AS ESCOLAS DO NOSO RURAL NO SEGUNDO TERZO DO XX

As escolas do noso rural

no segundo terzo do XX.

Xosé María Gómez Vilabella

Na portada, tres xeracións daqueles mestres de “a ferrado”.

Da esquerda á dereita:

-Meu querido pai, José María Gómez Lombardero, que comezou a ensinar no cuartel, en Ferrol, no Regimiento Infantería Zamora núm. 8, na súa Escuela de Analfabetos; de licenciado seguiu, de por vida, no seu Berlán, en Luaces, en Millares..., ata a súa vellez, que a iniciou sendo substituto da titular na Escuela Nacional Mixta de Maxide, Lugo.

-Este servidor, que falei en público, por primeira vez, naquel “tribunal” da Pascua. Puxen escola en Santa María de Piñeiro (Corgo) aos 16 anos; e cando tiña 17, en Librán (da Valeira). Aos 18 funme para Madrid, voluntario, ao Ministerio do Ejército, para ter a posibilidade de estudiar..., ¡algo máis!

-José Manuel Miranda Fernández, que se iniciou en Adai, na Casa Da Pedra, e concluíu na Escuela Nacional Mixta de Sarceda (Montecubeiro) substituíndo á Mestra titular.

-.-

Aqueles Mestres de “a ferrado”

Preguntoume un neto que como foi que tiven alumnos, e antes cá min, seu bisavó, sen pasar pola Normal de Lugo, como fixo a súa avoíña.

-Meu neno, para que teñas/teñades unha visión de conxunto dos avatares que tivo en España o ensino primario convenvos aguantarme esta síntese da evolución dos coñecementos educativo-formativos.

Para comezar, abrindo a ventá da Historia, por máis que nos libros dela os seus autores, ou mellor dito, os seus redactores, os redactores da Historia, pois autores son os que fixeron os feitos históricos, ignoren, ou quixeron que se ignorase, a raíz destas espiñas, o caso foi que en España, na nosa Iberia, ¡que razón tiñan aqueles fenicios ao definirnos así!, un país de coellos (Hesperia) rexido por cazadores, por ditadores, sempre lles interesou te-las masas a monte, no monte.

-Pero do Montecubeiro saíron, saístes, ducias, e xa non fosen centos, de ensinantes. ¿Como se explica iso?

-Ti, que vas, que estás indo, aquí na Coruña, a un colexio de Dominicos, pouca explicación necesitas para entendelo, así que deixemos, de momento, a Historia Local para volver á Xeral.

Nos últimos séculos, pois nos anteriores aínda foi peor, que só tiveron escola as elites, séxase, a chamada nobreza, canto se lexislou ou patrocinou ao respecto foino para controlar a ilustración popular; o pobo comezaba a emanciparse, a pensar pola súa conta, e conviña atalo curto. ¿Verdade que me entendes? Daquela serei lacónico, concreto e conciso:

Na historia da Civilización mal poden entenderse as cousas se non buscamos, de primeiras, de entrada, as súas causas. Así que, con esta premisa, imos aló:

O ensino non chegou a ser unha cuestión de Estado ata a ley Moyano de 1857. Aínda así, nas primeiras décadas do século XX a maioría da xente, no rural, era analfabeta. Miña avoa e madriña, Josefa Lombardero San Miguel, e iso que procedía de familias de orixe xudeu, que daquela eran as máis cultas, ¡era analfabeta! Á súa irmá, Hortensia Ramona, que entrou de criada do ex-Presidente Nicolás Salmerón y Alonso, desterrado en Lugo, onde ela casou co seu fillo, Nicolás Salmerón García, aquela eminente familia púxolle dúas institutrices, unha de castelán e outra de francés. Tan aplicada foi nosa tía que chegou a traducir do francés algúns libros que serviron de texto na Institución Libre de Enseñanza, que daquela era a universidade do cumio.

Nas urbes, maiormente desde a Moyano, comezaron a ter escolas públicas, pero os nosos labregos seguiron, por décadas, escribindo..., nas leiras, co arado; primeiro, co romano, de madeira, e xa polo XX arriba, alternando co de ferro. ¡Pobres labregos, pero aínda eran máis dignos de dó os seus fillos, que saían para América sabendo persignarse, e pouco máis.

Sánchez de la Campa, analizando o plan de estudios das Escuelas Normales (polo 1849) deixou dito que: “... no se trata de proporcionar conocimientos..., no se trata de aglomerar en la memoria de un discípulo nociones que cuando más puedan servirle para tener ideas confusas de los objetos...; se trata de dar conocimientos  para que los transmita a la más tierna infancia...; se trata de formar profesores, hombres (¿e logo as féminas, que?), que enseñen, que transmitan esos conocimientos a niños desde la edad de 4 a 12 años...”

Despois, de forma taxativa, confirmouno Fernández Soria: “Algo parecía ya insoslayable: que la educación se convierte en un instrumento de poder, y que donde reside su control radica el dominio de la sociedad”.

Fóronse sucedendo pequenas e sucesivas reformas.

A Ley Moyano, de 1857, contemplou as Escuelas Normales, por primeira vez, como escuelas profesionales, e dispuxo a creación destas escolas en tódalas provincias, con unha Normal Central en Madrid. Esta lei determinaba que en cada lugar de 500 habitantes habería dúas escolas públicas elementais...; pois non, na práctica non, pois no ano 1908 só existían en España 1,4 escolas por cada 1.000 habitantes.

O Plan Gamazo, de 1898, reduciu os estudios de Maestro elemental a dous cursillos de catro meses; segundo el: “Para facilitar la adquisición del título del grado elemental a los alumnos de escasos recursos pecuarios”. (¡Sería máis ben para favorecer aos superdotados, pois, con tan pouco tempo...!).

Un paso adiante tivémolo no R.D. de 6 de xullo do 1900, que impuxo: “El libro de texto que señale el profesor deberá estar previamente aprobado, desde el punto de vista de sus condiciones didácticas, por el Consejo de Instrucción Pública, o por la Junta de Profesores del establecimiento o Facultad en que se estudie la asignatura”.

Aquel Plan de Estudios vixente a comezos do XX, con dos cursiños para saír Maestro Elemental, e outros dous para o Grado Superior, e iso segundo ían da Primaria, ben pouca esixencia era; outro tanto, ou máis, tiñan os educandos do convento dominico de Montecubeiro, pois ademais dos coñecementos xenéricos tiñan a experiencia das cousas que máis lles conviñan, que máis lles resolvían, no seu ambiente, no rural.

No Plan de estudios do ano 1914 xa predomina a preparación cultural do mestre, considerando que debía ir unida á súa preparación pedagóxica. Así, a formación completa, tanto no cultural como a pedagóxica e profesional, adquiríase na Escuela Normal. Os requisitos culturais para o ingreso non pasaban da formación máis elemental adquirida na escola primaria. A idade mínima de ingreso era a de 15 anos.

Aquel Real Decreto, do 30 de agosto 1914, tiña unhas particularidades que hoxe faríanvos rir: Para os futuros mestres, 4,30 horas de Agricultura; e para as mestras, outras tantas de economía doméstica. Despois diso, como materias voluntarias para as mestras, mecanografía, taquigrafía e contabilidade mercantil. ¿Que se pretendía? ¡Pódelo deducir, así que non fai falta explicarcho!

No 31 chegamos á II República, así que aquí e agora ímonos descubrir, que vale a pena facelo:

O chamado “decreto Llopis” saíu o 29 de setembro do 31, e iniciou a reforma, ¡fonda, absoluta, concienciuda!, das Escuelas Normales. Os tres períodos de formación do novo, revolucionario, plan de estudios, -cultural, profesional, e das prácticas de ensino-, sinalan unha nova, e repito, revolucionaria, concepción das escolas; por engado, da formación dos mestres. Os que tivesen estudios do Plan de 1914 puideron acceder ao novo presentándose a un exame de ingreso-oposición, de igual xeito que os que estaban en posesión do título de Bachiller. O requisito de ter cursado o bacharelato completo para ingresar na Escuela Normal elevaba o nivel cultural dos mestres, dándolles un carácter universitario. O proceso de selección iniciábase co ingreso, para rematar, ao terceiro ano, por medio dun exame de conxunto que determinaba o orde de prioridade para a colocación provisional nun período de prácticas.

O curso 1936/37, coas consecuencias da guerra en ambos bandos, xa foi desordenado e oposto entre si.

Recapitulando, analizando, nunha ollada retrospectiva, outra:

A preparación específica do Maxisterio vense enraizando no ano 1839 co establecemento en Madrid da Escuela Normal Central, que a dirixiu Pablo Montesinos. A partires diso, con cantidade de axustes e desaxustes, con experimentos non sempre acertados ou de boa fe, fomos chegando á reforma das Escuelas Normales do 1914, alentada por Bergamín, con novos aires, con novos bríos.

Nesta etapa flota, prevalece, segundo diversas fontes consultadas, a pouca formación cultural, o predominio da teoría sobre da práctica, e tamén o predominio da instrución sobre a educación; en xeral, unha preparación pedagóxica raquítica.

A reforma do 14 sostense, con poucas variantes, ata a ano 1931, coa chegada da II República, con estes avances en canto á formación sistemática do Mestre:

-Catro anos de duración, cultura xeral e unha certa preparación profesional con prácticas de ensino.

 -Establécese o título único de Maestro, suprimindo a dobre titulación de “maestro elemental” e “maestro superior”.

-Estabiliza os centros de formación de Magisterio, desvinculados dos Institutos de Segunda Enseñanza.

Saberás, meu neno, e se aínda non o sabes dígocho eu, que a nosa parroquia, Montecubeiro, con todo ser a meirande en superficie de todo Galicia, máis que moitos concellos, ¡con 33 entidades de poboación!, cando chegou, cando nos trouxeron, a II República, ¡só tiña unha escola pública, a do Pombal, nese casarío central onde os frades tiveran o seu pombal! Imaxínate os desprazamentos dos nenos, monte arriba e monte abaixo, para asistir a esa escola, -entre ida e volta, algúns, tres leguas de corredoiras-, e para iso, cando tiñan Mestre!

Ata daquela, e despois con Franco tampouco, as linguas autóctonas, a efectos escolares, ¡tamén escolares!, considerábanse idiomas incultos; por se isto fose pouco, no 1924, séxase durante a ditadura de Primo de Rivera, os contidos educativos e mailo persoal docente foron sometidos a un control ideolóxico esgrevio, reactivado no franquismo; con Primo de Rivera xa comezaran as depuracións, particularmente dos varóns, que algúns foron substituídos por mestras das escolas normais.

Coa chegada da República, pediuse unha escola (Nacional Mixta) para Maxide (foino, e veu, a nome de Sagaruxe), e outra para Cepomundín. Esta última non chegou a funcionar. Moitos anos despois, xa na Ditadura, solicitouse, e veu aprobada, outra, esta para Sarceda.

Xeograficamente necesitábase outra aquí, para as aldeas circundantes (Sueste da parroquia).

Na escola de Sarceda

A de Sarceda veu tardía, cando xa apenas quedaban nenos na parroquia.

¿Mentres, que? ¡O dito: escolas de a ferrado, e cando se cansaron de pagar, e/ou de cobrar, un ferrado por cada mes e ano, pagáronse a cartos, pesetiñas!

-.-

Consecuencias da depuración franquista.

A DEPURACIÓN DOS MAESTROS NACIONALES OCASIONOU A PERVIVENCIA, E INCLUSO A MULTIPLICACIÓN, DOS NOSOS MESTRES DE A FERRADO.

A depuración franquista, concretamente no noso Lugo, baleirou as escolas, ¡case a feito!, que pasaron a ”okupalas” un exército de arañas. Isto foi un regalo, anos máis tarde, para as nosas estudiantiñas, que, de “normalizadas”, tiveron vacantes, a esgalla, tal que nesta promoción na que se promocionou a miña dona, vosa avoa:

(É a terceira da cuarta rea, contando pola esquerda)

Mirade se lles corría presa aos franquistas a súa ¿depuración? que xa a estableceron o 8 de novembro do ano 1936, ¡recén alzados!, cun decreto que sentou as bases do procedemento a seguir..., para gadaña-la cultura! ¿Quen sementara, quen cultivaba? Maiormente o art. 48 da Constitución do 31, que comezaba así, razoando e comprometéndose: “El servicio de la cultura es atribución esencial del Estado, y lo prestará mediante instituciones educativas enlazadas por el sistema de la escuela unificada. La enseñanza primaria será gratuita y obligatoria. Los maestros, profesores y catedráticos de la enseñanza oficial son funcionarios públicos. La libertad de cátedra queda reconocida y garantizada. La República legislará en el sentido de facilitar a los españoles económicamente necesitados el acceso a todos los grados de enseñanza, a fin de que no se halle condicionado más que por aptitud y la vocación, etc.”

¿Cantos caeron, cantos estorbaban? Fusilados, en Galicia, 87. ¿E depurados, expulsados e/ou castigados? ¡As estatísticas non coinciden, pero foron moitos, moitísimos! ¡Poucos máis se libraron cós que entraron en quintas, pois na fronte servíanlles todos, morenos ou roibos, pero non así nas escolas, aqueles malditos, que ensinaban a pensar! Comezaron polos inspectores, por brillantes que fosen, tal que José Ramón Fernández Oxea; se non me credes, ás probas me remito:

  

¡Ai pobre Ben-Cho-Shey, que coidabas que o sabías todo, ou se cadra por iso, por saber moito, de África e de España, estorbábaslles!

¿En que consistiron os castigos? Fusilamentos á parte, podían ser separados definitivamente dos seus postos, suspender de emprego e soldo, desde un mes a indefinidamente, traslados a outra provincia, etc. As ¿infraccións? supostas, atribuídas, fosen reais ou imaxinativas, podían ser de índole política, social, profesional, relixiosa, moral, etc., etc. ¡Todo de traxicomedia!

-.-

Foi excelente para as rapaciñas nadas polos 30 arriba, pois, entre as novas escolas e maila depuración franquista, a Normal abriulles as portas, e coas portas, o futuro.

A depuración, a fortiori, comezou no mesmo golpe de Estado, xullo do 36, pero foi ¿legalmente? establecida polo Decreto núm. 66, do 8 de novembro do mesmo 36. Introducírona así: “La atención que merecen los problemas de la enseñanza, tan vitales para el progreso de los pueblos (¡cínicos!) quedaría esterilizada si previamente no se efectuase una labor depuradora en el personal que tiene a su cargo una misión tan importante como la pedagógica”. (¿Incluídos os disparos de fusil? ¡Aquela función si que foi pedagóxica!).

Naquilo andou argallando José María Pemán, pero o “controlador” de facto foi Enrique Súñer Ordóñez, que estaba obsesionado con el ¿presunto? “daño que los intelectuales progresistas le estaban causando a España”. (¿?)

Ademais dos fusilados, calcúlase que foron sancionados entre un 25 e un 30 % dos docentes depurados, maiormente nas provincias ¿submisas? ¡Vaia purga!

Castigos nos expedientes. De todo tipo: Separación definitiva do cargo, con baixa no escalafón; traslado forzoso, alonxándoos; suspensión temporal de emprego e soldo; inhabilitación para cargos directivos e de confianza; inhabilitación para exercer o ensino; etc. Ademais disto, houbo exames e cursos forzosos de ¿de des contaminación?

Expediente típico da depuración

Segundo che veño dicindo, meu neno, antes da II República (séxase, antes do ano 1931), as escolas públicas limitábanse ás cidades e ás grandes vilas ou demarcacións, tal que en Montecubeiro a escola do Pombal, pois nas outras aldeas o ensino era, xeralmente, de carácter privado, exercendo como mestres, nos invernos, as persoas máis instruídas da bisbarra. A estas escolas, que primeiro se pagaron con ferrados de cereal, trigo ou centeo, por alumno e mes, e despois do ano 1930 en cartos, acudían máis ben os varóns, a pretexto de que lles conviña saber algo por se tiñan que facer o servicio militar ou emigrar. Comezaban sobre os cinco ou seis anos, e despois, cando podían, ou tiñan ocasión, seguían indo á escola incluso despois de volver do Exército.

Eran no inverno, tódolos días da semana, excepto domingos e festas relixiosas, pois no resto do ano todos facían falta para atender as labores agro-gandeiras, e aínda así ían de noite, ou en días malos, pois nos bos axudaban a linda-lo gando, partir leña, soutar, etc. Por suposto que ían a escola andando, sempre, e por veces desde media legua, ou máis, de distancia.

As clases dábanse na casa onde parase o mestre, que sempre era na dos máis ricos do lugar por ser, xeralmente, os que dispoñían de habitacións sobrantes e axeitadas.

Nun artigo do blog “por-Millares.blogspot.com 2013/12/escuelas-de-ferrado.html”, (que se copia nas addendas do presente), afirmaban rotundamente, referíndose aos mestres de “a ferrado”: “Nunca se lles recoñecerá suficientemente a impagable labor que desenvolveron”.

Onde había convento ou igrexa parroquial nesta función instrutiva participaron os frades e mailos párrocos; moito. ¡Hai que agradecérllelo, tamén, pois esa obriga, nun senso material, non a tiñan.

Cando a guerra de España, aquí en Galicia, entre os mobilizados e mailos depurados, o Maxisterio oficial quedou reducidísimo, así que polos anos 40 a carreira máis fácil, coa colocación asegurada, -xa cho dixen-, e tanto, que incluso algunhas mestras designaban substitucións, foi Maxisterio. Así se dotaron case tódalas escolas creadas pola República, inaugurándose, incluso, algunha nova.

En Galicia débeselles, tamén en materia escolar, un gran favor aos emigrantes, particularmente os retornados da Arxentina e de Cuba, que costearon edificios importantes e axeitados, para escolas, hoxe dedicados a museos e/ou a diversos centros sociais.

-.-

A mellor representación daquel ambiente, sen prexuízo de que localices fotografías, ¡se é que as atopas, que o vexo difícil!, tela / témola, neste cadro de Julia Minguillón, “A escola de Doloriñas”.

No Museo de Lugo

Un dos libros máis utilizados polos anos 40.

El famoso “Catón”

Documentos á man.

Como non había máquinas de escribir nin ordenadores,

prestábaselle moita atención á caligrafía.

Libros, poucos, como moito as enciclopedias Álvarez e Dalmau, pois o más utilizado era a pizarra de lousa, con pizarriños tamén de lousa, na que o mestre escribía frases, números ou contas, sobre o que facía traballar; e de concluída a tarefa, ¡a borrar!, así fose co pano das mans!

Unha vez acadados os coñecementos elementais, básicos, o profesor “de a ferrado” esmerábase en facerlles practicar, xeralmente con letra inglesa, cartas familiares, instancias e documentos, pesas e medidas, cálculo de areas, medición de árbores, e demais tarefas de aplicación práctica no medio rural. Non se pode omitir, porque foi unha realidade histórica, que os mestres de a ferrado beneficiáronse, beneficiámonos, á vez, dunha autoformación espléndida, estimulados precisamente por aquela ansia de saber, de saber ensinar!

Un distingo notable, outro, entre as escolas de a ferrado e as públicas. Nas privadas nunca se aceptou, e por tanto, nunca se exerceu, aquela friaxe inquisitorial de que “A letra con sangre entra”.

Goya. La letra con sangre entra.

O coñecemento, a familiaridade, entre o mestre e mailos seus contratantes, a proximidade xeográfica, convivencial, etc., imprimíanlle un carácter máis comunicativo, máis familiar en definitiva, ás escolas do “ferrado”, tanto para o mestre como para o educando; así resultaba un aproveitamento cordial, satisfactorio, co que si entraba a letra, a letra e mailos coñecementos prácticos para a época e para o medio xeográfico. A friaxe do funcionario, chegado, xeralmente, das urbes, ¡doutro mundo!, aquela si que ¿precisaría? sangue..., ¡e nin con esas! Tiñan máis coñecementos, pero tamén máis distancia na súa aplicación práctica.

-.-

Contratempos daquel tempo. Por exemplo: como para mostra chega con un botón, aqueles desprazamentos no rural...

Campo versus cidade

¡Que pouco se leva escrito acerca deste paralelo! Ten a súa explicación: Os do campo sénteno pero cústalles dicilo, pois aínda están no purgatorio os que aprenderon a escribir; en canto aos da cidade, desertores do arado, ou fillos dos tales, pasaron do pizarrín ao teclado en dúas xeracións, así que aínda están..., ¡construíndo na súa torre de Babel!

O campo sempre oficiou de convento de Clausura: Os escándalos eran de temer pola súa divulgación no entorno familiar; a misa en latín non se entendía, pero o púlpito estaba aló arriba, simbolizando o reino dos ceos;  aos enterros acudían tódolos inimigos, non para que dixesen que o ausente fora modélico senón para que dixesen daqueles inimigos: ¡Esta si que é boa xente, que xa lle perdoaron tódalas que deixa feitas!

Naquela ocasión na que estiven a punto de ser santo: Levaba dous meses sen ir á miña casa, ao meu Bergland, e aquel día díxome o señor da casa onde estaba “poñendo escola”, que así se dicía. Aquel Domínguez viña de Domingo, e seguía sendo Domingo, ¡un santo! 

-Para pasa-la Noite Boa cos teus, esta tarde non se che ocorra poñer escola, que está pechando a serra. ¡Vaite canto antes! O sobriño, que era xastre, baixoume as súas botas e díxome: -Coas zocas nin se che ocorra, que as cravarás nesa neve do Miradoiro. En canto á nai dos nenos, apareceu con un pan de tres quilos: -É de trigo, por se na túa casa non coceron..., pois o Nadal sen trigo non é Nadal, e menos aquí en Catatrigo!

Segundo ía subindo polo camiño da Poza do Barro a neve medraba, e medraba! ¡Pero había que cruza-lo Alto do Miradoiro, así que acelerei todo o posible, co trigo ao lombo!

Aló onde pon iso dos 1029 m. sobre o nivel no mar, senteime na pilastra do vértice xeodésico, ¡coa neve por coxín! Ollei todo ao redor para divisar o camiño polo que tiña que baixar a Teixeda e..., ¡nin rastro! O único rastro que vin ao meu redor foi una serie de puntiños que cadora se cegaban máis coa neve que seguía caendo... ¡As poutas dos lobos!

Naquel intre se non dixen ¡Trágame terra!, foi o que pensei.

Pisadas dos lobos na neve

Non me axeonllei porque, de anesgado, igual non me levantaba, pero a alma, ¿ou xa era ánima?, rompeu a chorar por todos e cada un dos meus pecadiños. ¡Nun intre pasei de pecador a santo! Mirei para a fardela do pan, e díxenme: ¿Como este pan é de trigo, se os lobos son listos comerán o bolo antes cá miña carne.

Non sei cantos minutos estiven así, naquel acto de contrición perfecta, pero, de pronto, unha voz subía, que non baixaba; ¡logo non era do Ceo! ¡Eses cas...; ou son de Nabeda, ou de Teixeda! Os cans, se ladran, é porque os están azuando para recoller o gando, para que lles ladren ás vacas, que así, na corte, líbranse da que está caendo!

Nin me parei a pensalo, así que din en correr, saltando costa abaixo, por riba dos toxos, na dirección daqueles ladridos. ¡Nunca tal me pasara; acollerme á furia dos cans!

Despois diso o único que lembro foi unha muller, ¡pola voz era unha muller, pero a zamarra que levaba era de home!, que me dixo, diante da lareira:

-Ala, Pepiño, érguete, que agora xa non levas frío, e se sigue nevando igual non atrouchas polos Campos d´Hiladrán!

Se me chamou Pepiño é que me viu con meus pais, tal que na catequese parroquial.

Ao día seguinte foime levar, devolveume, meu pai a Catatrigo, na besta da casa; a neve non fóra a menos, pero, coa besta, a penitencia foi menor.

Desde aquel día, desde aquel contratempo...  ¿Contratempo? ¡Todo o contrario: un milagre! Desde entón sei, ¡aínda que a veces o esqueza!, que non hai nada que nos achegue tanto a Deus como unha noite de lobos na soidade dunha serra!

-oOo-

ADDENDAS

Neste libriño, que mo editou a Universidade de Vigo,  (ISSN: 1138 – 5863), explícase algo acerca de

como eran aquelas escolas.

AQUELES MESTRES / AQUELES ZOQUEIROS

Xosé María Gómez Vilabella

Se non fun o último dos mestres de “a ferrado”, o penúltimo igual si, e por esa circunstancia coido que me toca asumir esta responsabilidade, a de firma-la acta da feliz/infeliz extinción dun gremio tardiamente periclitado. ¡Por culpa daquela guerra incivil, obviamente!

Ben de veces me teño preguntado pola causa remota da do 36: Aquela progresión xeométrica de creación de escolas, aquela serie de mestres do Plan Calleja...; ou acaso aquela espiña das derrotas, dos erros, de Cavite  e de Santiago de Cuba, o desastre de Annual; unha ditadura estrelada...; elevadas de potencia pola Lei Azaña? Os historiadores adoitan ocuparse das datas, das datas e das últimas consecuencias, tan só diso, así que as grandes causas, as causas remotas, quédanlles no tinteiro as máis das veces, e hoxe en día demoran neses bits aos que non chega o dedo maimiño.

Caído, entrando, neste exame de conciencia, compre apeitar cos remorsos, xa que tamén cos méritos, daquela audacia maxistral. Si, audacia, como mínimo audacia, que tal foi aquela pretensión nosa de ensinar sen ser ensinados; e como non creo na ciencia infusa, que outra cousa puido ser se non foi ousadía e/ou temeridade?

No outro prato da balanza espero que se nos admitirá un certo apostolado, unha forza tractora, un certo amor para co próximo, tan inopio, ou máis, cá nosoutros, cós seus mestres ocasionais.

           

Isto en canto á nosa responsabilidade, ao noso mérito/demérito como ensinantes, como escolantes, como receptores daquel ferrado..., non sempre de trigo! O oficio alternativo, complementario, era aquela arte das zocas, que tamén tiña o seu contrapunto, unha certa intelectualidade, pois dun “pizarrín” a un “repenico” pouca mutación vai.

O “altar” das miñas zocas. As últimas que fixen.

As zocas vendíanse no inverno, maiormente no inverno, -domingos de Meira alternando cos de Castroverde-, así que a súa tempada, de facelas, de curalas, encaixaba, complementaba, coma o testo do pote. Falo por min de paso que evoco, que brindo, as lembranzas dos meus antecesores, dos meus mestres.

           

Se non fose por culpa da incivil eu non houbese chegado a ¿mestre?, que daquela haberíaos a ferrado, e non precisamente cobrando en ferrados senón das arcas dunha Instrución Pública ben formada e ben pagada. O meu houbese sido un enchufiño en Madrid, igual que o tiñan outros parentes, maiormente por obra e graza de meu tío - avó Nicolás Salmerón y García, fillo daquel home tan home, Salmerón y Alonso. Si, aquel que tivo a gallardía de abolir a pena de morte por si e ante si, ao prezo, nada máis e nada menos, dunha Presidencia maiúscula, que a deixou apenas estreada.

Nacín en Agosto do 30, pero de Augusto, nada, que xa estaban os de Sila petando ás portas de Gobernación, preparándose para aquel abrideiro 14 de Abril do 31. Iso, preparándose, pero a oposición puido con eles, con aquela elite de catro utópicos, pois os outros eran máis, moitos, niso de tirar da corda: uns, que non soltaban o pote das talladas; e os outros, a turbamulta, arre deus que querían facerse co cazo, ¡antes de ferve-las verzas, de socato!

           

O meu recordo lúcido, a miña lembranza máis remota, foi a daquela tricolor ondeando no rabizo dun malle, ¡que a saber onde puxeran a moca!, alí no corredor da Casa de Córneas, sede da Unión de Labregos do meu Montecubeiro. Dentro, arriba, no sobrado, teatro de afeccionados dirixido por aquel Mestre de Mestres, ¡con título oficial!, Rico do San Bernabé. (Ver “Arximiro Rico, luz dos humildes”, por Xosé Manuel Sarille. Sarmiento. 4. Ano 2000, pp 39-47). Corría o ano 1.935... ¡Deus, como corría, cantas cousas pasaron e cantas improntas me deixaron! Teatro, o que é teatro-teatro, na bisbarra só volvería a habelo no 1.995, en Mosteiro, daquela cando estreei, cos mozos da Terceira Idade, a miña comedia, ¡Se eu mandase, ai daquela...!, introducida polo meu entremés, Para mozas de prol..., as de Pol! En Fraialde, tamén de Pol, tamén raiando coa Terra Chá, polos 50, representou un tal Rivas...; un antecesor, outro mestre, outro zoqueiro, outro colega, outra obra. Foi a excepción que confirma a regra, un conato de renacemento local, pero daquela a xente tiña máis ganas de comer, e por tanto de emigrar, que de rirse coas farsas alleas.

Volvendo ao da tricolor: A nosa Unión dispoñía, -cartos de Cuba e da Arxentina-, xa naquel entón, dunha biblioteca circulante, tesouro rural, ¡verdadeiramente astral para o 35! Isto merece un monumento, ou, polo menos, unha lauda sepulcral. ¿Que foi daquel tesouro? Aqueles conservadores, que tanto se esforzaron por conservar aquel podre conservadorismo dos caciques do meu lugar, non tiveron dó dun misto, ¡e como o papel arde tan ben...! A tela, o drapeau, igual o utilizaron aqueles miñatos miñotos para limparse os mocos... Con dicir que ata lle queimaron un devocionario, un libro de oracións, ¡iso si, de tapas roxas!, á madrasta de Bonifacio Sarille, un dos promotores - mecenas da susodita biblioteca! O resto, ¡no comment!

Falando de onde vimos, que sen raizames non hai árbores, ¡Montecubeiro, couto do Monte Cubeiro! Cubos, cubos con árbores, árbores e algún que outro bastardo, léase eucalipto, que non hai paraíso sen serpes! Nada podemos historiar sen ubicarnos no colo daqueles frades; dominicos, e por tanto, listos, preparados, todos eles, incluso aqueles da granxa de San Cibrao, que colectaban para os de igual sotana de San Domingos de Lugo.  ¿No colo? Pois si, con todo dereito, incluído o de pernada, ¡primae noctis! Eu mesmo, por veces, sinto un rebulir místico, aló por dentro, que o hábito non fai ó monxe, que igual me vén, directamente, dunha paternidade ancestral, monacal. Non tería nada de particular, máxime dándose a circunstancia de que as mulleres de Montecubeiro tiñan sona de xentís; ben formadas, esculturais, ¡de tanta ximnasia como facían/como fixeron, subindo e baixando ao convento por aquelas costas agrestes, montesías! Iso antes de aparece-los autos e mailos tractores, que da desamortización para acó pouco tardaron en vir. Subindo/baixando, naquelas rodelas de fentos, as grandes cestadas do condumio cotián: Ovos, leite, queixos e manteiga da vaca marela... Despois diso, caer rendidas nos brazos dun daqueles santos logo tiña máis de virtude que de vicio. ¡Miñas xoias!

Igrexa do convento dos dominicos de Montecubeiro

Veñamos ou non dos frades, certo é que os de Montecubeiro tiñamos sona de listos, ¡case que frades! E como tales, actuamos, no teatro da cultura, amaestrando, (si, está ben dito), á inxente prole de tan prolífica bisbarra. Con aquela instrución, con aquela visión do mundo exterior, a falta de baúis mundo os nosos conterráneos cargaban na besta, de seu pai ou dun veciño da porta, unha sacadiña de roupa, -saco de liño, calzóns de liño, camisa de liño-, a aló que se ían, ao Novo Mundo, despedíndose do Vello en Lugo, pois a Coruña era porto de mar, ¡outro mundo!

           

Situados naquel tempo e naquel espazo, compre ir ao fondo da cuestión, á xeración crúa, ¡ou máis que crúa! A comezos do XX os nenos do rural nacían con tres sambenitos ao lombo. ¡Tres! As quintas, a emigración, e redimi-los foros. Como denominador común, o de sempre, ¡os cartiños!

           

Para iso das quintas, ¡das quintas dos ricos!, estableceuse en Lugo o Banco Aragonés de Seguros y Crédito, que se anunciaba así no núm. 1 de El Progreso: “Quintas de 1.909.- Este Banco constituido especialmente para la redención del servicio militar activo de las armas, mediante el depósito de la prima única antes del sorteo de cada año, de 825 pesetas (o sean 3.300 reales), o a plazos, se les deja libre, a todos los mozos aun cuando fuesen llamados posteriormente de señalado el cupo...” O anuncio é longo, irritante, así que o cortarei aquí engadindo tan só o meu ¡no comment! ¿Cabe mellor retrato dun país e dunha época?

Da emigración xeneralizada, transoceánica, ¿que bágoas podería retratar eu, aquí, se xa están cristalizadas, descantiá? ¡Diamante puro!

           

Dos foros, maiormente co diñeiro americano, -a escravitude galega, pouco, pero algo cobraba, única diferenza con aquela negritude da que o accionariado chegou ata a propia María Cristina-, os nosos entregos fóronse librando; cousa que non lles ocorría coas quintas, que niso ían a peor.

Falando outra volta das quintas: No desastre de Annual, 21 de Xullo do 21, con 21.000 mortos, para mellor fixa-la cita mnemotécnica, aquel asilvestrado Xeneral Silvestre, de motu proprio ou empurrado desde o máis alto do Estado, que esa sospeita quedou tras o Expediente Picasso, empurrou definitivamente ao interior do Rif un número inxente de galegos, do que non quedou unha estatística fiable pero é de supoñer que foron moitos dado que todo por aquí só eran “cuotas” catro fidalguiños e dez burgueses. Lamentablemente, a ese prezo, a única avantaxe foi para os morgados, ¡que se libraron de pagar unhas cantas lexítimas!

           

Do lado positivo estaban as mentes, co fogar de Breogán en plena cocción: ¡954 sociedades agrarias rexistradas en Galicia a finais do ano 1923! Particularmente aquí por Lugo poderiamos citar, na década dos 20, unha morea de indicadores económicos, mais, en razón da brevidade, optarei por estes catro:

-No 1925 acudiron ás feiras/festas do San Froilán, ¡seis casas de maquinaria agrícola! Para que non todo fose prosaico, a Asociación da Prensa organizou unha Festa da Poesía Gallega.

-Tamén en Lugo, pero no 26, a Casa Ajuria anunciábase así: “Rechace los arados de fábrica extranjera...” ¡Logo é que os había, que se ofertaban, conxuntura que tardaría trinta anos en repetirse! Enésimo e decisivo Decreto da Redención Foral, decretado polo Ditador de entón, que algo de bo ía ter!

-1927.- Os nosos lugueses ergueron a cabeza, por riba do sacho e dos malles, para asombrarse co voo rasante de catro avións. ¡Catro! Visitaron Lugo procedentes do aeródromo de Gamonal (Burgos).

-1928.- A prosperidade xeneralizouse. E as nosas paisaniñas deron en levar á Misa zapatos de tacón; iso si, gardados nunha fardela da tea, para alternar coas zocas, ¡que non ían atrochar polas trochas cos seus zapatos de tafilete!

Do 29 mellor non falemos pois o Crac da Bolsa de Valores levou á ruína a moitos emigrantes, directa ou indirectamente, maiormente aos cubanos, pero como non hai mal que por ben non veña, tiveron que retornar ao país, co seu mundo cheo de ideas, ¡a falta de dólares! Convertéronse nunha pléiade de Mestres polifacéticos, aos que nunca lles agradeceremos bastante aquel pulo que lle imprimiron ao mundo rural.

No ano 1930 naceu este servidor, -repito-, así que vin/viñemos nun rexurdimento eclipsado, tanto, que vinte anos despois aínda quedaban escoliñas particulares, resucitadas; malles de pau e arados do ferreiro. ¡Arados de chatarra, e chatarra houbese!

De chegado a este punto, e para mellor revivi-las miñas lembranzas, tirei cara a Lugo, máis concretamente para a “Escuela Nacional Mixta de Sagaruje”. Iso da forza irresistible que magnetiza, que fai volver ao lugar do crime debe ser certo.

Foi unha de tantas escolas creada, e neste caso dotada, pola República. Tiveron a idea tres pais de familia: o señor Evaristo de Candal, de Maxide, o meu propio pai -coñecido por José María de Cas Gómez, de Berlán-, e de terceiro un tal Tellado, de Sagaruxe (Trashorras). Acordaran que Evaristo, recén chegado de La Habana, poría un cuarto provisional, -un dos da súa vivenda-, en tanto encargaba a construción dun amplo local, ad hoc, exento, dando ás propias curradas. Trashorras encargouse de redacta-la instancia, e tal o fixo que cando se reuniron de novo en Maxide para firmala, ¡constaba Sagaruje como lugar proposto! Evaristo non tiña papel de barba, e meu pai non o levara. O Trashorras, máis pícaro e máis dialéctico, convenceunos de que fora cousa de inercia, hábito, e que se decatou ao repasa-lo escrito, pero, ¡acabáraselle o papel, que non a barba! Para non demora-la ocasión, o pacto quedou en cursar aquel documento, cun acordo entre cabaleiros de que a escola seguiría construíndose, dotándoa, en Maxide. ¡Pero a placa veu para Sagaruje, como ía na instancia, pois en Madrid nunca adiviños foron!

           

O meu coche avanzou sen empapuzar, ¡adeus currais de zurro, adeus alfombra de toxos, de codesos ou de xestas!, ao pé mesmo do escenario das miñas xestas infantís. De apeado asaltei, de dous en dous, os chanzos da escaleira pétrea, exterior, ¡pero a porta estaba pechada, definitivamente fechada por obra e graza do C.P.I. de Castroverde, que asumiu e refundiu tódalas escolas da bisbarra.

Por un intre quedei apampado, cego, desnortado. E chorei; suposto que ninguén me vía naquela soidade sobrevida, chorei. Un intre despois, desasosegado aínda, senteime nas propias, frías, escaleiras, e recei pola ánima do meu mestre, don Jesús Rojo López, un home sapiente, toco e borrachón, ademais de bonachón. ¡Non obstante, mullereiro!

Don Jesús era de Corcubión, ou da súa bisbarra. Por unha parálise infantil, a súa man esquerda non lle serviu para manexar un fusil. ¡Burros, que houbese dado un bo oficial, coa pistola na dereita!  Chegou a Maxide, cando a Guerra, expatriado, desterrado da súa bisbarra por obra e graza de certas acusacións dos dereitistas. ¡Sorte para os da miña, que sabido é que o que un non desexa outros o cobizan. A pesares da súa zurda, física e moral, aprendeu o Cara al Sol, e tamén algo de instrución militar, pois o disimulo, o medo, tamén son formativos; neste caso, deformativos. ¡Miúdo castigo, duplo, me custou moquearme, descaradamente, na escola de Maxide, cun paniño de seda, coa bandeira tricolor e coa efixie, estampada, de Salmerón, en rebeldía porque o señor “Maestro”, don Jesús, me fixo corear o ditoso, cotián, Cara al Sol! (Isto cítase en Nuevas e inesperadas revelaciones acerca de la presencia de Nicolás Salmerón en Galicia, por José Antonio Durán. La Voz de Galicia, 29-11-1987).

Don Jesús coidou que naquela ditadura tiña que emular aos ditadores, así que practicou comigo o seu complexo de Estocolmo, cousa que non lle censuro, ¡meu pobre! Outro dos seus disimulos/enmascaramentos foi namorarse da Carmiña do Pombal, filla do falanxista máis significado da parroquia, pero neste caso gábolle o gusto/o xesto pois afellas que tal moza merecíao.

Ningunha daquelas representacións/ficcións o librou dunha nova/definitiva depuración, evidentemente inxusta e tardía, por causa da cal tocoulles aquela lotería aos nenos de Santa Eulalia de Oscos (Asturias), para onde foi novamente desterrado, deixándonos orfos, orfos da súa sapiencia, indixentes da súa pedagoxía. Nunca me apartei da súa devoción, e confeso que cando saíu o meu primeiro libro, Castroverde. Bosquejo histórico-geográfico, no ano 51, escribiume a Madrid, maxistralmente, alentándome para que profundase na obra de Valle Inclán, segundo el, “… un gallego con ideas claras y concretas, y que además sabía expresarlas”

Con tan pouca escola, pero menos tiveron noutras parroquias, os de Montecubeiro pasamos de enfermeiros a doutores. (Neste mundo, que tan complexo nos parece, causas similares producen efectos análogos: No 57 vivín/padecín, con ocasión da turrada dun camión do Istiqlal, ¡atentado, que non accidente!, contra o meu IF-420, algo parecido: zurciu á miña dona, ¡oito feridas!, dos efectos de tres voltas de campá, en Safí-Marrocos, un practicante elevado a médico polos méritos dunha independencia prematura; e menos mal que os franciscanos de Safí tiñan boas relacións cun doutor holandés, que aínda non levantara a súa clínica, que reparou aquela desfeita, aquel atentado, dos terroristas magrebís). Co ensino, daquela, na posguerra, en todo o rural, pasou algo parecido.

Escola de Maxide-Sagaruxe. Estado actual. O bieiteiro tapa a escaleira.

           

As laxes da escaleira estaban frías, outonías, pero o meu maxín fervía, así que, ¡mal sentado pero ben asentado!, “Mi mamá me mima”, e por aí adiante: Catón, Rayas, Lecciones de Cosas...  E cando facía bo, ¡ao horto de Evaristo! Don Jesús ensinounos a contar contando couceiros..., ata que un bo día/un mal día, que non se puido saír ao cómaro, ocorréuselle encargarnos zonchos, pero de madeira viciosa, deses do pé das castiñeiras. Prometeu un premio o que máis lle levase, con tal que fosen do tamaño dun ovo de carrizo. Miña avoa deixoume un pano seu, dos da cabeza..., que o enchín, e levei o premio: ¡un contiño de Calleja, tan minúsculo que se chega a ser unha galleta pápoo! Con aquelas boliñas, de ben lixadas e redondeadas, ¡tódolos cativos da miña escola eramos uns navalleiros empedernidos!, encargoulle un ábaco de 10 x 10 ao carpinteiro de Vilabella de Vilar. ¡Aquel ordenador, aquel ábaco, impresionounos bastante máis que un PC nas mans dun neno actual!

           

Esa falta de medios, esa carencia de instrumentos, cun Director de orquestra como era o noso Mestre, fixo milagres: Desenvolvemos a memoria á forza de repetir o que nos escribía no encerado; e despois de lida, relida e comentada, sempre pedía voluntarios para borrar e..., reproducir!  Aí, precisamente nesas, ganei a inimiga do 96 por cento da clase pois, de cincuenta alumnos, só saïamos voluntarios a Manoliña de Candal (hoxe dona Manuela, Catedrática, xubilada, de Química), e ¡servidor!

Amais da retentiva, ¡oh peripatéticos!, entre o colexio e mailos cómaros, ¡canto non nos fixo discorrer con aquelas proposicións! Un día comentounos que existía un dicionario de peto (un Iter), e que sería bo que nolo mercasen nosos pais en vista das dificultades que tiñamos para entende-lo seu (obrigatorio) castelán. Non foi meu pai senón un parente que mo conseguiu na Coruña, ¡pero...! Como os demais nenos non o pediron, ou non o conseguiron, non era cousa de levalo á escola, que bastante zuna me tiñan por culpa daquela soberbia de saír voluntario ao encerado, sempre, ou case sempre, así que me dediquei ao “Iter” os xoves e mailos domingos pola tarde, maiormente cando me mandaban alindar unha vaca, ou dúas, polos arrós da nosa cativa propiedade. ¡Aquilo, aquel dicionario de peto, foi o meu maná do Ceo!

           

Creo recordar que non rematou o curso sen que eu rematase con aquel dicionario tan cativo, tan cativo e tan captador, ¡de memoria! Para incrementa-la zuna dos meus colegas, remedio eficaz: Din en falar “de dicionario”, talmente coma un papagaio, así que incluso cheguei a entender o catecismo, castelán por suposto, do Padre Astete, ¡e con iso outro desgusto! Daquela veu á parroquia un franciscano, dar un triduo, e erre que erre que me tiña que levar para Herbón... A pouco me zurra meu pai:  “Non ves que ti es o morgado; e logo está que os frades, igual cós curas, non se poden casar...” En vista diso, cara ao San Froilán, presentouse o noso Párroco, un tal don Benito, que era máis testán que San Pedro, e díxolle moi serio a meu pai que me levaba consigo a Lugo, que aquel ano había seis becas no Instituto... Para as seis só nos presentamos as xemelgas Hermida López e mais eu, ¡así que, por sapiencia ou por un baleiro material, don Delio Mendaña non tivo outra opción que aprobarnos! Pero a min leváronme para a casa, aos poucos días, pois para paga-la fonda facíanselles curtos os cartos da ditosa beca...

Canto máis se me negaba a comida intelectual, máis fame dela me entraba. Na casa había poucos libros, que os metera meu pai no forno de coce-lo pan, daquela que o perseguiron, no 36/37; fosen ou non de política, que para os do “cuartel” de San Cibrao política érao todo, maiormente a táboa de dividir, a de repartir. En tal conxuntura din en pedi-los periódicos vellos, os atrasados, ao señor Severino do Ferreiro, que así foi como fixen o meu master do ensino primario. Entre aqueles periódicos habíaos arxentinos, que llelos mandara seu irmán Eduardo vía Nova York. ¡Con esas, lin e vin a Castelao, e chorei coa Negra Sombra, cando ninguén da miña xeración, na miña bisbarra, tal cousa vira, nin, se cadra, tal oíra!

Meu avó, o cuñado de Salmerón García, (fillo daquel Presidente que suprimiu as penas de morte, Nicolás Salmerón y Alonso!, era albeitar, e sabía de botánica, -medicina natural-, tanto ou máis có propio Linneo. Pero o meu non ía por aí, que con só verlle tirar dunha cría, paría eu outro tanto coma a vaca, ¡miñas pobres, e todo iso para a feira, coma os sacos das patacas! Así que optei polas zocas, oficio que meu pai compatibilizaba coas escolas de “a ferrado” nos seus entreactos, de estación a estación.

Xúrovos que facer zocas, se se lles bota arte, é/era apaixonante; un parto indoloro, gratificante. Dicir que dun toro de bidueiro ou de amieiro, a medio curar, simplemente cun equipo de bros, aixola, trades, alegres, coitela e repenico, se pode modelar externamente un peíño tan anxelical como eran os daquelas mociñas coas que compartín pupitres na escola de Maxide, -¡eu estaba namorado de todas, sen excepción!-, iso era de semideuses. Onde un cabaleiro diría, “Beso sus piés, señora”, eu, un descendente daqueles fidalguiños da Olga, outro Gómez de Neira, permitíame o luxo de acariñárllelos, para mellor calzalas, para medírllelos; en definitiva, para libralas dunha catarreira acaso mortal.

No ripeiro tanto como á aixola dinlle ao maxín imaxinando, entre outras cousas e inventos, o feliz que debía ser a tal momento aquela Manoliña de Candal, xa en Lugo, no seu Bacharelato. Tamén mira que era mala pata, por dous motivos: Eu non puidera pasar do meu “Iter” mentres ela estudaba, entre outras cousas guapas, latín, así que ía chegar a saber tanto ou máis có señor Cura. E logo estaban os seus zapatos de charón, que así os levaba naquela ocasión en que, estando de vacacións, mandouna súa nai a levarnos un cartucho de melindres de non sei que voda. Se aquel día non me tragou a terra é que xa nunca me papa, nin de vivo nin de morto. ¡Deus, que vergoña pasei! Aqueles peíños de tan grácil andar xa nunca zocas calzarían, nin miñas nin doutro; e despois, que me falou en castelán, ¡como cumpría a unha estudante daqueles tempos!

Como non hai mal que por ben non veña, aquel nefasto/fasto día fíxenme a min mesmo, diante da cruz da aixola, o máis solemne dos xuramentos: ¡Eu tamén estudaría, de neno ou de mozo, de solteiro ou de casado, aínda que para iso tivese que ir ao cárcere! Ao cárcere non fun, pero ao cuartel, si: tres anos de voluntariado, aos dezaoito, en Madrid, no Ministerio do Ejército. E con iso, e cunha beca da Acción Católica, rompín a estudar coa fame do mendigo. Sempre con fame, incluso física, que é como mellor se aprende. Dos dezaoito aos setenta, pois agora, nestas alturas da vida, si que prefiro ler natureza, extasiarme coas árbores da miña carballeira, aló na Veiga do Azúmara, na miña finca das “Andoriñas”.

As zocas, no outono, eran artigo de primeira necesidade. Eu tiña unha pedra, habitual, na feira de Castroverde, xunto das dúas que ocupaba o “Pintor” de Luaces. Era unha cuestión intuitiva, de simbiose: aquel señor facía moitas, pero menos anatómicas cás miñas; e vendía barato. Eu, ao seu lado, tiña poucas, pero, ¡zapatos! Non era competencia senón complementariedade, ¡e iso que eu, daquela, aínda non estudara Comercio!

Acertou a vir por alí o señor Domínguez de Catatrigo, gran amigo de meu pai, que por certo  leváramos dous sacos, el as de home e eu as de muller, as lixeiras:

-¿E logo, este rapaz, o teu fillo, fillo dun mestre, non estuda?

-Xa o fixo, xa, que arestora sabe máis cá min! E tamén o ten demostrado pois no último inverno púxolles escola en Santa María de Piñeiro, aos fillos e aos sobriños do “Rei” de Piñeiro. ¡Non cho conto, dígocho!

-¿Máis cá ti? ¡Ai logo...; ai logo, quen mo dera para mestre dos meus fillos; e de paso, dos meus sobriños!

-Nese caso teríaslle que pagar outro tanto como me pagan a min na Braña, ou en Millares...

           

Houbo acordo, sen regateo algún, así que, do domingo ao luns, aquel zoqueiriño volveu a ser mestre, que xa dera escola o inverno anterior na casa de Rei de Piñeiro, Adai, segundo queda dito, pero preferín optar por Librán, por se-la parroquia de miña avoa, pero tamén, acaso, para esquecer as vergoñas, as novatadas, que pasara na primeira das miñas escolas. ¡Un mestre en pesetas, que xa non se levaba aquilo do ferrado!

           

Aqueles rapaces, de cinco a vinte anos, escoitáronme con tanta fame de sabenza, ou máis, da que eu tiña. O malo do caso, -tardei anos en tomar conciencia diso-, foi que eu sabía moito, xa demasiado, para ser alumno de primaria, pero menos do desexable para ser mestre, así fose dos de minúsculas.

¿Que lles ensinei? ¡Pois, de todo; de canto tiña dentro, sen reserva algunha, tal cal que se baleirase o meu saco das zocas, desde ben cediño ata a noite pecha, ata o punto de pedirlle ao señor Domínguez unha luz de carburo para mellor aproveita-la xornada. O mestriño moito non sabía, pero retorceu na súa cabeza tal e coma se un limón fose. Lémbrome que de noite, -longas noites da invernía montesía-, iamos á rúa, alí na Pereira, para a casa dun señor que lle daba ben á gaita do fol, pero a min, fose polo meu cansazo, ou polo mal oído musical, tíñanme que espertar acotío para que os acompañase á casa onde me tocase pasa-la noite.

Iso de afanarme quedoume por hábito, que así o fixen cando cheguei a ser directivo de Banca, ben á contra de como o fixeran comigo cando era un simple oficial; e nalgún centro de estudios, tamén. Aló en Madrid, naqueles anos de trota-academias, díxome un Profesor, o señor Gallego, castelán por certo: “Si quieres sobresalir, tres normas has de seguir: Que te tengan por listo los superiores y por necio los iguales. Segunda, que nunca elijas subordinados que te puedan eclipsar. Y tercera, que cuando enseñar proceda, imita a las mujeres, que nunca pasan de la media pierna..., salvo que les convenga!” Aquel señor sabía ese refrán pero el, afortunadamente, comigo non o practicou, que o teño nesa pléiade dos que me fixeron gozar do pracer de ser alumno permanente. E se hoxe alguén me preguntase ao respecto, o meu dito sería rabioso: Non hai peor animal que aquel humano que ensina a retroceder no mundo civilizado.

Con estas divagacións aínda non dixen cal era, cal foi, o meu programa, tanto en Piñeiro coma en Librán: se cadra un cóctel de todo aquilo que oíra ou lera, maiormente na Escuela Nacional, Mixta, de “Sagaruje”, pero con fogaxe, con présas, pois aqueles nenos/mozos de Librán, de Tras da Serra (da Serra do Miradoiro) criáranse na Guerra de Liberación, pero da súa ignorancia, tan atroz coma a propia guerra, ninguén os liberara..., ¡aínda! Por “malos” que fosen aqueles mestres depurados, tan abundantes, ¡canto os precisaba a Nova España para deixar de ser vella, para saír daquelas cavernas a onde nos retornaron uns milleiros de cavernícolas empedernidos! ¡Que ben traído aquel emblema do xugo e mailas frechas! Tras das frechas, tras da guerra, o xugo: ¡Ei vaca, ei, volve ao rego!

Os curas, para daquela, á diferenza dos frades de Montecubeiro, o que mellor se lles deu foi denunciar aos “Maestros particulares”. ¿Que querían? ¡Mestres do Estado, un por cada catro parroquias, e para iso, con catro enchufes paralelos! O que abundaban, ou escaseaban menos, eran as substitutas, ás que non faltou quen denominase “prostitutas” por aquilo de que se abaixaban a todo, e a tódolos lugares, mentres os señoritos e mailas señoritas “normales” lle daban ao seu enchufe, fose na capitalidade da provincia ou na municipal. Aquela desfeita, aquela “depuración”, dos mestres titulares foi un crime de lesa patria, pero ninguén lle pasou a factura a ninguén, ¡aínda! ¡Lagoas da Historia!

En canto aos meus rapaces, aqueles de Librán con só un ano de estudios, ¡intensivos por suposto!, déronse por doutorados.

No outono do 1.948 aceptáronme a instancia para o Batallón de Infantería del Ministerio del Ejército, Palacio de Buenavista, ¡a exterior, pois o que era a interior...! Tres aniños de nada, dándolles as teclas da máquina de escribir, no Consejo Supremo de Justicia Militar, pero con fonda pagada, que iso si que foi unha beca abondosa..., ¡en lentellas! De “mestre” pasei, retornei, á fase de alumno, ¡un alumno vitalicio! Pero iso é outro cantar, outra epopea, que casualmente coincidiu, a Deus grazas, coa desaparición daquel gremio dos “mestres de a ferrado”, que se pouco cobramos menos ensinamos, pero, ¡iso si!, fixémolo con toda a alma, con toda profesionalidade, con toda xenerosidade, que outra tanta vontade, e outra tanta superación, a partires de tan pouco, non son doadas de achar. ¡Nunca o foron!

Xosé María Gómez Vilabella

-o0o-

Artigo que saíu no blog “Por-Millares”:

Funcionaban nos meses de inverno xa que durante o resto do ano había demasiado traballo que facer no campo e tanto o mestre coma os nenos eran necesarios para axudar nas labores.

O señor José María de Gómez, que era como se lle coñecía, tamén redactou e dirixiu algunhas “corridas” ou “sentenzas do galo” celebradas por aqueles anos nesta zona, espectáculo carnavalesco e satírico no que se condenaba a un galo por certos vicios habituais daquela, entre eles un considerable machismo.

O señor José María de Gómez, que era como se lle coñecía, tamén redactou e dirixiu algunhas “corridas” ou “sentenzas do galo” celebradas por aqueles anos nesta zona, espectáculo carnavalesco e satírico no que se condenaba a un galo por certos vicios habituais daquela, entre eles un considerable machismo.

 

 

-oOo-

Xosé María Gómez Vilabella