DE MÁMOAS E DE TALAIOTS -I-

.../...

DE MÁMOAS E DE TALAIOTS

Unha excursión polo
IMSERSO
con xubilados de
POL
serviume de pretexto para escribir
esta
GUÍA DE MALLORCA

-.-

Prólogo deste libro,
da pluma de

Luís F. Pombo,

Presidente do Centro Galego de Mallorca,

C/. Singladura, 2 - Ca´n Pastilla
-.-

Graciñas polo galano

Xosé María é un pícaro-pícaro: presume de vello pero sáenlle uns relatos xoviais, anfibolóxicos, retrancudos; de moita agulla e de moita mocidade. Ten cousas de rapaz desenfadado, pero sérveas coa filosofía de quen está de volta de todo, de todo ou de case todo. Unha das súas picardías foi dedicarlle esta aventura ó Centro Galego de Mallorca, ¡co tratamento de Embaixada!

Como demostra nesta Crónica, neste relato, un gran respecto e moito agarimo pola llengua desta illa, desta ínsula tan acolledora, na mesma, na mesma llengua, en mallorquín, haberá que contestarlle:

Gómez Vilabella ens conta en aquest llibre una molt interessant aventura turístique localitzada en Mallorca. Aquesta narració, molt suggerent, obliga el lector a no conformar-se amb una sola lectura: és un llibre per llegir i rellegir.

Peró, a més d´aixó, jo, com a gallec resident en aquesta maravellosa illa de Mallorca, marit, pare i avi de mallorquíns, vull agrair a Xosé María la magnífica exposició que ens fa de la realitat d´una Mallorca que la maioría dels turistes que ens visitan no sap..., o no volen veure.

Dic aixó perque, amb el títol de Mámoas e Talaiots, l´autor ens descríu d´una manera amena, divertida i un poc filosófica, la gran varietat de recursos histórico-culturals d´aquesta paradisíaca illa i ens demostra maioría que Mallorca no tan sol és sol i platja.

Xosé María: despres de rellegir el teu llibre, brillant i entretingut, només se m´ocurre una paraula: Gracies!

-.-

Tradución ao galego do prólogo que antecede:

.../...

Gómez Vilabella cóntanos neste libro unha historia turística moi interesante e moi suxerinte, que obriga ao lector a non conformarse cunha simple lectura: é un libro para ler e para reler.

Pero, ademais diso, eu, como galego residente nesta illa tan marabillosa de Mallorca, esposo, pai, e avó de mallorquinos, quérolle agradecer a Xosé María a magnífica exposición que nos fai da realidade dunha Mallorca da que a maioría dos turistas que nos visitan non saben..., ¡ou non queren ver!

Digo isto porque, baixo o título de Mámoas e Talaiots, o autor relátanos, dun xeito ameno, divertido, e incluso un tanto filosófico, a gran variedade de recursos socio-culturais desta illa paradisíaca, demostrándonos que Mallorca non é soamente sol e praias.

Xosé María: Despois de rele-lo teu libro, brillante e entretido, tan só se me ocorre unha verba: ¡Gracias!

Firmado, Luís F. Pombo
-.-

Xosé María Gómez Vilabella

-oOo-

-¿Que, imos de festa?

-¿A onde...?

-¡A Mallorca, que é a onde van tódolos mozos na súa lúa de mel, e xa que non fomos no seu día...!

Este documento é a

ACTA FUNDACIONAL,

lexítima,

auténtica,
do

noso
G.A.L.,
(Grupos Altruístas de Lugo)

Como se aprecia na mesma, vimos do 1º de Novembro do ano 1991, Día de Tódolos Santos, ¡séxase, noso! Para máis sacralidade, estampámola na contraportada desa biblia turística balear que é o libro de súa particular inimiga/benfeitora, segundo se mire, George Sand.

O Cronista deste Grupo, de bona fide dá fe,

Xosé María

-.-

Para comezar coa verdade, e con ela seguir, ¡que se chove por dicila, que chova!, anticiparei que este libro, esta historia miúda, por máis que sexa espacial, ¡no tempo e no espazo!, espacial e tamén especial, incluso ultramarina, non ten autor. ¡Non, non o ten, que só ten fautores, séxase, Autor plural!

Os feitos aquí relatados son, foron, reais, absolutamente reais; cos seus autores e cos seus actores correspondentes, respectivos, de carne e de óso; uns, de moito óso, e outros (máis ben ás outras), con boas polpas, ¡aínda con bastantes, dadas as circunstancias, os anos! Fareinos/fareinas amosar, desfilar, ¡un, dous...!, por estas follas adiante, coa oportunidade do caso, coa posible: cada cousa no seu sitio, cada garfo na súa espeteira, pois todo está apuntado, tal cal pasou, tal cal foi, en papel de trapo para máis economía, desde o primeiro día, para non esquecernos de nada que fose importante!

Daquela, ¡fagámo-la viaxe...! ¡E a viaxe foi feita, así que, en consecuencia, levantemos Acta! ¿Non si, señor Presidente? ¡Pois aquí ten o seu Secretario, o seu Cronista, dando fe desta singular excursión!

Isto logo é coma ese San Ramón que veneran na Penamazada de Pol, ¡nonnato! Vén a ser a foto, a fixación, dun instante, dun intre na vida do home, pois esta aventura só durou..., ¡quince días! Pero, ¡que días, qué intensidade, qué transcendencia! Xa o veredes, ¡se consigo retrata-los feitos!

A tales efectos este escribán, ¡servidor!, que non se responsabiliza dos feitos pero si o fai do seu retrato, foi unha simple comparsa, unha testemuña, un apuntador en definitiva, que todo o fixeron eles, estes mozos de Pol, coa ocorrencia, co seu ánimo, co seu humor, e tamén co seu sentido da fraternidade social. ¿Parécevos pouco? Por ende, a historia de tales feitos, e maila da súas honras, deles é, para eles é, dalgún xeito encabezados polo noso Presidente, Xavier Castro González. ¡Un urro permanente, ininterrompido, polo noso Xavier!

Pregúntovos, en consecuencia, ¿merecen estes patriarcas de Pol, de Pol e da súa bisbarra, unha lembranza escrita, impresa; un recoñecemento expreso, profundamente cordial, destas Asociacións de Pensionistas e Xubilados, polo menos de tódalas desta provincia, xurdidas da nosa, filiais da nosa, xerada en Mallorca, posto que foi a primeira, a xeratriz, nesta bisbarra, neste territorio tan lucido e tan lucense?

As historias nacen, adoitan nacer, dun buril, dunha péñola, dun lapis, dun bolígrafo ou, ultimamente, dun teclado, pero o que é esta, pola súa realeza, fíxose, fixérona, eles, in person, así que aí vos queda, pois aquí a temos, que aquí presentamos a súa ACTA INICIAL, maiormente para convencemento dos incrédulos, ou deses que se apuntan aos tantos alleos!

O dito, ¿é, ou non é, nonnata? ¡Polo San Ramón bendito, polo desa Penamazada, que si, que o é! ¡Non a inventamos, fixémola, vivímola!

En canto á xénese desta Asociación terei que dicir, nunha glosa da mesma, que as creacións positivas, as extro-vertidas, adoitan ter unha xestación longa, complexa, xeralmente remota; se cadra por aquilo de que só chega lontano o que vai piano. Non, non se dan por xeración espontánea; nin se paren sen molestias. As negativas, si; esas si, porque son froito natural do ego, do egoísmo, e por tanto, intro-vertémolas; ¡son intro-vertidas! Fecúndanse por auto-ignición, ¡dun chispazo! E parímolas, ou máis exactamente, depoñémolas, cunha simple eclosión; ás veces, incluso, co pracer satánico de fode-lo próximo: "¡O que é este preito, perder perdino, que a razón tíñaa el, pero montei nese veciño, que me tivo ao lombo..., dez anos, amparados, ámbolos dous, na inxustiza da Xustiza demorada!".

¿Quen non coñece algún caso destes? Pois esa é outra das nosas virtudes, destas Asociacións, mal chamadas da Terceira Idade, que abortan os preitos, nin se sabe cando nin cantos, xa que, veciño que viaxa, que viaxa e que come co outro, co outro veciño, pan compartido, mesa e manteis, e mulleres que bailan cos seus homes, cos propios, ¡tentacións fóra!

Para facer algo pacífico, colectivo, construtivo, perdurable, non fai falta ir a preito, senón todo o contrario, ¡asociarse! Tamén está iso que din os médicos de que, ¡vellos asociados, vellos mellorados..., que lles/que nos fuxe a depresión!

O que se precisa para ser construtivo, e para lograr estes beneficios sociais, é ser, simplemente, imaxinativo; imaxinativo e organizativo, cousa para a que non valemos todos, ¿verdade que si, meu Xavier? ¡Tu, si! Neste caso, dunha maridaxe de esforzos, de esforzos e de renuncias, co saco do humor ao lombo, xerouse, xestouse, esta primixenia, exemplar, estimulante, Asociación, (de Pensionistas e de Xubilados de Pol - Lugo), que se non é a máis veterana si que foi das que máis, ¡en todo Galicia! A súa preñez, a súa xénese, foi unha conxunción espléndida de vontades, de vontades e de bondades: homes e mulleres, de común, todos bos e xenerosos, tanto os primeiros coma os/as que viñeron despois para engrosar as nosas listas, que tiñan/que tiveron/que teñen, todos eles, ¡que xa é vacina!, a virtude de sementar ben sementado.

Estes galegos sementaron / sementamos, para nós e para os paxaros, asemade, ¡que non todo vai ser varrer para dentro!

-.-

Naquela viaxe a Mallorca, á principal, á meirande das Illes Balears, obxecto central deste relatorio, un feixe, un mollo de polenses, ¡e quen di polenses, animosos di, que de tradición lles vén!, puxeron de releve, ¡ás probas me remito!, que a semente foi boa, e o tempero axeitado, cálido e cordial, pois ás veces comézase de broma e acábase..., ¡aí o tedes, fundando unha Asociación!

O home, sabido é, naceu para vivir xunto a, con, cerca de, en, entre, en boas relacións con..., ¡que nin os lobos cazan de un en un, por separado! Claro que, de postos á verdade, haberá que admitir que as nosas Autoridades secundaron, e incluso subvencionaron, a nosa idea, o proxecto, ¡que se bo é o xardín, malo non pode ser o xardineiro! A estas autoridades, pelotas á parte, que non nos gusta a vaselina, nin fai falta neste caso, ex aequo co Centro Galego de Mallorca, que foi/que é, unha Embaixada, unha cabeceira desa ponte que aló nos agarda, digna de respecto e de agradecemento pois, co seu prestixio, co seu saber facer, co seu implicamento na cultura e na economía insular, desterrou para nós o termo de forastest, que endexamais o oiredes pronunciar, en todo Mallorca, referido aos galegos actuais, vai dedicada esta crónica cativeira, esta guía breve, ¡catro verbas, catro follas, unha simple lembranza!

Como herdeiros e como receptores directos da mesma, espero, espero e desexo, dárlle-la preferencia aos mozos, ¡si, aos mozos, para que nos secunden!, coa sa intención de que aprecien que hai dous tipos de xubilacións: ¡a laboral e maila mental! ¿Quen falou de carrozas...? ¡As carrozas, aos museos!

Por último, como din os meus veciños de Montecubeiro, ben ensinados que están, xa de vello, por obra e graza dos nosos frades, ¿dos nosos devanceiros?, "perdoade as faltas", en particular ti, benquerido Xavier, se non acerto a poñerte na altura que mereces.

-.-

¿Quien de vosotros no se hizo ese sueño egoísta de abandonar, una mañana cualquiera, sus negocios, sus costumbres, sus relaciones y hasta sus amigos, para irse a cualquier isla encantada y vivir sin preocupaciones, sin chismes, sin obligaciones y, sobre todo, sin diarios?

George Sand - "Un invierno en Mallorca".

¡Pobriña, qué carencias as súas: Na cama, un tísico, e na veciñanza, incomprensión e chismes! Para máis soidade, sen periódicos; menos mal que tiña boa música, tusidos á parte, pois Chopin, o que é de gaita, pouco, pero de piano..., ¡de piano, forte, fortíssimo!

-.-

In illo témpore os mozos de Pol (Lugo), e con eles os da nosa bisbarra, da primeira, da segunda, da terceira..., de calquera das idades, aqueles antepasados de onte mesmo, salvo que os catapultase, ou os embarcase, unha epidemia desas proletarias, unha daquelas inzóns, ou sucedese que El Rei, nas súas quintas, por imposibilidade fiduciaria de satisface-las cotas establecidas para a exención dos ricos, os enfrontase aos rifeños, rufeños e demais destripeiros da gumía airada, pesadelo redundante, estarrecedor; ¡tantas páxinas magrebís que foron escritas coa nosa tinta, coa céltico-romano-sueva!, o caso é que adoitaban irse para o Alén, naquelas arcas de sámago de amieiro..., e non me fagades dicir máis disto, ¡sen estrea-los zapatos! Pero, como se di que mal de moitos non sei qué..., ¡pois iso, que tiñan, que temos, a torpe consolación de que algo similar ocorría cos outros, con tódolos nosos paisanos!

¡A de voltas que dá o mundo nunha soa xeración! A piques de rematar este século XX concorre e resulta que os xubilados - retirados, agora que escasean as feiras, ou son tardías, coas festas pasadas de hora, ao amencer, ¡madrugadores que son estes rapaces de hoxe en día!, todo o mundo se sublevou, pasando, uns e outros, de contado, sen decatarse, nunha especie de sinerxía, daquel vexetar caseiro, desdentado e anémico, daquel queima-las zocas na mesmísima borralla, cheíñas de palla por pura calefacción, ás moquetas hostaleiras, á danza nerviosa, vital, inqueda, que aggiornamento lle chaman, poñéndose/poñéndonos, ao día, reciclándonos, nós mesmos, en por nós..., ¡antes de que avisen ao señor Cura, pois os anos non agardan por ninguén!

¿Como foi posible esta revolución interxeracional, esta voracidade dos novos tempos? Teño matinado niso, moito, e nin eu mesmo, que o vivín, son quen de sopesa-las causas de semellante urxencia, esta reviravolta dos usos e dos costumes. Por iso non hai que concederse vagar, pois os tempos avanzan que é unha barbaridade, como dixo o clásico; e xa sabedes, ¡peixe durmido, crecida no río!

Que esta crónica é un tanto apaixonada, de amigo, ¡confeso que si! Por iso estou disposto a chufar, a gabar, adrede, aos mozos da Terceira; aos meus colegas, en definitiva, que resisten neste río da vida moderna; os máis deles, ¡coa fervenza, coa chea máis rápida de tódolos séculos! En consonancia, suxírolles aos rapaces da nova onda que se deteñan a ponderar de onde vén esta xente, qué mestres e qué escola tiveron: coas calamidades dunha guerra, coa subseguinte emigración..., e daquela terán que convir comigo en que non somos, nin somos nin fomos, nunca, un mal espello; ¡non, en absoluto!

En canto ao libriño en si, -os protagonistas e mailo seu protagonismo naquelas aventuras-, coido que non é precisamente un Manual de Viaxes, unha Guía ao uso, das clásicas, pero si, acaso, unha orientación para face-las andainas turísticas con algo de xeito, con xeito e con graza, cultura + divertimento; ¡en definitiva, coa bolsa chea de ilusións, na ida; e de experiencias, á volta!

Noutros tempos, que xa os houbo peores pero o malo, ¡afortunadamente!, esquécese pronto, os vellos, ¡digo, os Maiores!, moitos e deles íanse con aqueles zapatóns de Monforte sen estrear; sen outra estrea, nin outra viaxe, nin outras vacacións, que aquelas de segar por Castela adiante, ¡ademais da mili, por suposto! E para iso, as mulleres, de mili, nin catala! Boto en falta que ninguén deixase escrita unha narración dos sucesos sucedidos sucesivamente naquelas experiencias de cuartel, pois iso sería do máis divertido; e do máis dramático, tamén; ¡tamén!

De presente, coas conquistas económico-sociais do XX, os mozos, as mozas, ¡estes da Terceira!, tornámonos rebuldeiros, tanto, que incluso emigramos por pracer: algúns, coxos incluídos, case tódolos anos, tal que as andoriñas, pero máis ben ao Levante..., ¡á falta doutro levante, lei de compensación!, anticipándonos ao sol nacente coas présas que temos de quenta-las canelas, pois agora, sen lareiras, e sen contos de ídem..., neste país todo é friaxe!

Aquí en Galicia temos unha oferta turística boísima, plural, do mellorciño, pero, ¡a vaca do veciño sempre deu mellor leite cá miña! O asunto pode intercambiarse: ¡Nós, ao sol; e eles, á herba, e coa herba ao paraíso! ¿Que onde llelo ofertamos? ¡Desde Tui a Ribadeo, paraíso é! Todo seguido, na costa ou polo interior; cen mil belezas, e outros tantos climas, máis ben microclimas, ¡para tódolos gustos e para tódolos petos! A única recomendación que lles facemos nós aos turistas, aos recíprocos, aos que se crucen connosco nestas viaxes, é que non traian cámara, de ningún tipo, que mellor lles será abrir os ollos, esparexelos, pois tanta marabilla, en todas partes, en tódalas dimensións..., ¡non é doado recollela nos obxectivos, nos angulares das cámaras!

A nosa oferta, e perdón por esta digresión, puxo de moda o turismo rural, ¡que ese si que é diferente! Auga exquisita, montañeira, cristal puro, que, de casada co sol, fai, xera, milagres; milagres que se farán visibles, aínda máis, para o XXI, coa que se está organizando, coa que nos están montando! Neste trebellamento, ¡coa cámara, non se pense mal!, a xente que nos visite, esa que nos filme, irase convencendo deste aserto, e de paso, daquela verdade rosaliana de que, ¡Terra a nosa! Verde que te quero verde, verde de mil gamas, tódolos verdes imaxinables; verde de seu, por propia esencia, ¡paraugas á parte!

Con estes antecedentes, e dispostos a comparar, ¡por máis que digan que as comparacións son odiosas!, cargamos coa maleta, e daquela, ¡tira millas! Pasando por Lavacolla, claro, que xa lle poden ir cambiando de nome, de nome e de función, pois, ao de hoxe, témo-la auga encanada, e facémo-lo aseo íntimo, o persoal, na propia casa, na de cada quen!

De chegados a Santiago, ¡sol a mares! Bo presaxio, ¡vive Deus! Non fagades caso dos Informativos pois en Santiago..., ¡a chuvia é poesía! Onde pingaba aquel día, ¡e iso que só estabamos no outono!, era en Mallorca. A cousa é que estes airiños aires do Atlántico adoitan ir connosco, por moito ao Leste que nos pinten as isóbaras... E tamén pasa que ás meigas, ás nosas, estas, as fisterráns, aburridas de tanta diversión como teñen aquí, apetécelles toma-lo sol, xa antes do amencer, e daquela levántanse cedo, montan no seu vascullo, nunha vasoira de codesos, (prefiren os codesos ás xestas, ¡que mo teñen dito!, porque lles fan cóxegas na súa..., na regaña, na entreperna), e con iso..., ¡ale! ¡Arriba, camiño de Roma! Fano para levarlles a contra, de paso, aos que veñen para Santiago... A auga vértena, císcana, elas, as meigas, esas incontinentes..., ¡polo Camiño, con isóbaras ou sen elas!

Nos peitos daquela mocidade, ¡a nosa!, naquela sala, unha arela, unha soa: Fuxir cara adiante, pois nesta Galicia, dun tempo a esta parte, puxéronse de moda as funerarias, que agora chámanse tanatorios, ou velatorios..., ¡pero nós temos prórroga! "Abandonar" lle chamaba aquela Dupin, a susodita dona Aurora, ou "George", segundo prefiran. Abandonar, si, temporalmente, ¡nada máis que temporalmente! E nos beizos este cantar: Deica logo, Luguiño; deica logo, Santiago; deica logo, Galicia...; ata máis ver..., ¡e mentres, os da casa, eses de Lugo, os que quedan nela, que nos limpen a muralla, que a queremos limpa, coma os chorros do ouro

-.-

No geral,

viaja-se para ver o monumento, a paisagem celebrada, o recanto precioso...

De José Saramago - Viagen a Portugal

De Galicia a Mallorca moitos quintos teñen ido; moitos, en efecto, ¡e xa non digamos daquela da Guerra! Ramón Franco, outro galego, ¡pero ese era de altos voos!, tamén foi, mais..., ¡pasouse; ou pasárono! Pasou, si, pero de Mallorca ao Ceo; ¡ao de Neptuno máis ben! E os emigrantes, igual, que aló Casa temos, e ben posta por certo, esa magnífica Embaixada de Ca´n Pastilla, Rúa Singladura, número 2. ¡Aí é nada, que para singraduras, nós! Nós, despois dos fenicios, que tampouco hai que chufar..., ¡demasiado!

Ca´n Pastilla

¿A onde non chegaremos, maiormente estes de Pol, nados ao sopé de mil fontes, e todas frías, excitantes? Ata temos por patrón dos viaxeiros, dos turistas, dos exploradores, dos misioneiros, un santo; ¡un Santo! Lugo - capital ten outro, outro labrego, aquel das cortiñas de San Román, o fillo de Froila; ¡Froilán de nome! Mais, o que é San Froilán, do Magreb non pasou, mentres o noso, aquel Pepiño de Suegos, ¡San Xosé María nos altares, un respecto!, aquel polense de pro, parido, que din os ingleses, en Cas Díaz, ¿ou foi na fidalga dos Sanxurxo de Mondriz? En todo caso foi aquí mesmo, entre nós, onte, ou máis exactamente, o 25.10.1818. Ese si que foi un turista, un adiantado, dos de circunvalación, que chegou lonxe, nada menos que a Tonquín. ¡Que ousado non sería aquel paisano, que se atreveu a predicarlle ao mesmísimo Tu-Duc! Co seu celo apostólico seguro que lle dixo que era un burro, ¡que nin persignarse sabía! O outro non quixo leccións, ¡nin dos mestres de Pol!, así que, meu Pepiño, Pepiño de Suegos, estívoche ben...; ¡aos altares, de cabeza, (sen ela), por predicador, por mártir!

¿Desde a descuberta do Vietnam, aos de Pol quédalles algo por descubrir? De noivos non digamos, pois comezaron a ir por Mallorca aburridos de pasa-la súa lúa..., ¡en San Martiño da Lúa, despois do Río Xoán! A lúa de mel, ¿saben?

Iso de pasa-las nupcias en Palma foi un invento dos fenicios; ¡una promoción fabulosa! De paso que viñan a Galicia en busca do estaño, ás Casitérides, deixaban nas Baleares as súas mulleres..., ¡nos baños! Eu teñoo pescudado...; si, en Mallorca, concretamente en Mallorca, sobre o particular, e déronme respostas contraditorias: Uns, que o facían, aqueles fenicios, para achegarse ás galegas en total liberdade; coas súas, coas fenicias, abandonadas no medio do camiño; á vez que lles gañaban un xornal, ¡fenicios eles!, de criadas, lavándolles os pratos aos baleares. Outros, que o facían por vir libres a Galicia; por celos, por medo aos galegos, aos oestrimnios..., ¡aos domadores de cabalos! Para min que as dúas son certas. A principal diferenza entre un fenicio trotamundos e un galego ídem..., ¡é que eles mexaban sentados, coma os árabes!

Ben mirado, séxase, mirado e remirado, isto de manda-los vellos para Mallorca non foi mala idea; nin de parte dos de acó nin pola dos de aló. ¿Como se nos ía quita-la vergoña das nosas catarinas sen admira-las roibas, neses areais infinitos..., coas colgaduras, coas delas, penduradas, ao aire? Mais, como a virtude está no xusto medio, esas turistas, as doutras latitudes, aprenderon das nosas mulleres o que é un xustillo, ¡que nunca tal viran!

Pero voume poñer serio para que non me dean de baixa neste oficio tan serio de tradutor, de fiel contraste, ¡de fiel Cronista galaico-mallorquino!

Como din os programas de man, (dou fe diso, diso tamén), nesta Illa, nesta Gran Mallorca, con maiúsculas, que ben as merece, amén dunha xente notablemente laboriosa, e asombrosamente sinxela, un tanto fuscos de aparencia, ou incluso algo reservados, ¡que tamén o din dos galegos!, son exquisitamente nobres, ao cento por cen; ¡moito, dunha peza! En canto á Illa, e sen ánimo de comparar, que son cousas diferentes, ou incluso complementarias, ¡sóbranos o que lles falta a eles, e á viceversa! Ten unhas paisaxes fabulosas, cunhas calidades cromáticas inefables. ¡Un paraíso, outro, afellas que si; especialmente para os pintores, para eses voyeurs da Natureza!

Unha costa magnífica, mesmo de sereas, na que, entre riscos sorprendentes, todos e cada un coas súas novidades, indefectiblemente atractivas, atópanse, engaiólannos, con multitude de calas, e cunhas areas prodixiosamente finas e suaves. Por iso os anglos, maiormente estes, eles e mailas francesiñas, devecen por ir ás Baleares, que o fan tan pronto como xuntan catro moedas, ¡para molla-los calcañares! Os ingleses, a maiores, adoitan coller boas cheas, das de sete estalos, que no seu país hai certas limitacións para o bebercio; incluso, legais. En canto ás francesiñas, ¡miñas pobres!, como todo se lles vai en colonia, pronto se quedan escasas de diñeiro, así que compran eses bañadores mínimos, ¡dunha cuarta de tela! Con eles postos, case invisibles, soléanse, e de paso bailan os sete bailares, ¡noite por día! Dos alemáns falarei con máis respecto, pois estoutros mesturan o pracer cos negocios, cos negocios e co traballo feito; ¡tan feito e tan sistemático, que logo é súa a metade da illa! Ao pacífico, por suposto, por compra, pero, iso si, ¡en escritura notarial!

Á súa capital, -que seguimos falando desta Illa, deste paraíso-, chámanlle Ciutat de Mallorques, Ciutat de Mallorca, Palma, Palma de Mallorca..., ¡de mil maneiras! Pero adoitan abreviar, ¡prácticos que son!, quedándose en, Ciutat. Os mallorquinos acreditan así o seu papel de núcleo básico, esencial, o máis importante da Illa; ¡como que alberga a metade da súa humanidade!

Falando disto, xa sabedes o daquel galego, un militar chusqueiro que lle preguntou a un mallorquino de onde era: ¡Maiorca, mi Sargento! Ao chusqueiro, ben nutrido de películas americanas, aquela expresión, aquel acento do mallorquino, sooulle a "Maior", e ben pensou que se chanceaba del, do Instrutor: Iso de Maior, chacho, será no teu Estado, pois aquí, neste CIR de Parga, o que es ti..., encárgome de que non pases para adiante..., ¡que nin a cabo dos outros vas chegar!

A parte máis antiga da Ciutat conserva, atesoura, a graza, inmarcescible, das súas rúas, (verán escrito, carrers), e dos pazos señoriais (palaus senyorials). Estes pazos teñen, e proporcionan, en xeral, unha delicia estética en canto ás súas proporcións; e tamén á luz. Grandes e grandiosos, afellas que si.

Á banda do mar, que xa o anticipo para os que cheguen en barco, álzanse tres edificios notables, dunha beleza xurdida, emanada, inesperada: A catedral, o pazo da almudaina, e maila lonxa. Outro monumento fascinante, inconfundible, preeminente na panorámica desta cidade, é o seu castelo da Boa Vista, ¡do Bellver! É de forma circular, rodeado de bosques, máis ben pis, piñeiros, piñeiros orantes, pedindo pola chuvia, ¡que neste punto maldito se lles sobra!

Porto deportivo

Baixando a vista, ¡a boa vista!, temos o Born, borde, paseo extra muros dunha fortaleza, que iso é, precisamente, o que vén a significar tal nome. E alí mesmo, o Paseo Marítimo, o Passeig; ámbolos dous lugares, acotío, mañá por noite, gozando, ¡ou sufrindo!, unha concorrencia enorme, cosmopolita, ¡como todo en Mallorca! Os viandantes andan pola vía, ou máis ben, tropezan, entre si, e con todo. Van, veñen, páranse, xiran..., ¡sempre atentos ás cámaras! Se puidesen, levábano todo; ¡arramplaban! Este cromatismo é infinito, ¡case tanto coma a sede dos seus piñeiros! Ese é o xogo: os turistas, mozos e vellos, homes e mulleres, rebatiñámoslles todo, todiño, coas estampas, coas postais, coa luz dos obxectivos, mentres eles, cunha montaxe acolledora, coa hostalería, co sol e coa arte cisoria, coas ofertas mercantís en xeral, quédanse co trivial, co menos importante: ¡cos nosos billetes!

¡Uih, iso das valutas! A verdade é que lles gusta coleccionalas, moito; ¡máis do que a un galego un paraugas! A feixe, en mañuzos, mesturados os billetes, tal e como llelos damos, ¡con tal de que sexan de curso legal en cadanseu país! Acerca diso chamoume a atención, nun dos primeiros días, un aforrallón daqueles, agregado á nosa panda, que o vou referir aquí, por máis que sexa adiantar acontecementos, pero coido que vén ao caso:

-Oes, cómo idolatran no diñeiro os deste país; veño observando que lles vale todo, que o mesturan, que nin se molestan en gardalo en petos diferentes..., e na miña casa, xebra que te xebrarás, pois a muller garda os grandes, e eu os outros, os de menor contía..., pola simple razón de que teño máis petos cá ela!

Contesteille que si, que seica o fan, pero máis tarde, en cadanseu Banco súa valuta... Aquel paisano, tan obseso dos cartos, aínda máis que un mallorquino, insistiume:

-De momento, ¡caixa libre!, pois mira ti este revoltorum dos dólares, os yens, os dirhams...; ¡que sei eu, nin a palla nun palleiro, que sempre distinguín o trigo do centeo!

Detívenme por un intre, algo petulante, para darme de erudito, sequera fose para facerlle contrapeso:

-Mira, ho, venlles de lonxe, daqueles fenicios... E logo que aquí en Mallorca non rexe a Lei de Gresham, que lles vale todo, ¡marabedís que sexan!

O paisano erre que erre:

-¡Claro, coa globalización..., outras leis! Esas manías das..., ¿como lles chamaches?

-Valutas, colección de valutas

-¡Para o caso, tanto dá! Chacho, esas divisas tamén eran boas para nós, que así teríamos as valutas de tódolos países, ¡para velos todos, un tras doutro, con elas no peto!, pero nós, os galegos..., só vendemos leite, ¡e para iso, en céntimos, Cota houbese!

Cando calou aquel compañeiro e me deixou libre, libre de pensar, din en matinar para os meus adentros, partindo daquela filosofía: Esta afección coleccionista dos mallorquinos é máis importante cá miña dos selos, ¡que se presta ao toma e daca! Mais para iso temos que exportar..., ¡e non precisamente galegos! A estes vénlles de lonxe, incluso de casta, ou por influxo dalgunhas castes; por suposto que dos fenicios, pasando polos xudeus (xuetes, din eles), aqueles inefables perseguidos que pretenderon, ao longo da Historia, en varias ocasións, ¡vaia impertinencia!, que os considerasen cidadáns correntes e molentes. Mais, a todo isto, aquela Inquisición, tan arraigada nestas illas... Teñen por engado, está, esa achega do sangue catalán, sempre activo e sempre produtivo; a inzón que lles fixeron, nunha conquista dupla, aqueles do, ¡Esperta, ferro!

O compañeiro calado ía, pero non se quedou mudo, que tamén matinaba, pois por algo me insistiu facéndome partícipe das súas manifestacións, que este Cronista débeas recoller, do pé á man.., ¡sequera sexa para facerlle honra á verdade!

-O que che digo é que somos uns turistas vulgares, deses do montón, que gardamos nas fotos, e nas postais, unha vulgar representación de todo iso, desa riqueza inabarcable, que nola ensinan, pero da que nos venden tan só os dereitos de luces e de vistas, ¡tal e como se se tratase dunha casa feita no horto dun veciño!

Retruqueille, ¡pois os Cronistas tamén falamos, e falando complicamos as cousas, volvémonos subxectivos, ademais de escoitar e de escribir!

-Esa propiedade é súa..., ¡polo que fai á nuda propiedade! Pero nós temos un dereito de usufruto, ususfructus, ¡usos e froitos! Eses mallorquinos, que logo parecen irmáns dos suízos niso de presenta-los mostradores, a única desgraza que teñen é a de non ser donos de media Galicia, que daquela..., ¡daquela ían cobrar ben cobrado, incluso por cheira-las nosas chorimas! Algo temos que aprender nesta viaxe, así que, ¡prepárate! Sequera sexa para darlles conta da feira aos que deixamos nas nosas casas, no rueiro de cada quen. Mira, eses listetes deixan cheira-la rosa pero quédanse coa roseira, íntegra, ¡que por algo é súa, e saben cultivala!

Aquel compañeiro, -que aínda non chegou o momento de dar nomes-, redundou no tema, que o traía visiblemente preocupado:

-¡Desde logo que si! Nós, que temos unha terra tan boa; tan boa, tan fonda e tan produtiva, sen parangón, co regadío gratis, ¡e os meus fillos, que por levarme a contraria, para vender eles, de contado e ao contado, sen esperar aos netos, veña plantar eucaliptos...!

-Igual cho fan para que tomes bafos..., ¡por se che entra unha catarreira á volta, co cambio de clima...!

A miña broma non lle gustou, así que cambiamos de conversa, ámbolos dous, pero eu non sigo por aí, con esa teima, ¡de momento, que haberá que presenta-la terra prometida con algo máis de detalle!

-.-

O crecemento turístico da Ciutat esparexeuse, por imperativo espacial, pero tamén polo seu atractivo xeográfico, seguindo a liña da costa: Son N'Armadans, el Terreno (o Terraplén), Porto Pí, Génova, Calle Major, Illetas, Portals Nous, Palma Nova, Magalluf..., dunha banda. E da outra: Cap Es Portixol, el Molinar, Coll d'en Rabassa, Playa Ciutat Jardín, Ca'n Pastilla, Las Maravillas, El Arenal... A todo isto, por onde máis merodean, ¡merodean e merendan!, os extraterrestres, os foráneos da xolda, é pola Plaça Gomila, polo Terreo, que todo aquilo é un geyser, ¡e non precisamente de gueixas!

A badía de Palma, que é unha marabilla natural, outra, ¡as cousas como son!, está saturada de hoteis e de apartamentos. ¡Tantos hai, que sen velos non se cre! ¡Ide e contádeos, que despois falamos!

Mozos e vellos, os que aínda non fostes, procurade aprender algo neste libriño, ¡se é que non sae eslamiado!, para ir aló co camiño derrotado, trillado, ¡que vale a pena! En canto aos vellos, a viaxe hai que facela sen demora, cos zapatos moldeados..., ¡antes de que nos poñan os novos, os definitivos!

Con este panorama, cun plan de visitas, de visitas e de vistas, todo o lúdico e cultural que se queira, pois en Palma, e quen di Palma di a illa toda, enteira, que non desmerece, é imposible aburrirse, por moitos días de vacacións que programemos, ou nos concedan, pois tendo ao noso Xavier de condutor, de führer, de capitán, nada hai de que preocuparse, pois el aprendeu tódolos portos, ¡tódolos portos de tódolos mares dos arredores! Pero, por se algún día nos falta, nos falta ou nos falla, non está de máis aprende-la súa cartilla; quere dicirse, levar no peto unha guía, que para o caso concreto de Mallorca, de entrada, quizabes se arranxe un coas descricións superficiais desta crónica. Isto de informarse das cousas ten o seu aquel, maiormente á volta, ¡para fardar diante dos netos!

As Baleares, ¡que non podía ser menos dadas as súas características e mailo seu emprazamento nas encrucilladas do Mediterráneo!, foron moi cobizadas; de sempre. Moitísimo: polos turistas e polos piratas de medio mundo; séxase, onte coma hoxe, coa diferenza de que, o que é turistas, meros turistas, podémolo ser todos, ou case todos, salvo os eivados, meus pobres, ¡vellos incluídos! Dos piratas modernos ben que nos dixeron, ¡que nin falta facía, pois abonda con verlles os iates! A única diferenza é que agora, os tales, sabrean sobre do papel, ¡ao seguro, sen desenvaiñala!

Nestas illas, que ben merecen cantalas en verso, e non nesta prosa sinxela, dun cronista sinxelo, de seu apracibles e bonancibles, exuberantes, pletóricas, ¡coas leiras a patacas, de tres en tres meses!, -claro que iso foi en tempo pasado, pois hoxe están, as máis delas, a solares, ou en expectativa diso-, estaban, estiveron, enraizaron, ¡nin se sabe de cando!, aqueles aborixes da cultura talaiótica, unha xente que se facía enterrar en covas, sempre en covas, e nada, ou pouca, incineración. Covas naturais, que abundan neste país, e onde non, escavábanas na propia area. Daquela, con iso, os mortos seguían dentro, abaixo, e os vivos subíanse ás curotas, fose para rezar polos deudos ou para outear os confíns mariños desde os seus talaiots.

Ben, pois, xa que de talaiots vai a cousa, ¡incluso no título deste libriño, desta Crónica!, cabe sinalar, como definición complementaria dos mesmos, aínda que volveremos ao rego máis adiante, que os flanqueaban cunhas murallas enormes, megalíticas, de 300 a 500 metros de perímetro, pero, comparadas coas nosas, coas de Lugo, ¡un xoguete! Hai quen supón que nestes talaiots - atalaias fixéronse algunhas incineracións, que non todos, nin en tódolos tempos, ían ás covas, pero iso non parece estar demostrado..., aínda!

Aqueles insulares, aquela xente dos talaiots, con boa madeira, que a tiñan, daquela, naqueles tempos, cerca da costa, que por alí non hai distancias, montáronse unha mariña mercante de moito respecto, así que cabe supoñer que xa daquela se dedicaban aos chárter, ¡un antecedente! O caso é que transportaban metais; ¡daquela; hoxe, vellos! E facíano desde a Península para os portos de Oriente; culturas de sempre, de antigo máis adiantadas, ¡con perdón deses de Atapuerca!

Que construísen aqueles talaiots, -defensas, culto ás súas divindades, ou acaso, panteóns-, tal que a dúas leguas da costa, parece indicarnos que a súa estratexia era deixarlles aos piratas vía libre: que se achegasen, que se adiantasen, que se confiasen..., ¡para zurrárlle-la badana, de firme, despois, en terra firme! Deste xeito, aínda que se desen présa por retirarse con día, non o lograban, non podían, e menos sen cabalos. Daquela os nativos, ao cae-la noite, ¡zas, factura ao canto! En calquera caso eran máis listos cós de hoxe en día, pois estes, entre eles e mailos líderes peninsulares, fixeron ese aeroporto na beiriña do mar, niso do Son Sant Joan. ¡Tan pegadiño está ao areal que logo parece un portaavións varado! Alá eles, mais, para nosoutros, ten a molestia de esperta-los turistas a destempo, salvo para os noctámbulos, que eses dormen de día, ¡e non se decatan!

Seguindo con este repasiño histórico, previo, orientativo, de ambiente que tamén se di, algo haberá que engadir:

No VI a. de C., ¡vaivéns da Historia!, estes talaiots perderon a súa hexemonía mediterránea xa que, a medida que as naves gregas e fenicias foron navegando un pouco mellor, mellor feitas, e por ende, con máis seguranza, a mediación dos baleares fíxose prescindible, ou polo menos pouco competitiva. Iso á parte e ademais de que tanto os gregos coma os fenicios estableceron os seus apoios substitutivos no Norte de África, que nunca foi bo iso de poñer tódolos ovos no mesmo cesto..., por se as caídas, os tropezos, os incidentes! Así que, gregos e fenicios, fenicios e gregos, colonizaron, economicamente se entende, aos baleares. Pero, espelidos de raio que eran os nativos, deron en competir cos seus mestres, cos avasaladores: Con este mar sosegado, con estas calas suaves e mansiñas, con aquelas madeiras..., ¡con aquelas!, a esgalla, tamén eles melloraron as súas navis, pouco a pouco, reciclándose, copiando, ¡e daquela metéronse a piratas! Si, para térlle-lo camiño aos outros, aos outros piratas, pois piratería era, foi, a metade da navegación antiga, máxime nestas rutas saturadas de mercadoría valiosa, en tránsito interpeninsular, tal que das Casitérides ao Bósforo.

Naqueles avatares, os cartaxineses, ¡outros lanzados!, establecéronse en Ibiza (Eivissa), máis ou menos polo ano 654 antes de Cristo, e con iso fixeron cabeza de ponte para operar en, e con, Sardeña, Sicilia, Cádiz, etcétera. Coa chegada dos homes de Cartago, aquel "turismo" complicouse un tanto, pois quedaba Mallorca no derrego de dúas potencias, inxentes no seu marco, no marítimo: Polo Norte, os gregos; e polo Sur, aqueles cartaxineses. ¡Pobres insulares, que así resultaron comprimidos, entalados, oprimidos, explotados...! Pero, como non hai mellor madriña cá pobreza, ¡outra vez a espelirse!

A todo isto, para que non volvesen ás andadas, ás súas, perigosas, singraduras, os cartaxineses e mailos gregos, asemade, deron en matinar que era preciso varre-lo patio veciñal. Os gregos, sabido é, foron grandes matinadores, pero a xente de Cartago non era menos folgazana cós gregos, aínda que pensasen peor cá eles. ¡Quen non sabe que para pensar fai falta folgar, e que só se logra folgar á forza de matinar! Ao caso: uns e outros matinaron, simultaneamente, que o mellor para acada-la hexemonía mediterránea era zouparse ao lonxe, tal que en Sicilia, utilizando aos expertos aqueles, aos baleares, por catro cobres, ¡para iso, para o que mellor servían, para balear! Dese xeito, aqueles contendentes atizábanse coas tirafondas..., ¡na cara do outro! Parádevos aquí un intre, pois a picardía daqueles matinadores ben o merece: Os gregos aportaron mercenarios baleares; e os cartaxineses, seus rivais, tamén. Sicilia, pola súa parte, poñía a cara, o terreo, o ring. ¡Vaia choio!

Honderos baleares

¿Que qué era iso da fonda, por se queda algún lector malpensado? Non, non se pode ir a Mallorca sen sabelo: unha fonda non é unha fonda, senón unha tirafondas, un aparello formado por unha tira de coiro, ou doutro material, que se utiliza/utilizaba para guindar pedras, habilidade na que ninguén superou aos baleares, ¡ninguén! As nais, para que os fillos se adestrasen, ¡que era a súa escola!, subíanlles o pan ás gallas dunha oliveira, e daquela..., ¡daquela tiñan que guinda-la pedra, ou morrer de fame! Destas ferramentas aqueles "fondistas" sempre levaban consigo tres, tres tirafondas: na man, no cinto, e no colo, ¡por se os inimigos se multiplicaban por tres! Todo un self service fondístico, ¿non si? De aí lles vén..., de aí, diso!

Despois, naquelas liortas territoriais, os gregos pensárono mellor, e recuaron. Tiveron que abandonar Sicilia, e coa mesma fóronse ao seu mar, ao Exeo, ¡para matinar engorde no seu desquite!

En canto aos mallorquinos, ¡que se pasaron ao gañador, por suposto!, presentaron factura, ¡como bos fondistas! ¿Queredes cobrar; si? Preguntáronlles os cartaxineses. Pois daquela..., ¡nós temos a caixa aí abaixo, en Cartago! ¡Vide connosco, e...! As letras de cambio estaban sen cambiar, sen inventar, e as tarxetas de crédito, tamén, que nin se sabía o que era un plástico, así que os nosos baleares, ¡aló se foron, para África, ao propio Cartago! O que querían aqueles cartaxineses, máis pícaros que seu pai Ismael, era escravizalos con ese truco pois en Cartago o que tiñan era..., ¡a banca rota, crebada! Con isto, e con pouco máis, despoboáronse estas illas, estas Baleares, estas dos baleadores, rematándose así a primeira das guerras púnicas, que, como vedes, barata foi!

-.-

Agora que sabedes a onde fomos nesta excursión, nesta xira, ¡para nós, iniciática!, e tamén algo, unha pinga, da historia primitiva destes baleares, ¡primitiva e punitiva!, unha xente habituada a dar e a vender servizos, ¡á carta!, volverei á miña crónica inversa, á nosa, sen prexuízo de contarvos algo máis, máis adiante, acerca de cómo evolucionou este país das cen sorpresas e das mil marabillas, do que sempre quedará algo inédito no tinteiro, algo sen referir, ou..., ¡non referible!

O Comandante do noso avión, do noso paxaro roc, que non nos dixo o seu nome, así que lle vou chamar, de prestado, Montoya, porque se parecía na voz a un coñecido meu..., quentou motores a pouco de chegar nós ao aeroporto compostelán. Ía levarnos no seu Boeing 737-300, ¡a falta dunha alfombra voadora, que mellor se nos axeitaría de tanta ilusión e de tanta imaxinación como lle estabamos botando á cousa!

Os días no outono xa son curtos, pero como a cita foi temperán... A tal momento lucía o sol en Santiago, que xa o dixen. Ao meu redor 141 galegos, case todos de Lugo. Un número capicúa, cabalístico, cabeza con cauda, pero nós, neste país, non somos supersticiosos..., ¡diso! Un fato de mozos, ¡mal denominados da Terceira, cando que todos eramos/somos, de Primeira! De ámbolos sexos, por suposto, ¡que en Galicia sempre mandaron, e sempre predominaron, as mulleres, se ben ao calado, cun sorriso cativador, que non cativeiro! Neste ambiente, alí en Santiago, o Cronista púxose sentimental, e coa mesma deu en anota-las cousas..., ¡que por algo están aquí, neste libriño, frescas, saídas directamente do meu caderno, da miña maleta!

Firmes e calados si que estivemos no aeroporto, no santiagués; coma quintos, mulleres incluídas. Varios dos presentes fixeran a mili, ¡esa cousa antiga, dos antigos, que así din os rapaces! Algún de nós ten gozado dalgunha guerra, que houbo tres, ou máis ben catro, no que vai de século. A escoller: As desastrosas do Marrocos; esoutra á que chamaron Glorioso Movimiento Nacional, ¡movemento a ceacú, por suposto!; e logo aquela da fronte rusa, ¡españois servidos en carambelo! As de Ifni e do Sáhara, ben recentes... Pero nin preguntei, nin comentei, o motivo daquela tensión, afortunadamente curta, pois este Cronista, como non é un profesional da información, abondo fai con observar, ¡para despois darlle ao bit, este misterio do meu ordenador, este xoguete de xogar coas verbas!

No ínterim, ao noso redor, aqueles petates, aqueles macutos de man, boa parte deles prestados, deportistas, ¡dos nosos netos!, que as maletas facturámolas, xa de entrada, nada máis apearnos dos buses...

Todo pacífico pois aquela estadía, aquela espera en Lavacolla, só se tronzou coas viaxes aos lavabos. Non, non era cousa da próstata, que as mulleres tamén ían, tamén foron; moitas e delas, ¡cantidubi! ¿Sería por causa e por culpa dunha friaxe no peito, unha xeada prematura, acaso un desalento polo medo a quedarnos sen aire, aló arriba, cando nos upasen naquel Boeing, tan cerca do ozono..? ¡Qui lo sa, que dixo aquel italiano, aquel da Wad-la-jara, co pánico enriba! Non houbo caso, pois as cadeas do retrete descargaron, de paso, esa adrenalina da nosa espera; toda, todiña, que os peitos límpanse así, a soas, ¡polo ril!

No mesmo aeroporto, naquel momento, nese templo, que todos o son, da espera desacougante, ¡onde ata os ateos rezan!, din en facer a tira de estatísticas. Estatística, xa o sabedes, é ese truco que utilizan os estadistas para atoparlle goberno ao país do desgoberno, ¡ou para xustifica-lo desgoberno do seu Goberno! ¡Un truco, outro! ¿Pero é que estes xabarís, nós, particularmente estes ribeiregos do Azúmara, do Lea, e dos seus afluentes, criados nas súas bocarribeiras, entre a Cha e mailo Monte dos Cubeiros, son, somos, Terceira..., unha mostra vivente desta xubilación xubilosa que nos tocou encetar? Era cousa de observalos, un por un, para ve-las súas reaccións, e consecuentemente para dar fe delas, á volta, ¡por ante un ordenador, a falta de Notario!

Nesta observación reafirmeime na idea de que non era mala idea idea-las viaxes ultramarinas; ¡estas! Coñecer e comparar, dándolles, de paso, aos mozos, aos nosos, unha ocasión para quedarse na casa, sos, para que aprendan a andar sos, sen consellos vetustos, patruciais, non sempre desexados, pois a nosa ración de suor, na terra vai, na terra queda, ¡para cento un anos! A miña dona, que teño establecido con ela un sistema de telepatía íntimo, atalloume:

-¡Es un desagradecido desta tutela, da oficial! Se os que subvencionan estas viaxes chegan a saber que algún de nós pensa así, daquela son capaces de poñernos unha taxa, un recargo, na nosa achega; ou de..., ¡ou facernos devolve-los billetes para darllos á xente de lei, aos agradecidos! Que te sintas mozo, e por encima diso, aristarco, non te libera, non te exclúe disto da Terceira, así que, non te exclúas, e menos por ti mesmo!

-Amor, ti sabes que digo a verdade, sempre, por sistema! Está ben que nos dean vacacións a partires dos..., dos que lle correspondan a cada quen, segundo capacidade de traballo, saúde, etcétera, ou incluso antes, se hai superávit de brazos e de cerebros, pero esta xentiña de por aquí, ¡míraa ben!, non está para xubilar..., con esas fazulas, con ese tetamen, ¡unha arroba de mamas, coas mamilas empurrando na blusa!, eses músculos... ¡Hércules redivivos, todos, a feito, homes e mulleres, maiormente elas!

-Non esquezas que sobra xente, que temos paro, -atalloume, e paroume-, e logo que tamén é bo subvenciona-la hostalaría..., ¡para que uns coman á conta dos outros!

¡Condenada de muller, a miña, cánto sabe; cómo sairía así, co inocente que era miña sogra! A dialéctica dos homes, ¡sabido é!, está por debaixo das mulleres, ¡niso si!, así que me enredei nunha disputa estéril!

-Mira, nena, estás omitindo as estatísticas. ¡Si! Calcula a cantidade de mercadoría que lles podiamos levar aos baleares, para vendela, transformada, nos seus establecementos, se en lugar de subir, nós, cargasen este avión, tal que con carnes, ¡tenreira galega!, ou con viño, con verduras tenriñas... ¡Eu accedo a quedarme, pero nestas condicións, se o fai a maioría, que nolo vai agradecer a economía galaica! E quen di aos baleares, tamén aos rusos, que seica están famentos dos nosos produtos...

A miña dona, ¡iso, dona!, sempre poñéndolles puntos aos íes:

-Ti ben falas, sacamoas; ¡mellor do que escribes! Os rusos pagan en rublos, que andan frouxos con respecto á pesetiña, ¡a maiores! Se aínda fose exportarlles aos alemáns, ou aos americanos, ou aos nipóns..., ¡en valutas fortes!

Calei, que coas mulleres non se debe polemizar, ¡e coas de Pol, aínda menos, listas de raio que son! Xa o di aquel refrán eslamiado, ¡para mozas de prol..., as de Pol!

Tamén está que as mulleres, cando rifan, córreselles o rimmel, pero só o rimmel, e daquela desdebúxaselles o carmín, e férvelles a colonia que leven enriba...; iso á parte do guapo que é darlles a razón, aínda que non a teñan, a cambio desa guapura, dese sorriso seu, tan..., ¡gratificante! Non, non é cousa de descompoñerlles a figura, e menos por unha batalla perdida, ¡perdida de antemán!

Naquela expectación, naquel silencio expectante, non fixo falta calar para escoita-lo altofalante. Iso de falar é un dicir, que vaia cousa tan mutante a desa voz xuvenil e agarimosa que teñen tódalas azafatas, pero a técnica, os aparellos, ¡esmáganllela! Falou, ou máis exactamente berrou, sacándome daqueles pensamentos impuros: Porta número tal... ¡Ai, daquela, a que alí se armou! Era cousa de ve-los vellos, a cen, ás carreiras, dándolle á biela, á canela, cos vultos de man, cargadiños todos eles, en tropel, cara á porta enunciada, anunciada..., ¡un espectáculo, que nin que nos convidasen a chocolate! Vellos con aquel aire, mozas con aquel garbo, con aquela donosura, de postos á empresa, ao traballo, ¡adeus paro, arriba o euro e abaixo o IPC!

Particularmente vigorosa unha muller que se coou para adiante, roubándonos catro ou cinco lugares:

-¡Señora, pero qué ben alanca vostede; Deus lle conserve esas canelas..., outros noventa anos!

¿Fun cortés con ela, non si? Un cabaleiro nunca debe ofende-las damas, ¡por moito que alanquen, e por fillas de Eva que sexan!

-¿Señorito, e se non cabemos todos, daquela, qué? ¡Eu sonlle máis vella cá vostede, -coido que mo dixo con "b"-, e por iso teño os meus dereitos, digamos que, virxes, sen esgotar! E logo que sempre di o señor Avogado da Casa Grande, ¡sen sequera mira-lo libro!, a cada quen que lle consulta, que, ¡o que é primeiro no tempo, mellora no dereito!

-¿En cal, no do Avogado? ¡Haille que ser coidadosos coas definicións, particularmente con iso do seu e do meu! Mire, señora, para este preito non se precisan Avogados, nin Avogados nin Picapreitos, que xa nos teñen contados, un por un, ¿sabe? Téñenlle unha estatística dos vellos, ¡tan feita, tan ben, que incluso saben as nosas idades!

Fose porque non lle gustasen os meus razoamentos, fose porque preferiu conquistar naquel vello dianteiro, que ía só, sen parella, a partires daquel momento apuntoulle coas frechas ao rexo, un home que tiña pintas de madeireiro, tal que de Navia ou da Fonsagrada, ¡terras, ámbalas dúas, de bo madeirame! Sen outra confianza, lanzouse a preguntarlle ao señor:

-¿E vostede xa o fixo...; digo, máis veces? ¡Se non é moita a pregunta!

Aquel farruco dos ombreiros cadrados contestoulle por onde se merecía, pero facendo que entendía ao torto:

-Con vostede, non, señora, que se chego a facer algo con vostede..., nunca dos xamais se me esquecería! Mais por iso non se aparte de min..., ¡que ocasión teremos, e de non habela, podémola facer! Non teña medo de aburrirse; ¡comigo, non, nunca! Xa verá qué ben o pasamos: ¡festa e media, que eu sonlle..., dos de tres, de tres bailes seguidos! Entre a comida, os bailes..., e todo o demais que se terce,  pois aló imos ter de todo, ¡e de todo sobrará, prométollo! Mire cómo é a cousa, que, ¡para goces, Mallorca! É tan romántica, tan incitante, tan excitante..., coma unha muller sen refaixo, que alí non se usa, non o levan..., posto! ¡Seino eu! E vostede, ¿sabíao?

-¡Eu, non! ¿Vostede, comprobouno..., por si mesmo?

Aquela viúva sentíase feliz co seu ligue; aínda que eu estaba un tanto atrasado na fileira, ben que llo notei polo seu cuartearse, que as cadeiras entráronlle en reacción con aquelas verbas, anfibolóxicas, do seu inesperado, ¿ou esperado?, galán. Tan inqueda era a boa da muller que, nun intre no que se detivo a rea, alargou o fociño para adiante..., ¡para comproba-la demora, supoño! Pero nesta ocasión contívose, e tamén supoño que o fixo para conserva-la proximidade adquirida. Cando demos chegado ao aparello de controla-las armas e demais contrabandos:

-¡Que abuso, meterse coas miñas cousas! A min dixéronme, aí, na facturación, que podía leva-la bolsa na man, ¡e aquí, xébranma! ... Total, para nada, que só teño estas cousas do aseo... Como dicía aquela canción da nosa mocidade..., ¡... y un pañuelo sin lavar! Pero os meus están lavadiños, ¡con colonia, que sempre llela boto! Na cousa dos cartos, tampouco, que me dixo a nora que trouxese comigo unha faldriqueira de súa nai..., ¡para levalos en sitio seguro!

-Seguro e quente, cálido, ¿non si, señora? ¡Pois logo!

Pero ela non entendeu, ¡ou non quixo entender! Aquel rexo apegouse á vella, coma unha lapa. Supuxen que o facía de boa fe, para defenderlle a faldriqueira, varudamente, que aquí, coma en Roma, que xa o dixo Nerón, ¡Imperat phallus! (Aos galegos non fai falta traducirlles esta expresión machista, herdada dos romanos!)

-Muller, vostede non ten problema, pois este aparello polo que estamos a pasar, isto do arco voltaico, é tan só para saber se levamos pistola. Vostede, no seu caso, miña xoia, diso, ¡nadiña!

-Eu, non, desde logo que non; e vostede..., ¿vostede leva a súa?

Pola miña parte, que tal lles oín, que lles oín sen querer, sen querer escoitar, simplemente pola simple proximidade, tiven as miñas dúbidas: ¡aquela cousa, con saia si, pero, con aqueles bigotes, aquela voz potente, mesmo de tenor...! Claro que, por outra parte, mencionara unha nora, ¡así que non se debe pensar mal diso das hormonas!

Seguiu de parola co noso paisano, confesándolle, ela, humilde:

-Non, non teño pistola, iso é certo, que na miña casa abondaba coa do meu home. E mais, con tantas cousas que pasan, iso dos tiróns, e cousas así, igual estaba ben levala, ¡así fose pendurada por xunto da faldriqueira!

O patrucio tiraba a asturiano, pois era claro e conciso, así que a deixou expectante:

-¡Falaremos diso, muller, falaremos; diso da pistola, e dos seus cargadores tamén, que eu teño dous, pendurados…; vostede e mais eu, triqui-triqui, pero a soas, por suposto, que non é un tema para tratalo aquí, en público! Xa teremos ocasión en Mallorca, ¡que en dúas semanas, tendo axilidade, moito se axila! E do resto non se preocupe, que de vostede ocupareime eu, eu mesmo, en persoa; con gusto e con eficacia..., ¡se chega o caso, e se non me falta á palabra!

Aquel galán, vitorioso si, ¡coma o galo Toribio!, pero pouca pistola debía levar, que seica son inversamente proporcionais á corpulencia; o que é metálica, desde logo non, que non se acendeu a luz do aparello... Coa señora, a mesma tranquilidade, xa que logo. Meus pobres, ían tan inermes coma os anxos..., ¡por moita imaxinación que lle botasen!

-.-

Xa no avión, dúas azafatas esveltas, ¡desas de 90 x 60 x 90! Tamén se di, aeromozas; ¡e qué mozas, ben escollidas! Sorriso vai e sorriso vén; mercantil, o delas, deses que lles ensinan, ou lles deprenden, nas academias das public relations. Foron un tanto frías e distantes..., ¡para o que quixese algún! Eu boteilles unha maldición pola súa falta de sinceridade: ¡Xa chegaredes a vellas, xa, cómame nunca o diabro..., e daquela notaredes a diferenza entre a estima e mailo marketing! Os vellos, coma os nenos, estamos hipersensibilizados, e vémolas vir..., ¡de lonxe!

Nos nosos tempos, ver un vello e desfacerse en atencións, todo era un, ¡así que estamos mal afeitos! E para mais, o diabro as tentou de mostrarnos cómo se incha un chaleco, ¡cando voabamos por riba dos Peares, e canta auga se vía eran os catro papadiños deses encoros, do Sil e do Miño! Que non, rapazas, que nós imos de lúa a Mallorca, á Illa das Lúas, e non a loitar coas ondas do mar da vida, ¡que iso queda feito! Aquilo de, Ondiñas veñen e van..., ¡iso tan churrusqueiro, évos unha canción! Pero a nosa copla é outra: ¡Solear os ósos, que de molleiras estivo ben nas nosas chairas, nas de Lugo!

De aviso previo, un zunido: ¿Que nos ía falar aquel Comandante - piloto? ¡Pois fale, señor, fale, que para falar connosco non se precisan eses pitados previos, que nos poñen nerviosos, e xa non somos quintos...! Ademais era tempo, que 141 galegos merecen un respecto...; ¡sequera sexa polo moito traballo que levamos dado, e feito!

Dixo que estabamos voando a trinta e cinco mil pés, ¡que xa son pés!, e que aló por fóra, nese reino do ozono, aqueles nubros estaban a corenta..., ¡baixo cero! Señor Montoya, qué cousas ten..., ¡que maneira de asusta-los homes! As mulleres son fortes, que están vacinadas de tódalas presións, e teñen folgos, moito, de sobra, para eses corenta, e para máis tamén, ¿pero, nós, os varóns...? ¡Mire que non lle son sinónimos varón e varudo! Os homes, coma os abázcaros, sómoslle de vida curta, curtísima... ¡Pregunte, pregúntelles ás nosas raíñas...! En canto ás mulleres, estas compañeiras..., ¡non, estas Amas, estas Donas!, cos tacóns que levan, aínda que o avión baixe en picado..., ¡elas caerán de pé, sempre, que xa naceron así, de pé!

O señor da terceira butaca, ¡que tamén debe darlle á telepatía!, comentoume, metido a chistoso:

-¿E vostede, que parece un home viaxado, sabe o por qué estas azafatas non chegan a pilotos?

-¡Pois, a verdade..., nunca reparei niso! O que máis percibo delas son as súas canelas..., ¡polo ben que lle dan ao pedal, que logo parecen anxos!

-É unha adiviña moi doada: ¡Porque se irían do avión nada máis subir, deixando á pasaxe dentro, pois as mulleres, sabido é, adoitan andar polas nubes, lixeiriñas..., decote!

Non lle rin a graza, que non a tiña, ou non lla atopei. Nos meus adentros seguín a matinar naqueles datos do Piloto: Señor Montoya, ¡que cousas di! Iso de que fai frío, aí fóra, fóra deste aparello..., ¿que? O que boto en falta é un cafeíño, de pucheiro a ser posible, daquel que fan en Mosteiro, e ás veces en Castro, en ámbolos dous, que dous temos, ¡por máis que un deles do Rei sexa! Estas mozas do sorriso artificial, ¡do horizontal, e se cadra, tamén, do vertical!, non valen para monxas, que non saben adoba-lo café! Diso do frío..., ¿non será que vostede ten comisión na cousa das mantas, e daquela vainos preparando, pois en Mallorca, de mantas, case tanto como de sol? ¡Polo que din os que nos precederon...!

Volveu a falarnos aquel Comandante, que despois da pitada anterior parecía ter máis azos, máis comunicabilidade:

-¡Dentro de quince minutos, en Palma; y si miran para abajo, la Plana verán; la de Valencia, claro!

¡Puñetas, saíulle unha especie de ripio! Mire, señor Piloto, que vostede entende de reactores, suponse, ¡pero o que é de reaccións humanas...! Iso de Valencia, esa evocación, aqueles ramos de azar..., ¡iso quédanos lonxe! e máxime agora, nas vodas de hoxe en día, que levan os ramos..., ¡feitos en raso! Estes hóspedes, estes da barriga de balea, ímoslle polas terceiras..., ¡polas de ouro! En canto ás de platino..., tampouco serán de azar, pois, a quen máis, ou a quen menos, no Ceo faránnolas de..., estrelas!

Mentres matinaba, tamén escribía, apuntaba; ¡todo asemade, que teño este vicio! Unhas cantas notas para reter aquelas sensacións, que irían parar ao meu ordenador, ¡se Deus nos devolvía con ben ao noso terrón! Aquel Piloto empeñouse en fura-las néboas, desvirgando nos ceos. ¡E menos mal que o bólido ía rotundo, á présa, absolutamente presurizado!

Os dous patróns de diante nosa, ¡que por suposto non eran de Pol!, non as levaban todas consigo, que ben oín o que dixeron, ou máis ben, o que bisbaron:

-Moito poñelo, moito quitalo..., que se o inchamos, que se tiramos del..., por se baixamos ao mar; e con estas, ese tío da carlinga, ¡veña batucar en nós, baténdonos os ovos contra o asento!

Respondeulle o da ventaniña, que polas trazas ía rezando, pero foi cortés co seu colega, que lle contestou, ipso facto:

-¡É que nolos quere poñer a punto de neve..., por iso dos corenta baixo cero! ¡Dos corenta graos, ho! ¡E menos mal que son herméticas estas ventás...!

O da terceira butaca, arrimando a súa ocorrencia:

-Ben está que ese home sexa tranquilo; tranquilo e de poucas verbas..., ¡que moita responsabilidade leva consigo! Isto lémbrame a miña, a miña responsabilidade, de daquela, de cando tiña que arrear un vagón de xatos..., desde Lugo a Barcelona, dous días, e por veces, tres!

-¿Que ten que ver iso, homes e xatos? ¿De qué estás falando?

-Non, nada; é que ten o seu aquel iso de que non se escornasen na viaxe. Tan longa era, que eu botáballes algo de feo, a pequenas diócesis, para que non revesen nas libras..., ¡tal e como fan estas azafatas connosco, que ben racionados nos teñen! Antes seica había máis abundancia..., ¡quero dicir, nisto dos avións! Aí un veciño meu chamoulle..., cate..., cate non sei qué, pero é unha verba que utiliza moito o meu neto, maiormente en fin de curso!

-Neste caso sería catering! -Ilustrouno o outro, como bo compañeiro, pois é de caridade ensinar a quen non sabe.

-¡Máis ou menos!

O arreador dos xatos estaba visto que non se entendía coas modas lingüísticas.

-Pois eu, de postos a pilotar, prefiro levar un tren; ¡e xa non digo un camión! -Dixo o da beira, aquel rezador; non sei se con medo, ou con pánico, ou simplemente con responsabilidade.

Volveu ao comentario o de antes, aquel arreador de xatos, que agora arreaba nas verbas, sen darlles descanso:

-¡Ou é que adianta este reloxo..., que é prestado, pois o meu, o de ouro, ¡traído de Tetuán!, requisoumo un dos netos, pero xa van dobrados eses quince minutos, aqueles, os de Valencia! Ata non sei se este home..., que polo acento parece estranxeiro...; digo, que non sei se dará atopado ese Campo do San Juan... ¡O malo é que me vin sen face-lo testamento..., e como xa non teño fillos, daquela, os netos...; ¡cágome nesa Declaración dos Herdeiros, e tamén no diaño que a inventou!

O da butaca paralela tiña ganas de lerio, que nisto das colectividades, con tal de que un abra a gorxa, os outros danlle de beber, ¡a callón, por canadas!

-¡Ai, Manuel, e parece mentira tratándose de ti, un home farturento; total, por mil pesos que che cobra un Notario...!

Ao outro non lle gustou aquela intromisión; ¡ata llo notei eu, eu mesmo, por tras da orella!

-Non, que non é así, que non foi polos cartos senón por fode-los netos, que se ventan a cal deles vou favorecer, daquela os outros...; ¡nada, que igual levantan a rede, de baleiro, e coas mesmas deixan de coidarme, á mantenta! Ben sabes o dito daquel Narciso, o troiteiro, ¡ese! -Narciso, ¿escóndense de ti, ou qué; mesmo como che pasa coas mulleres? ¿Que lles fas? -Non, ho; é que, desde que pica unha, esa protesta, e daquela dilles ás outras, mesmo co rabo, que se escondan de min, por tras das oucas! Pobre Narciso, e morreu, ¡con ese nome, e co que lle gustaban as mulleres!

O encordiante seguía enfexo, duplicando todo oufano:

-Eu confesei, ¡e iso que me levo mal co Cura da parroquia! Comunguei e testei, que incluso lle recoñecín á Toña aquel fillo que lle fixen de solteiros, aló, nun palleiro da Fervedoira, ¡tal día de San Froilán fixo un ano!

-¡Daquela moito tardaches! ¡A pouco caes no Purgatorio...!

-É que..., ¡como o rapaz se foi para Francia...! ¡Xa sabes, ollos que non ven, corazón que se apaga!

Aquel encordiante ao seu, encordiando. Encoraxouse, esvaecéndose:

-O meu caso é diferente, que eu non deixo trampas..., ¡nin desas, nin doutras! -Afoutouse segundo ía farfallando, subindo de ton, mais recibiu a súa réplica; do outro, daquel que desfixo aquel palleiro na Fervedoira..., ¡coa fervenza das festas anuais!

-¡Oes, ti, que eu tampouco, pois, co medo ao avión, arrepentinme...; antes dos Peares, catro ou cinco quilómetros antes!

-Arrepentir, arrepentiríaste, que non cho nego, ¡pero, aínda así...! O meu Cura di que fai falta restituír..., ¡non sei qué de, sine qua non! ¿E ti..., restituícheslle o virgo á túa moza, á da Fervedoira? ¡Se non o fixeches, mal te vexo!

Menos mal que llo tomou a broma, pois do que non, con aquelas picardías, ían rifar. ¡E dous vellos rifando nun avión, demasié!

-¡Agora que o dis..., estou en falta! Á volta terei que falar co Veterinario, pois, se cadra, daquela, cun metro dese cat-gut igual lle fai un cosido, unha compostura, á Toña..., para deixarlle as cousas no seu sitio, para reparar o meu abuso!

A miña dona estaba que bramaba oíndolles aquelas obscenidades, que ata fixo ademán de acalalos, pero eu púxenlle o dedo na boca, para que non me destripase unha diversión gratuíta. Diante dun Cronista, por afeccionado que sexa, hai que ter moderación co que se di..., ¡que o apuntamos todo! Aquela trola, que de seguro non estaban referindo un mínimo de verdade, divertiume, e como notei que se apagaban, aticeille ao remol da súa temática:

-Paisano; si, vostede; -díxenlle ao de diante miña; -cando precise unha testemuña para o seu testamento..., ¡conte comigo! Aquí ten a miña tarxeta, pois agora, con isto da xubilación, estou folgado. Así aforra a propina dun porteiro, ¡pois a min, con invitarme a café...!

Pero a todo isto, que nunca falta un augador, alí estaba, cerca, un entendido en leis, ¡que tamén abundan neste país!, e informounos que iso das testemuñas para outorgar testamentos xa estaba superado, que chega coa fe do propio Notario... Engadiu que iso das propinas é un fraude fiscal, ¡porque se pagan en diñeiro negro!

Aqueles paisanos de tanta conciencia, despois de darme as grazas, ¡que aínda non sei de qué!, calaron, todos, volvendo a pecha-los ollos, ¡nin sei para qué!, segundo revoabamos na néboa balear. Non o sei, pero podo supoñelo: ¡dedicáronse a face-lo exame das súas conciencias!

Pola miña parte algo pícaro tamén fun, que lles puiden dicir, en propia experiencia, que, Deus mediante, non habería problemas coa aterraxe. Puiden falarlles deses aparellos de axuda á navegación, como colabora a torre de control, etcétera, pero quixen xogar a misioneiro, deixándoos a voltas co seu arrepentimento, ¡que tamén é unha caridade, coido que si! Mentres, a miña rapaza, ¡que para min segue séndoa!, a nai dos meus fillos, ¡meus e seus!, seguía cos ollos ben abertos, cravados naquelas néboas, de parte a parte, e iso que sempre reza mirando para Arriba, que calquera día váiseme ao Ceo nunha mística desas, ¡sen despedirse! Noteille que estaba musitando xaculatorias, e naquel "contexto", como din agora os políticos, deume por matinar que os curas pouco saben do seu oficio, case nada; e de marketing, menos, pois se tivesen algo de astucia, algo de malicia, daquela, para o precepto, ¡chartearían, fretarían avións! O malo sería se os penitentes da Pascua Florida non restitúen á volta..., co medo quitado despois da aterraxe!

A tal momento, que xa o dixen, Mallorca, todo Mallorca, seguía pecha de nubes, chovéndolles en ángulo agudo, ¡a pesares dese abeiro da súa Tramontana! O sol, ese milagre que sempre é o sol, quedara en Santiago, tras nosa, ¡adorando na nosa ara, na propia ara solis!

-Grazas a Deus que estamos en terra; algo mollada, pero firme! -Exclamou a miña santa, que non o debe ser tanto como ela se figura xa que se aledou de seguir proteica, densa e automotriz.

-Muller, ¿é que tan só lle das grazas a Deus? ¿E do Piloto, qué? ¡Sequera esoutras ben que o aplaudiron!

Chiscoume un ollo, que é unha das súas grazas:

-Ten o seu mérito, é certo, pero tamén me pregunto: ¿Se este navegante non fose parte interesada, nisto de baixar das nubes, daquela, qué...?

¿Vedes cómo é a cousa, o desconfiadas que son as mulleres, e iso que afirman crer no próximo? O día que manden elas, quero dicir, só elas, todas elas, en exclusiva, daquela..., ¡fíuuu! O calzonazos que viva para entón xa se pode espelir, xa!

Non se demoraron en abri-lo portalón do paxaro, do roc, do Boeing, para situa-la escaleira en posición de despedida, así que atusmei cara a fóra; e daquela decateime do zarzallo que tiñamos naquel intre, que non se vía un burro a tres pasos, se burros houbese, que xa non quedan; ¡en Mallorca, aínda menos! Coa desilusión de atoparme coa illa do sol nacente así, encapotada, tristeira, díxenlle á miña rapaza:

-Oes, todos eses, moito aplaudirlle ao Piloto, pero non saben a máis gorda, ¡que nos trouxo á Fonsagrada!

-¿E logo, é que non estamos en Mallorca, na illa dos noivos...? ¡Mira ti, coa de plans que traía eu, ao respecto!

-¡Que va; ese tío con acento mexicano..., deu a volta en Valencia! Isto de aquí ou é o Miradoiro, ou a Fonsagrada...

Aquela broma, aquela esaxeración, era basta, pero ela seguiume a corrente, feliz de verse en terra:

-¡Pois mira qué ben, que así podes ir ás perdices..., antes de que pechen a veda!

Un señor moi aseñorado, daqueles que se estaban dirixindo á porta, tamén meteu baza:

-¡Mentres non vaian ás perdices á Granda de Silva...! Vostedes tamén son de Pol, ámbolos dous, por consortes, que ben os coñezo..., ¡así se disfracen de coruñeses!

Era Xavier, o Gran Xavier, Xavier da Fonfría, Xavier de Castro e de González, dándose a coñecer; un home tan falangueiro e tan comunicativo, un relacións públicas perfecto, que ata me avergoñei de non telo recoñecido. A súa seguridade, o seu tempero, o seu dominio da situación..., ¡todo un Xefe! Falarei diso, ¡máis adiante, que o ten merecido!

.../...

Pasa a

DE MÁMOAS E DE TALAIOTS

-II-

Xosé María Gómez Vilabella