muley, un por cada sen, eliminando así o testemuño persoal e directo dunha das vítimas, aos efectos da súa responsabilidade principal, pois, ¿que mouro, nin qué cristián, lle ía crer a unha nativa, por moito que sostivese que acababa de ser violada por dous personaxes, por dous “protectores”? ¡Ninguén!

O Ferrador, aínda máis temperado cós seus ferragachos, foise achegando sixilosamente, ao descoido, e como era tan longueirón e tan forzudo, puido cos cabos, pero, iso si, despois de prolongarlles a regaña do traseiro ás súas partes dianteiras, ¡coa propia gumía do propio Muley! O caso foi que indemne non saíu, pois mentres rachaba a un deles, o outro tirou de máuser, feríndoo de raspón, sen profundidade, pero en tres ou catro sitios.

Chegado o momento do seu descanso, un deles suponse que na paz de Alá, e os outros, como pouco, no Purgatorio, sen preocuparse demasiado do seu sangue, que xa lle saía por riba da roupa, desatou ao Muley Hassán, e deixóullelo aos outros mouros, a uns cabreiros, varios, que tamén se foran achegando, arrepiados polas sucesivas escenas, para que o enterrasen ao seu xeito, dentro das vinte e catro horas coránicas. Díxolles aos paisas:

-¡Tanto que os meus xefes barafustan de vosoutros, destes mouros do Lukus, tanto saír na Orde do Día, e tiven que ser eu, un cristián, quen vos defendese dos meus, dos cristiáns!

-¡Paisa, é que estes cabos tiñan pistolas, ademais das fusilas!

-¡Si, ho, iso é certo, que tamén tiñan a de mexar, pero só lles serviu para violar á Zuleima, pois a vexiga tívenllela que abrir eu! Mirade, para que os meus non me maten no Campamento, vou ter que dicir que fostes vosoutros os da dellada destes cabos..., e que, de acoitelados, me disparastes a min, coas propias fusilas, coas deles, en vista de que acudín na súa defensa! ¿Estamos? ¿Entendestes? Agora voulle levar estes caralláns ao noso capelán, para que os response, así que vosoutros levade ao Muley, collido dos pés e das mans, que eu preciso do seu burro...

Un daqueles nativos non tivo piedade da Zuleima, pero si que a tivo do burro:

-¿Aos dous, nunha soa viaxe…? ¡Valo rebentar...!

-¡E se cadra, non, que a xente lixeira, coma estes, pesa pouco! Vosoutros largade de aquí, cun misto no cu, e ide buscar á Zuleima para contarlle o que pasou; tédela que animar, que xa sei que, tanto se quedou preñada coma se non, de violada para vosoutros, wualo mahenduch..., pero ollo ao voso chau-chau, que desamparada non vai quedar, que vos xuro que hei casar con ela..., ¡tan pronto me licencien!

Ao ferrador de Fonteo, pola valentía de quitarlles aos mouros aqueles cadáveres, ¡de dous cabos!, aínda quentiños, e a peito descuberto, tan só a cintazos, que esa foi a versión de Zaquiel, despois de darlle doce puntos de sutura, cat gut auténtico, aplicáronlle, medio a medio do peito, ¡a Medalla Militar! E tamén o ascenderon a cabo, ¡cabo ferrador, que en África era unha categoría! Para dicir a verdade, toda a verdade, e só a verdade, cómpre engadir que escondía aquela medalla cada vez que pasaba ao aduar dos mouros para entrevistarse coa Zuleimiña, que a pobre quedara triste pero senlleira, pois aqueles cabos de Matapedriza tiveran moita potencia, demasiada, pero pouca semente; ¡pouca, ou mala!

Licenciado que foi o noso Zaquiel, pediulle permiso, directamente, a un tenente de Academia, que eran algo máis civilizados, para casar coa orfa, coa filla do Muley Hassán, que igual daba unha boa criada para súa nai, pero sen contarlle o caso da dellada susodita, e por ende, que se trataba dunha reparación cristiá, ¡que un galego, a mais de galego, tamén é cristián, así sexa no propio Larache!

Chegou coa mouriña ao Cádavo, un día de outono, á noite, vestindo unha xilaba parda, que se confundía coa noite tomando os seus ollos por estrelas, que algo así eran! Cando lle preguntou o Fogueteiro, na súa taberna, qué lle pasaba a aquela muller do mandil longo, para que andase daquela maneira, cun pano dos mocos ao colo, Zaquiel, por toda explicación, díxolle:

-Anda de loito, que é a viúva dun cabo, un compañeiro meu, que morreu aló en África, protexendo aos mouros; ¡xa sabes, niso que chamamos, de mal nome, Protectorado!

-¿Para que a trouxeches, ou sóbravos mantenza na túa casa?

-¡Cala, ho, que a traio comigo porque quere coñecer á familia do seu home, e despois, cando empece a ter frío, por onde veu, volve, como fan as andoriñas!

-Ese cabo, ese compañeiro, ¿coñézoo eu, de qué casa era? ¡É para darlles o pésame, por se son clientes meus!

-Aí duns que chaman, de mal nome, Cas Carajo, algo curtos da minga..., ¡que por iso non os queren as mulleres do seu lugar!

-Nunca oín falar deles, e mira o que eu recorro, maiormente aos xamóns...!

-¡Neste caso, nin falta que fai!

Pagou e marchouse, antes de que se lle antollase ao Fogueteiro, que tiña sona de mullereiro!

...

Xa en Fonteo, na casa paterna, aos poucos:

-Se me dades esa casiña que foi de miña avoa, aí arriba, na Carraceira, daquela ímonos para aló, ¡hoxe mesmo! E non esquezades que é a miña muller; para vosoutros, unha nora, que se chama Dolores...!

-¿Por qué Dolores, sendo mora...?

-¡Iso non se pregunta, que ese nome vaille na cara!

-¿De qué ides vivir? -Insistiron con paternalismo.

-Voume dedicar ao carbón, para que esta Dolores non bote en falta o seu pai... ¡Aí na Marronda, que hai o demo de uces, de faias e de carballos, e se ando cerca, igual non a queiman eses fogueteiros, eses que foron ás guerras de África a por pedras..., para os chisqueiros!

-Daquela precisarás unha besta, así que leva a nosa, esta da casa...

-¡Iso agradécese! Penso levar, de domingo en domingo, unha carga de carbón aos ferreiros de Meira; e outra, noutra quenda, aos de Castroverde. Para o San Froilán farei loras, e caiadas, e aguilladas..., ¡que así Dolores aproveita para mercar roupa do país, e non chama a atención coa propia, coa que trae!

O pai tiña as súas reservas, por certo que ben fundadas:

-¡Ai, fillo, ti ben falas, pero don Agapito non cha vai querer na igrexa, e con ese nome, que lle corresponde á Virxe, aínda menos!

-¡Nin falta que fai, que ela é tan boa, e sufriu tanto, que lle gaña ao noso cura en santidade! Niso vai por diante de todos nós..., ¡lo menos, cen anos!

Daquela que a Dolores tivo o primeiro dos seus malpartos, como era de prever don Agapito púxolle mala cara ao Zaquiel cando lle pediu permiso para enterrar en sagrado aquel feto malogrado. Na segunda perda, o propio Zaquiel botoulle unhas gotas de auga bendita, para cristianar o falecido; despois envolveu o anxo na mellor saba que tiñan, e plantouno debaixo dunha roseira, no seu horto. Zuleima non volveu a concibir, que se dedicaron a vivir ao estilo dos amantes de Martín, ¡collidos da man!

Nin envexosos nin envexados, máis ben desapercibidos, ela, moreniña de raza, e o Zaquiel, tisnado do seu carbón, pasaron os días, e cos días, os meses, e cos meses, os anos, ata que veu aquel trebón de 1936, dezaoito de Xullo, anticipándose ao Santiago; quere dicirse, co seu respecto perdido, traéndolle mouros para que matasen aos cristiáns, milagre, contradición clavijeña que a clerecía española nunca soubo, ¡nin soubo, nin quixo!, explicar. Daquela presentouse a parella da Garda Civil requiríndoo para que se presentase en Lugo, na Zona de Recrutamento.

-¡Xa cumprín coa Patria, que aquí teño esta medalla, así que agora tócalles aos outros; o meu é a Dolores, que xa sufriu, demasiado, pola nosa Patricia, así que ide buscar noutra parte, tal que na casa dos ricos, que nestas guerras sempre son os da comenencia!

-Iso, con ser moito, non foi abondo, pois Franco quere contar con tódolos valentes, séxase, con tódolos que pasaron por Marruecos, ¡e tente na lista dos voluntarios!

En Lugo mostráronlle unha Medalla Militar, idéntica a del, para que se lembrase da súa heroicidade, e dixéronlle que escollese:

-¡Outra condecoración no peito dun simple carboeiro, ou un fusilamento, que é igual de barato, mañá mesmo, ao amencer, aí por tras dunha parede para non alarma-la veciñanza!

Zaquiel morreu de morte matada, pero en Luarca, que é un sitio máis guapín que as tapias de Magoi! O capitán médico díxolle entón, cun sorriso de circunstancias, no propio Hospital de Campaña, nesa Vila Branca da Costa Verde:

-Rapaz, esta bala que recuperei, que hai que refundilas, pois o metal está coa República, deixouche un buraco, aquí, no pulmón esquerdo, por debaixo da tetiña, ás portas do teu corazón, que é precisamente un bo sitio para colgar estoutra medalla, ¡que cha regala o comandante do teu Tabor! ¡Viva España..., aínda que morran os quintos, que deses hai moitos, que os fabrican en Galicia a razón de dez por familia!

O carboeiro, unha persoa agradecida, deulle as grazas:

-Mi capitán, se fai o favor, dígalle ao Xefe Grande, ao do Ferrol, ao Mataquintos, da miña parte, que eu, a cambio, no suposto de que saia desta, voulle regalar dúas ferraduras, ¡de aceiro, que a min sóbrame material, que o teño acaparado! E agora, despois das coñas, veñen as veras, que me sinto agoniante. Díganlle ao páter, e tamén ao meu machacante, que veñan pronto, que quero confesar e testar!

Testou, en efecto, en favor dunha tal Zuleima ben Muley Hassán ben Bachir, El Xerrari, natural de Larache e veciña, accidental, de Fonteo. ¡Case nada! Despois, antes de expirar, díxolle ao seu Asistente, outro mouro do Lukus, que tan pronto rematase aquela guerra devolvese a súa Zuleima a Larache, para que vivise, definitivamente, na súa terra, ¡que alí eran máis de Cristo! Por suposto que coa pensión de viúva dun alférez especialista (Ferrador), ¡cousa que non é ningún erro! Deuse media volta, suspirou un case nada, e coa mesma partiu para a gran viaxe, cara ao Alén, seguramente con intención de pedirlles perdón aos cabos aqueles, aos esfolados, ¡que tan oportunos lle serían a Franco, se vivisen, alí en Lugones, daquela, para vence-los paisanos de dona Carme, súa propia muller!

Rematada a guerra, ao testamenteiro non lle foi doado atinar coa Zuleima, que a Garda Civil non daba razón dela, ata que o machacante se lembrou de que naquelas dores o ferido algo dixera da súa Dolores...

-¡Acabáramos, que por aí deberas comezar! ¡Trátase desa Dolores, unha muller que trouxo de por aló o carboeiro da Carrocería! (Así é como poñía, daquela, o letreiro da estrada do Cádavo).

A viúva, e iso que llo pediron por Alá, preferiu quedarse en Lugo, se cadra para axudar a tomalo, desde dentro, non fose a volver outro Bolaño con aqueles trucos do bolo e mailo año...

Coas brétemas lucenses, Zuleima deu en deslucir, e menos mal que lle falaron dun médico de Santiago, un sirio, de nome, Ben Lahsen. O nome gustoulle, e para aló se foi aquela nómade, quedándose de mandadeira súa, ¡para pagarlle a consulta e mailas boticas! O segundo problema veu despois, pois aquela muller, cada vez que chamaban á porta do médico daba en matinar que podía ser o seu Zaquiel, que o tiña por inmortal desde que soubera da baraka, da potra, que o asistira en tal ocasión. De seguro que non se lle quitou esa obsesión ata o día en que se atopou co seu carboeiro aló arriba, nese Ceo común, no de Mulana!

¿Dubida alguén da valentía e da xenerosidade dos homes da Baleira? ¿Que non...? Xa o sabía eu, que miúda raza, que algo de parte nela teño, ¡e a moita honra! O que si conservo, ben fonda pero real, é a esperanza de que un bo día os susoditos apaguen eses televisores, que daquela veremos, de novo, cousas e grandezas, pois, libres de contaxios, volverán a ser a admiración de todo Galicia, illas incluídas!

-o-

O mel da Braña

O mel da Braña era tan famoso que canto se producía canto encargaban aqueles madrileños, que por entón a xente da bisbarra non se ía para lonxe, salvo América, pois nin a Barcelona chegaran, ¡que nin sabían que a houbese! Como moito, os de Zaragoza viñan a por lá ao Cádavo, que era ben mellor cá súa, pero do Ebro en diante ninguén pasara, que o estrearon na guerra do 36, algúns en grolos definitivos.

A calidade dese mel soubérase en Madrid, na Praza da Cebada, por culpa dunha moza que tiña de mal nome Germana, que así a bautizaron en contra dos gustos daquel párroco que tanto interese puxera en que lle chamasen Adelaida, coma a nai do crego, morta recentemente, pero a parida faloulles deste xeito aos padriños:

-Díxome un paporroibo que tódolos nenos veñen de París, pero non é certo, pois esta criatura veu de Alemaña, directamente, que é filla dun tal Germán, que o atopei en Lugo, polas feiras do San Froilán. Propúxome casar pola nosa igrexa, que el era alemán, alemán desa Alemaña que está aló arriba, nin sei onde, xa volo dixen, onde seica protestan por todo, que por algo lles chaman protestantes…, pero aqueles días estaba en Lugo, que trouxo unha partida de angazos de ferro... ¡Eu caínlle debaixo, quero dicir, en graza, e mais non protestei!

-¿E logo, por qué non casastes; deuse ao piro ese xermano...?

-¡Boh, barullos da Capital; tanta familia, todos quietos e parados, así que despois de ensinarlle o refaixo, e de paso, o Miño, que eu xa o coñecía de cando acompañei aos baños á tía do señor cura, de volta de todo aquilo, e con tanto boureo niso de abrir camiño, separámonos, sen querer, alí no Parque, nunha daquelas aperturas... Despois non din con el, e iso que me quedei a durmir en Lugo, ao abeiro dese paredón, pola parte de dentro, que seica o fixeron así de grande precisamente por culpa de abeirarse, para que non lles entrase a néboa...! ¡Meu pobre, cánto me andaría buscando; e despois que se tivo que volver á súa terra sen o seu amor... ¡Menos mal que vendería os angazos, que me dixo que os puxo en liquidación para facernos este favor aos galegos!

-¡Favor o que che fixo a ti, deixándote desacreditada, sen un pai para esta filla! ¡Menos mal que é alemana, que son listos coma raios, que ben cho demostrou ese fulano!

-Mirade, aquí tamén estou de sorte, que o señor cura quéreme de ama!

-¿Como é iso, que xa a ten, súa tía? ¿Non será de ama de cría, para algún compromiso seu..., agora que estás criando?

-¡Ten, e non ten, que esa tía só lle vale para facerlle o caldo, e logo que vai vella, que por algo me queren a min, de herdeira universal que se di; van ir ao escribán...!

Con estas contradicións, ¡ou non tanto!, cada vez contaba aquela aventura do San Froilán dun xeito diferente, así que nunca chegou a saberse de certo se a Germanciña era filla dun alemán de Alemaña..., ou dun alemán da Fervedoira, que seica aprenderan daqueles enxeñeiros que viñeron a Lugo para face-la ponte da Chanca, esa da RENFE. A nena era roiba, tal que unha espiga de maínzo; e lista saíu, ¡tanto ou máis que un alemán dos de verdade! Ata houbo, que a xente é mal pensada por natureza, quen sospeitase do señor cura por aquela teima en querer poñerlle Adelaida en vez do exótico “Germana”. En fin, cousas que pasan, que a caridade, en terra de pecadores, pode resultar sospeitosa, incluso nun santo!

Os igrexarios, daquela, tiñan propiedades para dar e tomar, así que a ninguén lle sorprendeu que o párroco puxese a traballar, no seu horto, á nai da Germana, aquela Virtudes...

-¿Que fas nesta horta do señor cura; xa entraches de ama…? -Dixéronlle aqueles compadres, sempre intrigados con iso das virtudes da súa amiga Virtudes.

-Non, de ama, non, que aínda non lle morreu súa tía... ¿Sabedes unha cousa?

-Se é verdade, fala; faille honor ao teu nome!

-Pois que estivo por aquí, de visita, un amigo seu, que tamén é cura, e mais non é cura pois dedícase ás abellas, que por iso lle din o Cura das Abellas..., ¡que mirade qué parroquia ten! O señor cura, ese que non é cura..., ou si que o é, pero das abellas, díxolle ao noso, que eu estaba roxándolles o forno, cerquiña deles, que esta parroquia é moi meleira, e que lle vai traer dez colmeas, ¡alemás! ¡Que coincidencia, alemás, tal que a miña Germana! ¡Dez colmeas! Iso dos alemáns, para o inzo..., ¡non ten prezo!

-¿Que máis che dixo ese cura, xa que tanto viaxa, e tanto sabe, que ese si que era bo para rastrexa-lo teu alemán...? ¡Si, muller, o que perdiches naquel rebumbio do San Froilán!

-¡Dáme vergoña dicilo!

-¿Muller, a nós, que somos os teus compadres...?

-¡Pois..., ese cura das abellas díxolle ao noso que el sabe poñelas a parir! ¡Mirade qué cousa, un cura que pon a parir ás abellas! ¿Como lles fará, co cativas que son? Quedei coas ganas de preguntarlle, pero daquela, se o fago, igual pensaban mal de min, que igual entendían que me pasaba de lista, e..., no meu estado de ama herdeira, caer en estado, ¡de dous...! ¡Son cousas, que non é igual dicilas que contalas!

-Muller, se cadra non entendiches ao dereito, -obxectoulle o compadre, -pois cando fun ás segas, por esa parte de Astorga, tamén lle oín a un cóengo, da propia catedral, que facía enxamear as súas abellas..., ¡só con quitarlles a raíña, quere dicirse, a vella! Non penses mal, que che vai ser iso.

-¡Oh! Mirade qué pouca sorte teño, dun tempo a esta parte, que tanto como lle quero ao señor cura, pero el non lle quita o reino á vella, que todo máis tenme ao xornal, co útil que lle podía ser noutros mesteres!

-Ten paciencia, Virtudes, que agora, con ese amigo, igual aprende a quita-las raíñas do seu sitio, e daquela manda á patroa aos baños do Ceo, ¡nun requiéscat in pace!

-¡Deus te oia, compadre!

...

Aquel cura tan caritativo, e tan amigo do das abellas, morreu, dunhas terzás, antes que a ama vella, súa tía, pero quen herdou, a título universal, salvo no que era propiedade do bispado, foi a Germanciña! E iso que non era española, que para ela chegou o Mercado Común con medio século de antelación.

Para daquela, o colmear do cura xa tiña cen colmeas, pero a Germanciña ambicionaba máis, ¡moito máis! Súa nai, aquela Virtudes, aínda se conservaba tan casadeira que casou cun xateiro da parte da Fonsagrada, ¡que eses si que entenden de carnes, e non aquel alemán fuxidío! A filla..., ¡de quen fose!, saíu tan presumida e tan inqueda coma o alemán, que ninguén se atrevía a propoñerlle altar, así que meteu caseiros no seu herdo, e foise de criada, ¡para Madrid!, que lle dixeron que alí as chachas tiñan categoría, moito máis que aquelas veciñas que traballaban en Fonteo na casa do médico Cuenzas. Se serían importantes, que incluso as vestían de uniforme, ¡que nin que fosen húsares, con luvas e todo, a diario!

A señorita onde recaeu aquela Germana, despois de probar con media ducia de “chachas”, que lles pagaba pouco, quere dicirse, en cartos, pero ensináballes gramática, da rendible, da parda, vivía, a corpo real, ¡que iso se dicía dela!, nun pisazo que lle puxera na Calle Maior un señorón que saía tódalas noites do Pazo Real, por unha porta lateral daquelas da Praza da Armería, envolto nunha capa moura, da cor da noite, ben embozado e tal, ¡para non compromete-las súas mantidas!, que eses señores xa se sabe o altivos e discretos que son. Uns dicían que se era conde, outros que duque, e non faltaba quen lle dese un trato de Maxestade, así que, ante esas dúbidas, aquela Germana, aquela fámula, aquela emigrante, satisfeita das propinas, non lle escatimaba méritos ao ruante da súa señora, así que lle dicía, para acertar: “Señor conde-duque”. O outro oía, sorría e calaba, que para el, canto máis desconcerto, mellor, máis discreción.

A moza da Braña, ¡filla de quen fose!, estaba ben ensinada ao respecto, e só tiña o traballo de abrirlle aquel portón ao seu Señorito, e pouco máis, que as outras criadas, unhas maritornes, daqueles misterios non entendían, ¡ou non querían entender! Pero o grande do caso, o notable desta historia, é que, despois de cambiarlle as sabas á súa Señorita, metíaas naquela bañeira na que se bañaba a cotío aquela mantida, ¡en auga de rosas! Coas sabas, de paso, bañábase ela, ela mesma, ben remollada, que era unha pena abrirlle o desaugue á auga das rosas, ¡deixala irse sen aproveitar semellante untura!

Tan guapa e tan leitosa andaba aquela Xermaniña, ¡coas sobras, coas baballas dos outros!, que logo parecía unha boneca de porcelana, pois ata é incrible que non se fixase nela o señor conde-duque! ¡Igual bailaba peor cá outra! Un día preguntoulle un daqueles asentadores da Praza, co que collera confianza, que cómo era aquilo de que, sendo galega, foise máis guapa cás madrileñas, ¡máis aínda do que dicían que era a súa Señorita, da que todo Madrid falaba pero case ninguén a coñecía!

-Mire, señor, a cousa é fácil: eu almorzo unha cunca de mel, de toda confianza, que é da miña casa, de por aló, da Braña, que trouxen comigo cousa dunha arroba. Despois diso, desde que se baña a miña Señorita, aproveito aquela auga, e revólvome con aquelas sabas na propia bañeira, que así fago dous labores, lávome eu e lávolle as sabas, ¡que me dá un gustiño achegalas ao meu corpo, maiormente polas partes delicadas! Mire qué bálsamo, que aquela auguiña tal parece leite, e logo que ule..., ¡nada menos cás rosas da Braña! A miña Señorita, co ben falada que é, xa me di que aproveite esa auga, que é..., ¡iso, xelea real! Déixame a pel suave, suave, que nin de veludo, e despois, de tarde, despois dunha panzada, que nesa casa non falta cousa, dúrmolle coma unha bendita, mesmo, mesmo, como facía aquel cura da Braña, aquel santo varón que me deixou tres terzos..., ¡todos en manda, que non tiven que repartir con ninguén, nin sequera con miña nai!

O almacenista quedouse abraiado, que nunca cousa tal oíra, e iso que só lle prestou atención ao asunto do mel:

-¡Ai, muller, e ti poderíasme traer algo dese mel, dese da Braña, que das outras cousas…, desas que che sobran..., sería moito pedir!

-¿E vostede, para qué o quere, que aquí en Madrid ben se di que o home e mailo oso, canto máis feo máis hermoso?

-Muller, ese oso é o de Madrid, ese do escudo, pero eu sonche de Calasparras! Ese mel quéroo para unha protexida á que lle debo favores, que a pobre non acaba de perde-la cute calasparreña..., ¡e así non a podo levar ao Teatro Real, que chamamos a atención!

-¡Sendo así, pouco pedir é! Présteme unha camioneta, destas súas, con ese chofer que é de por aló, da miña terra, que ese saberá o camiño de ida, e mailo de volta, e daquela, a últimos do verán, que é cando o señor conde-duque se vai para Segovia, a esa Granja do señor Ildefonso, eu e mailo seu chofer vamos á Braña, ¡ás festas, e de paso, traemos o seu mel!

-¿Para cando me pos data, para substituí-lo rapaz?

-Mire, máis ou menos, polo San Miguel, que son as festas, e que tamén é bo que o mel veña repousado, que así aséntanse as ceras...!

Desde entón din no Val: ¡Lume na Braña, que arde Millares; e se o chofer é de Retizós, fogo de Dios! Sinxelo de todo, que iso débese a que o Leonardo, aquel chofer, era de Retizós! Como o caseiro tardou en esmelgar, que andaba entretido cos malles, a Germana e mailo Leonardo dedicáronse ao palleiro, daquela medio aberto, segundo se ía facendo a malla no casarío da Xermana ¡Contáronlle os pallucos, todos, un por un! Pero tanto se cabreou o pai do chofer de que aquel fillo, o madrileño, non baixase ao seu lugar para botarlles unha man, sempre subido na palla, ¡na outra!, que un día achegouse ao palleiro susodito, tirou de misto, e, ¡zas! ¡Lume na Braña!

-¡Gústavos xogar co lume, madrileños do nabo? Agora veredes o que é lume, lume de verdade, que por xunto do palleiro, que é o altar da gra, só pecan os cans. E xa que o teu marón non baixa para axudarme no traballo, daquela ídevos encorrelar ao monte de Rairos!

¡Aqueles si que eran patrucios; aquilo era mel, con lúa ou sen ela, que iso daba igual! O caso é que todo o que pasou, pasou por culpa dun cura protector dos desamparados, ¡dos desamparados e das abellas! ¡Inocentes, todos, en todo e por todo; a cal máis!

-o-

Nenos de encarga

Aquela vella das Varcias oíra dicir que a nena da Germana viñera ao mundo milagrosamente, ¡de encarga!, sen un pai de por medio, nin sequera putativo, e daquela púxose a matinar nos adiantos, pois cría neles desde que viu pasar a avioneta do Catastro:

-¿Que fan aí arriba, nese camión con ás?

-Están medindo as súas leiras, e como son pequeniñas, por iso dan voltas, ¡para acadullalas ben! -Foi o que lle dixo aquel menciñeiro do Foxo, no que Engracia, in gratia, cría cos ollos pechos.

-¡Ai, ho, qué cousa, qué adiantos, qué xente tan lista hai no mundo!

-Se vostede soubese ler, sabería de moitos máis.

-Iso non me fai falla, que xa ti me contas tódalas cousas; as deste mundo, que para as do outro témo-lo cura, don Avelino...!

-¡Deica logo, Engracia, e non se molle, que vostede, aos seus anos, non está para andar sen paraugas, por graciosa que sexa, vostede e maila auga!

Outro día, indo para a feira do Cádavo:

-¿E logo, ti es a filla desa Germana da Braña, que te pariu estando en Madrid, sen..., sen fautor? ¡Teu avó seica era alemán, pero anda que ti..., nin coñecido nin descoñecido!

-Sonlle a mesma, e mais saín completa. Diso do fautor..., ¡nin falta que fixo, pois miña nai, con tal de ir á bañeira...!

-Mira que saíches guapa, ademais de completa; ¡máis que túa nai, que xa é dicir! Por certo, que levo moito sen vela, e queríalle preguntar unha cousa... Dille que veña para a outra feira, se é que pode!

-Agora sae pouco, que fai todo o traballo, o da casa e mailo de fóra, que se nos foron aqueles caseiros da Fonsagrada, para Suíza, que é un sitio máis fino, pero vostede déame ese recado, que xa lle traerei a resposta..., ¡o doce do mes que vén, que volve a ser feira no Cádavo!

-Muller, dáme vergoña falar destas cousas cunha nena...

-¿Vergoña? ¡Pero qué di, Engracia, pois iso xa non se estila!

-Voucho dicir: Oín contar iso do que falamos, que viñeches de encarga…; ¡coma as patacas da semente, ou case! Tamén se di que es filla dun señorito, dun conde, ou cousa así, co que túa nai endexamais se casou, ¡nin na igrexa, nin por fóra dela! Pois mira o que son as cousas, que morreu meu tío Farruco, e deixoume unha casa na Paradavella, ¡que mantén seis ou sete vacas!

-¡Parabéns, señora!

-¡Noramala, muller, que agora non teño a quen deixarlla, e para casarme, iso non ten obxecto, que xa sequei! Dixéronme iso dos fillos de encarga, e quería saber se podo conseguir un, e cómo terei que facer..., ¡ademais de parilo!

A rapaza, que viña de moi alto, fose dun conde-duque ou daquel camioneiro de Retizós, e que se ría ata de súa propia nai, non se privou con aquela paisaniña:

-¡Pode, señora, pode; aí mesmo, nesta botica do Cádavo!

-¿E logo, venden nenos; xa os teñen feitos, tal que para escoller, ou hai que encargalos? ¡Ninguén mo dixo ata hoxe, e eu, como non sei ler nos papeis...!

-Nas boticas venden pílulas dos nenos...! ¿Vostede, qué quere, neno ou nena?

-¡De ser posible, un neno, que se defende mellor na labranza se é home, e como se trata dunha casaría grande...!

-Daquela vaia a xunto do mancebo, e pídalle píldoras dos nenos, ¡pero das azuis! -Tan seria llo dixo, que non houbo lugar para as dúbidas daquela boa muller.

-¡Deus cho pague, santiña! ¡Que Deus te bendiga, que saíches ben espelida, que ninguén de todo por aquí te faría mellor feita! ¡Claro, sabes ler; tes esa sorte!

Xa na Botica, o mancebo mirouna de arriba para abaixo, e de abaixo para arriba, sen dar creto aos seus oídos:

-Señora Engracia, ¿está segura de que quere esas pílulas...? ¡Como dixo que eran, para ter un fillo de encarga...!

A vella ratificouse nos seus máis íntimos desexos, cada vez máis certa e máis rotunda, así que daquela o mancebo, preocupado pola urxencia do remedio apropiado á súa loucura, escribiu nun papel:

D/ Esta paciente non é perigosa, ou polo menos a min non mo parece. Aténdana nunha sala de pago, que ten unha casa aquí en Paradavella, e daquela mércolla eu, para que non teñan perda, no que custe o tratamento…, con tal de que a poñan no seu estado correcto!

Firmado, co enderezo, o cuño da botica, e todo iso. Despois deulle un bo consello, para que non se extraviase:

-Agora colla o coche das piteiras, que logo vai saír, e cando cheguen a Lugo, dígalles que a encamiñen para o Hospital de Santa María. Alí ten que entregar esta receita, esta que lle dou, que a min acabáronseme esas pílulas das que fala, e hai que pedilas en Lugo, persoalmente!

Todo saíu tal cal, pero a enfermeira de Lugo, despois de preguntarlle os sete preguntares, na mesma portería, púxose a redactar unha nota, ¡outra!, para a súa compañeira da quenda da noite, que ela tíñase que ir para chegar a tempo á festa de Outeiro de Rei:

A portadora vai no Notario por culpa desa casa que ten, que a mendei eu para que lle teste ao fillo, pois esta señora tamén ten unha parada, xa de vello, e non sei qué máis. Mandárona aquí, desde o Cádavo, a por pílulas azuis, que di que as outras non as quere. Pídovos que se encargue dela o doutor de garda, e dádelle cama na sala perigosa, pois o que é ela, paga.

O médico, tan despistado coma a enfermeira, e logo que sempre len, e falan, e escriben, á présa, díxolle á pobre señora, por dicirlle algo:

-¿E logo, señora, xa vendeu esa casaría, esa que anda ofertando por ante Notario?

-Non, señor, que me dixo o escribán que os fillos que non naceron, non herdan, así que, de favor llo pido, póñame a parir, canto antes mellor, a ver se o deixo, sequera, a medio criar.

En vista de todo iso, aquel médico, despistado si, pero era de conciencia, díxolle á enfermeira de garda:

-Non quero ver por aquí estas mulleres da parada. A máis diso, está máis tola cás cabras, así que faille esa receita das pílulas, que as quere azuis...; por exemplo, por exemplo, Bleukawine. ¡Iso, Bleukawine, que para a súa tolemia é un bo placebo! Pero que vaia face-la rúa, que é o seu, ¡e do que non, á muralla!

A vella incluso lle bicou as mans, de leda e de agradecida que estaba por ter conseguido aquela receita das pílulas. Pecháronlle a porta nas nafres, así que, como xa era de noite, durmiu na propia escalinata do Hospital; da parte de fóra, por suposto, que dentro non a quixeron, ¡por prescrición facultativa!

Ao día seguinte preguntou por unha botica, e aínda ben non pagara, xa tragou a primeira daquelas pílulas…, ¡azuis! Sen auga nin nada. Despois deu coa estrada que a devolvería ao Cádavo, e sen máis, tan feliz, púxose a camiñar, sen almorzo, por suposto, que gastara tódolos seus cartiños no famoso Bleukawine.

A mediodía deu chegado a Romeán, e mesmo alí á entrada do lugar, nas carballeiras, ¡observou que mexaba azul!

-¡Grazas a Deus, que vai ser neno!

Con aquela euforia xa nin pensou en pedirlles unha cunca de caldo naquelas caserías, que a felicidade deulle ás para chegar ao Cádavo, ¡dun tirón, e sen volver a mexar!

Cando se viu coa Xermana, meses despois, díxolle:

-As pílulas que me receitou a túa nena sonche boas, afellas que si, pois empreñar, empreñei, ¡e era neno, azuliño de todo! O malo do caso debeu ser que, por vella, non conservei a cría, que tamén lles pasa ás miñas ovellas, así que pensei en facerlle testamento á túa filla…, ¡polo atenta que foi comigo! Eu prefería un home, un meniño, de herdeiro, pero, xa fará por conseguilo, ¡e logo que o aleitará ben, mellor que eu, que só me quedan as correas!

Esta historia, que vén a ser a segunda parte da anterior, contouma un mestre do Cádavo, e díxome que desde que tal cousa soubo, pasou aviso a tódolos vellos da bisbarra para que lle fosen, de balde, á escola nocturna, ¡polo menos para que aprendesen a ler un recado, ou unha receita! Aquel Mestre, q.e.p.d., era un inocente de coidado; ¡outro, outro máis, o enésimo!

-o-

María dos Quintos

Levo moitos anos afeccionado á Historia, e aínda así non atopei a ninguén que me soubese explicar o por qué non aparece nos libros a xénese, a causa remota, da maior parte dos acontecementos. Tal é o caso de cómo a María dos Quintos, que nunca chegou a ter unha rúa en Pol, salvou quince mozos desa bisbarra.

O que si foi pública e notoria aquela concentración de rapaces, na Casa del Pueblo, precisamente o dezanove de Xullo de 1936, tardiamente, cando Lugo xa estaba medio tomado.

Daquela había un caseiro en Xerbolés que tiña un fillo tan áxil que deu en dicirlle ao seu pai que lle mercase unha bicicleta, que se sentía competente nelas, tanto, que seguramente chegase a gañar un premio naquelas voltas que daban por Castela adiante cando ían ás segas. O caseiro fora aquel ano de maioral de segadores, e canto xuntou, canto lle deu ao fillo para que mercase, xa que logo, un vehículo daqueles, precisamente en Astorga, que para entón había moitos nese país:

-¡Ai, papá, voume quedar por aquí uns días, traballando na recolleita da remolacha, que así, de paso, adéstrome; de aquí ao Castrillo de los Polvazares, que é un sitio chan, e se cadra póñome en forma para as carreiras do outono, aló, no San Froilán!

-Mira que che quitei o billete do tren, de aquí a Lugo, ¡e non sei se atoparemos a quen venderllo!

-De aquí a Lugo, nesa bici, vou en..., ¡en menos dunha semana! Vostede baixe á Estación, que alguén quererá ese billete, que por alí quedaban uns segadores do Cádavo, que os vin eu; e co que lle dean por ese billete ten vostede para mercar un pelexo de viño, cando pasen polo Bierzo.

O rapaz foi parando aos poucos polo camiño de volta, ensaiando ciclismo en tódalas tabernas á costa de que lle matasen a sede facéndolles recados urxentes co seu aparello, de vila en vila e de lugar en lugar. O peor foi que en Vega de Valcarce acabábase o rosario das adegas, así que se viu en apuros para dar subido á Pedrafita, ¡dándolle á súa bici a base de auga daquelas fontes da montaña!

Fixo o correspondente auto stop, coa sorte de que o deixasen montar, aparello incluído, nun camión dos xatos, que viña baleiro para Lugo, a por filetes para os madrileños. Pero o problema estivo cando aquel camioneiro chegou á ben murada, pois o Xerbolés junior ulía tan mal, tan cheirento, que non o quixeron en ningunha fonda, nin sequera nas da Estación, e iso que estaban afeitas aos xateiros. Cabreouse de mala maneira, e incluso armou greña aló arriba, nunha casa perdida, desas de perdición. Alí ben que o deron por perdido, despois de mazado, que entre dous chulapos arrebolaron co Xerbolés contra a parede dun solar que estaba a silvas, por dentro e por fóra.

Aquel montón de lixo salvouse do carro das recollidas porque non sei cómo asomou unha muller, unha trasnoitadora daquelas, que lles dixo aos trapeiros:

-¡Ai, ho, deixádeme ese cadáver, para ver se leva enriba algo de valor, que aínda non pagou os consumos que fixo onte, pois do outro, quen se lle achega...!

-¡María, -díxolle un daqueles trapeiros, -moi baixo caíches se é que vives destes arreadores do gando, que nin se sabe quen arrea a quen! ¿Viches a bosta que leva enriba, desde as alpargatas aos ombreiros!

-Iso direicho desde que lle limpe a carteira... ¡Oes, pois é verdade! ¡Maldito porco, que non lle queda unha cadela, e iso que vén das segas!

O arrinconado da Rinconada, con aquel rexistro da María colleu algo de tóteles:

-¡Ai mamaíña, qué malo estou; por Deus non me faltes, que debín caer da bici, ou do camión, e coido que teño as costelas rotas, todas, a eito, que nin podo respirar! -Queixouse o ciclista.

-¿Mamaíña, eu? ¡Fillo de puta, a nai que te pariu...!

Os do carro impacientábanse, que lles quedaba moita ruada:

-¿A ver, María, qué facemos co porco teixo; tirámolo na carreta, ou bílmaslle esas costelas...? ¡Escolle pronto, que está amencendo!

-¡Rapaces, chamoume mamá, cousa que ningún outro fixo, que todos me chaman filla, filla diso, así que terei que cumprir coas obrigas de nai! Pasádemo para aquí, ao interior da taberna, que este mozo non ten malas pintas, e se cadra, desde que lle cure as costelas, lavándoo un pouco, con catro caldeirados, igual me pode servir para este choio, para partírllelas aos outros, que por aquí o que é túzaros sobran, pero son crequenas, ¡os mais deles!

O mozo de Xerbolés, ademais de bo mozo, agradecido si que era, así que lle seguiu chamando “mamaíña” á María dos Quintos. O malo foi que cando estivo algo mellor das costelas, acordouse de que tiñan que ir segar a Doncide, á casa da Pepa, como tódolos anos, que era un costume de seu pai, axudar no verán a quen lle axudaba nas fames e noutros apuros da invernía. Ergueuse do catre, ao calado, ben cedo, que aquelas fulanas aínda durmían, as máis delas en coiros, pola calor, por riba das mantas. Baixou ao portal, que facía de taberna, para recolle-la súa bici e desatrancar a porta. Xa na rúa, deu en preguntar polo camiño da Fervedoira... Por suposto que non se despediu das mozas, que daquela, de limpo, san e descansado, ¡igual lle cobraban en especie, volvendo a esmagalo! Pero cando ía pola Ronda, fuxindo daquelas próximas, atopouse cuns matachíns do Macelo Municipal:

-¿Oes, ti, proletario, de qué sindicato es?

-¿Eu? ¿De cal vou ser, do meu oficio, Segadores de Castela Unidos, que nunha roga nunca seremos vencidos! -Respondeulles aos proletarios do mono, todo oufano, pois entre segadores e matachíns, ¡centos de quilómetros!

-¿Se ti es o seu caporal, onde están os outros? ¿Ou sodes anarquistas?

-¡Non, caporal, non, que ese cargo teno meu pai!

-¡Daquela lárgate en busca da túa cuadrilla, e vide todos xuntos, cos fouciños e coas gadañas, para axudarnos a baixárllela aos levantados! ¡Se algún tivese escopeta, mellor aínda, para apuntarlles ao peito, ás frechas que lles bordan aos camisas azuis…!

O rapaz, que lle estaban entrando remorsos, escusouse:

-¡Teño que ir segar, a Doncide, cousa dunha semana, pero despois…, despois veño! ¡Xúrovolo pola Virxe de Xerbolés, que é a miña madriña!

Os outros bramaban, e deron en asoma-los coitelos:

-¡Que “don” nin qué carallo de don; agora, de presente, só interesan os camaradas, os nosos, os proletarios, e aquí por Lugo estamos en perigo, a eito, que lles deron armas aos falanxistas...! ¡Ata os dentes! ¡Hai que segar un cento deles, e colgalos polas gravatas, que é o único que teñen saínte, aí mesmo, en Santo Domingo, neses farois, para facer un escarmento! Dálle á bici, e tan pronto veñades, xa sabes, dereitiños á Xuntanza, antes de que o fagan estes fillos de..., estes fillos de papá, que nai non a teñen!

...

O “Xerbolés”, adestrado e descansado que ía, presentouse a mediodía en Mosteiro, no campo da feira, que estaban preparando os toldes para a seguinte, e de paso discutindo por cousa da Alcaldía de Pol, que se Xosé de Piñeiro, que se o Díaz de Suegos... Os de Luaces estaban con Piñeiro, e os de Valonga, polo Díaz, así que todo a punto para unha liorta monumental, cando apareceu o ciclista de marras:

-Eu, mellor eu, que agora teño unha bici, e daquela, comigo, o Concello aforra o soldo dun Alguacil...

-¿Ti, de Alcalde de Pol, de adaíl noso, e de paso, encabezando as manifestacións...? ¡Estás tolo; ti, o fillo dun caseiro...!

-Agora hai democracia, e mandamos os proletarios, que mo dixeron en Lugo, onde precisamente agardan por nós, que teñen un preito cos da Falanxe... Ademais, ¿non estiven de parte vosa, dos de Luaces, na feira de Carnaval, precisamente cando nos leamos con estes roubamozas de Valonga? ¡Gañastes grazas a min, grazas á miña navalla de sete estalos, así que, as débedas, páganse! De momento, para Lugo, por compañeirismo, que diso da Alcaldía falaremos á volta.

¡Non houbo máis remedio que compracelo! Baleiraron un camión dos xatos, que casualmente estaba cargando xunto da báscula, diante da Casa da Sociedade, e subíronse todos, todos eles, aló arriba, que nin os de Valonga se botaron para atrás, ¡así fosen de oíntes na liorta anunciada! E todo iso por obra e por graza daquela navalla dos sete estalos..., ¡que impoñía respecto!

Ao chofer suáballe todo o corpo pola costa da Santiña arriba, que o apremaban, e aquel motor, por moi Dion-Boutton que fose, non daba máis de si. O caso é que chegaron a Lugo co radiador seco, ¡pero chegaron!

A Porta da Estación traspasárona a cen, tanto, que nin os de Consumos se decataron deles. A súa meta, segundo o prometido, estaba na Praza de Santo Domingo, pero alí..., ¡alí estaba a fonte, unicamente a fonte!

-¿Xerbolés, onde están eses camaradas? -Preguntou un de Luaces, que era síndico da UGT.

-¡Ai, me cago no demo, que xa vos dicía que nos désemos présa, que igual chegabamos tarde! ¡Calquera se fía dos de Lugo, que nin por nós esperaron para ese tiatro da Falanxe! E máis..., ¡todo por aquí, nin rastro da dellada, que non hai sangue…!

-¿Que andas buscando, tirado polo chan? -Insistiulle o da UGT.

-¡Cala, ho, que igual chegamos a tempo, que por aquí só hai molladuras..., da auga da fonte! ¡Cómame o demo, que eses da falanxe teñen a camisa azul, pero, o sangue..., o seu sangue igual é de auga!

Sangue non había, ¡aínda!, pero estivo a punto de habela, da roxa, da normal, que se evitou grazas a un canteiro de Vilar do Infante, que se parou nun escaparate para ver aqueles zapatos das festas, pero o que viu, ao lonxe, coa lúa do escaparate facéndolle de espello, foi unha patrulla de falanxistas, tal e como o outro profetizara, ¡armados ata os dentes!

-¡Xerbolés, metíchesnos na trapela dos ratos, sen viño nin queixo! ¿Para onde escapamos, que eu non coñezo Lugo?

-¡Á Praza do Campo, que por alí cerca ten unha casa a miña mamaíña, na que cabemos todos, uns enriba e outros debaixo das camas, que arestora xa se levantarían! Esa xente das dereitas, como non teñen pecados, que eses non fornican, alí non dan con nós..., ¡que nin se lles ocorre correrse!

Cando entraron, todos eles, pola taberna adiante, na casa daquela “mamaíña”, turrándose uns contra os outros, coma as ovellas para entrar nun cortello, María dos Quintos fíxose de cruces, tantas como levaba omitidas desde a súa crianza, pois aquilo, nin en día de quintas!

-¡Estades tolos, vir a Lugo nun día tan revolto! ¡Á miña casa vense polo San Froilán, limpos e con cartos, que aquí sobran eses fouciños, esas gadañas...! ¡Aquí, carteiras, e non coma este palimoco, que aínda me debe vinte reás das curas..., só cotrán!

O rapaz, o adoptivo, pregoulle coas mans xuntas, mansiño de todo:

-¡Mamaíña, hoxe non rifes; por Deus non o fagas, que estás armando barullo, e non sexa o diaño que nos descubran, que xa viñan cerca, tras nosa; lo menos, lo menos, vinte fusís!

-¡Pero este desgraciado...; vaia forma de comprometer a unhas mulleres indefensas, que esas monxas, as Saletas, cando os teus intentaron queimarlles o convento, como estaban fóra de murallas, daquela escaparon polo horto!

Nisto, a madama tivo unha ocorrencia salvadora:

-¿Polo horto? ¡Iso, pola muralla! ¡Axiña, subide arriba, polas escaleiras, e que vos abran esa portiña que dá á muralla...! Despois, ás agachadas, saltade por riba dos pendellos da Ronda, e que vaia Xuncras con vosoutros, desde aquí ao inferno, todo seguido!

-¡Mamaíña, que Deus cho pague; ou Xuncras, se o prefires!

-Pagade vosoutros, polo San Froilán; iso se vides afeitados, e lavados, que as putas somos limpas e decentes, e non vosoutros, porcos do curral!

Saltaron e salváronse, ¡por ben pouco, que os da Falanxe, en contra do que pensaban aqueles rojos, tamén coñecían o sitio, o lupanar, aquela cova da “mamaíña”! O que me gustaría saber é se os de Luaces lle rezaron un Paternóster á María dos Quintos, que o dubido, pois a xente ten pouca memoria para os favores grandes, á parte de que lles daría vergoña confesarllo ao seu cura, aquel don Federico, aquel Palmeiro, un intransixente onde os haxa, ¡ademais de azul! ¡Seino ben, que me confirmei en Luaces!

Coñezo esta historia, tal cal, nos seus máis mínimos detalles, debido a que nunha feira de Mosteiro un grupiño de homes, canteiros desa bisbarra, de Luaces e dos arredores, famosos polas súas ideas esquerdistas, ou mellor dito, polas persecucións que sufriron por causa e por culpa das mesmas, estiveron relembrando aqueles contratempos, ben resgardados dos gardas de Castro do Rei, pero cometeron o erro de ignorar que os cativos, os de tódalas épocas, os de tódalas idades..., ¡temos orellas!

-o-

Masón antropomorfo

Por unha presunción desas da xuventude, ocorréuseme comentar na taberna de Basanta, en Madrid, na calle da Princesa, que aqueles días tíñanme mecanografando, na Fiscalía de Guerra do Supremo, unha cabronada que lle estaban facendo ao Xeneral Aranda, atribuíndolle, a posteriori, tódolos pecados da masonería española.

Lémbrome coma se fose hoxe; e mesmo estou vendo, naquel curro do fondo, ao señor Montero Díaz, rodeado dos seus alumnos, que estar cerca daquel home era como xirar ao redor do sol pois co seu polifacético saber derretía a nosa ignorancia, que non era pouca. Eu ía de oínte, os días que non tiña clase no CEME.

Basanta era Auxiliar de Marina, que xa daquela había civís no Exército. Precisamente coñecino de traballar cabe del, na mesa frontal súa, antes de que me pasasen á Fiscalía de Guerra. Dicíase que era un enchufado, gran amigo do Almirante Cora e Lira, pero, fose o que fose, e cómo fose, o caso era que sen Basanta, e mais quedábanlle forzas para rexer o seu bar, aínda estarían hoxe sen resolver unha boa parte daqueles expedientes das pensións de Guerra, da do 36. O resto da verdade é que tamén algo axudei, do que me sinto máis que satisfeito.

Separárame do parladoiro de don Santiago para saudar aqueles veciños de Castroverde que estaban na mesa da porta, cos que tamén tiña confianza por iso da paisanaxe, e con eles estiven presumindo da miña, escasa, sabedoría. Un deles era un tal Pereira, oficial de Prisións; e o outro procedía da Parroquia de Santa María de Monte, pero alí, naquelas reunións, todos lle diciamos, familiarmente, “Outeiro”.

Na mesa dos de Castroverde tamén se falaba de historia, pero da miúda, pois a Historia grande era monopolio e sapiencia do señor Montero Díaz. Naquel curro, mesmo trás da porta, falabamos con menos tabús que noutros lugares, resgardados, como estabamos, pola concorrencia, e pola ocorrencia, do tal Pereira.

Ser oficial de Prisións, daquela, era moita bula de Deus, que o sabían todo de todo…, ¡e de todos! De todo o importante, así que contaban o que querían, sen ferrollos na lingua. Se cadra por iso me estendín naquelas confidencias do expediente do Xeneral Aranda, que tampouco é doado trabarlle a lingua a un rapaz que estaba farto de que me contasen grandes episodios, sen que eu puidese, en calquera daqueles parladoiros da calle Princesa, competir, ou lucir, nin en coñecementos nin en experiencias. Así que, despois de contarlles a miña “historia” aos de Castroverde, despois de violar aquel secreto histórico, aberrante, aquela aldraxe de Estado, ocorréuseme este broche:

-¿Será posible que a masonería tivese tanto poder, e tan nefasto, como están poñendo nese expediente tan indigno? -Dirixíndome ao sátrapa Pereira.

-Os masóns teñen, ou mellor dito, tiñan, un poder inmenso, polo unidos que eran, que estaban; ata no cárcere, pois alí en Nanclares teñen pasado cousas, influencias, ordes e contraordes, que viñan de moi arriba, e nunca se sabía quen lles daba corda, nin por qué, que se chega a saberse...!

-¡Eu, na miña modestia, tamén fun masón, que aquí Pereira xa o sabe!

-¿Outeiro, ti, masón? ¡Non me fagas rir!

E despois, dirixíndose a min:

-¡Non lle fagas caso, que este chufón nin sequera sabe o que é iso! ¡O del foi unha cochada...!

Naquel preciso instante tiven que marcharme para ir ao meu CEME, pois ás tres faltas inxustificadas dábanme de baixa na beca daquel Centro de Estudios Mercantís, da Acción Católica. Ao día seguinte, nada máis ver entrar a Pereira subordinei a Gran Historia de Montero Díaz polo pequeno chisme daquel “masón” paisano noso. Aproveitando que “Outeiro” era máis tardío na asistencia ao bar, pedinlle ao meu veciño que me confirmase se era certo, ou broma, que Outeiro fose masón, e que o deixasen malvivir en Madrid, en lugar de darlle fonda gratis, tal que na prisión de Nanclares.

Isto é o que me relatou Pereira; a síntese fíxena eu, coma sempre aforrador do papel, ¡que custa moitas árbores!

-Este paisano estaba segando, ¡suponse que tan tranquilo!, daquela, no Trinta e seis, alí por cerca da Ponte de Recesende, cando veu un propio, ¡de parte dun bo amigo!, e asubioulle desde a corredoira: -Están facendo no cuartel a lista das baixas..., ¡e seica estás nela! ¡Lárgate, coño, polo menos, ás chousas do Bidueiro! -Eu nada fixen... -¡Fixeses ou non, de morto vas facer menos!

Outeiriño tiña herba cortada, a meda aberta, que xa carretara algún froito, aquel leiro sen atar..., así que se dixo, que ben sabes como fala: -¡Léveme nunca o demo se podo fuxir! Traballou ata o serán, e cando chegou á casa díxolle á súa parenta: -Hoxe vou durmir nesa maseira que ten forma de home, por se me veñen buscar, e daquela tírasme en riba o primeiro que atopes, un feixe de herba, ou de millo... ¡Calquera cousa, con tal de que disimule!

Buscar, fórono; aquel mesmo día, entre lusco e fusco, cando entenderon que estaría na casa. Daquela, a súa muller, Elvira, que en paz estea, cos nervios e coas présas, baleiroulle enriba o primeiriño que viu, un saco de centeo sen cribar, que quedara esquecido por xunto da maseira, pois mallaran aquela tarde, cos malles, uns cantos mollos para facer unha fornada de pan novo. El estívose ben quediño, coma un morto, pero custoulle traballo alentar, uns minutos despois, cando se foron aqueles falanxistas, de par dos gardas civís.

-Se chego a ir con eles, cos do Alzamento, iso da maseira non me coa, ¡que ata parece mentira que fosen da aldea! -Remachou Pereira, e daquela, de entrados en materia, pregunteille:

-¿Como foi que o trincasen..., iso, despois?

-Rapaz, naquela fonda do Bidueiro barullaban demasiado, que así espantaron nos raposos, ¡pero tiraron cara a eles daqueles gardas que os andaban seguindo! Outeiro tropezou no coto dunha uz cando ía saltar a un rego escuro; daquela, ou estarse quediño, cos brazos arriba, ou che zorregaban un tiro, sobre todo ao Outeiro, que tiña un horto que lle gustaba a certo veciño... ¡Iso di el!

-Pero, á parte do horto..., ¿foi, ou non foi, masón?

-¿E ti criácheste na aldea? Outeiro chámalle “masón” á súa maseira, á grande, á antropomorfa, ¡para face-lo chiste!

Dinme por satisfeito, de momento, que non era cousa de presumir de inocente, pero noutra ocasión de signo inverso, na que foi por alí Outeiro, que o Pereira tería servizo no seu cárcere de Carabanchel, a onde o trasladaran, aventureime a preguntarlle qué era iso dun “masón” coa forma e coa cabida dun home.

-¡Que coño vai ser, un sartego!

-¿E úsano..., de maseira? ¡Nunca tal oín!

-¡Pois claro! Agora úsao o meu caseiro, para darlles caldeada ás vacas.

-¿E non pensas que debería estar, desde xa, no Museo de Lugo?

-¡Que va! A miña filla, Esperanza, que ben a coñeces, quere doalo, ela si, pero eu opóñome, que é un recordo de familia. ¡Quen sabe se algún día non dispoño que me enterren naquela maseira..., pero de verdade, de morte natural, e non coma no 36!

-¿Con ou sen triángulos, na lauda? -Dinme de gracioso.

-¡Lápida non quero, que non fixen méritos para poñelos enriba!

-Agora non teño dúbidas de que vostede é masón..., un masón secreto, por máis señas, ¿non si?

-¡Vaite ao carajo! ¡Estes das dereitas só sabedes interrogar aos das esquerdas!

-¡Eu son apolítico, que daquela da guerra empezaba a ir coas vacas…!

Non o convencín, que me repuxo:

-Tres anos no Supremo..., fan de dereitas aos xergos!

Daquela houbo paces, co café aromatizado cunhas gotas de augardente, que no bar do Basanta nada se oficiaba sen ela! Seguiu relatando:

-Eu crieime en Outeiro, na casa dos avós maternos, que eran os que facían todo o traballo agrícola, pois meu pai, que era un experto en carros do país, andaba por fóra todo o tempo, ¡e máis que tivese! Foi o primeiro, en todo Castroverde, que ferrou un carro, ¡a fuego!, que dese xeito, con pouca madeira e ben lixeiros, quedaban ferrados para cento un anos!

Meu avó, -e prosígoche coa historia-, plantara unha cerdeira no castro, no Outeiro, que lle secou ao ano seguinte; ¡e así tres veces! Falando diso cun veciño, díxolle:

-Ai, ho, non sei se lle diga ao señor cura que me vaia bendicir ese curro que teño aí no castro, pois, tres cerdeiras que plantei, ano tras ano, ¡e ningunha delas foi por riba! Esa terra ten que estar maldita..., ¡e como din que no castro estiveron os mouros, quen sabe qué meigallo temos alí!

-Plantaríalas na tona, e secáronlles as raíces no verán; esa terra dos castros sempre é cascalleira...!

-¡Que va, Manuel, precisamente todo o contrario, pois no pichoco que fixen, das tres veces, había humidade; humidade e brandura, que logo parecía que estivese plantando a cerdeira nun caldeiro de cinsa mollada, que ata me pareceu ver uns cotiños, así como..., queimados, como se fose borralla, uns cotomelos…

-Nese caso non sei a qué se deberá ese fenómeno; ¡terás que leva-lo cura, terás! Pero antes diso gustaríame botarlle unha ollada a esa terra, pois o cura vaise rir de ti se lle falas de meigallos. ¡Colle unha aixada, e mais unha roda, que imos agora, agora mesmo, ao castro, antes de que peche a noite.

-¡Imos logo, pero é cedo, que a noite non cae en dúas horas!

Xa no castro, díxolle ao veciño:

-Cando fixen o burato para a cerdeira de fai dous anos, aquí, neste mesmo sitio, que era o que me gustaba, atopei con esa lousa que ves aí, que me custou traballo removela; e quedou aquí, que me val mesmo para unha beira do lousado. Debaixo era terra mol, que xa cho dixen.

Puxéronse os dous homes a explorar no terreo; o veciño coa aixada, e meu avó coa roda, que así foron rebando o sitio onde estiveran aquelas cerdeiras. O primeiro que apareceu foi unha caveira, tan pequena e tan moura, que logo parecía que estivese asada. Seguiron cavando e rodando o rebo, moito polo miúdo, pero de seguida saíron uns chiscos..., ¡de ósos!

Os meus vellos suaban coma carneiros, non sei se da fatiga ou da pavoría que lles entrou pois en todo aquel tempo estiveran nun silencio sepulcral. Despois deron con dous ferragachos, que se notaba perfectamente, pola forma do espiñazo, que foran unha cimitarra e maila cota dun gadaño, deses dos toxos. Naquel intre rompeu a falar o noso veciño, o Manuel, todo sorprendido:

-¡Toño, atopámo-lo mouro das virxes!

-¡Que mouro nin qué lóstregos! ¿Quen sabe por qué enterraron aquí a este home; se cadra era un veciño do lugar, coma ti e coma min!

-Ti viñeches casar de Agustín, e non sabes as historias desta parroquia. Téñolles oído aos meus vellos que neste castro houbo un mouro que tiña unha espada grandísima, e curva; ¡aí a tes! Con esta espada tiña atemorizada á xente de por aquí; e por demais, non podían fuxir, que os mouros tamén estaban en Castroverde, en Romeán, na Adai...; ¡eu qué sei, por toda a bisbarra!

Por entón, naqueles tempos, segundo as rapazas ían cumprindo quince anos, o mouro collía a máis guapa, e levábaa a Lugo, onde as cargaban en carros. De Lugo levábanas cara ao Sur, que pasaban por Laxosa; non se sabe ben a onde, nin para qué. O caso é que facían iso en Lugo, tódolos anos, desde que reunían un cento de rapazas. ¡Talmente coma quen embarca mulas, polo San Froilán!

-Oes, Manuel, ¿será certo? ¡Moi gorda me parece!

-¡Como hai Deus que así foi, que os meus vellos nunca unha trola me dixeron! Pero aínda non rematei este conto: Daquela, o pai dunha daquelas rapazas que entraran en anos, que seica era ferreiro, ¡e iso que os mouros llelo tiñan prohibido aos do país!, fixo, como puido, por aí nos montes, un gadaño grandísimo, ¡este! ¿Velo? Ben armado con este gadaño, veu busca-lo mouro..., ¡e as consecuencias vémolas!

-Il será certo, que as trazas aquí están, que tamén as vexo, pero..., ¿por qué deixaría este gadaño aos pés do seu mouro, despois de degolado?

-Daríalle noxo, supoño, de sucio co sangue deste demo, que por iso o enterrou todo, aquí mesmo, nesta foxa de granito, neste sartego!

-A min tamén me dá noxo isto que atopamos. Marchémonos, a cadansúa casa; e mañá, polo día e polo sol, dámoslle outro repaso, que agora, de noite, o meigallo, e todo iso…, hai que ter coidado!

Fóronse, si, -referiu Outeiro, -pero tan pronto como saíu a lúa, aquela mesma noite, os dous vellos volveron ao castro, ¡sen saber un do outro, e cargados de ferramentas! Seica se dixeron, ao atoparse alí, de súbito, que non puideran durmir coa impresión do descubrimento, pero a verdade foi que quixeron atallarse, un ao outro, en busca-los tesouros daquel agareno. ¡Estaban afeitos a rega-los prados con augas de pilla-pillota[3]! ¿Sabes?

Cavaron e cavaron, á luz da lúa, pero do tesouro..., ¡ti dirás! O que quedou ao aire, ben limpo, por dentro e por fóra, foi o sartego onde meu avó plantara aquelas cerdeiras, sen saber o que había debaixo, que non lle prendían porque a humidade do pichoco, ao non drenar, apodrentaba as raiciñas das árbores.

Quedei matinando naquilo, e díxenlle ao Outeiro:

-Todo iso ten lóxica, ¡toda!, pero, ¿como, e por qué, levaron á currada aquel sarcófago de granito?

-¡Elemental! Se o deixan no castro, daquela sábeo todo Castroverde, e irían tódalas noites a cavar, en busca de tesouros. ¡Arrincaríanlle ao avó as outras árbores do eido! Así que xuntaron as vacas dos dous veciños, e con cadeas e rolos, baixaron esa maseira, a rastro, para aquel alboio que hai na miña casa, alí, na currada. E ti..., ¿que fas, por qué rompes esas cuartillas?

Eu sacara o meu caderno de apuntes do CEME, que estivera tomando notas daquela historia, un pouco xogando a periodista:

-¡Fágoo para defende-las vosas árbores! Non sexa o demo que os nosos paisanos sigan crendo nos tesouros, e vos revolvan esa leira; ¡ademais de achaiar o castro!

-¡Xosé María, con iso que fas teño claro que ti es un bo rapaz! ¡Que Deus che dea sorte! -E daquela deume unha palmada, case coma a daquel Bispo de Lugo cando me confirmou na igrexa de Luaces.

Quedei pasmado daquela historia, pero aínda máis de que aquel rojo pedise a Deus por min! ¡Claro que só era un masón de maseira, dunha maseira antropomorfa!

-o-

¡Coidado coas metáforas!

Erratas, e gordas, pódeas haber, incluso, lonxe das imprentas. Falando, ou discutindo, cuns amigos da Coruña, sobre o parangón, a asimetría, da Galicia continental, interior, coa marítima, ocorréuseme invitalos para que coñecesen o noso Miradoiro, o da serra do Pradairo, espiñazo desta bisbarra e vértice xeodésico de primeira. En definitiva, un punto de éxtase para contemplar medio Lugo, media provincia.

Levámolos primeiro, como aperitivo, polo Campo da Santa Isabel, á confluencia do Ladra co Miño, en Outeiro de Rei, e daquela os coruñeses, ¡só daquela!, empezaron a crer que os de Lugo estamos máis cerca de Deus do que eles pensaban. De chegados a Castroverde, subímolos á Lomba, onde case se nos desmaian..., ¡de gusto! ¡Non querían baixarse dela, da Lomba, e iso que se nos facía tarde para subir ao Miradoiro, pois ao serán, co sol de fronte, molesta mirar para Lugo!

Baixando da Lomba, xa para seguir ao repetido Miradoiro, topamos, na Rampla, que outros din, a Rambla, sexa porque aqueles tendeiros serven ben pero “arramblan” moito, ou porque se lembren de Barcelona, cuns amigos, ¡outros, outros coruñeses!, que viñan de ver o castro de Viladonga. Subiran polo val do Azúmara, ¡que é outro paraíso!, e decidiran comer en Castroverde, nada máis visitar o noso castelo, ¡o que del queda!, para volver polo Camiño Ancho, virando no Corgo cara á Coruña. ¡Miúdo programa!

-¡Oh, qué milagre, atoparvos aquí, despois de que case nunca nos cruzamos nas propias rúas, nas coruñesas! -Díxolles a miña dona, sempre tan afectiva e tan expresiva, tan public relations, que profesa a fraternidade humana a pesares dos múltiples desenganos que ten levado, ¡pero ela é así, resistente ao desalento!

-Un máis, un milagre máis, non ten importancia, que vimos do paraíso terreal: Arcos dos Frades, Rois, Xerbolés, Mosteiro, Luaces, Montecubeiro, Pena, Bolaño..., unha arquitectura vexetal impresionante, un rosario de esmeraldas, que xa non sabemos qué admirar máis, se os prados, ou as árbores, ou as flores...; para nós o nunca visto, e iso que non sae explícito nas Guías turísticas, do que, egoistamente, moito nos alegramos, que por iso está, e se conserva..., incólume!

-¿Cal era, entón, o voso plan, a qué viñestes?

-Como plan, que o resto foi engado, viñamos para visita-lo Castro, así, con maiúscula, que xa sabedes que Marina é Licenciada en Historia...; e aquí está o noso fillo, este neno de dez anos, que pensa estudar Belas Artes... Tirou de nós para máis adiante, que non se cansa de ver mundo!

Propúxenlles, despois das presentacións regulamentarias dos outros amigos:

-Como aínda é cedo para comer, vide connosco ao Miradoiro, que seica foi aí arriba onde lle dixo Satanás a Xesús aquilo de, ¡Todo isto che darei, desde Rozas a Neira de Rei, se prostrado, me adoras!

-¡Es un Boabdil, que choras pola túa terra desde que a deixas! ¿Non estarás chufando...?

-Mellor vide connosco, e se non vos gusta esta excursión complementaria, adicional, daquela pago o almorzo..., ¡o dos sete!

...

Xa nos seus 1.029 metros:

-Papá, ese monte, ese que ten o buraco no medio, ¡parécese ao monte de Venus! ¡Que guapo é!

-¡Pois, de ben mirado..., ata o será!

...

Naquela ocasión non houbo máis conversa, que tódalas señoras, as tres, para disimular o seu sobresalto, escandalizadas pola precocidade do cativo, botáronse a andar en dirección á campela onde deixáramos os autos. Eu, que teño o defecto de darlle consellos a tododeus, chamei á parte ao amigo e díxenlle:

-¿Pero ti, qué lle andas ensinando ao fillo? ¡A quen se lle ocorre dicirlle a unha criaturiña que esa canteira, esa caleira de Arcos dos Frades, esa que se ve desde aquí..., parécese a un monte de Venus!

Tiña confianza con el, abonda, e non me gustaba que quedase no ar, diante dos outros amigos, semellante descrición, aquel paralelo anatómico, por moito que se destapasen os tempos.

-Cristián, aquí non lle dixen nada ao fillo, que sería poñe-las cousas peor do que estaban en vista do mal pensadas, e de como reaccionaron, esas mulleres. Para que o entendas: De Viladonga viñemos pola pista de Arcos, que nos falaron da fonte de Rois, esa que ten un emparrado de salgueiros choróns; e de paso, vimos esa sequoia que hai na finca dos do Café Varela... Naquelas canteiras, que as recoñeceu desde aquí, díxome o neno:

-Papá, ti, que es Arquitecto, ¿como é que quitan tanta pedra, con esa recua de camións...? ¿É unha pedra especial, ou qué?

-Si que o é. Trátase de pedra calcaria, e desa hai pouca, menos da que precisaríamos! Tamén a temos en Castroverde, pero desde que Pepe do Rego apagou o seu forno, as canteiras de Xivil están usufrutuadas polos lagartos.

-¿Para qué serve, se tanta demanda hai dela?

Entón a miña muller, dándose de sabida nun tema que non é o dela, díxolle ao rapaz:

-A pedra calcaria é mármore...; ¡máis ou menos puro, pero mármore!

-De mármore son as estatuas, ¿non si, papá?

-¡Naturalmente! ¿Non te lembras da Venus de Milo, aquela que vimos na nosa viaxe a París, no Louvre? ¡Pois é de mármore!

-¿E por aquí hai Venus?

Eu, a tal momento, vendo unha rapaza guapísima, cimbrante, que pasaba casualmente cunhas vacas, un bo rabaño delas, e para cortar aquela conversa da nai, para que non seguise abrindo temas absurdos, dixen:

-Ese monte é de Venus, en efecto, que todo por aquí está cheo delas, ¡e qué Venus, qué formas...! Se as tivesen os romanos, ou se houbesen vido antes ao noso país, daquela anticiparían o Medullius, e non roubaban sabinas!

O cativo, medio desorientado, parece que dubidaba se o que vemos desde este punto xeodésico, desde este Miradoiro, é, ou non, o monte de Arcos, así que, ao non saberlle o nome concreto, púxollo el, por dedución lóxica, por asociación de ideas: ¡Monte de Venus!

Como vedes, falarlles de mais aos nenos é peor que estar calados; e de falar, puntualízase! Pero das erratas tamén se aprende; ¡non si? Neste caso os nosos amigos aprenderon, de paso, unha ruta turística, pragada de nomes evocadores, que lles parecerán lendarios aos que a visiten por primeira vez, ¡e incluso na enésima!

-o-

O defensor de Oviedo

Aquela historia da Venus de Arcos, do seu “Monte de Venus” foi unha errata, de conceptos e/ou de materiais, pero a que é de conceptos claros, raiando no sublime, é a seguinte:

Lameirón non foi á guerra, que o levaron, ¡a fortiori! Ingresara como Garda de Asalto, pero o del era a paz. Pacificou naqueles mineiros das cuencas ástures, ou por mellor dicir, axudou a facelo, na revolta de 1934, e tamén na daqueles universitarios de Oviedo, exaltados e sublevados por aqueles interrogatorios, ¡tan hábiles!, e por aquelas represións, singularmente brutais, daquel infausto comandante da Garda Civil, Lisardo Doval, secundado naquelas lides polos seus ínclitos e gozosos tenentes, Manuel Bravo Montero, e Nilo, ¡de Tella y Canto! (Non confundir con seu irmán, co laureado Helí).

-Rapaces, -o Lameirón, máis que interrogalos, suplicáballes, -non vos dá vergoña isto de meter bulla, estorbando na rúa, e faltar ás clases, tanto que lles custan, ¡e lles gustan!, aos vosos pais? ¡Ai se puidese cambiarme por calquera de vosoutros! É mellor que vos disolvades, pacificamente, coma o azucre na auga, que así non teño que zorregarvos con esta porra!

-¡Á porra vaite ti, marisco, galego entremetido!

-¡E vosoutros ídevos...; non sei, ás vosas casas, cos vosos pais, que me comprometedes, e desta non librades ben, que tras de nós virá o señor Doval...!

-¡Esti galeguín ye un tarugo! ¡Huid, que viene un coco..., con gorra de plato! -Burlábanse del, facéndolle a figa; e de paso, de tódolos de Asalto, pero quen asaltaba de verdade eran os outros, aqueles mouros deYagüe, conxuntamente cos tricornes de don Lisardo.

-Galego chamádeme, que o son, a moita honra, pero, iso de tarugo...; ¡tarugo o pai que vos fixo, que sodes de achego, ou de violación, violentos do nabo! ¡Xa veredes o que é unha carreira..., das longas! ¿Non agardades por min, carballóns? ¿Onde está a vosa coraxe, tédela no chigre, só no chigre, e para iso, pimplados?

...

Tarugo non era, ¡en absoluto!, pois ao Lameirón de Arcos dos Frades fixérono cabo pola súa intelixencia e pola súa honradez, e iso que tiña unha nota desfavorable na súa Folla de Castigos, por “blandengue”, (sic). Un día dos daquelas liortas, hoxe esquecidas a pesares de que tiveron un balance de 1.335 mortos, Lameirón díxolle ao seu compañeiro de patrulla, un paisano, outro, un tal Chousa, que era de Neira de Xusá:

-Comprendo estes mineiros das cuencas, que os pobres pasan máis traballos que se estivesen nunha estivada, queimando terróns, todo o ano, tal que na Granda de Silva, pero, ¿eses miñatos da Universidade? Nós andamos de patrulla, facéndolles gardas, noite por día, sen un respiro, para que eles estuden tan cómodos coma na igrexa, coa orde pública asegurada, e mira ti por onde saen dicindo que queren mellora-lo país, reparti-la súa riqueza, e traer mouros das do Rif para arrinca-lo carbón das nosas, que eses non se tisnan...! ¿Chousa, cal país prefires, o deles, ou o noso?

-¿Lameirón, cal vai ser? ¡O deles! Estes señoritos queren bota-los caciques deste país, tódolos vellos..., ¿e sabes para qué? ¡Para facerse sitio, para ter as cadeiras de mando dispoñibles, ao seu dispor, tan pronto rematen nesa Universidade...! ¡Eles e maila nai que os pariu, que a fixo boa, aínda peor que aquela Eva do catecismo!

-Chousa, non fales así, que os gardas temos a obriga de dar exemplo..., en todo, e a todos, incluso aos universitarios!

...

Lameirón de Arcos, ¡que por algo era dos Frades!, o que é dar exemplo, deuno: aos universitarios e aos mineiros, galegos os máis deles, particularmente aqueles que tiñan trato coa dinamita; aos labregos, aos propios compañeiros, que boa parte deles tamén eran de armas tomar... Cando lle dixeron, no dezaoito de Xullo do ano 1936, que collese a fusila, e se fose, no mesmo Oviedo, para o Campo de San Francisco, que había que defendelo coa propia vida, se preciso fose, deu en dar voltas polas beiravías da calle Corrida, desconcertado. Daquela díxolle ao seu inseparable Chousa:

-¿Estes tíos, estes mandos, qué queren que defendamos aquí, ti e mais eu? Esas xoierías, todas, teñen reixas e cadeados. Eses palacetes de aí adiante teñen criados, incluso armados, de seguridade que se di, ou sexa, un exército propio; ¡ou propio, ou apropiado! Por outra banda, ás árbores deste Parque non lles pasa nada, aínda que as atravese un metrallazo; á parte de que nin valen para travesas... ¡Comparadas coas de Mosteiro...! E para iso, das nosas ninguén se ocupa. Aquí, neste Oviedo, só está indefensa a Petra, esa osa que teñen nesa gaiola de ferro, aquí no medio do Parque... ¡Pobrina, que con este rebumbio, nin comida lle trouxeron! ¿A ver, Chousa, repartimos o teu chusco, e daquela doulle o meu, enteiriño, á Petra?

-¿E se non nos traen o rancho...? Ben sabes o refrán: Vida por vida, primeiro é a da miña almiña!

-¡Pola tarde merendamos, á nosa conta, por aí, nalgún chigre...!

Falando recentemente co capitán Chousa, agora no retiro, que el ascendeu e sobreviviu, de cómo ocorreu que estando eu no Supremo atopeime, naquel “Archivo de Pensiones de Guerra”, esquecido e incompleto, co expediente do cabo Lameirón, honorificamente sarxento, aquel amigo contoume a parte biográfica que deixo transcrita, engadindo:

-¡Morte máis inútil e máis estúpida non vin outra! ¡Mira que poñerse en perigo, ao descuberto, naquel Campo de San Francisco, batidos por todas partes, duns e dos outros, que daquela as árbores eran cativas, e nin case nos camuflaban..., e total, por nada, por darlle de comer a una osa, aquela Petra, que aínda se estaba criando...!

Tímido por natureza, daquela calei, e mal feito, pois, quen cala, outorga. Tempo adiante, un día que pasei por Arcos, ou máis exactamente, que fun ao enterro dun dos meus mellores amigos, quedei mirando para esa canteira do cal, esa de marras, e dixen para min:

-¡Que pena que eu non saiba esculpir, que das zocas non pasei, fosen Venus ou Centauros, que de boa gana lle facía unha escultura ao Lameirón, ao defensor daquela osa! Habería que representalo coa fusila ao lombo, dun xeito parecido a como retrataron ao heroe de Cascorro (Eloy Gonzalo), impasible o ademán, e dándolle aquel chusco á Petra, ¡todo, enteiriño!

Heroes coma ese non tivo, nin terá nunca, que é imposible superalo, o municipio de Pol, e iso que o tiñan por “blandengue” aqueles..., ¿aqueles superiores?

-o-

San Afonso da Cordeira

Quen aínda non ten biografía, escrita se entende, cerrada e certificada, e iso que ben merece tela, é o señor Afonso da Cordeira. Non entendo en qué pensaron os sucesivos curas da parroquia de Montecubeiro, pois, ningún deles, que eu saiba, o propuxo para Santo. ¡Envexosos, todos nós, curas incluídos!

Esta lembranza vai dedicada, seriamente e con todo respecto, aos seus descendentes, se é que aínda viven, pois, xa que non o podo subir aos altares, polo menos contribuirei a que non se esqueza aquela estampa súa..., ¡seráfica! ¡Quen nos dera telo hoxe, de espello e de bandeira!

¿Méritos do señor Afonso, para min, San Afonso? ¡Se cadra por iso non o canonizan, que levaría un ano poñelos por escrito! En vista diso estou tentado de facelo, aínda que sexa nunha síntese apertada, que sempre tiven vocación de sancristán, eu tamén..., ¡xa que non puiden ser Franciscano!

De Sancristán empezou Afonso, Afonso da Cordeira, que cordeira era súa nai, viúva dun cordeiro, aqueles que facían trelos coas sedas do lugar, alí mesmo, en San Cibrao. Tan ben trenzaron ese fillo que, sendo sancristán xa era Santo. Fixádevos cómo sería a cousa, naqueles tempos de tanta necesidade, ¡e nunca mollou o pan na lámpada do Santísimo! Eu nomearíao Administrador Xeral dos Fondos Reservados, ou similar!

Como tódolos da súa época, foi a unha escola de ferrado, pero pouquiño, que súa nai prefería mante-lo fillo a mante-lo mestre, e para os tres non había froito nas tullas do seu caseto! Afonso criouse alto e seco, pero inocente, que non lle aprenderon esas malicias dos libros, que uns máis e outros menos, todos ensinan a ser homes de proveito, ¡séxase, aproveitados!

Cando se tivo na burra, levouno súa nai á feira de Castroverde, que era como presentalo en sociedade. Daquela, desde a Cruz das Louseiras, enxergou a torre de respecto do castelo dos Altamira:

-Mamá, ¿quen toca as campás nese Castro Verde? ¡Ben mal o debe facer, pois, tendo esa torre tan alta, e aínda así aquí non se oen, e iso que estamos chegando!

-¡É certo que xa son as doce, que neste intre quedei sen a miña sombra, pero esa torre non ten campás, meu neno; xa non! Fixérona para ter presa á xente, cuns ferrollos grandísimos, que seica os levaron para Lugo, que é onde gardan tódalas cousas grandes!

-¡Puñetas! ¿E por qué eses de Lugo non levaron, de paso, a torre, ao deixala sen utilidade?

Desde a data, naceulle ao Afonso aquela vocación, insuperable, de campaneiro, e quitóuselle a de ferreiro...; ¡total, para encadea-la xente! Tamén desde aquel intre, cada vez que ía a Castroverde, saíanselle as bágoas lembrándose das cadeas do noso castelo. ¿Quen me di, agora, que o noso Afonso non naceu para Santo?

Contan que cando foi servi-lo Rei, ¡pois para Cota, quen a viu!, Afonso estreou uns calzóns interiores, de baeta colorada, coa advertencia por parte de súa nai de que non se esquecese de baixalos conxuntamente cos de fora, cos do uniforme, ¡e pasóuselle na primeira vez que foi ás latrinas! Destinado e acuartelado, cando viu iza-la bandeira española, todo abraiado, díxolle ao cabo:

-¡Que estrago: unha peza da maneira, con tres franxas, dunha vara cada unha, por cinco de longa...! Iso dáballe á miña nai para tres calzóns, e seguro que lle sobraba para facerme uns paniños dos mocos!

O cabo, ante aquela blasfemia, reprendeuno con acritude:

-¡Animal, que te vou meter no calabozo! ¡Cádrate, que é a nosa bandeira; desde hoxe, túa nai!

-¿Que dis?

-¡O que oes! ¡A bandeira é sagrada, símbolo permanente da permanente unidade da Patria...! ¡Quen che dera morrer envolto nela, aquí mesmo, neste curruncho da terra dos mouros!

Ao serán, cando arriaron a bandeira, Afonso, que tal viu, en vez de cadrarse botou ás carreiras en busca daquel cabo:

-¿Mi cabo, qué facemos, disparo ou que, que están arroubando a bandeira? Aí uns tíos baixárona e dobrárona..., ¡como para levala á feira!

O outro, que xa lle tomara as medidas, agravou a cousa:

-¡Non te preocupes, rapaz; iso é que poñen a Patria a descansar, pero mañá mesmo, ao amencer, vólvena a colgar! ¡Daquela, ti, tranquilo!

-¡O que ti mandes, paisano!

-Non son paisano, que son cabo!

-¡Ah; pois tiña entendido que es de por aló, desa parte da Fonsagrada, e a maiores, un deses mouros chamouche paisa...!

Cando cumpriu en África, daquela si que tivo razón para chorar pois quedárase orfo na vida, por partida dobre: Os mouros arroubaran aquela bandeira, ¡esoutra nai!, no mesmísimo Annual, e Deus, que tamén é un pillabán, levárase ao Ceo, sen previo aviso, dun catarro mal curado, e sen esperar a que volvese o seu Afonso, aquela nai, ¡a mortal!, que saíra a soutar cunha xeada de mil diaños, ¡e soutou as pencas da morte! ¡Tanto que aforrou, tanto que xuntou, para que o seu fillo, ao volver de servi-lo Rei se servise a si mesmo, nunha casiña nova, por xunto da bica de San Cibrao! Daquela, segundo chegou ao adro, foise ao cemiterio; e respectuosamente quitouse aquel ros, que llo deixaran traer de África, sentándose na lápida dun veciño, precisamente na do médico Reigosa, que era de mármore, fría coma un carambo, pero estaba enfronte daquel montonciño de terra removida...!

-¡Xúrolle a Deus que de aquí en diante ninguén removerá esta terra máis que eu mesmo, que desta maneira ninguén tocará os teus osiños, que este nicho queda reservado para min, para cando Deus me chame, e xa que agora non podo darche unha aperta, no seu día volveremos a estar xuntos, coas caveiras pegadiñas, que así me tiveches naqueles anos mouros da miña crianza, e non só iso, que me deches un nome de Rei, para que fose o teu!

Aquel soliloquio entrañable do “Rei” Afonso atendeuno Deus, de tal xeito que ao día seguinte, cando os da parroquia foron enterrar á señora Panceira, outra vella famosa, pero non hai papel para todos..., atopáronse co Afonso, durmido ao sopé daquela cruciña de madeira de súa nai. O Párroco, que aínda ía de xaxún, non o coñeceu:

-¡Arrenego, demo! ¿Que fai aquí este soldado de Regulares...? ¿Quen es ti, rapaz?

-¿Señor cura, tanto cambiei nestes anos, tan mouro veño que xa non coñece ao seu sancristán?

O crego emocionouse, e ata lle deu unha aperta, cousa insólita nun preconciliar:

-¡Afonso, Afonso da Cordeira, meu sancristán! ¡E eu, que estiven tentado de botarche un exorcismo con este hisopo da auga bendita...!

-¡Pois, si, son o seu sancristán, en efecto, e tamén o seu enterrador, que desde hoxe, xunto coas da igrexa e mailas do campanario, quero as chaves deste cemiterio, que tiven que entrar ao furtivo, saltando por esa parede coma quen asalta un blocao... Desde xa, serei o enterrador exclusivo desta parroquia do Monte Cubeiro, pois os mortos quérenme a min, e quérenme ben, que estiven con eles toda a noite, e máis non me asustaron, que non me fixeron mal, ao contrario, que me quedei coa cabeza sosegada!

Nisto falou un perdoa vidas do lugar, un de tantos:

-Primeiro teremos que falar da paga, pois isto de ter un enterrador de plantilla é un luxo parroquial..., ¡que nin que estivésemos en Lugo!

-¡Iso da paga é o de menos! Quero cobrar en pan, igual que facía cando era campaneiro, antes de servir a El Rei! Enterros medianos, un tego, ¡pero en trigo! Para os ricos, un ferrado, sen pasarlle a rasa...; ¡iso polo menos, e despois, a vontade, que se é de casa grande, sempre será curta!

-¿E logo, ti, non enterrarás aos pobres? -Rebateulle un daqueles sobresaíntes, un demagogo que ía para cacique e morreu caciqueado por culpa do alcol, pagado do seu propio peto, para máis inri.

-Os pobres entérranse de balde, que tamén o fixen no monte Arruit. Daquela o único que cobrei foi esta leontina, que é de ouro, que me dixo o capitán:

-Gallego, no seas animal, que estás enterrando un sargento con una leontina de oro; quítasela y te la quedas, en recuerdo del desastre de Annual. ¿A qué esperas...? ¡Es una orden!

Agora píntame ben, que este reloxo non falla, e así poderei tocar as doce sen ter que mirar ao sol, que xa papei abondo en África!

Deste xeito, paso a paso, entrou o noso Afonso na historia da miña bisbarra. Quédanos o baremo das súas virtudes, ¡por se as anteriores non fosen abondas para ese expediente, contraditorio, da súa laureada, da celestial!

O que peor levaba Afonso era a súa frustración por non chegar a ferreiro; e se cadra por iso, desde que tocaba o terceiro da Misa, e ata a hora de entrar na sancristía, xuntábase, alí nas encuastras, co señor Vicente da Ponte, ¡outro notable do lugar!

-¿A ver, Vicente, qué argallada me traes hoxe?

-Fíxenche este sachiño con dúas cabezas: esta, que ten a forma dunha roda, pero triangular, é para sachar ao redor das caveiras, con xeito, sen estragalas, tal e como me pediches; a outra, esta de dous gallos, é para aricar entre os osiños miúdos...

-¡Chacho, tal cal o que eu quería! ¡Deus cho pague!

-Ti querías estes aveños tan mañosos, pero eu tamén quero algo, a cambio, que me apetece ese chisqueiro de latón amarelo, o que trouxeches de África...; ¡ese, ese!

-¡Home, Vicente, o chisqueiro non, que era daquel sarxento, meu pobre, que tamén mo deu aquel capitán, que Deus garde!

-Ti escolle, pois o carbón e mailo ferro andan caros de raio; ¡ou ese chisqueiro, ou non hai trato!

-¡Daquela, conforme, e que vaia polas ánimas daqueles mortos do Rif, dos de ámbalas partes, que moito lles quero e moito me lembro deles! Vicente, xa me vou á sancristía, que se non lle ato o cíngulo, o señor cura non pode cinguirse, ¡e sen revestimentos non hai Misa! Para o domingo que vén, ¡sen falta!, tesme que facer unhas tesoiras, pero que sexan longas, que as quero para podar as roseiras do cemiterio, que teño tantas e medraron tanto, que logo non atopo un sitio para seguir enterrando... Véñoo facendo con esta navalliña das cachas de buxo, pero é tan curta, que me espiño, e coas mans espiñadas, quen abre unha foxa…!

Cando veu a guerra, para el a segunda, a da España peninsular, aquel Gran Afonso tivo dous problemas; dous problemas e unha esperanza; a esperanza frustróuselle, que consistía en que lle fixeron crer que Franco facía o que facía para retornar o seu tocaio, ou máis exactamente, o fillo do seu tocaio, o fillo daquel Afonso, daquel Rei tan xeneroso que lle pagara unha excursión africanista, ¡da que volveu enxoiado!

-¡Pero, home, -díxolle aquel Vicente, que era outro servizal, sorprendido de velo a media legua da súa igrexa, e daquel campanario, e daquel cemiterio..., -non facía falta que viñeses por este ferro de acender e de apaga-las velas, que cho ía levar eu, mañá mesmo, á Misa Maior!

-Cala, Vicente, que arestora sopra da Bercía; vin así, ao cae-lo día, entre lusco e fusco..., ¡porque é un segredo!

-¿Un segredo moi secreto? Coido que os teus parécense ás túas campás, que me dixeron que estiveches en Castroverde, de tendas, mercándolle ao fillo unha camisa azul, desas das frechas bordadas, que se puxeron de moda..., ¡ou iso din!

-Meu Vicente, diso se trata, que o fillo precisaba unha muda, e como teño tantos cargos, e o señor cura está de parte dos falanxistas...; e logo que, como esas camisas son fresquiñas, e baratas, máis cás de felpa, pois nada, que apuntei ao fillo á cousa da Falanxe, que nos van defender dos comunistas, que seica é unha xente que non cre en Deus; ¡tamén mo dixo o señor cura, que me deu ese consello de paso que me botou a firma para o carné do fillo! Despois está a cousa dos meus empregos…

O señor Vicente, un tanto sorprendido, que non vía por ningures a razón de tal medo e de tal consello:

-¡Pero ti non es rico, nin sequera pola familia! ¿Afonso, qué tes que defender? ¡Como non sexa a muller, e para iso deféndese soa, que a pobre..., non se lle antolla a ninguén!

-¡Pois por iso, precisamente por iso, que como somos pobres, non podo perde-los meus cargos, tantos que teño, e todos por obra e graza do noso párroco! ¡Deus nolo dá, e Deus nolo quita! O malo do caso é que agora o meu rapaz pídeme unha escopeta, e mandoume a por ela, que tamén a teñen os outros falanxistas... Iso é o peor, que me revolve as tripas!

-Casualmente gardo aquí unha noviña, do trinque, esta, que ma facilitou un garda, que llela requisou nunha casa rica, pero de esquerdas, ¡tan de esquerdas, que nin licenza tiñan! Como ves, calibre doce... ¿Por qué pos mala cara; ou quérela do dezaseis? Se non a queres, quédome con ela, que eu non son falanxista, pero téñollelas xuradas a certos comunistas, ¡do máis perigoso! Son uns golpes que encovaron aí arriba, nese zarro do Escouredo, e deron en querer que reparta con eles..., ¡as pitas do meu poleiro! ¡Non vou deixar un vivo, e coas pelellas vou facer outro fol, aquí para a forxa, pois con coselas ben cosidas, xa está!

-Daquela non terás por aí unha carabina, outra; unha que pareza nova pero que teña o caño torto..., desas que marran o tiro?

-¡Teño, ho, que esas abundan, pero non llas vendo a un amigo!

-¡Pois unha desas quero, unha que ciriche para arriba, coma quen mexa, que se lle mandan ao meu fillo que apunte, tendo a escopeta trucada, os tiros iránselle ás pólas das árbores, por riba das paredes, e daquela o meu rapaz seguirá coas mans limpas, que aínda é neno para manchalas nun crime deses do Estado!

Así era Afonso; ¡así, tal cal! Un home corrente, embutido nun traxe corrente, xeralmente de pana, pero ornado cunha leontina de ouro, que lle sostiña un reloxo de ouro, ben gardado no peto do seu chaleco? ¡Que va; un santo maiúsculo! Sen peaña, pero santo!

O outro problema tívoo no propio cemiterio, días despois:

-¡A ver, Afonso, date présa, que tras deste traerémosche cinco, que os están acurralando, desde o amencer, e van caer de seguida, coma coellos, pim-pam-pum!

-Mira, ho, este buraco que estou facendo é para unha roseira, que eu non enterro sen Viático, ¡sen Viático e sen Partida! ¿Somos xente, ou qué somos?

-Pois agora consigo a ten, que xa está morto, e non pode quedar aquí arriba, ao ventimperio, que este condenado cheira que alcatrea! Viático non tivo, que non o merecía, pero fixémoslle andar unha legua, que chegou polo seu pé ás tapias do cemiterio... E diso da Partida, partida xa ten a alma, con catro tiros nada menos, ¡se é que a tiña, que este era un caporal deses da Unión, e por conseguinte, un rojo!

Afonso, que oíra aqueles tiros, pero de afeito a eles, dábaos por ignorados, botouse da parte de fóra para comproba-la identidade do morto, cousa que lle desagradou polo desafortunado da elección falanxista. O mellor argumento que se lle ocorreu para mostrar o seu desagrado foi este:

-Paso polo do Viático, que este home non o precisaba, e de necesitalo, xa Deus llo dará no Ceo, pero, ¿sen Partida de Defunción? ¡Mentres non teñen a súa Partida, os mortos non saen deste mundo, porque..., están vivos! ¡É o costume!

-Este morreu de morte matada, que ben o viches, que por iso non hai Certificado Médico..., así que non pasa polo Rexistro, nin polo de Castroverde nin polo de San Pedro! Ti entérrao, axiña, que xa che dixen que os meus compañeiros están de caza..., e daquela serán, polo menos, cinco, cinco pezas!

Pero Afonso, nin con esas:

-¿Ves esta aixada? ¡Pois aínda non se estreou nese curro do cemiterio, aí ao fondo, que é unha terra baldía! Se tiveses que enterralos ti, daquela mataríalos amodo, de un en un, así que, cóllea ti, e vai facendo calos nas túas mans... Xa che dixen que nese curro, pois tendo calos nas mans, dáselle mal ao percusor!

¡Ira de Deus a daquel verdugo!

-¡Afonso, non me tentes, que te mato eu mesmo, aquí mesmo, agora mesmo, e do que non, denúnciote!

-¡Deus te libre, que se o fas, tócache enterrar dous, un par..., e ti es un folgazán, tanto, que nin á guerra vas, que a están facendo outros por ti!

Con estas palabras tan ben ditas, ou se cadra, benditas, Afonso púxose a asubiar. Despois asegurouse de se tiña no peto as chaves do campanario, e aló se foi, escaleiras arriba, para tocar a defunto, contrariando aquelas ordes tan discretas e tan esixentes do propio cuartel de San Cibrao, instalado na propia Casa da Unión, cincuenta metros cara ao Leste.

¿Virtudes desas? ¡Cento e pico! Pero con dúas máis que se relaten, coido que en Roma lle pasarán o seu expediente por diante do de dona Isabel de Trastámara, que non hai comparanza entre Afonso da Cordeira e maila Raíña de Granada, aquela que casou co de Aragón, con seu primo, presentando unha Bula papal falsa, a mesma muller que traizoou ao Boabdil; aquela da camisa sucia, ¡por votos!; aquela que quixo castrar e domar aos galegos, ¡un por un!

Unha delas foi a súa promesa de ir tódolos anos, en completo xaxún, ao Santo Cristo de Goián, penitente polos remorsos que lle quedaron de haberlle comprado aquela camisa azul ao seu fillo, ¡en vista do visto! Polo menos, iso foi o que lle dixo o propio Afonso a un amigo seu, e ademais, veciño, que son cousas diferentes.

Aquel ano, para non chegar tarde á Misa Grande, os de Montecubeiro fóranse durmir á Adai, e ao amencer foron ás alforxas respectivas, para segui-lo camiño con vigor, menos Afonso, que se puxo, alí fóra, a admira-lo castelo do xeneral Tella, en meditación transcendente, pois tiñan en común aquilo de haberlles pegado tiros aos mouros. Co aquel do xaxún, amén da súa meditación, esqueceuse de darlle á burra o codeliño de costume, pero a asna, que non o debía ser tanto, non se queixou da súa andaina mentres recorreron terreo chan, mais, ao empeza-la costa de Goián, arriba de Sarria, ¡protesta que te criou!

-Afonso, -díxolle entón aquel veciño que tanto o apreciaba, -pon esa burra de cu para as eguas, a ver se sube de traseira, que as burras, burras son, ¡e se cadra quere levarnos a contraria, que tamén o fas ti ás veces con esa teima de enterra-la xente, cando o que queremos, todos, a eito, son outras cousas, particularmente fornicar, que despois, con confesarse, ou con ofrecerse ao Santo Cristo, xa está!

Pero a burra, que de burra pouco máis tiña que a raza, deuse por notificada daquelas blasfemias, e zorregoulle catro ou cinco couces á besta do veciño, derrubando ao cabaleiro. ¡A que alí se armou, con aquel home entrapallado no chan, pois a besta aínda era máis burra cá burra, e vingouse dela, encabuxándose! Afonso, apiadándose do veciño, que seguía na terra, con tódolos circundantes ríndose del, da súa desgraza, a callón:

-A ver, ho, levántate, pouco a pouco, así, arrimado a min, que che fago de caxata, e despois diso a ver se aguantas na sela da túa egua, que cha levarei do ramal, de aquí en diante, para que non volva a levantarse, e que teñas as mans libres para agarrarte á argola...

-¿Afonso, e logo ti, non sobes á túa, á burra?

-Non, miña pobre, que a traio esfameada, e o ofrecido son eu. Vouna deixar aquí mesmo, na beira deste camiño, á sombra, atada a este castiñeiro, encomendada ao Santo Cristo para que non a coma o lobo; déixolle este pan de centeo, que precisa repoñe-las forzas para a viaxe do regreso, que moito lle espera, miña pobre, moitas leguas de Deus!

-¿E ti, qué vas comer, sen pan, pola tarde, aí arriba, no Santo; quero dicir, despois de comungar, que ti ves con Misa, non si? ¿Cantada ou rezada?

-Por min non teñades coidado, que en Goián hai unha xente boísima, que ben vedes canto diñeiro lle dan ao señor cura, así que mal sexa que alguén me negue unha esmola, ¡se é que lles sobra!

-¿E ti non tes veciños, para iso, para un socorro? ¡É un desprezo que nos fas!

-¡Teño, ho, grazas a Deus; téñoos, pero despois igual mo cobrades en enterros, e daquela sáeme a torta un pan! ¡Sodes bos, pero, tan aproveitados...!

Tempo adiante, pois cando o fillo do Afonso foi servir a Franco, voluntario por suposto, xa na posguerra, aquel rapaz quedouse en Madrid, seica ben situado, que de algo lle tiña que servir aquel carné, un día, precisamente na feira de Castroverde, díxolle Pol de Vilafrío, que era provedor habitual duns mesóns da Cava Baja, que alí sempre se comeu ben, ¡habendo parné!

-¿Afonso, queres vir connosco a Madrid, agora que estás viúvo, que alí hai moito por onde escoller, e logo que case tódalas criadas están experimentadas, que lles ensinan os sorchis a marca-lo paso...?

-¡Que máis quixera, pero ando mal de cartos, que hai poucos enterros, pois os novos morreron daquela da guerra, e os vellos, os que tiñan que morrer agora, eses tamén se foron, con billete de ida, da pena que lles entrou! ¡Deus queira que non volvan!

-¿Afonso, que non volvan, quén, os vellos ou os anos?

-¡Iso non se pregunta! ¿Quen vai ser? ¡Eses do estraperlo, aqueles de Lerroux, que vos fixeron unha guerra de encarga, á medida, tal que unha luva! ¡Ai, ho, que sodes máis ris que Xudas, outro que tal baila, que se fixo coa bulsa de Cristo!

-¡Ímosche demostrar que non! Aquí o meu socio e mais eu estamos dispostos a levarte a Madrid, de balde, para que véxa-las mozas, e de paso, o teu fillo!

-De balde non volo acepto, que eu podo cargar cos sacos das fabas, aquí e tamén en Madrid, que así págovos a viaxe, en traballo!

O trato foi “en traballo”, pero non en traballos. Precisamente os da cabina non se volveron a lembrar do seu pasaxeiro - mozo de carga, do noso Afonso, que ía ben ledo, coa perspectiva de atoparse co fillo, na caixa do camión, tombado encima daqueles sacos das patacas que servían para disimular que os outros, os de máis abaixo, eran de fabas, boccata di Cardinale, daquela, en Madrid! Afonso ía de gardián, pero sen garita, embutido naquela zamarra que fora de Deus perdoe o médico de Reigosa. Pola súa parte, aqueles estraperlistas tiñan abondo con preocuparse dos controis da Fiscalía de Tasas, que por entón andaba doente, ¡unha dentada para ti, outra para min! Despois de cruzar a Serra do Guadarrama, a Pol latexoulle o corazón e deulle un berro ao seu colaborador, asomándose un pouco pola ventá do voante:

-¡Afonso, anímate, que xa se ve Madrid! ¡A tal momento esas madrileñas estanse lavando, e botándolle colonia á barriga, para cando nos vexan chegar!

Nada, nin palabra, nin un suspiro, que non houbo outra resposta máis que o eco daquelas montañas graníticas! Pol aumentou de volume:

-¿Afonso, xordelas, óesme? ¿Segues con vida?

-Pois..., -por fin contestoulles, pero a media voz, -algo aínda me queda, pero cústame traballo falar, que teño a lingua trabada, que se me fixeron carambelos na boca..., coma se estivese no beirado dunha casa!

-¡Este carajo de Afonso...! Este non se priva de nada, un maleducado, que nos fala coa boca chea de caramelos... -Queixouse o outro, aquel socio do Pol, un tío do que nin quero acordarme.

Pero Afonso, tan pronto baixaron de nivel e mellorou a temperatura, deu as súas explicacións:

-Non vos é cousa de risa, que esta noite tívenme por morto, aquí arriba, ao sereno, pero, xa que se fixo de día, véxome vivo! E tamén vexo os meus pes, agora si, que aínda me doen, pero xa podo dobrarme!

Pol, en vez de calar, redobrou os risos, con sorna:

-¿Ti óelo, socio? ¡Afonso aínda non ve Madrid, pero xa ve os seus pés, que os ten máis cerca!

-Non vos riades de min, que aí na cabina, con esas ventás, e cerquiña do motor, vosoutros ides quentes, pero eu pensei que me quedara sen os meus peíños, coa xeada! ¡Moitas veces os apalpei esta noite para comprobar que os tiña, ata que deixei de dobrarme!

Daquela, compadecidos, estacionaron, abaixo, no cruce de Cercedilla, para darlle un trago de augardente, alarmados de que tivesen que enterrar, eles, ao propio enterrador de Montecubeiro, nunha gabia da N -VI, ¡cun sudario de neve!, pero Afonso, despois daquel respiro, xa puido chegar a Madrid, ¡cos pés no seu sitio!

De volta, á semana seguinte, preguntoulle aquel veciño, aquel da feliz idea de poñer a burra de cu:

-¿Que, Afonso, o teu fillo non che deu nada para min, algún regaliño, algún presente; nin sequera memorias? ¡Tanto que lle quixen, que naqueles asaltos ás casas dos roxos, cando a guerra, sempre o puxen detrás de min, á retagarda..., por se nolas devolvían!

-¡Cala, ho, que con iso de que os da Fiscalía andaban tras das fabas, os nosos, os do estraperlo, só estiveron tres días, e cada día, co camión en súa rúa, que por veces nin os daba atopado!

-¿Iso que ten que ver co teu fillo, pois o camión era cousa dos outros, dos estraperlistas...?

-Si que ten, que como Madrid é tan grande, nos tres días non din atopado ao fillo, ¡e iso que lles preguntei a tódolos da pucha, a tódolos que tiñan pintas de galego, que che hai o demo deles, máis que no San Froilán! Terei que esperar a ver se volven..., ¡na próxima colleita das fabas, se antes non os prenden!

Deus faga que Roma se abrande niso das canonizacións, e que melloren de criterio, para que fagan Santo, para que o nomeen de tal, ao señor Afonso da Cordeira, pois outro coma el…, nin feito de encarga!

-o-

Parrafeos ensaiados

Algúns recordamos, e outros terano oído, que en Fraialde déronse grandes actores, con magníficas representacións teatrais, impropias dunha parroquia tan exigua de habitantes. Nembargante, onde presenciei un magnífico ensaio non foi en Fraialde, senón con respecto aos de Fraialde, concretamente en Caraño.

Deuse o casual de que o touro das vacas estaba canso de tanta xolda, e daquela dixéronme que deixase a miña na mesma corte do portal, que era o seu tálamo habitual, e que pasase á cociña para tomar un vaso, no ínterim. Daquela eu era algo vergonzoso, ¡e hoxe, tamén!, así que lles dixen, medio agradecido e medio incómodo, que non, que grazas, que esperaría alí mesmo, na corte, o tempo que fixese falta, que fóra empezaban a caer as pingas do outono.

-Pasa, logo, á palleira, aí, na eira, que hoxe temos un Zoqueiro, que ademais é coñecido teu, e halle gustar darche conversa.

Traspasei aquel portal da eira, e vin e recoñecín ao rapaz das zocas, alí nun rocho, aixola que te aixolarás. Como daquela aumentou a chuvia, e sempre me gustou gozala a soas, crucei a eira en liña recta fronte a un carro que vin na palleira da herba, que tempo tería de falar co Zoqueiro, do que me separaba o medianil daqueles alpendres, ámbolos dous abertos á eira. Senteime na cabezoalla dun carro, e quedóuseme o ánimo tan sosegado e tan receptivo, que mesmo me soarían aquelas goteiras coma as notas dun piano, ¡se daquela soubese o que é un piano!

De socato, o meu veciño parou de aixolar; houbo unha pausa curtiña, e de seguida percibín tres ou catro mazadas, seguro que axustando nas cuñas da zoca; evidentemente, trabándoa, para despois proceder ao seu escavado. Resoou aquel malluco tan extemporáneo coma se lle desen a un bombo, enturbando aquel asubío agudo dos ventos na beira do lousado. Despois diso percibín o plang-plang do mesmo malluco axustándolle as contas á gubia, que se resistía a baleira-la boca da zoca. Dixen para min: ¡Compadre, ou tes cegas esas gubias, ou moi seca che deron a madeira!

Decateime de que a zoca era de muller pola secuencia e pola brevidade daqueles gubiazos. Para entón a chuvia minguaba, quedándose as goteiras nunha rapsodia suave e melodiosa, lenta, queda, doce..., ¡marabillosamente exquisita! Daquela puiden plantarme diante do zoqueiro, para saudalo, en catro zancadas, e sen apenas mollarme, pero non o fixen porque sería romper a miña sincronización mental co ritmo da chuvia, coa tocata dos ventos e coa contemplación de éxtase, vibrante, daqueles verde-gris que ían e viñan, nunha danza de luz e de sombra, por culpa das ondulacións dos loureiros de xunta ao horto de tras da casa... Só os que viven, ou vivisen, nunha aldea poden entender estas cousas, do mesmo xeito que só a eles lles é dado gozar das estrelas, e para máis sicalismo. co chan nevado.

O zoqueiro pasou directamente da gubia ao trade, ao mediano, confirmándome co seu ring-rang, sen necesidade de velo, que aquela zoca tiña que ser de muller, pois nas de home, nas cubertas, hai que empezar co grande, que fai, máis ou menos, segundo estea de afiado, un certo rang-rong. Dous ou tres minutos despois fíxose o silencio no seu ripeiro, e eu contiven a respiración, calculando o que podía pasar, á vez que facía unha paréntese no meu éxtase pluvioso: Vaia, este zoqueiro, ou lle fendeu a boca, e daquela ten que esmaltar outro toro, ou é que está admirando a súa obra... Era isto último, e quedei pampo co que oín seguidamente, a cousa máis inesperada:

-¡Pero qué boquiña tes, miña Rosa! O que non me gusta de ti, se che hei dici-la verdade, é que veñas a Mosteiro, á feira, cos beizos tan…, repintados!

...

-Ti non sabes o críticos que poden ser estes de Mosteiro se alguén se lles pon por diante en plan señorito, que niso non toleran competencia; ¡ningunha, maldito cousa! Ti es a señorita máis guapa de..., ¡ía dicir, de Fraialde, pero así quédome curto! ¡De todo Pol, desde Carazo ao San Martín da Lúa!

...

-Miña Rosa, ti es a mellor de tódalas roseiras, que non che son piropos, nin é que pretenda igualarme cos teus, con eses de Fraialde, niso dos recitados do voso tiatro...

...

-Teño que ter ollo coas miñas verbas, que sexan axeitadas, ao suave, pero sen pasarme, que non sospeite Rosa que ensaio os parrafeos, tal que aquí, no ripeiro, coas zocas... ¡Ouh, logo, cómo é iso, que tamén eles ensaian os dicires do seu tiatro, que ata levan consigo un apuntador para que non haxa erro, para que non se lles esquezan as cousas!

...

-Temos que falar moito, que imos arranxar a nosa vida, aquí, na feira, ti e mais eu, miña Rosa das fazulas coloradas, meu gromo primaveral, pois hoxe, se me desculpas, non te vou acompañar pola estrada, que ir contigo ao teu Fraialde, e despois volver de noite para Caraño, para seguir zoqueando, que hai que gañar para os gastos da voda..., e pasado mañá ir a Lugo, ao San Froilán, para bailar contigo os sete bailares, e de paso subir aos cabaliños, ¡tanto que che gustan! Iso, todo xunto, vai ser moita malleira, excesiva, incluso para un mozo tan bragado como son eu!

...

-Rosiña, xa nos queda pouco tempo, así que teremos que ir falando do casoiro, do noso, que miña nai vai vella, que non está para sachar no horto... Ata será mellor que se quede na cociña, atendéndolles aos roxóns, e criándoche os nenos... ¡Ai qué ben, ti sachando no horto, e eu no cómaro, véndoche as pernas, polo menos ata a liga!

...

-Non, isto non, que será tempo adiante, que se cho digo agora, ao ver que te quero maiormente para a cría, daquela igual te enfurruñas comigo, que os paristallos son para asustarse, e menos mal que as mulleres non se lembran diso, dun para o outro... O que teño que dicirche é que...

...

Naquel intre de máxima concentración, inoportuna e inesperadamente asomou polo postigo do portal unha das fillas do dono da casa, e eu, que a enxerguei a tempo, que lle vin o seu pano de cores pouco a pouco, segundo amosaba, din en correr para tras das loureiras. Antes de presentarme, por se o touro se facía de rogar e non me daba tempo para resisti-las miñas necesidades, fun facer de ventre, alí nun curro, coas verzas ao alcance da man, ¡pois iso dun papel, tal que un periódico, quen o vía! Pero non fun o primeiro que profanou aquelas árbores, ¡xúroo! Acto seguido saltei ao camiño de fóra, pola parede do horto, para petar á porta desde a currada, coma quen que non estivera dentro, quere dicirse, na eira.

-¿E ti, de onde ves, por onde andas, que te mandei á palleira, co Zoqueiro, en vista de que non querías toma-lo vaso? Xa está o touro esperando pola vaca, que ventou a súa visita, e non para de bradar, co celo que lle entrou. ¡Desta vai ser efectivo, que está impaciente...!

-¡Outro animal que fala só! ¡Somos iguais, fóra a alma!

-¿Que dis da alma?

-¡Non, muller, nada, que estiven aí arriba, por xunto da igrexa, falando só, que non pasaba un alma...! ¡Non, falando só, non, que falei cunha rapaza!

-Por aquí non pasou ningunha; sería coa criada do señor cura, pero esa non é rapaza, que vai vella, que por algo a ten de Ama..., ¡para que non pensemos mal, pois a xente, xa se sabe!

-Vella será, pero cando non se ten outra cousa...; ¡cando non se ten outra cousa coido que se fala aínda que sexa cunha zoca, que a soidade é a cousa máis seria deste mundo; ¡polo menos iso di meu avó!

Aquela rapaza non me contestou, e o touro deixou de bradar, todo afanado, puxa que te puxarás na miña teixa, que a pouco máis, derréaa; ¡cada quen ao seu labor! Paguei e despedinme, pero de alí non saín en silencio, que fun arramalando, ¡e falándolle, que non afalándolle!, á vaca:

-¿Que, vas leda? O peor vai ser parir, que despois do carnaval vén a coresma, pero conta coa axuda de meu padriño, que para iso..., para iso de tirar das crías, nin Manuela do Rego!

Cando cheguei á Carballamarela, de pasado o muíño, atei a res a un castiñeiro daqueles do ribazo, e púxenme a merendar arandos, que cando hai fame, saben a gloria; ¡e se non a temos, tamén!

Lémbrome que no resto do traxecto moito matinei no guapas que debían ser aquelas mozas de Fraialde para que merecesen un parrafeo tan ensaiado. ¡Se eu fose mozo, daquela entenderíao! Pasada a miña adolescencia, séxase, cando fun mozo, ¡outra frustración!, que me quedei coas ganas de falarlle a unha daquelas raparigas de Fraialde, aquelas artistas do “tiatro”, pero non tiven oportunidade, ¡con tanto para onde mirar!, e logo que non se poden abranguer tódalas rosas, nin xuntas nin consecutivas, pois, ademais do que avultan, pinchan!

-o-

¡Tres melloras, e cada unha de dous terzos!

De cómo facerlle unha mellora de dous terzos a cada unha das tres fillas, e que sobrasen unhas gorgas, aprendino dun mestre meu, un escolante que estivera en Rioxoán antes da guerra; ¡antes da súa con aquela muller tan calculadora que sabía facer e desfacer ecuacións dun só termo, pero con tres incógnitas! ¡A nai que a pariu, que aquelas si que eran matemáticas, e non estas bobadas dos conxuntos disxuntos!

...

-¡Ai, filla, mira quen está aquí, o meu Mariano, que por pouco non foi teu pai!

A filla, naquel futurible, a velas vir, pero o aludido, un cabaleiro, ata se quitou a pucha:

-¡O mesmo, miña Casilda, só que..., casado, felizmente casado! Este mozo que está comigo, este si que é fillo meu.

O rapaz ollou para a nai e para a filla, decatándose de que saíra bastante mellorada con respecto ao molde no que a concibiran; non lle desagradou, pois a moza, de momento, non tiña bigotes; nin bocio, nin embozo, nin ombreiros cadrados metidos nun traxe xastre...; ¡feminina ao cen por cen! Xa a coñecía de tempo atrás, das feiras e das festas da bisbarra, pero ata aquel intre ignoráballe a xenealoxía, o pedrigree. Pola súa parte, seu pai aínda tivo que sufrir outra flor:

-¡Ai, ho, qué ben te conservas, e qué guapo estás! ¡Coma sempre! ¡Un home do teu peso honra unha praza, así sexa de Meira!

-¿E logo, Casilda, qué se conta por aló, no teu país, nese dos Torneiros?

-¡Xa ves; os anos pasan, que aínda foi onte daquela que bailamos solto, ti e máis eu, que fomos a admiración do torreiro de Vilar dos Mouros! ¡Deus, qué parella malograda...!

-Pois agora bailan os fillos, que xa sei que un dos meus, precisamente este, que é ferreiro, bailou o día de San Martiño con esta rapaza, que ben os enxerguei, que me lembraba non sei a quen; pero non hai nada que facer, que se repite a nosa historia, pois este ten que casar na casa.., ¡que xa lle montei unha forxa!

A outra pareceu resignarse; ¡pareceuno!

-¡Sendo así...! ¡Pois éche unha pena, das grandes, que el o perde, dous terzos nada menos, e máis un terzo do outro terzo, ben medidos e ben pesados, e logo que na casa, na miña, forxa temos, e ben acreditada, de sempre, que a montou meu avó para facerlles trenchas aos veciños, aos torneiros!

O patrucio, con menos capacidade de cálculo, intrigado:

-¿Como é iso de dous terzos e non sei qué máis, Casilda, que ti non es mestra para tanto falarme diso, desas contas, desas fraccións?

-¡Como vai ser: o terzo de mellora e mailo de libre disposición, ámbolos dous arrexuntados, e para iso aínda queda o de lexítima, que as outras dúas non contan, que son costureiras; deprenderon en Lugo, e despois foron a Sarria por unha máquina desas..., das Wertheim, (ela pronunciaba “Bertas”), e daquela os señoritos, que as seguen máis de catro, prefiren darlle á pluma antes que ao arado! Na miña casa, coa larganza que temos, facía falta un ferreiro, outro, sequera sexa para calza-las ferramentas, os aveños!

Vai contando: dúas eguas e mailo cabalo da parada; catro bois para face-la labranza; a maiores, o touro das vacas, ¡que temos dúas ducias! As medas do trigo, catro de centeo, incluíndo a de palenque, unha de aveas.... E tamén están os caínzos das castañas; os ranchos, que xa se manteñen coas landras daquela carballeira de diante da casa, ¡de catro fanegas! O cabazo do maínzo, ¡de seis pés! ¡E máis, e máis, e máis..., pois dos veciños do meu rueiro só son catro curros de nada, e para iso, ás aforas do lugar!

-Muller, sendo así, ¡miúdo capital o das túas fillas! ¡Se chego a sabelo, daquela..., pero o teu esculcador non entrou nesas referencias, neses detalles, nesas fraccións, que mandaches un veciño que contaba polos dedos...!

-Aínda estás a tempo de remediar os teus erros, no propio fillo. É verdade que aquel esculcador o que é de contas moito non sabía, pero tampouco medías as terras, as comenencias, e resulta que teño nos meus cómaros..., ¡máis do que ti nas leiras!

-Muller, non cho sei, que tamén teño unha casa, aquí mesmo, en Meira, aí adiante, herdada de meu tío..., aquel que foi Alcalde! A maiores, soltei vinte eguas no Campo do Oso. Cartos a réditos, tamén; algún! Dez quintais de ferro, na forxa deste rapaz... E por aí outras cousas, que polas portas ben sabes que non ando; ¡nin ando, nin andei, a Deus grazas!

-¡Iso non está mal; está bastante ben! ¿Sabes qué che digo, Mariano? ¡Que casemos os fillos, e que o teu leve ese ferro para a miña forxa, pois aló sobran torneiros e faltan ferreiros!

A tentación empezaba a surtir os seus efectos:

-¿Casilda, cando lle mandarás á filla eses terzos dos que falaches?

-¡Pois, de postos a trato, agora mesmo, que non hai mellor tempo có presente! Vou ver... ¡Pois, si, teño a miña Cédula nesta faldriqueira, así que, se vides comigo ao Escribán, xa levades o testemuño da miña manda!

-Muller, de ben pensado, xa que non casei contigo..., ¡déboche unha reparación, aínda que sexa na persoa do meu fillo! ¡Outra cousa, non, que aínda non estou viúvo!

-¡Viúvo, ou non, hoxe fas un bo día, que non che foi nada mal nesta feira!

-¡Así Deus me axude, ti non vas mal servida! Este rapaz, aquí onde o ves, foiche Cabo de Gastadores, ¡en Melilla! ¿Oes, podo levar de testemuña dese documento, á miña parenta, que está aí abaixo, na feira dos queixos...? ¡Coido que apalpando nos teus papeis, será máis doada de convencer, e deste xeito non precisa comprobalo polos teus veciños...!

-Iso está ben, pero que veña convosco o rapaz, para que apalpe a miña fortuna, que desde xa empeza a ser súa!

-Muller, ¡vale! Eu propoño que, no entrementres, se vaian ao café, apálpense ou non, que isto das melloras é asunto dos vellos... ¿Que entenden eles, a esta idade, que lles parece que teñen de todo, e que todo sobra? Por certo, ¿como se chama esta rapaza, que me tocará chamala polo seu nome, ademais de filla, pois a min, o de nora, sóame a lora? ¡A lora, ou a lorana!

-Mira, ho, como iso de Casilda resulta pequeniño, coidei de facela máis grande, que por algo lle puxemos, ¡Casandra!, que mo aconsellou o señor cura, que é parente noso, e di que significa, ¡sobranceira! Como ves, ata de nome é rica. Mira, Mariano, este casamento baixa do Ceo, ¡que xa está baixando!

-Casilda, non lle digas iso ao escribán, pois daquela igual che cobra de máis..., polo teu testamento!

...

Ao mes do casoiro, Casilda, aquela testadora tan testalana, que paraba pouco na súa casiña, porque lles tiña medo aos ladróns, suxeriulle ao xenro, ao Ferreiro:

-Está habendo roubos na Parroquia, cadora máis. Empezan polas casas cativeiras, que as xulgan doadas de violar, e de paso, ensaian. ¡Inmediatamente, que te quero na forxa: fai uns caravillóns, a xeito de tranca; e para fóra, unhas chaves tamañas desas da nosa igrexa!

-¿No seu cuarto, tamén?

-¡Tamén! ¡Cunha reixa estreita, pola que non pase un cativo da teta, que nos custou moito gañalos; a min, á miña nai, á nosa avoa...!

-Iso será despois do San Froilán, que terei que levar aos caballitos á miña Casandra..., que daquela da voda, con iso das herbas, e despois veu a sega, e despois as mallas...; ¡nada, que non saímos de lúa de mel, e vai sendo hora de esmelgar!

-O mel telo na casa, e por lúa, tédela aí na eira, a tal momento, que xa me farto de verte debruzado no mármore da cociña, estorbando e dicindo parvadas. ¡Longueirón, no entre tanto, vaite ao pendello, que tes luz abonda, e non temos estelas para o inverno!

-Señora, todo se irá facendo; cada cousa ao seu tempo, que nin os xornaleiros traballan fóra das horas do sol.

-¡Daquela, á forxa, que mellor sol cás muxicas do ferro non pode habelo, nin na terra nin no ceo!

-Señora, non se preocupe tanto, que a vostede, por viúva que sexa, non a arrouban, ninguén; ¡é algo vella para ter amores!

-¡Maleducado! ¡Neste lugar tododeus sabe que teño onzas...!

-O que sabe todo mundo é que as ten en Lugo, nesa Banca dos Sobriños dun tal Pastor..., que iso lles di cando veñen aos cartos, maiormente se non teñen leiras para empeñar!

A vella, Casilda, estalou coma un espertador ao que lle chegase a súa hora, a hora de face-lo punto e á parte:

-¿Que forma é esa de faltarme ao respecto? ¡Aquí mando eu, e mando ao meu xeito! Se alguén non está a gusto, hai dúas bestas na corte, e con aparellalas, con esta lúa, polo camiño adiante atoparedes mellor vida, ¡que teu pai ben presume de rico! A de aquí remata mañá mesmo, ¡que volve a ser feira! E teu pai, que tanto se doía de que lle quitaba o reo da casa, que che teste a ti, xa que vinculeiro naciches, que ese escribán de Meira, tanto fai como desfai!

Invitárona a razoar, pero no seu caletre xa o estaba facendo, así que pronunciou sentencia, definitiva:

-¡Largo de aquí, rapaces, que todo isto é meu; así que, ata máis ver!

...

Eu estaba pampo con aquela traxicomedia, que nunca outra vira, nin vira nin oíra, así que lle dixen ao mestre:

-¿Vostede, con iso sabido, e co caletre que ten; vostede, si, cómo foi capaz de apandar coa segunda, coa segunda das fillas...?

-¡Mira, rapaz, a fame é unha mala muller, outra; unha mala conselleira! Ademais, canto che acabo de referir díxomo meu cuñado, aquel ferreiro da Ferreiravella..., ¡pero, despois das bendicións do cura!

Eu son fillo dun garda civil, desa parte do Cádavo, -amplioume, -que morreu de morte matada, perseguindo fuxidos da fronte, por aló, cara ás Asturias, pois como era medio cerralleiro, os seus xefes mandárono polas casas, vestido de paisano, e coa róda por diante, para ver onde atopaba laterío abondoso e recente, síntoma de que acubillaban desertores, pero os ástures non son nada máis torpes cós galegos, ¡así que o descubriron! Miña nai daquela acabou co pouco que tiñamos para que eu rematase a carreira, e nestas, que fun a Rioxoán para substituír á mestra titular, que se puxo a parir por culpa dun señorito de Lugo...

Estando nesa escola, que daquela aínda había feiras, acompañei, unhas voltas nada máis, á Fili, que así lle chamaban eses finolis de Torneiros.

-¡Vostede nunca a trae por aquí, nin o vén ver a esta escola...? ¿Sigue viva; iso, súa nai? –Pregunteille.

-¡Grazas a Deus, si! Pero teño un fillo en León, estudando veterinaria, e a pobre non dá cosido, cosido e bordado, para mantelo de pensión, que dos outros gastos voume ocupando.

-¿E logo, esa riqueza da sogra..., que tamén é avoa do rapaz?

-Por partes, que este problema ten moitos datos, ¡máis dos que vos poño na pizarra! Cando esa sogra do diaño..., ¡que o diaño non son precisamente eu!, que ata habería que chamarlle “só, ogra!”, me viu alí, naquela feira, dándolle parola á súa Fili, foise correndo para xunto de miña nai, que a pillou calcetando:

-¡Ai, dona Aurora, que eu xa a coñecía de referencias, pois un mestre tan bo, e tan educado..., de algo lle vén!

-E logo, vostede, ¿quen é? –Preguntoulle miña nai.

-Son a madre desa rapariga que está comendo roscas, nese curro, co seu fillo. ¿Reparou na boa parella que fan? ¡Pois teño para min que se xuntásemos a miña riqueza coa sabenza do seu fillo, os nosos netos dominarían esta bisbarra... ! ¿Non lle gustaría ter un neto que chegase a capitán da garda civil, cousa que non lle deixaron ser ao seu home eses rojos do diaño?

¡Que informada estaba esa “ogra”, que alí concorreron tódalas agravantes, dolo e aleivosía, pois o único que faltou foi nocturnidade, e iso porque de noite non hai feiras!

-Eu non son egoísta, -defendeuse miña nai, -que coa miña pensión de viúva dun cabo, ascendido por méritos de guerra, e desde que este fillo gañe a oposición, coido que se nos acabará o inverno, ¡que ben longo vai!

-Pola miña parte nada tería que dicir se a miña filla non lle gustase ao seu, ao mestre, pero...; ¡mire, mire, estanse rindo, un para o outro! A miña non quería vir hoxe, que esta feira é pequeneira, pero eu precisaba que atendese dunha das bestas, que as trouxen cargadas de ovos, e queixos, e balugas de manteiga..., ¡e mire vostede por onde estaba de Deus que se coñecesen, e se gustasen!

-Señora, -contestoulle miña nai, -non se faga ilusións, que tampouco eu mas fago, que iso que estamos vendo é un refresquiño; o meu rapaz aínda está aprendendo a mira-las mulleres, pois ao de hoxe só ve nelas unhas camaradas, unhas compañeiras de xogos, e rinse por iso, porque están na súa primavera!

Meu neno, -explicoume o mestre-, así foi como empezou todo, e con iso dou por saciada a túa curiosidade con respecto á miña biografía.

-¿Pero, houbo voda, non si, que vostede casou coa Fili...? ¡Perdón, quixen dicir, coa señora Filomena...!

-Aquela, “ogra”, quedou con miña nai en que a fósemos visitar, ao día seguinte, de paso que oiamos Misa en Torneiros, que ía ser cantada, non me lembro por causa de qué... ¡O porvir que nos brindaba era de señorito! Eu só tería que mandar nos criados, e ocuparme dos recibos das rendas. Nada de labranza, que iso non era cousa dun mestre. Escollería egua, e andaría sempre dacabalo, mesmo coma don Domnino da Olga, de Administrador Único; en definitiva, de gran Señor!

Aquela tentación, xunto co pánico que lle tiña á oposición, que xa me cansara de estudar... Aquela rapaciña que se ría con ganas por tódalas bobadas que lle dicía eu, que non me quitaba os ollos de enriba, se cadra cun certo complexo de inferioridade, pois ela bordaba, pero eu era calígrafo...! Total, que no punto de Nadal tivemos unha voda de moita fachenda, referendada cun testamento feito en Lugo, ¡tamén de dous terzos, reservados na casoa e nos arredores...!

O día da voda, despois do si, que antes ese pillabán non o fixo, chamoume á parte meu cuñado, e díxome á orella:

-Non che teño envexa, que nós imos poñer unha ferraxería en Meira, nesa casa que herdou meu pai, pero ti, se non queres volver á friaxe dunha escola, ten coidado coa vella, e póntelle de xeonllos, que che ten o sangue..., ¡máis ou menos coma as píntegas!

Medio me enfadei co cuñado, pois a ogra dixérame todo aquilo sosténdose na afirmación de que o home da máis vella difería moito de min, e que era un lorán, un soberbio. Despois diso, por uns días, gozamos da vida, que eu xa daba a gloria por miña, ata que un serán, quentando as canelas naquela cociña, tan grande que non había leña que chegase, e menos mal que tiñamos diante unha fonte de roxóns, pois, iso si, a comida, ¡por cestas!, a ogra deu en mazar no mármore, coma se estivese facendo na manteiga:

-¡Eses louseiros de Lourixe, con este tempo, e sen vir...! ¡Neste mundo xa non queda xente de palabra! O caso é que me van podrecer estes peíños, antes de que me metades no cadaleito!

-¿E logo, señora, qué lle pasa; abro máis o tiro, ou qué?

-¿O tiro? ¡Pegando tiros tiñas que andar ti, tras dos fuxidos, coma teu pai, que non hai feira onde non atraquen! Eu teño pingueiras na cama desde que entrou a invernía, pero ti, o que é da cociña non saes, ¡e os de Lourixe, que non veñen...! ¡Claro, de noite todo se vos vai en renxe-la cama, e eu, acurrucadiña para que non caia ao chan esa almofía que poño na goteira, que nin a cama me apartades, e eu soa non podo con ela! ¡Folgazán, que por algo te metiches a Mestre, para vivir do conto, pero a min non me embobas, que teño uso de razón...!

-Señora, a cama apártolla eu, agora mesmo; e diso da noite..., ¡perdoe, pero vostede mesma nos dixo que lle tardan os netos!

-¿De que me valen os netos se collo as pencas da morte cunha molleira mollada? ¡Pódese ser señorito e mais lousador, que teu pai era garda, e mais traballaba de cerralleiro...! ¡Iso non é ningunha deshonra!

Aquela indirecta tan directa moito me doeu, pero calei, que eu ensino quebrados, e raíces..., o que faga falta, pero en dialéctica, niso, estou pez! Sen pensalo, e mais caía a tarde, busquei unha escada, que ben me deu que facer para baixala dos seus tornos, que a tiñan dentro da palleira da herba. Daquela, fóra, chovía coma quen a tira coa tega vella. Metinme no cuarto da patroa, que tamén tivo que ir ela para despechalo, e ollei para o faiado; era verdade: ¡caía unha gota hoxe, e outra mañá! Collín papel, lapis, un cartabón, aquela cinta das costureiras..., ¡e medín, calculei coordenadas, desde a ventá, desde a parede que divide as augas, arriba, no tellado...! Todo científico, ¡xúrocho!; como para buscar un campo de minas, se tal houbese naqueles cumios! Despois, cun martelo no cinto, e cunha pata de cabra na man, aventureime a subir ao tellado. ¿Dixen que me aventurei, non si, co lousado, con aquelas laxes feitas unha fervenza..., en frío? Non se me esquecerá, nunca, que os sinais quedáronme no corpo: ¡dúas costelas rotas polo esvarón, do beirado en baixo!

Fíxenme de cruces, que non era para menos; e despois de persignado atrevinme a preguntarlle ao mestre polos seus criados, ¡nunha casa tan potente!

-¿Criados, no inverno? Os criados traballaban de sol a sol, e como no inverno non hai sol, ¡tampouco tiñan criados! Volvían a entrar na casa desde que nas súas se quedaban sen pan, e sen touciño, que así pedían menos, esixían menos. Viñan chegando a tempo de botar as patacas... A min salvoume ese Cacharulo de Bendia, que me recompuxo, á perfección...

A miña curiosidade, co oído escoitando, ía a máis:

-Se non é moita pregunta, ¿en qué quedou ese testamento, o segundo deles, posto e suposto que vostede largouse, que as oposicións fíxoas, que por iso o temos nós, aquí?

-Aquilo estábache meticulosamente calculado, ¡que nin eses do Banco! Todo coma se fose unha guerra; ¡mellor do que planearon na garda civil aquelas espreitas de meu pai, e co perigosas que eran! A súa matemática consistía en casar ben ás fillas, que para iso nada mellor que facelas morgadas, morgadas absolutas, unha por unha, que por ese exame pasaron as tres. De nove partes, douche sete, e despois baixo a cifra seguinte... Con iso, x igual a un noveno, que iso lle tocou, en definitiva, á miña parenta; ¡despois de pagadas as Sucesións, por suposto!

-Señor Mestre, eses quebrados entendinos, máis ou menos, pero, ¿a terceira incógnita, quero dicir, a terceira das fillas?

-Meu neno, tardei en despexala, que o tiven que facer polo método de eliminación: Esa “ogra”, que no Purgatorio estea, e sen goteiras que a refresquen, desde mesmo que pariu á terceira, ou se cadra, antes, con tal de que presentise ou intuíse que ía ser femia, acordara cunha amiga súa, de alí de cerca, de Gomesende..., ¡unificar as morgadías, concentra-las leiras! Para iso, chegadas que foron as tres rapazas a unha idade prudente, pero aínda en estado de rebentos, a vella deu en tachar ceros. O que nunca cheguei a saber é de cal das dúas amigas partiu a idea. A fórmula foi: igualo aquí, substitúo acolá, cambio de membro esta variable, ou sexa, búscolles un mozo axeitado, fago e desfago polinomios, aplico programación lineal, Pert incluído, e dóulle-la volta ás matrices...! ¡Total, que lle saíron as contas redondas, e sen táboas de logaritmos, que morreu sen oír falar delas!

-Un caso..., para o cine! –Foi canto se me ocorreu.

Eu tiña daquela unha prima que soñaba con ser artista, ¡e chegou a selo!, Merche Cora, que por iso asociei aquelas ideas, supoño. O mestre engadiu:

-Ti non oirías un caso semellante, pero nese Colexio dos Avogados de Lugo, tampouco, que mo dixeron na hora das partillas.

-¿Encima do pouco, pagarlles aos Avogados?

-¡Precisamente por iso, nada! Pero teño alí un amiguete, do Instituto, que me dixo nunha ocasión que este caso foi comentado entre eles, e que era admirable aquela capacidade de manobra: ¡Con tres minutas de escribán, de notario, como agora se di, e sen outro profesional, sen preito, sen indemnización, despachou dúas fillas, as máis vellas, cos xenros respectivos! ¡Ah, pero hai máis, que cando estivo para morrer, mandounos chamar e fíxonos pedirlle perdón polos desgustos que lle levábamos dado, que se lle ían os folgos e despois sería tarde para darnos a súa bendición!

-Señor Mestre, vostede que sabe a miña afección por escribir relatos, que me vén daqueles exercicios que nos poñía na escola..., ¿importaríalle se tomo algunhas notas, algún dato...?

-Podes, pero mellor non o fagas, que agora empeza a estar de moda iso dos fillos únicos, e aqueles dramas da melloras e das sobremelloras, aquilo dos morgados, non cho van entender..., nin sequera os Avogados de Lugo!

Cando viñeron as Agrupacións Escolares dinme unha volta por Torneiros, coa curiosidade de saber se seguían dando fraccións na súa escola, aquela que estaba chamada a desaparecer por engulimento da de Mosteiro. ¡Puñetas; o que tiñan na pizarra, naquel intre, xa non eran matemáticas euclidianas, senón algoritmos matriciais de base enésima! De paso, aproveitei para preguntarlle a unha rapariga que estaba podando nunha roseira, diante dunha casa de boísima aparencia, así de socato, dándome de sociólogo, se seguía habendo morgadas, séxase, vinculeiras. ¡A risada que me soltou!

-Vostede fala galego pero non é de por aquí; ¿de qué país vén? Nesta bisbarra xa fixemos a concentración parcelaria, e tamén eses cursos da natalidade controlada, que nolos veu dar unha sexóloga da Coruña, experta neses mesteres, que nola trouxo a Asociación de Veciños…!

Debinme quedar apaiolado, pois a rapaza completou o seu informe; o que non sei é se o fixo de broma ou en serio:

-Nos tempos de meu pai, que vén a ser da súa quinta, todo por aquí, con tantos fillos varóns, houbo que facer unha importación masiva de rapazas, maiormente de Meira, tal que miña nai! ¿E vostede sabe o resultado que deu iso de abolir a endogamia?

Como non me atrevín a seguir inquirindo, despedinme; agradecido, iso si. Pero ela tamén sabía aproveita-la circunstancias:

-Oia, espere: se sae isto, esta conversa, nos periódicos, ou nalgún libro, isto do que falamos..., acórdese de traerme un exemplar!

Crucei os dedos, en sinal de xuramento. O que debín pedirlle, a ela, foi que me xurase a verdade do seu informe, que esas dúbidas quedáronme, aló dentro, e así o fago constar para que vexades que non fago e desfago testamentos, e menos aínda por unha estratexia egoísta e maliciosa!

-o-

Lugo, de noite.

Mirando atrás sen ira

A idea de ter unha especie de xuntanza - merendola de intelectuais, particularmente de xubilados, e por tanto, xubilosos, da bisbarra Baleira – Castroverde - Pol, foi de don Manuel Reigosa, e teño testemuñas de que mo propuxo, concretamente na Coruña, tomando café na miña casa, ¡que é a vosa!, o día de San Xosé do ano de graza 1991, que ademais de ser de graza foi capicúa, séxase, de fácil lembranza.

Precisamente saíu a cousa falando de recordos da xente que nos ensinou a vivir, fosen mestres, ¡que tamén é un sacerdocio!, curas, ou segrares, como é o meu caso. Gústame presumir de que tamén fun mestre dos do “m” minúsculo, un ensinante daqueles de a ferrado, que pasáramos a vinte pesos, mensuais; e maila comida, por suposto! O plan inicial era celebrar, instituír, estas xuntanzas, cunha comida anual, con humor, meigas e penas fóra, de troula, nun punto céntrico da nosa bisbarra de orixe. O propio don Manuel suxeriu que fose en San Cibrao, o día do Santo, 14/15 de setembro.

Fieis a ese compromiso, para min, ineludible, pois é público e notorio que don Manuel é, ¡érao, meu pobre, cando redactei isto por primeira vez, que agora descansa en paz!, un deses curas curapenas, rara avis, que estaba chegando a centenario e aínda daba corda aos novos, así que non se podía menosprezar ningunha das súas suxestións, plantámonos en Lugo, para concordar e falarlle dos preparativos, precisamente un domingo, 25 de agosto. ¡Pero, oh lares, oh manes, oh penates! ¡Don Manuel ía no seu Montecubeiro, invitado por outro amigo seu, que non só adiantaran a festa parroquial, senón que a estaban amenizando con Ana Kiro, a todo ritmo, a todo volume! ¿Que facemos agora? ¡Pois o mellor que se pode facer en Lugo: tomar café nunha das terrazas dos Soportais, cousa da que só gozan os sibaritas!

Tras da mala coincidencia veu a boa coincidencia, substitutiva, que se deu o casual de que nun velador próximo estaba un mestre que naceu en Pol, e maila súa dona. Propúxenlle á miña que os invitase a comparti-la mesa, así que, en minutos, xa estabamos falando de que o home propón e Deus dispón. ¡Outros engaden que a muller todo o descompón, pero iso é da Lei Sálica!

-Aceptamos esta idea, e pola nosa parte organizamos a celebración para o ano próximo, con máis tempo! -Ofreceuse aquel Mestre; e de seguido abundamos niso de cambiar as festas parroquiais así coma así, sen máis. O malo é que, como estes rapaces de agora nin respecto lles teñen aos santos, que os quitan, e póñenos, cámbianos de data, e todo iso, vai ser mellor acordar un día fixo, pero, no verán..., que podemos ir coas merendas a un río, ou a un monte, dos agradables, tantos que temos, a barullo, a centos!

Aquelas ideas gustáronnos, así que nos puxemos a planificar, daquela mesmo, ipso facto:

-Xa estamos aquí, nesta mesa constituínte, unha representación de Pol, e outra de Castroverde, ¡pero fáltanos a Baleira, que como non está baleira de talentos, senón todo o contrario, non se pode desprezar! -Comentei eu, pero a miña dona tiña outros plans.

-¡Non tal, que acaba de pasar por aquí, cara á Catedral, unha mestra do Cádavo! Nun cuarto de hora estará de volta... ¿Que apostades?

Daquela díxenlle á miña consorte:

-¡Canto sabes, qué precisión, que nin o home do tempo; qué ben vos adestraron na Normal...!

Pero o rapaz, o Agregado, que o deixaremos así, que non teño permiso para consignar o seu nome, -tódolos vellos con humor somos “rapaces”, pero a recíproca non é certa, -apoiouna:

-Non vos é leria, nin ten maior mérito este vaticinio da colega, pois esa mestra do Cádavo vai tódolos días ao rosario, e logo que é máis metódica que aquel Carrero Blanco, ¡que xa é dicir!

Así foi, coa puntualidade dun tren alemán. Despois dos saúdos e demais cumpridos, entramos na orde do día, no temario que nós mesmos propuxemos. Dixo aquela señora, a da Baleira:

-Xuntanzas de intelectuais, en particular de ensinantes, deberamos telas máis a miúdo, sequera fose para cambiar impresións e consellos, que se nos foron das mans os fillos, e tras dos fillos, os netos.

Rebateulle o de Pol, en vea de humor:

-¡Ti non tes queixa, que os teus ben de xeito saíron!

-¡Mellor saíron os vosos, que non os tivestes!

Así, entre bromas e veras, a cousa púxose dramática pois os cinco chegamos a estas conclusións, que se ben non levantamos acta, eu recólloas tal e como foron:

Que a nosa xeración fixo milagres para enxalzar á seguinte; e todo iso partindo daquela indixencia, material e cultural, da nosa posguerra.

Que o segundo paso, ou estadio, entre pais e avós, foi encherlle o peto á terceira xeración, financiándolles tódolos vicios e tódolos desvíos, de tal xeito, e con tal acerto, que mal se poden respectar a si mesmos os que non respectan a tan esforzados protectores. Non acatan nin aprecian, en definitiva, aos pais, nin aos avós, nin..., ¡nin a Deus bendito!

Á miña muller pareceulle esaxerado aquel parecer dos colegas, así que terzou:

-Pois eu teño grandes esperanzas na salvación destes rapaces, nesta xeración finisecular. Lembrádevos daqueles melenudos, aqueles ácratas do 68...; ¡pois agora, moitos deles, son executivos de gravata, ben esixentes por certo, que se non usan látegos é porque descubriron, eles mesmos, outras técnicas de estimulación e de presión, laboral e política, aínda máis eficaces!

Como aquel parladoiro se nos ía das mans por momentos, con elucubracións apocalípticas, na miña teima por escolmar relatos e lendas definidoras de cada época, pasada ou presente, propúxenlles gravar, comenenciudamente, a cada un súa anécdota: un suceso, unha experiencia, que demostrase que podemos mirar atrás..., ¡con boa conciencia, sen ira! Fun ao coche pola gravadora, que o tiña nesas catacumbas de Santo Domingo, e aquí están os resultados:

A mestra do Cádavo contounos os fenómenos daquela noite tan especial na que subiu ao Ceo a señora Emilia de Brañas:

-Lo menos nunha legua á redonda, e por espazo de horas, nin se moveron as follas dos loureiros, que seica son as máis sensibles ás auras nocturnas. Máis aínda: Naquela paz do Val de Fonteo, naquela quietude da natureza, medraron as flores, e cantaron os paxaros, de noite! O recendo foi xeral en toda a bisbarra, mesmo, mesmo, coma se os anxos da Santa andasen por alí, salpicándoo todo cun hisopo de perfume floral.

Os únicos que se decataron á perfección, que de aí nos veu a noticia, a nova, foron aqueles dous nenos, precisamente de Millares, que ata entón ninguén os tivera por mentireiros, pero, se cadra, como eran fillos dun caseiro, por iso a xente do lugar lles fixo pouco caso, que ao fin e ao cabo eles acababan de chegar, e descoñecían os cheiros propios da bisbarra. Tampouco lles crin eu, -confesounos a mestra, toda contrita, -e iso que mo contaron eles mesmos, por certo que anxelicalmente.

Aqueles nenos, fose por culpa dos dentes do Manueliño, fose porque os nenos cando se poñen a falar é que non paran, o caso foi que estiveron toda a noite, ou unha boa parte dela, dándolle ao pico. Ao outro día, na escola, viñeron os dous, correndo, para xunto de min, da súa mestra, para contarme aquelas aventuras. Dixéronme que tiña que crerlles, que na súa casa non lles creran, e que os outros nenos se riran deles, precisamente por aquilo que referían.

Aos nenos sempre hai que escoitalos, aínda que digan bobadas, pois, do contrario, éntranlles traumas e complexos. -Sentenciou a miña muller, que para estas cousas ten unha sensibilidade exquisita.

-¡A min ensináronme o mesmo! Pois o caso foi que os puxen na escola, a redactar un conto, pero a todos. Aos xemelgos díxenlles que contasen aquilo que me querían dicir en secreto, pero amodo, con todo detalle, que a clase estaba empezando, e había tempo para todo. Pódovos repetir de memoria aquelas redaccións, que as conservei nunha carpeta, nin sei por qué; e tempo despois daquel suceso, que xa volo contarei polo miúdo, lembreime dos seus papeis, e relinos, polo menos cen veces. Un daqueles rapaces puxo:

“ ... desde que apagamos o candil, que onte fóisenos a luz en Millares, aínda se vía mellor pola ventá, pois o ceo puxérase azuliño… Toño e mais eu, que non podiamos durmir por culpa dos dentes, saímos á ventá, a ver qué pasaba, pero non vimos nadiña, que tódalas cousas estaban durmindo, no horto, pero tamén nos arredores, que ata os cans estiveron caladiños.

De pronto, pareceunos que o vento asubiaba mainiño, máis baixo que de costume, pero non vos era o vento senón os paxaros, que deron en piar, todos, moitos, a un tempo, de todas partes, pois de calquera lado que mirásemos viñan asubíos. Tamén oímos frautas, pero o das frautas viña de máis lonxe. Daquela díxome Toño: Debe haber festa, e ben grande, por aquí cerca. Eu contesteille que non, que era imposible, que estivera aquela noite na nosa casa o Pepe da Casanova, e ese, desde que ten coche novo, vainas todas. ¡Logo non sei qué estará pasando!, foi o comentario do Toño.

Estábase tan ben na nosa fiestra, que de alí non saímos, en toda a noite. Incluso oímos ouvear un lobo, da parte de Rairos. A música non se ía, que xa dixen que viña de todas partes, coma se houbese festa na Braña, e tamén en Fonteo, asemade, todo a un tempo e todo ao redor! Tamén me dixo Toño que cheirase, así, forte, cara ao horto, e contesteille que xa levaba tempo ulindo iso, iso mesmo, e que aquelas verzas recendían do mellor, mellor cá colonia que se pon a nosa mamá cando vai á feira do Cádavo. Tamén lle propuxen, “Mañá temos que dicirlle que non compre máis colonia desa, e que leve no bolso unha presada destas verzas, ¡polo que recenden!

Foi precioso cando empezaron os foguetes, arriba, no ceo, que subían e baixaban, e daban voltas ao redor noso, enchéndoo todo dunhas muxicas preciosas, que mesmo parecían estreliñas de moitas cores, pero o caso é que aqueles fogos estalaban sen facer ruxido, ningún, cousa que nos pasmou. Pero o máis guapo aínda foi cando vimos, arrodeada daqueles fogos de luces, unha señora refulxente, velliña pero moi guapa, que subía e subía, polo ar, sen pararse pero engorde. Ao primeiro parecía levar unha roupa moura, que por iso nin case a viamos, pero deu en resplandecer, e a roupa volvéuselle branca, máis branca cá propia lúa, que daquela apartouse, púxose a un lado, tal para que pasase dona Emilia, ¡a dos Nacementos! ¡A mesma, que ben a recoñecemos!

Desde que subiu a señora Emilia de Brañas, aló arriba, por xunto das nubes, a música das frautas fíxose fortísima, que ata nos tapamos as orellas coas mans, pero despois veu un nubrado mouro, correndo, correndo, ¡e tapóunola! Daquela calaron as frautas, e tamén os paxariños. O que durou ata o día foi ese cheiro do horto, así que tan pronto como empezou a amencer, fomos ao cuarto dos nosos pais para dicirlles que mirasen pola ventá para ve-las flores que naceran aquela noite, pero xa chegamos tarde, que cando deron saído, as flores engurráranse, todas, de vez, ¡zas!, e xa non as vimos, mesmo como se volvesen para dentro das roseiras!

Todo isto é verdade, que a señora mestra ben sabe que eu non minto, nunca xamais. - Manuel".

-O rapaz asignou o exercicio, como de costume, sen mostrar nerviosismo nin alteración, todo con naturalidade. ¿Que vos parece? ¿Impresionante, non si?

Puxemos cara de bobos, ou, polo menos, de abobados. A mestra do Cádavo seguiu co relato:

-Pois o máis grande é que a outra redacción, a do Toño, só cambia lixeiramente na forma de dicilo, pero os feitos relatados son os mesmos, perfectamente sinópticos, ¡igualiño que pasa cos Evanxeos!

-¿Pero, ti estás segura de que os tiveches separados, na escola? ¿Non copiarían un do outro? -Inquiriulle a miña dona, que naceu para periodista pero quedouse en mestra.

-¡Tan certo como que hei morrer; cada un en cadansúa esquina, pero na mesma aula, iso si!

A miña remachou o cravo:

-Entendo que será ocioso, e incluso inxenuo, preguntarche se houbo coincidencia temporal entre a noite desas visións e maila do óbito...

-¡¡Total!! Coa particularidade de que na veciñanza, pola discreción da familia, non se soubo ata avanzado o día seguinte, posiblemente con posterioridade á hora en que lles propuxen aquela redacción...

Aquí pareinas, aproveitando que había que cambiar de cinta:

-Ben, todo iso é asombroso, pero, ¿a onde nos conduce esta historia, foi recoñecida pola Igrexa?

-Así, de entrada, conduce a un remordemento meu, que non o saco da alma por non crerlles aos nenos, daquela, e por non darlles o respecto que merecían; ¡en definitiva, pola grandeza do seu corazón!

Seus pais, -proseguiu, -de caseiros pouco adiantaban, e aos xemelgos, desde aquela data, os rapaces da bisbarra tivéronos por troleiros, así que, de pobres e de amargados, pais e fillos fóronse para Francia, para traballar nunha granxa, que outro oficio non tiñan.

Tempo despois... ¿Lembrádesvos daquel accidente que houbo nas pontes do Neira? ¿Que non? ¡Natural; hai tantos! O caso foi que un Peugeot, no que viñan dous rapaces a toda velocidade, febrís de volver a Millares, á terra onde se criaran, para desquitarse, con aquel auto impresionante, das humillacións que recibiran de nenos, chocou co Patrol dun granxeiro da Esperela; e daquela..., ¡daquela os xemelgos, ámbolos dous, fóronse coa señora Emilia de Brañas, seguramente para montar, man a man con ela, un Nadal de estrelas...

Hai un prolongado silencio na cinta, e por último óese a voz da mestra, que foi elevando o seu murmurio ata que lle oímos claramente “... así como nosoutros perdoamos...” Volveu a baixa-la voz, e daquela apaguei, que me pareceu impío gravar un Paternóster tan íntimo e tan sentido.

Pola súa parte a señora do mestre de Pol díxonos que aquel xateiro rematara no Asilo de Lugo, pero que ela estaba segura de que polo aludido nin medraron as flores nin piaron os paxaros. ¡Estaría boa!

O susodito fora seminarista en Mondoñedo, un catecúmeno tan listo e tan prometedor que facía as redaccións, o exames, por encarga, de tres ou de catro compañeiros á vez..., ¡a cinco pesos, naqueles tempos en que os responsos andaban a tres ou catro reás, segundo o repenico!

O reitor tivo medo de semellante eminencia, ¡que igual saía un reformador, un Lutero, outro! Niso non foi precavido pois aquel seminarista podía ser capaz de salva-la Igrexa de tódalas súas penurias económicas, con bulas ou sen elas..., ¡con tal de que lle puxesen nas mans as chaves do Banco Ambrosiano! Aguantárono tres cursos, pero ao seguinte déronlle aviso ao cura da Parroquia para que o evacuase..., ou do que non, que se lle acababan os aprobados, por listo que fose!

O paso seguinte do futuro xateiro foi arruinar a un madeireiro de Riotorto, ¡para casarse coa filla! ¡Tal cal! Como non lle daban de boas aquela rapaza, o maquiaveliño deu en falar cos provedores do exportador para encirralos, que os estaba enganando aquel patrón, e por conseguinte, alzouse con todo o mercado da bisbarra. ¡Co mercado, pero non coa rapaza, que non se soubo de certo quen deixara a quen!

Despois veu aquela racha das vacas, e o señor X, que nin merece ser recordado polo seu nome, dedicouse a traer reses tuberculosas, das que saldaban en Torrelavega. O seu dicir era: -¡Miúda con esta vaca; como que é xenuína, de Santander! ¡Véndocha ad glóriam tuam, pois, do que non, nin no dobre!

Daquilo lle quedou o alcuño de “Santander”, que era o único que lle entendían os compradores, e naquela actividade pasou a maior parte da súa vida, entre cartos, vacas e latixos.

Fará agora..., ¡tres ou catro anos!, vímolo nun enterro, na Frairía:

-¿Ese non é..., o “Santander”?

Contestounos afirmativamente un amigo co que estabamos a tal momento, que casualmente tivera un serradoiro, pero honrado.

-¡Si, é o “Santander”! Como non hai deus que o aguante, coa vellez ninguén da familia o quixo, pero el, que é un aproveitado, acordouse de que tivera outra noiva, tamén do Riotorto, que pasara a mellor vida, quere dicirse, que estaba de monxa no Asilo de Lugo..., ¡e este tío, nin curto nin preguiceiro, fíxolle a escena do sofá!

-¿Que dis? ¿Don Juán, aos seus anos, cunha monxa...?

-¡Tal cal! A monxiña igual se puxo nostálxica, e daquela doeuse do seu “Santander”. Seica chegou a ter tal predicamento no Asilo, que agás cando sae aos enterros, no resto é algo así como Emperador dos vellos de Lugo, do remangue que ten, ¡que ten e que aplica, un Führer!

-¿E, déixano saír, só, aos enterros, tan vello e tan chepudo como está? Calquera día morre nun deles, e daquela os dese enterro terán que habilitar dous nichos, ¡un de par do outro!

-¡A este nin Xudas o quere, nin aquí nin acolá! Se me gardades un segredo, cóntovolo, de vagar: A cousa é que cánta droga e cántas pistolas circulan por esta rodeada, onde el coñece e o coñecen, pasan pola súa man pecadora. A cousa é doada, doada e rendible, que como adoitan poñer autobuses desde Lugo, encima fai gratis estas viaxes..., ¡mercantís! A viaxe á conta do morto, e a “mercadoría” por conta dos...; ¡ía dicir, por conta dos vivos, pero o vivo é el!

-¿Estando no Asilo? ¡Vaia coartada, rotunda!

-¡Pois precisamente, que á súa taquilla non van rexistrar; nin a policía desconfía dun vello derreado!

De volta para Lugo díxenlle aquí ao meu consorte:

-¡A ese corruptor de menores, se ti non o denuncias, fágoo eu, eu mesma!

-¿Ti? ¡Non te tentará o diaño! Tal e como están as cousas da Xustiza, agora, coa democracia, se non denuncias con probas fidedignas, cun acta notarial ou cousa así, que nin testemuñas valen, que se poden volver atrás por un vaso de viño, ou declarar contra ti mesma, daquela perdes o tempo, o tempo e mailo papel, que ata poder ser que che presenten unha querela criminal..., ¡lo menos, lo menos, por difamación!

Ben, pois, por fin, morreu o “Santander” gozando dese amparo do secreto de confesión..., ¡se é que a monxa do Riotorto fixo boa del nos derradeiros momentos, cousa que dubido! Aquí, a que non se cansa de confesarse son eu, que me parece ter un pecado eterno..., ¡por non haber perseguido xudicialmente a quen tanta xente enterraba, en vida!

Tranquilizamos naquela amiga, como puidemos, pero esa parte tampouco a gravei, que corresponde ao secreto daquel sumario.

Despois falou, e graveino, isto si, a miña dona, que do fío das historias precedentes contounos a súa experiencia, o seu fracaso persoal como ensinante, cunha alumna da súa primeira escola, da de Pousada:

-Fai tanto tempo que non exerzo, que a miña historia terá as raiceiras secas, secas ou fondas. Un día, vindo de Asturias, que sempre pasabamos por Meira, lembreime daquela cativa tan graciosa e tan aleuta, e ocorréuseme preguntar pola casa dela, que non debía cadrar lonxe daquel punto.

-¡Verás qué sorpresa tan grata se leva, que aquela boneca era un sol, das poucas! -Díxenlle aquí ao consorte para xustificarlle aquela desviación da nosa ruta habitual.

A casa da alumna quedara magnífica, impresionante, despois dunha reforma modernista, que non moderna, tanto, que non a recoñecín ata que unha veciña ma sinalou: ventás de aluminio, do pobre, sen anodizar, pero..., ¡unhas soleiras de mármore, na mesmísima porta que dá ao camiño, á currada! ¡Un televexo, dun metro de pantalla en diagonal, que para velo comodamente habería que irse ata o sitio onde poñían antes o palleiro, alén da ventá, séxase, de par das loureiras...! E con iso, outras cousas, igual de superfluas e igual de macarrónicas. Quedámonos dunha peza, ¿non si marido? Ata me arrepentín da miña ocorrencia, da miña proposta. ¿As cortes...? ¡Nin que fosen as do Rei! Aquelas vacas..., ¡todas co Vélaro de Ouro, cos elos de latón marelo, ao colo, e co cagadeiro tras súa, mesmamente como llo poñían a Luis XIV de Francia! Do silo, ¡os silos!, xa non digamos, que case afogo, que os situaron na eira, entre a casa e maila finca da porta, pero..., ¡pola parte dos ventos dominantes, e a min todo se me volvía sobar o nariz para conte-la respiración!

As apertas tamén foron boas, boas e moitas; ¡tanto, que servirían para aprobar unha disciplina de arte dramática! A miña “ex-cativa”, hoxe señora, ou máis ben, gran señora, mentres me beixaba, ¡cara a fóra, coma quen dispara bicos por tras da orella!, todo se lle volvía mirar para a casa dos veciños, como esperando a casualidade de que mirasen polas súas ventás, e a visen tan honrada coa visita da súa mestra. Polo menos, isto é o que percibiu o meu Xosé María, que para as cousas das próximas é un mal pensado, que nin que fose da CIA, que non o é!

-¡Vanesita, no me oyes! ¡Baja un momento, que te vou presentar a la mi maestra!

-¡Mumuchi, ahorita no te puedo, que me estoy haciendo la depi!

-¿Entonces, vas a salir?

Non lle contestou, que os rapaces de hoxe en día non contestan as preguntas estúpidas. Baixou aos poucos, cun pantalonciño claro e moi estreito, transparente, case de tule, que ata os cegos lle podían apreciar aquel transparente dunhas bragas estreitiñas, e mouras, ¡tan mouras coma o acibeche!

-¡Ah, ola! ¿Soides de Lugo, no? -E sen agardar pola resposta: -¡Voime a Meira, con ese chico de la Honda! ¡Le tengo ligao! ¿Es un tío dabutti, a qué sí?

Xosé María con iso tivo abondo, e sobroulle, que non podía máis, así que lle dixo, pero en galego, que para chapurreo abondaba co daquelas propietarias, co daquelas dominicellas:

-¡Rapaza, perdoa, pero, ese mozo que está aí fóra, ese da moto..., a min paréceme un sobriño! ¡Daquela, que che aproveite!

Menos mal que este home é tan críptico, que ata foi sorte que non o entendesen, ou non lle fixesen caso, que miúdo apuro pasei. A miña ex-alumna, díxolle á filla, por toda despedida, segundo ela nos tiraba uns bicos coa punta daqueles dedos anelados de bagatelas:

-¿Vas durmir en casa, o pecho la puerta?

-¡Te tengo una llave maestra…, que también hay llaves maestras! ¿Sabedes? ¡Chao, nenes!

A nai seguiu presumindo:

-La estudiamos para maestra, pero ganan tan poco…! Así que lo dejó, que con cincuenta vacas, dos criados y mi marido.., ¡que traballen los pobres!

Aquí ao meu home entroulle o telele, e nin me deixou aceptarlle aquel café tan ofertado. Encima diso, tíveno que desculpar:

-Xa volveremos noutra ocasión, que Xosé María ten que verse co Ferreiro de San Martiño, que son grandes amigos desde a guerra de Ifni. ¡Ah, ten a nosa tarxeta..., por se ides á Coruña!

-¡Sólo te vamos para subministrar, a los híperes! ¡Ya sabes, ida por vuelta, que hai que darles el penso a las vacas, cada seis horas, y una no puede fiarse de los criados; mira, igual, igualito que la teta a los niños!

Xosé María arrancou feito unha fera, incluso contra min...; ¡e ata hoxe!

Daquela díxome o de Pol, en broma por suposto:

-¡Non te facía tan mal educado! ¡Chupatintas tiñas que ser!

Pero foi a miña muller a que lle contestou, botándome un capote:

-¡Non, non é así, que a mal educada fun eu! ¡Eu, que me puxen a educar sen saber educar, sen ter unha variña máxica, pois aquela de abeleira nunca a usei, salvo para sinalar no mapa! Tamén teño remorsos da miña reducida, temperá, pedagoxía, que lles deixaba discorrer pola súa cabeza, xa antes de que se puxese de moda facelo así. ¡Formar un neno é máis difícil que facelos, bastante máis!

O seu paisano de Pol mirouna con cara de asasino, pero a súa muller tamén terzou:

-Xosefina falou en termos xerais, problemas biolóxicos á parte. Pero agora tócache a ti, Xosé María, ¿ou é que non tiveches fracasos, fosen profesionais ou persoais?

-¡Sería un milagre que non os tivese! Por certo, falando de milagres, vouvos contar un dos da Virxe de Xerbolés! Pero cambiareille a cinta ao aparello...; ¡cadanseu con cadansúa, e ben lavadas que están, como dicía María dos Quintos cando repartía as mozas!

-¿Tan longa vai ser esa historia dos milagres que tes que cambiar de cinta?

-Non, non o é; así e así; pero é bastante densa, e pódese perforar esta cinta, como case lle pasou, daquela, ao meu peito, co impacto dunha pistola! ¡Dunha bala, non; dunha pistola, enteira!

Coido que ninguén dubida dos milagres de Xerbolés, pero houbo algúns que aínda están inéditos; mellor dito, estaban, que os vou destapar inmediatamente:

Foi en maio do corenta e oito; ¡onte! Andaba eu ás mozas por esa parte da Meda, pero alí todas son fidalgas, así que non me quixeron, ¡salvo que fose para divertirse cos meus falares de entón, algo afectados, e por engado, románticos, séxase, desfasados! Naquela desesperación, un día, á tardiña, entre lusco e fusco, que de noite non me querían nas palleiras, cansado de atusmar polas curradas, lembreime de que eran os Milagres en Xerbolés. Daquela funme da Meda, ese Lugo antigo…, dándolle ao zapato, que como eran novos facíanme correr en liña recta, ¡para rematar canto antes con aquel calvario!

O primeiro dos milagres xa foi que saíse vivo, que dese saído por min mesmo, da lama, abaixo da casa do Río de Suegos. Mirade que moito levo buscado, tratando de localizar aquel valado, aquela silveira, agora desde a estrada que pasa polas súas inmediacións, e non dou con el, pero isto non é milagre, que debeu ser cousa das escavadoras...

O caso é que nin sei para que gravo isto, que só poderá entender estas aventuras moceirís algún rapaz dos de antes, alguén que, nunha noite pecha, e buscando un atallo, se tivese caído a unha corredoira coma aquelas que había en Suegos, por entre as silvas, desde un cómaro que estivese por arriba dos catro ou cinco metros de desnivel. Tamén é certo que a Deus non lle din as grazas, e tampouco á Virxe de Xerbolés, que os mozos sempre nos tivemos por merecentes de tódolos milagres.

Tanta lama se me pegou, que os cans de Teixeiro acompañáronme..., iso, a carreira dun can, sen atreverse a morder, pois non deron discernido se aquel rapaz era amigo ou inimigo, se era un mociño endomingado ou unha pantasma que perdera a súa saba ao caerse na corredoira.

Este foi o segundo milagre; ¡ide levando a conta!

Xa no cume dos montes de Cirio, os cans deixáronme sen escolta, e daquela parei de alasar, que me sentei nun seixo co que tropecei no carreiro, medio a medio, ¡como se fose un marco! Tamén foi outro milagre que non me quedase enganchado nas silvas de Suegos aquel paniño de presumir, que seguía no peto da miña chaqueta, por certo que posto do revés, da dereita, que así quedara o corte cando aquel xastre me revirou un uniforme azul, de ordenanza do Banco de España, obsequio de meu primo, un gran regalo naqueles tempos de tanta miseria, ¡téxtil e da outra! Con aquel paniño púxenme a escaravellar nas orellas, e mirade por onde daquela mesmo puiden escoitar, que viña o eco do fondo do val, á banda de Pena, que lle daban co seu brío habitual ao “Francisco Alegre y Olé”. Aquilo foi outro milagre, que aquela música orientoume aínda mellor que un goniómetro deses da aviación.

¿Cantos milagres van...?

Non lles agardei pola resposta, polo cálculo, que aínda me quedaban forzas para seguir: A lama, -expliqueilles, -empezaba a secarse; e daquela sentinme envarado, moito, coma se estivese escaiolado. ¡Un, do; un, do; dereito, esquerdo, dereito! Coa música dos pasodobres dispúxenme a seguir en liña recta, pola Uceira abaixo, ata un cruce de carreiros onde se me puxeron os pelos de punta mentres dubidaba cal camiño seguir. Daquela apuntáronme con catro lanternas á vez, que brillaban máis do que alumaban, ¡atacantes na súa inmobilidade! O primeiro que acertei a tatexar foi: ¡Señores gardas, eu..., non fixen nada, que se vou por aquí, tan tarde, para esa festa de Xerbolés, é por culpa dunha silveira de Suegos, que me perdín, e non din atopado o camiño real! Daquela caín nunha corredoira, por xunto da casa do Río, e..., por iso vou desta maneira, impresentable...!

Nada, que seguiron apuntándome coas lanternas, pero sen dar palabra; ata que caín na conta de que os gardas, por moi emparellados que andasen daquela, nin levaban lanternas en cada man, nin podían ser capaces de telas tan quediñas; ¡como non fose que estivesen apuntándome, uns cos focos, e outros coas carabinas, tal que para poñerme os ferrollos! Eu xa non sabía qué dicir nin qué pensar, pero daquela houbo outro milagre, ¡e coido que van catro!, pois os lobos, ¡que resultaron ser lobos e non gardas!, puxéronse de cu, mesmo á vez que se apartou algo o nubro e brillou a lúa, o que me permitiu velos ben, pero deixáronme coa boca aberta, que deron, ámbolos dous, unha sacudida de pescozo, e coa mesma saltaron ás chousas da parte de abaixo. Non lles berrei ata que desapareceron: ¡Mal raio vos fenda eses ollos de lume, que sodes ben tramposos; e eu falando cos gardas...! Inexperiencia, pois os civís nunca deixaban unha festa mentres estivesen nela as forzas vivas, os pagáns do lugar. Un asturiano daqueles tempos diría, “¡... mientres haya sidra nel lagar!”.

Cando din chegado ao campelo da festa, xa no fondo daqueles cubeiros, por diante da ermida, decateime de que tiñan acesos uns farois de queroseno, e que eu non estaba presentable para saca-las mozas a bailar, así que arrodeei un pouco e saltei aos prados da parte de abaixo, en busca dunha pociña que me servise de almofía, ¡polo menos para lava-los ollos e ve-las mozas! ¡Outro milagre, que como alí non había farois, caín de pés nunha tapacuña da rega, e con catro revoltas de pucharca, pasei da lama á molleira, tan lavadiño, tanto, coma o día do meu bautizo!

Despois botei unhas carreiras pola carballeira do prado, mentres a música non parou. Daquela dábanlle ao “Tiro-liro...”, e eu tamén, arriba e abaixo co meu tiro-liro, corre que corre, ata que caín na conta de que estaba pateando nun chan de arandos, así que ceei deles, con eles, ¡mesmo coma se fose aquel maná dos israelitas!

O quinto, ou sexto, daqueles milagres, que xa perdín a conta, foi que a Narnexiña da Ribadauga tivese feito o lume, por tras do seu carriño das roscas, e ofrecinme, con toda amabilidade por certo, para atizarlles aos pucheiros do café, mentres despachaban... Así acabei de secarme, todo afumado, e tomei uns grolos daquel café, como sobremesa dos arandos, ¡que me soubo a gloria bendita!

Pasou unha hora, ou máis, pero cando ía saír ao torreiro, para dá-la cara, ben sequiño e ben ceado, en busca dalgunha fea, que serían as únicas que naquelas horas tardías estivesen sen rapaz, ¡zas!, abateume no peito unha cousa fortísima, tan forte e tan dura que me tombou encima dos fentos; alí mesmo, por detrás do carro da rosquilleira... A miña reacción, como estaba doído dos zapatos, foi pensar que habería outros coa mesma enfermidade, e que os arrebolaban a ceacú, para bailar sen eles. ¡Unha porra, que co resplandor do lume vin de par miña aquel obxecto contundente: un pistolón do nove largo!

A xente, cando reaccionei, cando me din levantado, andaba ás carreiras polo campo da festa, tropezando uns cos outros e sen saber para onde fuxir pois os catro gardas puxéranse en cadanseu camiño, e berrábanlle á xente para que levantase os brazos, fosen homes ou mulleres. Eu estaba atordado, despois de tantas caídas e de tantos milagres, que xa non cría neles; así que a Virxe de Xerbolés bo traballo tivo en facerme comprender que eu estaba alí, predestinado para mandar, para arrebolar, para reexpedir aquela pistola, alén miña, ao medio da Uceira se posible fose, pero o milagre podía más cá min, así que fun recuando, ata quedar fóra da claridade do lume, lonxe daqueles pucheiros, e xa na escuridade..., ¡unha, dúas, tres..., zas!, o pistolón escapóuseme das mans, a cen por hora!

Coa revolta dos gardas, que ata rexistraron nas mulleres, e o caso foi que ningunha lles protestou polo sobo, que se cadra ata llelo agradeceron, o señor Dositeo, aquel gran pirotécnico de Xerbolés, tivo a ben queima-las súas ródas, para remata-la festa. Entón, e só entón, co resplandor da pólvora, fóronseme os ollos para unha rapaza que estaba atentiña aos foguetes; ¡a máis guapa da festa, precisamente esta que aquí vedes, a mesma! Esta muller, que seica lle coñecían ben o xenio, aínda non dera a súa palabra, a ninguén, pois seguía soa. Outro milagre foi que me permitise acompañala ata Rois, co vaidosa que era, daquela! ¡Era, é, mellorando o presente, a máis guapa, a máis churrusqueira do torreiro, que volo digo eu, e tampouco fai falla, que ben a vedes! Con este enésimo milagre, aínda que eu era mozo, aprendín a crer neles.

Tempo adiante cheguei a saber de quén fora aquela arma clandestina. Estaba eu nun dos dez bares que hai en Mosteiro, que ía de paso, cando chegaron dous amigotes, con boa sede, ¡máis cá min!, e deron en farfallar sen gardarse do forasteiro, do turista:

-Pois diso que viñamos falando, e volvendo ao conto, estes gardas de agora non son o que eran, que se o fosen, iso da ETA..., tres meses!

O outro patrucio, que tamén me resultaba coñecido, respondeulle:

-¿Pero ti, qué dis? ¡Sempre houbo quen enganase aos gardas! Mira o que me pasou a min: Acababa de chegar do Servizo, que sería no corenta e oito... ¡Si que foi no corenta e oito! Eu andaba por tras, pero tamén por diante dunha rapaza, que non era de moita palabra, ¡pero tiña unha espeteira...! Contra quen tiña que verme, por culpa dela, era un estudante de..., de tal parte, que tampouco direi quén, pois hoxe ten un cargo na política, ¡e ben sabes cómo son esas cousas! Aquel estudante con ela non ía casar, que tiña pouca dote, ¡pouca dote pero moito do outro!, así que seguramente facía con ela os seus experimentos de medicina, que era o que estudaba aquel rapaz. Iso de seguro, pois o tipo xa tiña sona, e mais era un mocoso, de leva-las mozas ás xesteiras..., ¡para apaña-las carrachas, que sempre son mellores cós piollos patos! Con aquela xovenca, polo menos diante miña, naquela ocasión non lle ía ser posible, que primeiro.., ¡e tal e qué sei eu!

Por se acaso, -seguiu bramando aquel compañeiro de barra, accidental, que os tiña a dous pasos, levei á festa de Xerbolés unha parabellum das regulamentarias, que ma dera o meu sarxento. Fun prevido, pois, como a sacase da festa, eu íame tras deles, co pistolón, que daquela ía poñelo a mexar, de seguido, ¡que tres ou catro tiros na súa vexiga non llos quitaba ninguén!

-Aquilo do “permite”, e mailo das palabras de compromiso, nas festas, moito deu qué sentir. -Foi a resposta, o comentario, do seu compadre, todo admirado, mentres furgaba no peto, facendo que se anticipaba para paga-la consumición.

-¿A onde vas, ho? ¡Para aquí, que agora cobramos o subsidio, e ninguén espera por nós! Desta invito eu, pero teño que remata-lo conto, ¡para que vexas o bragado que fun! Aquel señorito, aquel estudante, diso, da anato qué... ¿Como se di?

-¡Non sei; coido que será Anatomía!

-¡Iso! O caso é que me debeu ventar o vulto daquel pistolón; ela, digo, ou fose porque me rozou ao bailar agarrado, e contoullo ao seu marón... En definitiva, o tipo, que non ía a ser ela, coido que non, chibouse aos gardas, para ver se me fodían ben fodido, ¡que neste mundo, xa o sabemos, todos son a foder, uns nos outros!

-Iso da denuncia...; ¡igual se che figurou!

-¡Non, que daquela deron en mirar cara onde estaba eu coa rapaza, que lla volvín a sacar ao estudante, e xa ían tres! ¡Total, que me vin cachado; así que arrebolei a pistola, por encima da rapaza, mesmo para tras do carro desa rosquilleira da Ribadauga!

-¿E non te detiveron, daquela?

-¡Si, ho, ao momento, pero como non atoparon o corpo do delito, a pistola, todo quedou en dous cariños, que mos fixeron na corredoira que baixa ao Porto Rielo! Se chegan a ser uns finolis, coma estes que temos hoxe..., ¡daquela nin catro gardas podían comigo, cómame nunca o demo!

-¿Ti, volviches pola pistola, supoño, ou lle preguntaches ao Narnexo, desde que se foron os gardas, non si? ¡Eu volvería, que un arma é unha arma!

-¡Me cago en Tal, que se volvín, desde o Coutado de Villamarín; por entre das uces, por se me agardaban abaixo, na corredoira! En vista de que o Narnexo me negou que atopase aquela pistola, rexistreino, e rexistreille o carro, pero coa Narnexa non me atrevín, ¡que eu non era un garda! Despois deiteime nos fentos, por tras do carro, cos ollos ben abertos, esperando que amencese, ¡que ás apalpadelas a miña pistola non apareceu! ¡E de día tampouco, me cago en Tal!

-¡Cousa coma esa, non atopala, co que avulta unha pistola...!

-¡Pois mira ti se tería forza, daquela, que co medo, e cos que lle botei á cousa, debina mandar ao medio do monte da Uceira, que non fun quen de atopala, e iso que pasei por alí o día enteiro, olla que te ollarás, que nin a comer fun! ¡Ou foi iso, ou é que ma arroubaron os Narnexos! ¡Me cago en Tal, aqueles si que eran tempos!

-¡Nun caso así, un fai milagres! ¡Se che conto a zurra que lle din a un de Valonga, que me levaba tres palmos...; aí un fulano que non me deixaba estar a soas con súa irmá, e mais pasaba dos trinta!

…

En vista de que aquel experimento das experiencias persoais de cada quen nos traía malos recordos, apaguei a gravadora propoñéndolles unha partida de xadrez; que as mulleres se fosen aos pasteis, que por alí cerca ben deles hai, que os pagaría o que perdese a partida…

En definitiva, que lle demos un repasiño, con estas anécdotas, ao pretérito, que non sabería dicir é a cal deles, se ao imperfecto ou ao perfecto. ¡Ao pluscuamperfecto seguro que non! A mestra do Cádavo foi a más filósofa:

-¿Rapaces, sabedes qué vos digo: que é moi difícil mirar atrás sen ira, pero nós estámolo facendo, así que, aquilo de que, “Cualquier tiempo pasado fue mejor”, coido que é simplemente un espellismo deses do deserto…; non si, africanista?

Dinlle a razón; en parte, porque a tiña; e tamén porque daquela os homes éramos corteses coas mulleres, que aínda non comezara esta guerra de sexos que temos hoxe en día!

-o-

Quédanme moitas no tinteiro, pero cédolles a palabra aos demais vellos da bisbarra, que tamén saben unhas cantas, e se nos as contan será porque non os escoitan os rapaces…, máis atentos aos episodios do presente, tal que iso do “Botellón”!

-oOo-

Estímulo

Poida que neste momento, nalgún recanto de Galicia, estea morrendo un vello que leve consigo á tumba o eco lonxícuo dunha lenda, ou un caudal de palabras sonoras e expresivas, que xa ninguén fará coñecer entre os vivos.

...

Mais a nosa angustia ten, de pensarmos un pouco, inmediato alivio: a lenda ou a palabra aparentemente desaparecida deixará unha enruga na conciencia da Terra Galega.

Ramón Otero Pedrayo,

no seu,

Ensaio Histórico sobre a Cultura Galega.

-o-

Xosé María Gómez Vilabella