ENTRE LUSCO E FUSCO -III-

..../...

Na acea da Laxe, hoxe, pero, onte?

Onte, onte mesmo, era totalmente distinto. Hoxe son espectáculo; onte foron Nosopai, ¡pan noso de cada día, e que non faltase! ¿Antonte? ¡Antonte, sala de espera; seguro que a máis grata delas!

Na Lei de Dereito Civil de Galicia fíase fino, pero tardío: Artigo 18: Son muíños de herdeiros os de propiedade común indivisible dedicados a moer grans para consumo familiar e alimentación do gando dos seus copropietarios. Artigo 19: 1. O aproveitamento da cota indivisa na propiedade farase por pezas ou grupos de horas que acorden os copartícipes e nos días que establezan; no seu defecto, polo que fose costume, sendo exclusiva de cada herdeiro a cota asignada e, polo tanto, susceptible de permuta, alleamento ou arrendo, facendo seus o froitos ou utilidades que produza. 2. Os copropietarios contribuirán proporcionalmente ós custos de conservación e reparación do edificio da maquinaria e do aproveitamento da auga, sen que entre eles haxa que pagar maquía. 3. Os copropietarios poderán exercita-lo dereito de retracto, no caso de transmisión inter vivos, da peza ou parte da peza da que outro partícipe dispuxese. Artigo 20: 1. Calquera modificación no uso e aproveitamento respectará o dereito de cada partícipe e requirirá o voto favorable da maioría que posúa a meirande parte do uso e aproveitamento. 2. Os acordos da maioría que modifiquen o uso e aproveitamento serán executivos, pero impugnables no trinta días seguintes ó acordo ou á notificación.

Esta é a parte seria, pero tamén tiñamos a festiva, a pícara: Ao muíño do meu amigo / xa lle collín o tempero: / Cando está alto, baixalo; / cando está baixo, erguelo!

Como o meu Montecubeiro tivo medio cento, e cada un con dez lendas ou contos, aínda que cheguei a coñecer uns cantos, do que mellor me lembro é deste:

Muíño do Escouredo. Sempre ía moer o señor Ramón; claro que, nos seus días, na súa quenda, ata que aquela tarde…; aínda que primeiro direi como o souben, que non foi precisamente na lareira:

Ía con meu pai, de mañá cedo, levar as vacas ao prado da Faladoira, dúas delas xunguidas porque, mentres pacían, cargaríamos un carro de folla daqueles castiñeiros, follas, ourizos e demais maleza, para mesturar coa palla e coas xestas da corte, que así lográbase un abono, un mantillo excelente. No cruce do Pacio vimos que se achegaba a señora María Manuela do Escouredo, que xa de lonxe lle berrou a meu pai:

-Xosé María, agarda por min…, unha palabriña…

A palabriña foi tan grande que comprometeu a meu pai para que, á volta, nada máis descargar o carro nos currais, saísemos para o Zarro Novo onde agardarían por el a propia María Manuela e mailo señor Constantino de Cabanela. Querían permutar unhas tenzas daqueles montes…, e eu, que comezaba a facer de axudante de perito, fun testemuña do relato:

-María Manuela, ti colles unha estaca destas, e o señor Constante a outra, e chantádelas onde vos vaia dicindo, pois, para medir estas figuras irregulares primeiro hai que triangular; mentres tanto, o meu fillo e máis eu, imos tirando de cinta e anotando as medicións.

Desde que medimos e remedimos, que había que axustar pois naqueles tempos un pé de terra era un diamante, díxolle meu pai á do Escouredo:

-Á noite xa podedes ir á miña casa para firmar os papeis da permuta, que os terei redactados, pero ten que firmar o teu home, pois este monte é parafernal, e ti, co lista que es, o único que podes facer é acompañalo…, por se o enganamos, Constantino, ou eu mesmo. Por certo, que debera estar aquí, no monte, para presenciar as medidas…

-Vai no muíño…, que agora sempre vai cedo para que non se lle bote a noite enriba…, polo medo que lles colleu aos leiróns!

Meu pai, sempre ben pensado, contestoulle:

-Muller, nestes muíños de herdeiros poucos leiróns pode haber porque, dun para o outro, pouca fariña deixamos ciscada…, pola conta que nos ten!

-¡Ai, xa, ti ben falas, pero no noso muíño, no do Escouredo, os leiróns dese río, do Ribón, son grandes coma homes!

-Non esaxeres, que este neno é algo crédulo, e vindo de persoas da súa confianza, sempre cre canto lle din, ou canto lles oe.

María Manuela, poñendo os dedos en cruz, e bicándoos:

-¡Por estas, que son cruces! Cando volveu Ramón, xa á noitiña, para ensacar e traer a fariña, observou que estaba levantada a trapela de baixar ao rodicio; daquela baixou pola escada, para comprobar se se atrancara con unha desas ramas que por veces leva o río, e…, ¡case se desmaia, pois augas abaixo viu tres leiróns, mouros e grandísimos, a todo correr, e para iso, levantándose nas patas traseiras! ¡O nunca visto!

Meu pai calou, seguramente decatándose de que, por ser gordísima a chufa, eu non corría perigo, por crédulo que fose, pero á noite, cando viñeron firmar, o propio Ramón insistiu no seu relato, feito, episodio, que nos confirmou o Antonio de Mariano, despois, na lareira, que fora unha das testemuñas do contrato, xunto con outro veciño do lugar.

-Iso que contaron os do Escouredo é certo, que tamén mo dixo meu irmán Xosé, que lle ensinou o propio Ramón, cando volveu do muíño, unha peza de pan e unha ducia de troitas, que seica as deixaron esquecidas, cabe da moxega, aqueles leiróns…

Así quedou a cousa, ata que un día, anos despois, que entrou na nosa cociña o primo Daniel, daquela xa licenciado de Regulares, onde o tiveran recargado, por desertor, con un impermeable larguísimo e mouro.

-A onde vas así, tan abrigado? –Preguntoulle meu padriño, que era seu tío; Daniel, fillo de moza, de súa irmá María, co pai…, ausente?

-Vou ao Escouredo, que seica vende unha vaca o señor Ramón, e as dúas que temos están senlleiras…

-Leva este paraugas, e deixa aquí o impermeable…, por se esperta Ramón!

-Ata será mellor, e agradézolle o consello, aínda que agora…, que xa non me perseguen…!

Alí mesmo, ao pé da lareira, repetiron o caso: Daniel, con outros dous fuxidos, ao anoitecer saían das chousas do Ribón e metíanse no muíño, entrando precisamente pola trapela do rodicio, para que ninguén os vise desde o camiño de arriba. Alí tiñan o pan que lles  levara José de Mariano, que as troitas colléranas eles mesmos, á man, no mesmo río, y ían acender algo de lume para asalas precisamente no intre en que Ramón metía a chave na pechadura para recoller a súa fornada. ¡Tiráronse ao rodicio, os tres, tal que tres leiróns, e despois diso, correndo polo río abaixo, quedáronse quediños debaixo da ponte do camiño de San Cibrao, co cal Ramón quedou convencido de que aqueles tres…, ¿animais?, era leiróns xigantes, do tamaño dun home!

¡Canto fixeron discorrer aqueles fascistas, e con eles, os gardas daquel cuartel improvisado de Montecubeiro! Certo é que, non hai mal que por ben non veña!

-.-

A casa para a amada. Tizoc. Drama romántico, que en película foi interpretado por Pedro Infante e por María Félix. (Do ano 1956). A súa ofrenda era construír, construír unha casa para a súa amada. Salvadas as infinitas distancias, isto é o que espera Deus de nosoutros: Que construamos, solidamente, o noso edificio, a nosa personalidade, cos materiais que nos vaia proporcionando a vida, pero, ¡sempre, sempre!, con afán de superación.

De superación positiva, se entende, pois o que é costa abaixo báixase sen esforzo, a roulón. ¿Para quén? ¡Construíndo para nós, para Deus estamos construíndo! A nosa amada é a Igrexa, que nos recibiu co bautismo, no bautismo, da que participamos, e por tanto, compartimos. Se a nosa construción é sólida, tamén será bela, xa que belos son os materiais nela empregados. Solidez e beleza, espirituais, será o obsequio que de nós recibirá o noso próximo, pois, se ben construímos, exemplo damos.

A vida é, debe ser, unha construción ininterrompida: ¡desde a caneta! Así, cando Deus a dea por acabada, ao recibirnos recibe a nosa edificación, e daquela emitirá o seu Certificado: Se fomos exemplares, daranos un aprobado, e de aí para arriba! ¡Se fomos útiles, útiles nos declarará para o Servizo Celeste! ¡De ser vagos, ata pode ocorrer que nos negue o descanso eterno, xa que o trocamos pola molicie térrea!

¡Construír, construír en positivo, sen desánimo, que ese é o mandato do noso Xefe, do Supremo, e se o facemos ben, superando desalentos, a Certificación da Obra será inexorable: Vinde, benditos do meu Pai; recibide a herdanza do Reino preparado para vós desde a creación do mundo. Porque tiven fame e déstesme de comer; tiven sede, e déstesme de beber; fun forasteiro e acolléstesme; estiven en coiro, e vestístesme; enfermo, e visitástesme; na cadea, e viñéstesme ver … Asegúrovos que canto deixastes de facerlle a un destes máis pequenos, deixastes de mo facer a min. Estes irán ao castigo eterno, e os xustos á vida eterna”. ¿Á vida eterna? ¡Pois si, exactamente iso: Da nosa chabola ao Gran Pazo do Gran Arquitecto, que prometeu compartilo con nós…, a cambio de que, aquí abaixo, compartamos co próximo, tal e como se o fixésemos co propio Xesús! ¡Deus, qué promesas tan gratas, tan certas, tan sublimes, e non, poño por caso, a dalgún dos nosos políticos!

-.-

Fuxida, baleirado, do campo,

ou,

Do sector primario ao terciario.

Demasiada xente no sector terciario, así que, de folgados, mal aconsellados! No secundario perfeccionamos, e, consecuentemente, exportamos; no terciario máis ben folgamos, ¡servizos!, así que o primeiro deles, o que primeiro se nos ocorre é…, ¡vivir sen traballar! ¿Qué é vivir sen traballar? ¡Facelo coa suor do de enfronte, pois a nosa, a nosa fronte, fai abondo con discorrer, desde a filosofía ás picardías!

¡Ai ditosas becas, canto dano fixestes por…, mal dadas! De entrada, a quen a merecese, con exclusión dos ricos, por suposto, pero tamén daqueles que se finxían pobres. Consecuentemente favorecer a quen fose capaz de inventar, de producir, de mellorar a produción.

Sabido é que a conta “B” se inventou nos cuarteis franquistas, ¡dou fe diso! ¿Por qué? ¡Porque estaban folgados! ¿Por qué subsistiu…, na democracia? Pois…, pola dexeneración das becas, que multiplicaron certas profesións, e cando houbo saturación, ¡como sabían defenderse…!

¿Pode unha familia gastar máis do que ingresa? ¡Evidentemente, non! ¡Pois un Estado, que vén a ser unha suma de familias, tampouco! ¿Receitas? Tres: Curas, para cura-la alma; Médicos, para curar os corpos; e Economistas, para sanear a Economía. Daquela, ¿a quén lle incumbe a Produción? ¡Aos mellores, aos Enxeñeiros! Pero o lamentable do caso é que o inventor das Becas só pensou na…, na demagoxia!

-.-

¿En qué se parece o pote colgado dunha gramalleira

á España da primeira década do XXI?

  

Lección de Economía apocalíptica para alumnos intelixentes

Hai moito que o escudo de España deixou de ter xugos e frechas? ¡As frechas desapareceron no século pasado, pois os rapaces de hoxe en día nin frechan nin son frechados; o de agora son atumes, unhas atumes liviáns, uns papeliños engomados, que por iso se di, ligar! En canto ao xugo, ás cangas, renóvanse cada catro anos, mais, para disimular, no dicionario da Constitución lese, puxeron, listas cerradas!

As aguias, as imperiais fóronse, e como a natureza ten horror ao baleiro, esa fauna foi substituída por falcóns. ¿Quén, cómo, e cándo? En tempos había, houbo, esculcadores, para amaña-los casoiros. Pois ben, se cadra inspirados niso, agora temos propagandistas da fe, que utilizan os subornos monetarios como carnada para mante-los seus falcóns. En definitiva, qué fan os falcóns? Voan, voan alto, de casa en casa, e descenden ata a mesmísima lareira polas antenas, sexan da radio ou da tele. ¡Ao menor descoido, atrápante, e de paso póñenche cadeas, unhas cadeas peores cás letras de cambio, pois átante a catro anos vista, séxase, a longo prazo!

A todo isto, o pote, qué? Os potes serven para cocer, para abrandar esa pel de touro á que chamaban España. ¡Iso, España, que deixou de chamarse Hesperie, (cuniculosa), pero só de nome pois seguimos sendo “terra de coellos”, que así nos denominaron os fenicios, séxase os traficantes, agora chamados financeiros! O pote ponse a ferver, atizado polos políticos, de xeito tal que, cando máis ferve, canto máis se lle activa a ebulición, a circulación, máis vapor, máis subirse ás nubes. E, ¿qué son as nubes? Para que o entendades: Agora dise, “paraísos fiscais”. En definitiva, que o contido do pote evapórase, e, salvo que lle vaiamos engadindo algo, tal que produtos exportables, pois aquel ouro, o da Torre de Sevilla, esgotouse, e o depositado en Rusia, tamén, chegará un día no que o pote se baleirará, definitivamente. ¿Daquela, qué? ¡Vouvos suspender, por torpes! Daquela só queda vender o pote ás potencias estranxeiras, como chatarra, que para outra cousa non servirá.

Das gramalleiras, qué, que aínda non falamos diso? ¡Ao non haber potes, nada mellor que colgar eses falcóns das propias gramalleiras, e asalos vivos, tal e como facía a Santa Inquisición para espanta-los diabros, que por algo lle chamaban así, Santa!

-.-

Mes de Defuntos

Rapaces, o labrego despídese; o gandeiro, nesta bisbarra, de momento, non. No sucesivo importaremos, ¡que divisas sóbrannos!

Nós, os que estamos en idade de testar, acollémonos á vosa audiencia para deixar constancia do noso paso polas agras de Castroverde. Para iso vaia por diante a nosa filiación: Somos os sucesores daqueles maiores, daqueles aos que Astete denominaba, Maiores en idade, dignidade e goberno. Pois ben, de presentados, acudirei ao refrán que afirmaba que, Pai vello e manga rota non son deshonra. Isto da manga rota non require comentario xa que os folgazáns, todos eles, conservan a roupa impecable, non precisan remontes. Isto ten a súa filosofía, o seu aquel. Un pai, un vello, e quen di un pai, á nai inclúe, ámbolos dous, nunca deshonran, nunca deshonramos, que se en algo desvariamos, ou se en algo nos torcemos ou disparatamos, tamén pode ser por culpa desa canle, dese rego sanguiño, cerebral, que seica se atoa cos anos. Por iso, máis que dos presentes, que sería unha certa egolatría, quero referirme neste mes de Defuntos aos ausentes, aos devanceiros, aos nosos vellos, aqueles que nos criaron, que nos educaron, que nos aconsellaron e coidaron; quero evocalos, aquí e agora, para dedicarlles a ofrenda dunha evocación colectiva, xunto co mozo lector, a todos eles, á súa memoria, á súa lembranza. E tamén, por extensión, a esta mocidade que nos aguanta tal e como somos, precisamente por vellos, cos anos en riba, que é do único ou do que máis presumimos, neste xúbilo tan xubiloso e tan honroso dos xubilados, dos cedentes do facho, dos dadores da testemuña xeracional.

-.-

Compañeirismo na Lexión

A vida é unha carreira de obstáculos, unha ximnasia permanente, para competir, para manternos en forma; unha loita esforzada, unha proba de relevos. Recibimos o fachuzo no mesmo colo da nai, e despois, todo seguido, preséntase o pai, de consuno, para comparti-la crianza, primeiro nos brazos, e despois da man, sempre da man. Tras diso vén a escola, o ensino, os consellos, a carteira sempre aberta para subvir as necesidades de cada intre. Toda unha vida cedendo, dando, transmitindo, neste relevo xeracional, amoroso e permanente, que así é a historia, unha sucesión de crianzas abríndose paso, transitoria, transicionalmente, amparándonos nuns e amparando aos outros. Nesta panorámica, nesta transcendencia, canto digamos e fagamos ten algo de facho, ou mellor dito, queremos que teña, gustaríanos que o teña, que proporcione un certo estímulo ás xeracións relevantes. Dalgún xeito, máis ou menos explicitamente, estámoslles dicindo, Rapaces, xa vedes que aínda somos capaces de facer algo útil, e incluso cousas divertidas, aínda que alguén, por aí adiante, nos dea de baixa por obsoletos, por carrozas. A nosa historia, en tanto en canto factor estimulante, podería tabularse, podería concretarse, así: Criámonos nas miserias dunha guerra tan estúpida que ninguén se molestou en explicárnola, simplemente porque non tiña, non tivo, unha explicación lóxica, e partimos, procedemos, polo menos unha maioría, dunhas escolas miserentas, invernais, descontinuas, aquelas da pizarra de lousa, máis con iso e con todo, ou se cadra precisamente por iso, porque nos vacinou aquela austeridade estrema, espartana, de pan e touciño, fortalecidos, temperados, nunha serie de privacións, vigorizados naqueles acatamentos respectuosos, curtidos naquelas carencias nas que só sobraban as molleiras, fomos capaces de chegar ao que chegamos, o que chegastes, o que evolucionastes. Pois ben, neste relevo actual, con estes antecedentes, a nosa consigna nesta entrega do facho aos mozos, coido que pode ser, que debe ser, un prego, unha invitación, para que avancen, todos, un pasiño máis, para que nos adiantedes canto poidades, canto queirades, xa que vos elevamos, en parte co noso esforzo, ao andar seguinte, catro escaleiras, máis ou menos, catro zancos por riba de nós, así que é xusto, parece xusto, que nos pasedes, que levedes para adiante o voso propio paso, co honor debido, e así ata o relevo seguinte.

Certo é, tamén, que tivemos os nosos erros, as nosas caídas, catro desalentos, pero con iso e con todo esta xeración, a nosa, a dos vosos vellos, nacida, criada, nas miserias ás que aludín, fixo, fixemos, certas valentías, que ben nos decataremos diso a pouco que lembremos, que sopesemos, o noso balance, partida por partida. ¿Quen se lembra, hoxe, de que na nosa infancia, moitos de nós, estivemos nos terróns, queimando nas tolas, enzoufados de cinsa, que non hai praia no mundo que poña a un tan moreno, por non dicir, negro? ¿Quen sopesa, quen valora, aqueles esforzos, as sachas sucesivas, interminables, as decrúas do monte e das chousas, os nabais correúdos, a gadaña, as segas, as mallas poeirentas, aquel puxa puxa, de verdadeiros titáns, para arrinca-lo esterco dunhas cortes fondas e cheirentas, atafegantes? Os carretos, case que permanentes, mañá por noite; as aradas suorentas, cos cadullos ata o mesmísimo marco para aproveita-las terras; faenas monótonas, aburridas, falando coas vacas, só coas vacas: Ei, Marela, non perdas o rego. As leñas, os estrumes… Todo iso fixemos, que de aí vimos, e a partires diso evolucionamos, sen outros luxos máis que o de botarlle pan ao caldo, e pan houbese. Pero se avanzamos, se triunfamos, non foi só coa forza física, senón, e maiormente, cos azos recibidos dos nosos entregos, coa forza do seu razoamento estoico e laborioso, exemplar, corrector, alentador; por ende, estes méritos hai que compartilos, en xusta correspondencia, con aqueles patrucios, cos devanceiros, así que, como se trata de talentos prestados, mellorables, transmisibles, aquí nos tedes os vindeiros, dispostos a seguir co facho instrutivo mentres nos quede un chisco, un lumen, de lucidez. 

Xubilados do corpo, si, pero da mente, non; por iso coidamos ter a obriga de servir de estímulo transmisor, transcendente, sen decaementos, ata que nos chegue a hora do transo, ata que nos incorporemos, nós tamén, que é lei de vida, ao paraíso do eterno descanso. Daquela, nese feliz reencontro, dirémoslles aos nosos, aos que nos precederon, AOS QUE NOS ESPERAN, ao pai, á nai, aos avós, aos veciños e parentes, coa satisfacción do deber cumprido, Aquí estamos, que ata aquí chegamos, pero, nestas chairas verdes da nosa Galicia, na que aramos ao dereito, todos nós, porque seguimos as vosas regras, os vosos consellos, tal cal. Daquela, para virnos, fixemos, deixamos feito, un testamento, público, aberto, estimulante, ao estilo voso, xa que herdamos, e agora legamos, os vosos afáns, os vosos consellos, ¡todo un Patrimonio!, á xeración seguinte, cedéndolles o facho dunha fidelidade sostida, inveterada. Para constatar que nada perdemos, que nada se nos foi das mans, que nada se nos esqueceu de canto nos ensinaron aqueles maiores, aqueles devanceiros, tan ledos e tan sufridos, drogados do traballo, só do traballo, incomparables, meus pobres, que ata se foron ao alén, os anteriores, sen o goce dun modesto retiro pecuniario, pídovos, nesta evocación, un aturuxo, un urro, ben forte, para que non esmoreza esta cultura rural, enorme, polifacética, herdada, transmitida oralmente, da que tan pouco se leva escrito porque non hai quen sexa capaz de abarcala, de sintetizala, nin sequera nesta idade dos ordenadores.

Pídolle a esta xuventude, a do noso relevo, que sigan oufanos, con crise ou sen ela, e que ufen, de cando en vez, en memoria dos nosos defuntos, dos seus testamentarios.

-.-

O falso cerralleiro

Despois de cear connosco, na mesma mesa:

-Apetéceme durmir nesta banca, aquí diante da lareira, pero, aínda que é ancha, con unha media volta, igual baixo ao chan, así que, se non lles importa, dareille para atrás, e durmo nun feixe de pallas do seu palleiro…

O avó deulle o práceme, pero meu pai puxo reparos:

-Primeiro imos rezar o Santo Rosario, que sempre o rezamos en familia, e aínda que vostede non é da nosa, polo feito de telo albergado, así o consideramos. Todos temos defuntos, e vostede non vai ser unha excepción, que vén de Adán, igual cá nós, así que…, Pepiño, alcánzame o rosario, de aí, da espeteira; quitemos a pucha e comecemos: In nómine Patris, et Fílii, et Spíritus Sancti …

En latín, por suposto, ¡tan ben que o dominaba! Despois do rosario foi a avoa quen falou:

-Señor, señor Cerralleiro, que aínda non nos dixo o seu nome…

-Manuel, que é como nos chamamos a metade dos cerralleiros de Riós; como se dicía de nenos, para servir a Deus e a vostede!

-Íalle dicir, señor Manuel, que teña coidado, non se lle ocorra escaravellar no remol, que poden saltar muxicas, e quéimanos a casa, que xa ve que é a casa dun pobre, mais, para nós, por ser única, a mellor do mundo!

Despois dun ratiño de conversa, precisamente cando miña nai acabou de muxir as vacas, meu pai de baixarlles uns brazados de feo, a madriña de levarlles unha mantelada de millo aos porcos da ceba, e parou o avó de atizarlle ao caldeiro, vendo o Cerralleiro que aquilo tiña ambiente de irnos á cama levantouse para saír pola palla do seu camastro; a avoa acendeulle aquel farol de gas, que, ao estar tan caro e tan escaso o combustible, sempre receaba utilizalo:

-Non, señora, por min apágueo, que teño esta lanterna de pilas. De paso que vou ao palleiro, botareille unha ollada ao burro para afrouxarlle o ramal e que se poda deitar, que o teño atado diante do ripeiro, diante da herba, segundo vostedes me mandaron facer.

Como tardaba en volver, tanto do palleiro como da palleira, fómonos á cama, deixándolle a porta aberta para que entrase ata a cociña. Ao día seguinte, cando nos levantamos, do cerralleiro nin rastro, que incluso recollera a palla, varrera a cociña, e se levara aquel saco gordísimo de durmir, que nunca un vira ata daquela, que logo parecía unha almofada moura; aberta por unha cabeceira, iso si. Ao reunirnos para a parva, todos tiñamos ganas de comentar aquela visita tan…, especial! O primeiro foi o avó, que me dixo:

-Agora, que xa se foi, cóntanos polo miúdo o que che preguntou, daquela, mentres nos amañaba esa tina e mailo paraugas, que eu non quixen achegarme desde que descubrín o seu disfrace; a ti pouco che podía sacar, pero comigo igual notaba algo!

-A cousa comezou cando me preguntou que onde tirabamos as latas das conservas, que lle viñan ben para facer con elas cravos das potas, eses que lles pon ás chapas de cubri-los furados. ¡Dábame un real por cada unha que lle trouxese, pero só atopei unha, aí nas silvas de tras da caseta de Daniel, desas sardiñas tan grandes que comemos na Coresma, así que só me deu un, un real, este! Foi precisamente cando meteu a man na chaqueta para quitar a moeda, daquela que medio retorceu o corpo…

A cousa fora así: despois de mil preguntas, algunha tan boba que nin que quixese quedarse a vivir no lugar, e por iso preguntaba os cen preguntares, de tódalas casas, de todas as persoas, cómo eran, de qué vivían, se ían moito á tenda, ¡eu qué sei!, pasou ao das latas. Xa coa moeda na man fun para xunto de meu padriño, que saía para ir busca-las vacas, que caía a noite e tiñámolas no prado das Cavozas; para aló fomos, e polo camiño díxenlle: -A ese home pásalle coma ao seu paraugas, coas ballenas rotas, que se lle saen as costelas, polas costas.

O padriño, parándose e mirándome fixamente:

-Pero, qué dis?

-¡O que oe, mesmo pola parte do sobaco, do da esquerda!

-¡Xa me cheiraba a min, xa!

-¿Padriño, qué lle cheiraba?

-¡Que ese fulano é un Garda, un Garda Civil, con pistola no sobaco, disimulada coa chaqueta!

-Padriño, non traía tricorne…

-¡As espías andan disfrazadas, e ese fai de cerralleiro porque o foi de rapaz, seguro, pero agora é garda, e mándano polas casas, para espiar se acubillamos fuxidos, que por iso tiña interese en comprobar o consumo de latas de conservas, que é unha proba de que hai invitados nas casas, unha delas!

-¡Condenado espía…! Por iso preguntaba tanto, e por iso leva pistola; por iso alarga o tempo, e se queda a durmir, con só amañar dúas potas, unha tixola, e un paraugas…; iso si, cigarro tras cigarro!

-Si, neno, pero non te tente o diabro contalo na escola, que nin cho van crer, e tomarante por imbécil!

Así morreu o conto, aquel conto que nada tiña de conto, ¡ou si!, pois, aos poucos días, nunha casa da parroquia, o mesmo espreitón, coa teima das latas de conservas descubriu que acubillaban fuxidos, e…; ¡detrás viñeron as mortes, aquelas mortes que tanto buscaba un simple cerralleiro, aquel dos remendos nas potas, ou máis exactamente, aquel cerralleiro dos ataúdes!

-.- 

SUBLATA CAUSA, TÓLLITUR EFECTUS

Listas abertas, sobre cerrado.

Sublata causa tóllitur efectus. Quitada a causa, desaparecen os efectos. Xa o sabían os romanos, que o aprenderon dos gregos, pero como aquí á Península aínda non viñeron…! A verdade é que si viñeron; viñeron, roubaron e procrearon, pero aos seus descendentes entrounos a amnesia.

Díxolle Franco ao Ministro que obxectou, en Consello, que non se apresurase en viaxar á inauguración de Tal pantano…, porque aínda estaban en obras: No es eso lo que dicen los periódicos, así que, lea más y viaje menos! Traducido ao presente sería: -Votante, non te molestes en escudriñar as listas…, que xa están feitas, feitas e pechadas! -Pero eu quero darlle a miña confianza a quen estime máis honrado, honrado e capacitado… -¡A selección xa esta feita, así que, españolito de a pé, vota, ou abstente, que é a mellor forma de beneficiar coa Ley D´hont aos que van en cabeza! -Non quero dar poderes a descoñecidos… -Se tan desconfiado es, vai votar a Finlandia, a Suíza, a Italia, ao Brasil, aos Estados Unidos…, países tan atrasados que aínda non aprenderon a pechar as súas listas.

-.-

Decisión, afouteza, si; temeridades, non, nunca! As temeridades non son para gozalas, senón para sufrilas. Máis é, que as nosas temeridades adoitan converterse en traxedias, ou polo menos en molestias para o próximo que trate de sacarnos delas.

Alén da prudencia non hai goce: ¡hai bágoas! Por desgraza, vémolo a cotío, que para iso sobran os mass media, pois chega con observar á xente do noso entorno, cómo viven, e cómo abusan do seu vivir!

¡Que fácil, e qué frecuente, esquecerse de que a nosa vida non é propia: administrámola con poderes absolutos, iso si, pero, ante todo, por delegación do Creador; secundariamente en comandita co noso próximo, e incluso cos non tan próximos, pois hai consecuencias que afectan a medio mundo, a quen menos se espera que alcancen! ¡Canta xente se leva posto en perigo por culpa nosa; cantos levan sufrido, moito ou pouco, pero algo si, por decisións que tivemos como propias, persoais! En definitiva, que non hai nada que sexa absolutamente persoal nesta conexión, nesta inter relación humana, convivencial.

¡Do meu corpo fago o que me dá a gana; e no demais, tamén! Amodo rapaz / rapaza, pois os teus actos son radioactivos, emiten radiacións, repercusións, consecuencias dun alcance non sempre coñecido, non sempre controlado, pero reais! As accións boas causan bos efectos; ¡ah, pero, as malas? ¡As malas adoitan ter efectos máis transcendentes aínda, no tempo, pero tamén no espazo. Aquel dito, aquel feito, aquela decisión do ser máis insignificante, qué lonxe poden chegar! ¡Si, si; parádevos a meditalo, que non esaxero; nada, en absoluto; simplemente, reflexiono; e miro, ollo ao meu redor!

Isto é un coco para asusta-los nenos? ¡En absoluto: trátase dunha vacina para a peor das enfermidades: a de crernos deuses, e por tanto, infalibles e inviolables! Non hai goce lícito se comporta sufrimento alleo; ¡en absoluto; non; nunca!

-.-

¿Cena, ou cine? A cousa comezou así. Pero antes direi que non hai pracer meirande que o de leva-los netos no coche dos vellos, que ese si que é un relevo xeracional! Claro que se esixen dúas condicións: Que o chofer, sexa o avó ou a avoa, aínda sexan capaces de controlar o vehículo, e que os rapaces non se durman no asento traseiro. ¡Dou fe!

Pedín, e concedéuseme, facer o retorno para esta Coruña dos nosos pecados, desde Bergland, cos rapaces ao meu cargo. Despois diso, nin que dicir ten que vin amodo, tanto por seguridade como para que se nos fixese longa a viaxe, en tan celestial compañía! Deste xeito, cento e pico quilómetros dan para moito, tanto como para escribir un libro, aberto, verbal!

-Avoíño, ti, que tanto presumes das túas viaxes, dinos algunha anécdota…

-Meus rapaces, a verba, o concepto, anécdota, é restritivo, así que non vale para cualificar certos episodios, certos fitos, da nosa existencia.

-¿E iso…?

-Ao longo da vida, se observamos e profundamos, todo é lectivo, aleccionador, pero hai cousas, episodios, que retratan, sexa  ás persoas ou ás características dos tempos. A ver se atino con dúas ou tres, e xa que imos de viaxe, busquemos episodios de viaxes! Pola súa transcendencia, que comece aquí vosa avó relatando aquel voo do Bristol, tan decisorio que, se chega a rematar mal non  teríamos os fillos que temos, e por ende, vosoutros…, en París!

A avoa xa o ten referido cen veces, pero cos netos aínda non, así que non tivo o menor receo en poñerse a relatar:

-A pouco de chegar a Ifni sóubose que o Xeneral Gobernador General lle prohibira ao Médico Dentista casarse con unha nativa da que estaba profundamente namorado, ¡así colonizaba España!, co cal optaron por coller o primeiro Iberia, deixándonos orfos de odontólogos. ¿Quen o substituíu? Agora volo digo: ¡Cousas daquel Exército africanista: Un Sarxento, que era Practicante, un tal Manrique! Xa vos temos dito que aquela auga doce, das escasas chuvias, recollida das azoteas, ademais doutras carencias alimentarias, era nefasta para a dentadura, ou iso se dicía. Eu, que aínda non tivera fillos, e por tanto pensaba máis ben en min mesma, optei por ir a Canarias para empastar un dente. ¿Cómo? ¡No medio máis rápido e máis barato! Certo é que tiñamos un voo semanal de Iberia, pero… aqueles Bristol do Exército…, con tal de ter recomendación!

-Avoa, ti, civil, nun avión do Exército? ¿E non era delito?

-Xa volo dixen: Conxuntura; iso, conxuntura! Aqueles avións, aqueles Bristol, eran panzudos

así que tanto servían para levar bombas como para repatriar autos. Un alto mando meteu nel un Chrysler enorme, que o mercara baratísimo, en Tanger, e así, a Gando, e de Gando ao porto das Palmas, para pasalo á Península en barco, sen aduanas!

-Aqueles militares do franquismo, que sabían moito de estratexia… -Comentei eu, interrompendo, pero a avoa, que está afeita ás miñas interrupcións, proseguiu:

-A suxeición do auto debéronlla encargar a un Asistente, se cadra un labreguiño que entendía máis de cinchar eguas que de amarrar autos dentro dun avión, e aló en alta mar…, soltouse! Os bandazos do vehículo interior afectaron ao vehículo exterior, de tal xeito que algo se rompeu, acaso un cable eléctrico, e con iso o motor da dereita…, deu en botar lume, ben visible desde os seus ventanucos!

A tal momento os rapaces debían estar tan atentos que nin se lles oía respirar. A avoa tratou de abreviar para aliviar aquel suspense:

-Como estabamos a medio camiño, o piloto tiña dúas alternativas: seguir para Gando, ou volverse en dirección a Cabo Juby. Optou por non xirar, así que chegamos ao aeroporto con tanto medo, e tan poucas esperanzas, que nin das oracións nos lembrabamos. Iso si, tan pronto nos vimos en terra, baixamos pola escaleira a cen, poñéndonos de xeonllos para darlle as grazas a Deus; iso, de primeiras, pero a continuación ben que nos estiramos para darlle unha aperta ao capitán piloto pola súa valentía, pola súa serenidade, e tamén pola prudencia que tivo en apañarse con un só motor.

-Avoíña, crémolo porque nolo contas ti! –Exclamou un deles.

-Iso para que vexades como a nosa vida, a nosa, e neste caso a dos meus descendentes, débeselle a un estraño, a un descoñecido, que, salvándose, salvou aos catro enchufados daquela viaxe.

-¿Avoíña, castigaron ao soldado das amarras?

-Non sexas inocente, criatura, pois, se o arrestaban, acabaría sabéndose o motivo, e de saberse aquel motivo, descubriríanse os contrabandos!

Isto último non o deberon entender os cativos, pois calaron, así que entrei en acción:

-Mirade, nenos; quero dicir, deixade de ollar polos ventanos, que das miñas tamén se pode aprender algo. Unha delas foi que, aos poucos daquel…, incidente, non, accidente, da avoíña, eu puiden gozar da primeira colonial, vacacións coloniais, que así se chamaban. Facíannos dicir que Ifni era un Territorio de Soberanía, pero chamábanlles “coloniais” ás vacacións, aos permisos concedidos naquela colonia! Ata Madrid, en avión. Por certo, avoíña, cántos rosarios rezaches nestoutra ocasión?

-Calculo que, cada hora, catro, pero desde que acabes cos teus relatos, aquí, no coche, podemos rezar outro, para dar exemplo a estes nenos, por se eles se ven noutra, nunha parecida, cousa que Deus non permita!

-En Madrid pasamos dous ou tres días cos parentes, e a continuación, vinte horas de tren! Nun daqueles corredores seica me crucei con un veciño meu, xa upado nun posto de telégrafos, en Lugo, pero non me decatei del, que só o soubemos de chegados ás murallas, un día que fomos visitar a unha parenta, que por certo padecía de incontinencia verbal:

-¡Ai, muller, xa tiña noticias vosas, e tardábame por vervos, que casualmente onte cruceime co Telegrafista, aí nos Soportais, que por certo, deume as queixas de Xosé María, que me dixo que ben soberbio se volveu desde que anda por África, que vos cruzastes no tren e nin sequera o saudaches!

-¿Qué che dixo, que non o saudei, eu, ou que non me saudou el? ¡Pois, xa que non calaches, vouche dar unha lección, para que lla transmitas cando o volvas a ver! Dille que o cretino é el, un cretino e un soberbio, pois, se me coñeceu, era el o que tiña que saudar, ou é que debe facelo, debe saudar, aquel que non coñece, ou que non recoñece pola circunstancia que sexa? A outra, que tamén ti te portaches mal, pois era a el a quen tiñas que corrixir, e non a este inocente! Lección, meus nenos: Ou se lle fala a tempo a quen merece, e necesita, corrección, ou se cala para sempre, aplicándose a auto corrección.

 A avoíña: -Se acabaches, pasamos ao rosario, que estes nenos aínda son moi nenos para semellantes prédicas.

-Muller, fíxenlles un retrato da xente que nos rodea, ou que non rodeaba, pero agora, de últimas, voulles facer outro, un retrato de cómo é, ou máis ben de cómo era, este país, onte mesmo, polos Cincuenta. Lémbrate que, ao casarnos por poderes, non tivéramos esa viaxe que chaman de Lúa de mel, así que, despois duns días en Lugo, quixemos darlle unha volta a Galicia, pero esta vez en buses, que de avións e de trens tivéramos abondo. Na Coruña, homologados co ambiente, sentámonos nunha terraza da Mariña; xa anoitecera, pero quedámonos un bo cacho porque era moi grato contemplar os farois do porto, cos barquiños abanicándose na dársena! De par noso estaba un matrimonio con tres ou catro fillos, fillos e fillas, xa mocetes. Como o silencio de daquela, sen apenas autos, era realmente iso, silencio, oímoslle perfectamente ao páter familias, que lles propoñía aos fillos: ¿Cea, ou cine? A contestación foi unánime: ¡Cine!

¿Qué, rapaces; dixen abondo? ¡Pois non penso engadir máis, que co dito tedes bastante, se usades o caletre, para entender aquela xente naqueles tempos tan míseros, sen por iso deixar de ser estúpidos!

A continuación, a avoíña, tan santa ela, sempre, en todo tempo e lugar, viñese de onde viñese o vento, púxose co Santo Rosario, que o rematamos precisamente ao cruzar a Ponte do Burgo. Aqueles da Coruña tiveron cine no sitio da cea, pero nós tivemos algo mellor: Un rosario!

-.-

Cautivo y desarmado el Ejército Rojo…

¡Xa; o Exército inimigo, pero, Galicia? ¡Galicia, que estivo, e seguía estando, cativa e vencida, desde o 36, non levantou cabeza, ou pouco, ata avanzados os Corenta, e para iso grazas ao noso oficio de vellos emigrantes!

¡Se as lareiras falasen, se falasen os potes baleiros, e de paso as bancas, as da lareira, só con mulleres, vellos e nenos, daquela os nosos clamores chegarían ao Sétimo, ao Sétimo Ceo, ese dos mouros, tantos que estivemos mantendo, dentro e fóra de España! Para eles non houbo problema: uns, porque se foron do as hurís os agardaban, e os outros porque pasaron a cobrar senllas pensións: eles, as viúvas e mailos seus fillos; os de aló, pois aos de acó, froito de tantos miles de violacións, incontables, quen os criou?

Xa o teño dito, pero debo ser o único pois aínda me falta velo por escrito, fóra dos meus papeis: A guerra de Franco ía ser dubidosa se nos fosen as carnes da nosa Galicia, tantas reses requisadas nas nosas feiras, e tan ricos que se fixeron os requisadores! Coñezo algún dos seus netos, así que podo dar testemuño de que, riquezas mal ganadas, mal levadas, soen acabar en crebas empresariais monstruosas, notorias.

Naqueles tempos o lume das nosas lareiras só quentaba o pote do caldo, e tamén a caldeira dos nabos, pero, o que é ás persoas? ¡As persoas tiñan o frío na alma, e por ende, no corpo! ¿Quen consola a unha nai que lle levaron ao seu Isaac para ofrendalo no altar do deus Franco; ou a unha esposa, viúva de vivos, de vivos con gran probabilidade de chegar a defuntos, que os despediran na porta da eira cando saían para a fronte, ou para a Marronda, a esconderse, con nenos no colo, e se cadra outro no ventre?

As mesmas brasas escasearon, que non quedou quen repolase, ou arrincase as xestas da chousa, ou fendese estelas… ¡O único fendido naqueles tempos era o corazón, fendido coa macheta das bágoas!

De cando en vez chegaba unha carta, ¡previa censura, por suposto!, pero non se lían, non se repasaban á luz da lareira…, para que só a sufrise aquel a quen viña destinada! Todas dicían igual, todas mentían…, tentando tranquilizar, pero resultaba inútil pois as balas óense co entendemento aínda que non sopren nas nosas  orellas, nin a vexamos pasar, vir! As cartas era o único que se lles ocultaba ás lareiras, pero sabíase delas polos tremores das mans: primeiro, nos días de espera para recibilas, e despois na outra espera, na de agardar pola resposta, sempre na incerteza de que a houbese!

A ausencia das persoas, complicada coa ausencia dos produtos, incluso dos propios, polas requisas anteditas, polas entregas forzosas, por todo aquilo que non chegaba, ou non se alcanzaba o prezo, confirmaron aquel dito castelán de que, Los duelos con pan son menos. Había duelos, máis dos resistibles, e o pan escaseaba, cos cavadores cavando fosas! O que nunca faltou cabe das nosas lareiras foi o rosario en familia, unha proba máis de que son boas as calamidades para acordarnos de Deus e da Virxe; ¡que lamentable é que teña que ser así!

-.-

Carro da herba cos fungueiros postos, agardando pola gadaña. Grazas, Txaro Gallego, por prestarme esta foto para ilustrar o meu relato, aínda que penso que os fungueiros do Chaín de Cirio non eran tan longos, pois, de ser así, non correría perigo, ou menos.

Sempre, de sempre, se lles chamou “Contos” aos relatos das lareiras pero non todos foron comedias, que tamén houbo traxedias, ¡demasiadas! Aquí vou rexistrar un relato que recorreu media Galicia, en cuestión de días, e para iso sen saír nos periódicos, que non o vin en ningún; simplemente, de lareira en lareira!

Comezarei rezando por el un Pai Noso, outro, aínda que moitos se lle rezaron daquela, impresionados polo suceso, e non creo que lle fixesen falta dada a súa sona de bo veciño e de bo católico.

Era polo Santiago, e xa se sabe que en Galicia da súa tronada non hai ano que libremos. De abaixo apresurábanse en darlle colmeiradas de feo, ben grandes e a miúdo. Chaín, para non ter que volver co carro, premía e premía, así que a carga xa ía alta; nisto, que nin os presentes o viron esvarar, pero, esvarou! Igual non estaba a herba seca dabondo, que era o máis probable, e xa se sabe que, de verde ou de húmida, é un auténtico plástico, -diríamos hoxe-, así que aquel esvarón, no alto do carro, fíxoo anasarse…, coa maldita coincidencia de que un daqueles fungueiros tan ben aguzado estaba que se lle cravou polo ano arriba, tal que se fose unha subela.

Levárono ao Médico, a Mosteiro, envolto nunhas mantas, no carro baleiro dun veciño, e a paus nas vacas para chegar axiña. ¡Axiña foron, pero…, máis presa tivo Deus en curalo, que o curou a perpetuidade, tirando del desde Arriba!

O bo do Chaín moitos milagres leva feito, pois desde aquela non houbo pai nin avó, en toda a rodeada, que non advertisen aos do carro: ¡Acórdate de Chaín!

-.-

Teño aludido ás técnicas que utilizaban as ¿autoridades? para facer falar aos detidos, aquilo de “Hábilmente interrogado…, confesó”, pero quédame outra no tinteiro, a que empregou comigo o Médico de Serés; o que non sei é se chegou a patentala!

Víñame de casta a arquitectura: Meu tío de Pousadela, capataz dunha cuadrilla de canteiros, os “Canteiros de Luaces”, dominaba, e tamén ensinaba, o verbo dos “arxinas”, así que, en Pol, tres ou catro linguas: galego, castelán chapurreado, algo de latín, de tanto oírllelo aos cregos, e por engado, a fala dos canteiros, apresa dos de Pontevedra, dos que meu tío fora alumno preclaro. O que non puiden acadar nesa arte + ciencia, Deus deullo ao meu fillo, e tamén ao xenro, así que, ¡Deo gratias, Dómine! Nesta afección, mentres meus pais arrincaban chantos, aló no monte de Sarille, para cerramento das nosas fincas, o neno, anticipándose á burbulla inmobiliaria, facía casas, a barullo, ¡sen licencia!, co rebo daquelas pedreiras.

Tanto construín, tantas horas, tantos días á intemperie, que aquelas febres de promotor carrexáronme outras, as do pulmón! No retorno da canteira, en lugar de chantos volveron co neno no carro, tan afónico que nin fala deu. Despois, xa na casa, mentres miña nai me arroupaba con tódalas mantas de tódalas camas, nin sei cantas, meu pai deulle espora á nosa egua, coa dun veciño de ramal, para recoller ao Médico de Serés, así fose de noite, que noite era, e para min, con toda probabilidade, a última.

Isto, e tamén o que sigue, contáronmo días despois, cabe da lareira, da que non me deixaban separar máis que para ir á cama. ¡De resucitado, de escarmentados, non procedía engadir riscos!

Segundo chegou, don José seica lle pediu a meu avó a bota do viño, a mellor que tivese:

-O viño dareillo, un neto ou a bota enteira, desde que me cure este neto!

-Non tal, que ten que ser agora, ou non llo curo!

¿Quen lle discute a un Médico, e máxime daquela, que non había outro desde Castroverde a Lugo?

Colleu a bota e baleirouna polo vertedoiro, sen dicir palabra; a continuación, el mesmo, don José, agarrou o coitelo grande, o de matar os porcos, que sempre o tiñamos colgado dun cravo no alzadeiro da cociña. Seguíamos sen falar, nin eu nin o Médico. Co coitelo xa na man, rachou a bota en dúas, para a continuación quentarlle nas brasas a pez do interior. Nisto outro misterio, pois, dirixíndose a meu pai:

-Saque ese cinto, e se non ten outro átese cunha corda, que o preciso para min.

Quitouse os tirantes do seu pantalón substituíndoos polo cinto de meu pai, e a continuación, coas dúas follas da bota enriba dunha tixola, sen outra palabra, nin súa nin dos casa, asombrados daqueles preparativos, subiu ao cuarto onde me tiñan. Destapou aquel feixe de mantas e púxome as dúas follas do coiro, unha por diante e a outra nas costas, ¡de faixa! Eu non podía falar, pero seica din un berro atroz, coma se fose agonizar, ao sentir aquelas brasas no meu corpiño. Co cinto atoume os pelellos ao peito, ben apertados, coma quen cincha unha egua; obviamente para que non se me soltasen, nin os puidese quitar. Despois de todo isto seica se dirixiu aos presentes, e díxolles:

-Fodeuse o viño, pero vai ben empregado, que con isto a bronquite do neno, en dous días, ao carallo!

Así foi, pois ao segundo día seica falaba polos cóbados, en galego por suposto! ¡Outra forma de facer falar á xente, curándoa de paso, ou máis ben, resucitándoa! Don José, cando me manden subir, faga o favor de presentarse, vostede mesmo, para recoñecelo, e darlle as grazas, pois aquel día, coas febres, nin para a cara lle mirei! ¡Desculpe! Lamento non recordar o seu apelido, pero aquí ten o meu…, para que me busque nas listas de San Pedro!

.../...

Pasa a

ENTRE LUSCO E FUSCO

-IV-

Xosé María Gómez Vilabella