¡EU SON RICO! -I-

¡EU SON RICO!

Eu son rico; ¡afellas que si!

Xosé María Gómez Vilabella

Son rico, porque teño un carballo, herdei un carballo que ten dúas prerrogativas: Está ao Norte da miña vida, que é igual que dicir ao Norte da miña finca das "Andoriñas", así chamada porque o é; e de paso flanquea o que foi camiño da miña segunda escola, -da pública, pois a privada tívena no fogar, -camiño de Maxide. Por tanto, dobremente Norte!

Primeiro criou rapaces, e agora, con eles na emigración, hedras!

Para axugar plenamente comigo, coas miñas peripecias, ao meu carballo caeulle un raio, que mesmo o esgazou; ¡iso lle faltaba: identificarse, complementarme! A parede tamén simboliza algo: de rapaz protexía o meu camiño, o da escola, e agora recibe este sol que me dá calor e vida. ¡Faime señor! Fidalgo xa era, de tradición e de feitos, mal que me estea dicilo, pois o fundador da casa de Gómez de Bergland procedía daqueles Gómez de Neira, de Caraño, da Olga, onde cobrabamos uns foros procedentes daquela herdanza, que foron redimidos despois da guerra; da incivil, por suposto, para entendernos. Aquel Gómez de Neira casou cunha minoraza, pero da casa do Pacio do susodito Bergland. Por parte de nai, a miña fidalguía é tarraconense, que por iso non pasei o "b" a "v", escandalizando con esta, suposta, errata, a máis dun galeguista. ¡As raiceiras, que atan moito!

Meus pais, daquela que casaron, e foron a Lugo, e retratáronse, e ...,

aos nove meses pedinlles paso!

Xa que volo presentei... Este carballo ten a súa historia: Levou a landra no seu pico, non sei se un corvo ou unha pega, desde os centenarios do noso Chousiño ata a pedreira do leiro da Aira. ¿Que ten iso de particular? Para min, moito, o máximo: nesa pedreira, daquela a silvas, salvou a vida meu pai, durmindo ao sereno, entre cobras, sapos e pinchorras, durante meses, naquelas persecucións salvaxes dos anos 1936/37. ¿Meu pai era roxo? Nin roxo nin azul, pero..., ¡era mestre, un mestre dos de daquela, dos de “a ferrado”, e por iso prexudicaba aos fomentadores da incultura, vulgo, caciques! Salvou a súa vida, e de paso a miña, pois as súas penalidades serviron para que eu, tempo adiante, tivese o mellor mestre de tódolos mestres..., ¡sen pagarlle, pero fágoo agora, in mente, co meu recoñecemento, co meu agradecemento! Dun xeito especial quero facelo neste intre de reflexión, dándolle as máis expresivas: ¡Grazas mil, señor Xosé María de Gomez, pai querido, admirado mestre! A moitos ilustraches por toda esta bisbarra, e cónstame, lamentablemente, que non tódolos agraciados resultaron agradecidos. ¡Cousas da vida; desta, pois a Eterna é outra cousa, talmente distinta!

¡Deus, que riqueza é ter un carballo para repousar e meditar á súa sombra! Nin a mellor butaca dun palco proscenio! Desde aquí vexo, e gozo, a exuberancia da cunca do noso Azúmara, un dos primeiros afluentes do pai Miño. O río vaise, renovado, sen interrupcións, sen case estiaxes, pero o que permanece, o que agarda por min, polas miñas cinsas, é un cercis siliquastrum, que o plantamos con todo cariño, de toda intención, a miña dona e mais eu, cerca do carballo; ¡por algo lle chaman "A árbore do amor"!

Para cando o meu carballo sexa centenario, centenario que non vello, xa me coidarei de abonarlle as raiceiras coas miñas cinsas, pois, se para outra cousa non servín en vida, na futura igual vallo de estímulo xeral, esquecidos os meus defectos, a miña fraxilidade, as miñas limitacións.

Nos seus arredores andei, ¡sen andar!, que me tiveron nunha cesta, mentres segaban o centeo alí abaixo; daquela non axudei, pois abonda labor tiña con manter as moscas do meu entorno, pero si gocei das papas que me fixo a madriña, miña avoa, de mallado e moído aquel froito. ¡Deus, que aperta lle vou dar en agradecemento, tan pronto me diga San Pedro cal é, pois, se guapa foi en terra, agora, en corpo anxelical..., un anxo! Dixéronme que miña tía Ermitas, a cubana, ao verme naquel suplicio, foi á hucha da madriña, onde o gardaba, e rachou o seu velo de tule ilusión, o da súa voda, para facerme un mosquiteiro. ¡Deus, o que son as mulleres; e encima diso, non as deixan ordenar de cregos! A súa, ¡a das miñas!, si que era nobreza, unha nobreza de feitos.

Do avó non me quedou foto, pero da avoa si, que aquí vola presento:

¿En que pensaría eu? Non me lembro de nada, pero cando me vexo á beira deste carballo chégame un recendo que me resulta familiar, coñecido: ¡como que estou, volvo a estar, no paraíso da miña crianza! Din que nace o corvo na pena e tira para ela, pero no meu caso, de pena, ¡nada! Paraíso, dixen, e sosteño; se hai incrédulos, téñeno fácil: que se acheguen ao sitio, pero de un en un, non sexa que me achaien as cinsas!

1930. Esquecida a Primeira República, e sen esperanzas da Segunda. ¿Será certo iso de que a esperanza é o último que se perde? ¡Homes de pouca fe! Se eu non a tivese no Ceo prometido, cobizaría vivir aquí mesmo, un mínimo de cen anos; e faríanseme curtos alentando o osíxeno deste carballo; pero aló estase mellor; diso non teño dúbidas! ¿Como será o Ceo? Coa miña experiencia da terra, xa o sei: ¡Unha carballeira, unha carballeira infinita! Neste caso, aínda que é moito perder un carballo, nada representa ante a perspectiva dunha miríade deles.

¿De que sería a cruz de Cristo, de carballo ou dun cedro daqueles do Líbano, Cedrus libani? Para min que foi de carballo pois, de postos a cometer un deicidio, farían dous, o de Deus e mailo da súa creación cume. ¡Animais; dúas veces animais! E menos mal que estiveron as Tres Marías ao pé da cruz. A esas madriñas invoco, pregándolles que non me separen do meu carballo, da miña cruz, para que o meu transo tamén sexa puro, a imitación do Salvador; ¡salvadas as distancias, obviamente!

Para darlle o valor correcto e completo á miña carballeira tiven que vivir dez anos nos areais da África Occidental. Algo así lles pasaba, e pasará sempre, aos outros emigrantes: ¡O amor, se o é, multiplícase na distancia; de non selo, bórrase, esquécese! Falando de amor: para amor o das pegas que adoitan face-lo seu niño no meu carballo; descoñecen o divorcio, e eu non penso ensinárllelo! O segredo está en que elas escollen, previamente e sen présas; ¡outro tanto fixen eu, que así me resultou de ben, definitivo! Un favor que me fixo a primeira, pois, ao non quererme, pasei á segunda, e da segunda á terceira..., pero fíxeno con toda clase de precaucións! Xa se sabe, casamento e mortalla...; mais, para que baixe do Ceo hai que abrir ben os ollos, encomendarse a Deus. O meu carballo tamén foi tentado... ¡Criouse no país das hedras! Pero tívome a min, que aprendín á miña costa o nocivas que son as caricias das hedras. Estas rubideiras, ao igual que certas persoas, sexan familia ou veciños, adoitan apegarse a ti neste mundo faranduleiro para...; direino: ¡para cortarche as medras, para chuparche o zume! ¡Canto aprendemos, querido Quercus, ti de min e eu de ti!

Non sabe falar pero entendémonos ás mil marabillas. Claro, ten tantas palletas como follas, así que entoa todo tipo de sinfonías, ¡e eu, traduzo! Coma o meu carballo deberíamos facer os mortais, que devolve ben por mal: recibe monóxido de carbono, ¡cantidade!, e reintegra osíxeno. Sendo vexetal, é máis persoa cás persoas; ¡como non lle vou querer! Nesta reciprocidade, eu son o seu cronista; el é o meu. A nosa historia vai tan paralela que por veces ata se superpón, mesturada e confundida.

Nesta simbiose, moito levamos falado; espiritualmente, por suposto. Quen me vexa ao seu abeiro igual pensa que falo só; ¡tamén o fan eles, os rapaces, maiormente cos seus móbiles, aparello que non preciso para comunicarme co mellor dos meus amigos! E logo está que as nosas relacións son do máis decente; nunca baixei os calzóns nas súas inmediacións..., ¡ou para que están os fentos, as fieiteiras!

-.-

Neste punto das miñas confidencias, presentados ambos, presentadas estas relacións home-carballo, vai sendo hora de referir as nosas, recíprocas, experiencias:

Empezarei referíndolle ao meu carballo como foi o nacemento de meu irmán, pois do propio, do meu, non me lembro. A min pecháronme no cuarto vello, e foi seguramente polo moito que me impresionaban os paristallos do gando. Fóra a alma, onde está a diferenza? De quirófano, a cociña. Cando me chamaron para ve-lo meniño, que por certo non chorou, nin pisco, ¡seica viña ledo, pero nunca lle preguntei polas súas motivacións!, alí xunto da lareira, tombada nun colchón de pallas e envolta nunha saba de liño, estaba miña nai, que desde aquel parto pasaría ao plural, co tratamento de "nosa"; eu así a considerei, sempre. Caladiña, profesional, e lavando as mans nun ataño de cinc, estaba unha veciña, a señora Manuela do Rego, obviamente parteira.

Miña madriña, seguramente para romper o silencio da miña estupefacción, díxome que lle ían poñer Manuel, igual có seu fillo, aquel que estivera en Cuba, e que de presente exercía de conservador electricista do madrileñísimo, ¿ou llenísimo?, Palacio de Buenavista. Tempo adiante díxome tía Ermitas que aquel nome non a satisfacía porque un tío seu, un irmán de miña madriña, tamén chamado Manuel, fórase ao Ceo antes tempo; e logo que aquel irmán de meu pai, o electricista, ¡outro Manuel!, collera o feo costume de demorar demasiado nunha taberna da calle Alcalá, esquecéndose de que o seu traballo estaba na mesmísima rúa, pero máis abaixo, en Cibeles.

Unha vez levada á cama, á súa, á habitual do matrimonio, ao cuarto novo, empezaron a chegar visitas, sendo a primeira a señora Xosefa de Brais; morréralle o seu fillo, único, de rapaz, Rogelio de nome, e todo se lle facía que reencarnaba en cada recén que asomase pola veciñanza. A segunda en vir foi outra veciña do lugar, unha que adoitaba asumir o papel de cronista local, e menos mal que lle daba por face-las crónicas en castelán, que era o santo da súa especial devoción, pero só o exercitaba cos señoritos...; ¡polo que dirán, supoño!

O cesto, ¡os cestos!, foron abundantes, e como a parida non os daba consumido, o meu padal desafíxose das papas e deuse uns fartados exquisitos de pantrigo de Mondoñedo, tortillas de ovos, chocolate, substancias de pita con manteiga, etcétera. Por aqueles días houbese desexado ter cen irmáns dadas as larpeiradas subseguintes, pero..., ¡nestas proliferacións tamén hai números negativos, cousa que non tardei en saber!

Outra larpeirada semellante gozouna unha nena de Maxide polo nacemento dunha irmanciña, tan Beatriz coma a do Dante, e non menos guapa, que compartiu nas primeiras datas a lactación de meu irmán pois súa nai, en ambos partos, e a pesar de ser unha Rosa, tardou uns días en manar néctar. ¡Era o "pelargón" que había daquela: compartir unha teta! Aquelas irmandades de leite deberan conducir a senllos casoiros, -pensei eu mentres fun neno-, pero os fados son os fados!

Din que os segundos motivan celos, envexas, mecos..., nos primeiros, pero eu, ¡pobre de min!, nada lle envexei, nunca, que sempre souben, ¡leccións de meu padriño!, que hai terra para todos se nos molestamos en labrala, e ségase o que se sementa, se ben minorado..., porque alguén ten que mante-los corvos!

De meu irmán non volverei a falar pois a súa biografía é cousa súa, responsabilidade súa. Os que non poden quedar sen unha referencia son meus avós, tanto os paternos coma os maternos, pois eses xa non viven, obviamente por lei natural, e logo que os catro merecen un montón de loas, que ata non sei cal poñer diante. Xa me tarda por darlles as grazas persoalmente, que iso vai ser unha gloria na gloria, unha máis das do Ceo. Catro avós da talla moral dos meus só poden compararse con catro anxos deses da Garda, ¡como pouco!

-.-

Carballos versus eucaliptos. ¡Boa nola fixeches, Rosendo Salvado Rotea, importando diabros! Pero agora que caio: Seica abxuraches daquel pecado pois, no entorno da túa sepultura, da túa igrexa abacial de Nueva Nursia, non vexo plantado ningún..., ningún pecado deses! ¡Menos mal, pois de arrepentidos o Ceo está cheo; de arrepentidos, que non de eucaliptos!

Os carballos dan vida: comezando polas landras; coas landras cébanse os “irmáns”, que dicía Sidro; daqueles “irmáns” eran os xamóns cos que se honraba ao Cacique; e grazas aos caciques, Galicia era Galicia, terra de escravos!

Os eucaliptos, en particular os Nitens, traen a morte: a morte das hortas, a morte do traballo; ¡as fogueiras devastadoras! A este paso, teremos que volver a levarlles a civilización a Australia, devolvérllela. Tan mortíferos son, que incluso os seus bafos serven para mata-lo catarro!

Unha árbore tan forte na fe, ¡Prisciliano dixit!, non puido ser excomungada naquela excomuñón do Paraíso. ¡Sobreviviuno! E, ¿onde se conserva? ¡Maiormente en Galicia, proba evidente de que esta terra é un retallo daquilo, daquel paraíso! Nós, tamén; tamén nós, directamente do Paraíso? ¡Pois claro; ou non é certo que a barca de Noé arribou a Noia, e que alí fundou unha Gallaecia, así chamada porque, daquela que soltou aos corvos e non retornaron ocupados na calaza; despois soltou as pombas, que lle levaron unha simbólica oliveira; pero, prudente el, non baixou da arca ata que oíu canta-lo galo, e díxose: “¡Canta o galo, é que estamos na terra deles, séxase, Gallaecia!”.

-.-

¡Eu nacín no país dos carballos, e fixen un refuxio nunha carballeira; teño un carballo de confianza, ao que lle conto ás miñas..., ¿fazañas?; quen se atreve a dubidar da miña riqueza? Certo é que pasei o Estreito, que as pasei estreitas, deserto incluído, pero, como dixo Tarradellas, ¡Ja sóc aquí! ¡Grazas, andoriñas, que me ensinastes o camiño; tanto o de ida coma o de volta! E vou resucitar, Deus mediante, nun Ceo, para entrar noutro! Por se isto fose pouco, as miñas mazás son da árbore boa, ¡escarmentado que estou daquilo da Eva!

Por certo, que todo é botarlle as culpas á Avoa, pero, no meu criterio, peor foi Adán, que estaría tombado debaixo dun eucalipto, á bartola, respirando maldades en vez de acompañar á súa, daquela, Santa Esposa. ¡En vez de irlle polas rosas, deixouna ir soa á roseira, sabedor de que non hai rosas sen espiñas!

-.-

Sigo coas presentacións, para que os netos saiban de onde veño:

Miña avoa materna naceu lonxe, nada menos que en Lexo Cairo, e chegou máis lonxe aínda pois o madrileño conde de Romanones, que como tódolos Grandes de España o que mellor sabía e facía era comer, promoveuna de simple galega, de simple criada, a cociñeira de primeira, unha especie de catacaldos de palacio. ¡Nada, que se fiaba dela, do seu excelente savoir faire! Entre pisto e pisto coñeceu un paisano de nacemento, pero tarraconense de raiceiras, Antonio Vilabella, con "b" a segunda, e Freire de segundo. ¡Aí é nada: viña de cataláns e de freires, acaso dun fillo, ou filla, dun frade? Aquí en Galicia temos unha experiencia positiva da calidade do seme clerical, ¡e para mostra, Rosalía!

Meu avó, o materno, empezou a súa andaina migratoria amasando fariña, e atizando, atizando e amasando, como pouco doce horas diarias; hoxe sería unha marca, pero naqueles tempos, carentes de clase media, ¡ou señor ou escravo!, dependendo máis ben da casa onde se pousase a cegoña. Aquel "Santo" Antón suar suou, pero de algo lle valeu pois chegou a ter forno propio, na gateña Cava Baja. ¿Forno propio? Si, de verdade, que naqueles tempos era moito para un galego, pero..., ¡o pero púxoo o propio Romanones facéndose cunha cadea de tafonas, así que o noso catalán - galego pasou de autónomo para volver á escravitude dos servos. A única compensación foi que, previo casamento, proboulle os pistos nada menos que á cociñeira do seu patrón, do seu tirano. Daqueles pistos, ou máis ben entre pisto e pisto, saíron dúas criaturas; por certo que, anémicas, o Pepe e maila Irene; ¡para que despois digan marabillas desa auga do Lozoya!

A parca apresurouse, e sen deixárllelos criar, mandóullelos enterrar nunhas fosas comúns, daquelas do cemiterio do Leste. A desesperación conseguinte fíxolles maldicir daquel Madrid dos seus soños, así que, mercado un carromato, pois os turismos aínda estaban na chola do señor Ford, e cargada nel unha cama de ferro, ¡na que tiven a honra de durmir, con eles, nas festas de Luaces!, así como un par de baúis mundo, puxéronse ao camiño do retorno. Á enésima noite, acurrunchados xunto da cama torneada, desarmada, e con cadanseu baúl por almofada, espertaron en terras de Pol. -¡Faga o favor de dicirnos onde estamos, e se queda cerca a parroquia de Luaces! -Señor, ata agora non saíron do Camiño Real, e logo que estas dúas casas, chamadas dos Liñares pola súa abundancia, pertencen á freguesía de Cirio, ¡tan de Pol coma o seu Luaces!

Beberon e laváronse na fonte de Liñares, pero non lle aceptaron ao seu interlocutor aquelas cuncas de leite recén muxido; era tanta a súa emoción pola proximidade da casa patrucial que se apresuraron a endereza-lo rumbo do seu cabalo; iso si, despois de darlle aquelas codas de pan centeo que lles meteu na alforxa o bo samaritano dos Liñares polenses. ¡Primeiro era o cabalo, ben-sei-ora!

A ledicia do retorno tornouse en abatemento cando viron a cara que lles puxo o morgado ao pedirlle en terras a herdanza vencida e pendente. Axusta e compón, se curta era a lexítima máis curta houbo que aceptarlla para ter de seu, ¡que menos!, un solar e unha horta. Feita a cachopa, -esquecíaseme dicir que meu avó materno antes que panadeiro, antes de irse para Madrid, fora canteiro, e mentres fixeron a casiña durmían no propio carromato, ¡xa estaban afeitos!- Logo que o lugar, Pousadela, de ter pousada viña, naquel sitio estratéxico; comezaron cunha barrica de viño, abrindo unha taberna, mesmo ao lado de abaixo da ermida que bendicía aquel camiño transverso do de Lugo; con isto, meu avó, sen deixar de ser un Vilabella pasou a nomearse “O Taberneiro de Pousadela”.

Entre cunca e cunca, cando lles volveu o humor escribiron, outra vez, a París, coa subseguinte contestación dunha parelliña, ¡outra!, pero desta vez coa orde cambiada, Irene e Pepe. Todo ía bastante ben, pois incluso lle mercaron unhas leiras a don Froilán, aquel da Cabana de Meira, pero o que non contaban era con que o hábito tamén fai ao monxe, así que aquel alterne cos parroquianos para animalos a darlle ao cóbado acabou en vicio, en adición, do propio taberneiro, e tiveron que cerrar, por profilaxe alcohólica! Co único que seguiron foi co estanco dos tabacos porque meu avó non fumaba, así que nese campo non houbo perigo de contaminación.

Destes avós, dos maternos, só lamento as poucas e fugaces ocasións que me deparou a miña infancia ermitá para gozar das súas caricias e dos seus contos e afagos. Meu pai, perseguido, e meu tío Pepe tamén, se ben por motivacións diferentes, as circunstancias de relación familiar foron máis ben soidades de cemiterio. ¡Maldita guerra, aquela, a incivil, e por se tivese pouco con estas penalidades da infancia, tocoume participar activamente, aínda que civil, como simple Somatén, na de Ifni-Sáhara; outra estúpida, outra maldita!

Estando nestas lamentacións á beira do meu carballo, notei unha airexa que lles fixo tremer ás follas, seguramente por efecto da emoción compartida, ¿ou é que a Natureza non sofre cando ve sufrir aos homes? O meu carballo, a falta de bágoas, soltou catro landras, que non foron en balde xa que me fixeron lembrar aquelas cestadas que recollía na miña infancia para axudar a cebar os “irmáns”, que é como lles chamaba Isidro, o caseiro de Brais. -¿Señor Sidro, non ve que son animais? ¿Quen o é de quen? -¡Irmáns absolutos, que ninguén os ten mellores, pois incluso dan a vida por nós, pola nosa mantenza! No de animais, se eles falasen en vez de gruñir, estou seguro de que nin así nos chamarían!

¡Pobres avós de Pousadela que tódolos veciños de Luaces tiñan carballos, a centos, mentres eles, ata que puideron comprar unhas leiriñas, conformábanse con roubarlles algunha que outra landra aos da casa da Capela, tan mesquiños que nunca lles quixeron vender nin permutar a leira lindeira, seguramente para ter veciños acurrunchados, que iso é o meirande pracer dos tiranos: ¡Anda, fódete, que se queres landras tesmas que roubar, e pecas…, así o fagas por pura necesidade, culpa miña incluída!

A avoa materna, e iso que de facto, érao a outra, atendía ao meu tratamento de “madriña”, que a satisfacía plenamente, pero a min non, que sempre lle apliquei o cualificativo ampliado de “madriña dos pistos”, tan merecido que o tiña! Se en lugar da despensa tabernaria daquel Antón de Pousadela tivese, dispuxese, da antiga, da de Romanones, ¡sería un hotel de cinco estrelas! Pero non se lle podían lembrar vellas glorias pois con só oí-la verba “Madrid” rompía a chorar, e non era para menos con aqueles nenos, con aquelas sepulturas no seu corazón, inesquecibles.

Outro problema que se lles xuntou foi a auga regateada, pois, acaso para espantalos do lugar, aquela pseudo fidalga, con escudos adquiridos que non herdados, aquela veciña, a Paula, negoulles o acceso ao río dos seus prados. ¡Non lle chegaba con cerrar os montes comunais! Daquela, en vista da fraternidade veciñal, e armado de pico e pa, meu avó, ¡meu segundo “padriño”!, deu en picar diante da propia cociña, da biscaíña, coa ventura de que aos poucos metros topouse cun acuífero que detraía as augas do propio río, do denegado. ¡As mesmas que lle foran negadas entrábanlle directamente á cociña, mentres que a…, señora?, tivo que padecer a erosión dos seus alicerces paceños, cadora máis baixos có río segundo este agregaba esterco e toupas á súa horta!

O tío Pepe, “Pepe do Taberneiro”, antes de licenciarse en “estraperlo”, foi un experto en albanelería, que se lle daba tan ben que incluso aprendeu a falar en barallete. Segundo Gato Soengas, un prócer do PSOE onde os haxa, Mosteiro de Pol, coas súas cuadrillas de albaneis, foi unha das incubadoras galegas do socialismo. Naquelas circunstancias, o 19 de Xullo do ano 1936, meu tío, e con el os seus correlixionarios da UXT, acudiron a Lugo, -xa o referín máis veces, pero a anécdota é de categoría-, en defensa da democracia; nisto, que estando na praza de Santo Domingo, un deles viu uns falanxistas, armados ata os dentes, que bloqueaban a Porta da Estación. ¡Deus, estamos cercados! Pero un dos nosos lembrouse de que a María dos Quintos tiña unha casa cunha porta nos pisos altos que abría por sobre da muralla…, e aló se foron! Aqueles canteiros, afeitos ás alturas, deslizáronse polos tellados das casiñas exteriores, e desde a Ronda da Muralla tornaron a Mosteiro. Dicía meu tío: “Débolles a vida ás mulleres da vida, así que non admito que se fale mal delas”. Os falanxistas tamén chegaron a Pol, aos poucos días, pero meu tío sabía do cañoto dun castiñeiro onde durmiu…, de pé!

O tabaco daquel estanco de Pousadela serviu para que meu padriño, o auténtico, o de pías, non tivese dificultades para atopar xornaleiros, tan escasos entón por culpa da guerra; os cartos sempre valeron para recompensar o traballo, pero naquela crise, co tabaco escaso e racionado, para os enganchados nel, fumar era preferible a cobrar. Aqueles que non conseguían tabaco de picadura adoitaban picar tróqueles secos, ignorando ou desprezando aquelas palpitacións mortais que lles producía a dixitalina dos Digitalis purpurea.

De postos a contar contos, meu padriño, o verdadeiro, ganáballe ao outro en imaxinación, en creatividade, pero o materno tiña máis vivencias, máis mundo, e relataba feitos, anécdotas, curiosidades. Eran diferentes, e mais levábanse ben. De palabra, máis suave o materno, pero o paterno era un macho de raza, tan audaz como filósofo; en tempos de guerra, se fose militar non se libraría dunha laureada, pero deixemos iso para máis adiante, na súa oportunidade.

En canto á madriña, era nobre e sincera, sen por iso deixar de ser doce, prudente e comedida. Xerou primos de dobre vínculo porque seu irmán Xoán Antón casara cunha Gómez de Bergland, tía Carme. Xudía por parte de nai, esta Lombardero San Miguel era un arcanxo, ¡máis que anxo! En rezadora, máis que unha monxa de clausura, ou iso creo xa que era insuperable. O seu defecto, se tal pode chamarse, era chorar por todo, por todo e por todos, pasándose de compasiva. Pariu seis fillos pero só criou catro, dous varóns e dúas femias.

Aqueles dous tivo que enterralos meu padriño no cemiterio aberto do Zarro Novo (hoxe trigais de César Dorado Pin) porque non llos quixo o párroco en San Cibrao no cemiterio dos cristiáns, e iso que lle xurou meu padriño que os bautizara el, el mesmo, nada máis nacer, coa preceptiva auga de socorro. Aquel cura só curaba aos sans, pois entendía que para os apoucados xa existía o limbo dos nenos. Coido que terían un problema no Ceo con aquel dómine posto e suposto que aló arriba non teñen, non tiveron nunca, esa inventada da Santa Inquisición.

-.-

Pasando por alto a Memoria da Historia, que empezou a interesar cando xa estaba, ela, a punto de entrar na Prehistoria, -tarde, pero está sendo moi manida-, centrareime na socioloxía da miña bisbarra:

-Meu querido carballo, ti, que te criaches e medraches entre eles, ¿verdade que aquela xente era tan recia coma a cerna dos carballos, en particular os de Montecubeiro, que por algo eran, ¡somos!, do monte, quere dicirse, bravíos?

Contestoume:

-Pódoche retratar cen tipos, á vez iguais, e non obstante, diferentes, inconfundibles. Empezarei polos centenarios: Os dous primeiros que coñecín foron uns carballos do voso Chousiño, que aínda viven se ben un tanto desfigurados polas amputacións daquelas podas inmisericordes que nutrían e quentaban as vosas lareiras, amén dunhas cinsas, que eran imprescindibles para o branqueo da roupa, da colada. De terceiro, que tamén ti o coñeciches, o señor Leiteiro de Veiga, que era máis famoso por ser fillo dun faccioso que pola súa propia lonxevidade. O “Leiteiro”, que non o era de apelido nin de oficio, mereceu e recibiu ese nome tan expresivo polo ben que coidaba as súas leiteiras, afección á que nunca se lle deu importancia xa que, dispoñendo dos mellores prados da Veiga de Montecubeiro, manter ben era simplemente unha obriga na rega do Azúmara.

-Agora que o dis, -interrompino-, cando morreu quixen verlle a cara para comprobar se seguía sen engurras, pero díxoseme que pecharan a caixa; ¡sería para que non resucitase, pois ía sendo hora de herdalo! O que si puiden comprobar era que aquel funerario, Daniel de Piñeiro, vernizaba, falsificaba, ás mil marabillas as táboas de ameneiro, transformándoas, como pouco, en caoba cubana.

O enterro de Leiteiro foi para min todo un curso, e non só en materia de pompas fúnebres. ¡Os amigos multiplicáronselle, precisamente desde que non lle facían falta! Se lle rezaban, á parte do Cura, estaríano facendo en oración mental pois os beizos só se lles movían cando falaban cos outros, cos vivos. Levámoslle as cintas do ataúde seis rapazolos; por un lado íamos o Manolo e mailo Elgar de Quintela, dous amigos que me tragou o Atlántico, xa de rapaciños, pois nunca das Américas volveron; os tres do outro lado non os coñecín. De chegados ás pontes do Azúmara, naquel cruce de camiños, soterrados hoxe pola impía Concentración Parcelaria, ¡outra funeraria!, baixaron a caixa; tratábase dun descanso dos levadores, pero, tamén, dun esconxuro a base de responsos, para que Deus lle perdoase os camiños erróneos que tivese elixido, mal elixido, nas encrucilladas da vida. Eu esperaba que houbese responsos por seu pai, aquel faccioso do que tanto se tiña falado, pero non os houbo; supoño que foi porque a fráxil memoria humana conserva os feitos pero non os autores.

Distraído que estaba o sancristán ollando esa foresta do Azúmara, tivo que dicirlle o párroco que abrise a fardela das moedas, cousa que fixo ao momento, pero aquelas cadelas, fosen gordas ou chicas, tiñan demasiado peso específico como para ser transportadas de peto a peto, salvo que o seu posesor lles botase moita vontade e esforzo. ¡Por algo os nosos antepasados poñían pousadoiros e cruceiros nas encrucilladas dos seus camiños!

Tras do féretro, tres ou catro mulleres en mandil choraban a ríos, pero ningunha se agachou para beber no Azúmara, para repoñer líquidos; deshidratándose daquela maneira, o que é a centenarias non ían chegar. Tardei anos en saber que existían carpideiras a soldo; ¿seríano aquelas verónicas de Veiga?

Ao pasar polo camiño da Bouza, máis tarde DP-11.16, ollei para o meu Bergland, que me quedaba na outra ladeira. ¡Deus, que beleza, cantos carballos; entre eles, ti! Daquela prometinme non morrer, non facerme vello, para non ter que cambiar de país.

No cemiterio estaba o enterrador, Afonso da Cordeira, co seu sempiterno traxe de pana no que lucía unha leontina de ouro, que lla deixara en concepto de pago adiantado un dos seus clientes, indiano por máis datos. No montón de terra calcaria extraída daquela foxa amosaban varias tibias e dúas caveiras coa dentame completa. Pareceume que as aireaba antes tempo, pero tería que ser así porque a parroquia era grande e o cemiterio cativo; fixérono xunto da igrexa conventual murando un tego de terra roubado ao adro; e coas présas por cumpri-la ordenanza que prohibía seguir soterrando debaixo das lousas do solado da igrexa, non se atopou outro terreo dispoñible porque os frades, tan vivos eles, negáronse a comparti-la súa horta cos mortos; despois veu a desamortización de Mendizábal, pero o herdeiro do convento, o párroco, estimou que aquela herdanza tiña que ser plena porque a súa Ama tiña un fato de fillos bravos. Señor Cura, xa que vostede era páter, por que non llos amansou?

Alí deixamos ao Leiteiro, máis seco que unhas pallas, ¡que non era para menos cos seus cento e pico de anos! Se eu fose un verme, con aquelas perspectivas mandaríame mudar para a horta do Cura, e faríame vexetariano.

Ao tema do cemiterio terei que volver máis adiante, dándolles un certo rigor cronolóxico a esta especie de memorias.

-.-

Dos vellos pasarei aos novos, comezando polas mulleres, aínda que só sexa por galantería. O mundo masculino non me intrigaba, nin pouco nin moito, que xa o ía descubrindo eu mesmo, en min mesmo, pouco a pouco, coidando que os outros nenos, os do meu xénero, serían máis ou menos coma min, tanto no que dicían como no que facían; non obstante había algo no que lles gañaba pois naquelas competicións da escola de Maxide, de subidos ás escaleiras da entrada, por ver quen mexaba máis lonxe, eu non me quedaba atrás, incluso igualando aos máis grandes. Aquela era unha experiencia campestre, unha competición baril da que non podían gozar os urbanos, condenados como estaban a utilizar illadamente os buratos dos seus mexódromos. Da outra función que lle estaba reservada ao meu instrumento tamén souben mesmo segundo abrín os ollos pois nin os galos, nin os cans, nin os gatos disimulaban as súas festas, se tal pode chamárselle á función reprodutora.

A miña curiosidade ía tras das faldras: ¿A que viña aquilo de que canto máis medraban as nenas máis se tapaban? Xa me chamaran a atención aquelas entradas das cadelas, das cochas, das vacas… ¿O delas, esa cousa das mulleres, pareceríase á natura daquelas reses? Tanto din en cavilar niso que, aproveitando que as cativas ían facer augas ao prado da Graña do Evaristo, lonxe dos currais onde estaba a escola, funme achegando raseiriño por tras dunha parede, pero…, ¡o pero estivo en que, ventándome, puxéronse unhas diante das outras de tal xeito que o ían facendo por quendas, coa maior discreción e illamento! Nada, que tiven que gardar a miña curiosidade ata despois do meu casamento, ¡moio despois, xa que o fixen por poderes!

Das nenas nada máis por agora pois o seu único misterio xa o referín, que na escola portábanse máis ou menos coma nós, coma os escachapedras, salvo se acaso na súa forma de xogar. Paso ás grandes, particularmente ás casadas, que eran as amas daquel mundo no que me estaba iniciando, as da despensa, as da roupa, as da cociña, as que ían á feira cos cativos…, pois os homes, á parte do traballo bruto e das compravendas do gando, no demais, nas cousas fogareñas, pouco pintaban.

Coa excepción do que me ensinaban e aconsellaban meu pai e meu padriño, os demais, os veciños, só destacaban polo seu dicionario de palabrotas. Coas mulleres sempre se aprendía algo xa que falaban dos temas máis diversos, con amenidade, sen tacos. “Amenos”, pero doutro tipo, eran aqueles que foran á guerra, pola variedade e pola verdura das súas historias. ¡Contaban cada trola…! Nunca cheguei a discernir onde foran máis lanzados, se co fusil ou coas mozas das terras conquistadas. ¡Miñas pobres, se todo aquilo foi certo, un millón delas estaría a tal momento amansando fillos bravos! Balbino de Mirón, o carpinteiro, ensinoume unhas fotos que arroubara nun quiosco cando tomaron Teruel, ¡e non eran precisamente daqueles famosos Amantes de tal Sitio! Aquelas rapazas eran máis redondiñas cós homes, pero a miña curiosidade seguía insatisfeita porque se lles vía…, todo, menos a súa cousiña cousa, pois o pudoroso retratista tomáraas de perna acabalgada, mostrando as nádegas, ¡e despois falaban da inmoralidade dos rojos!

Das mulleres desta bisbarra non lembro a ningunha máis amena, máis culta, máis intelixente, cá María de Prado, en Pousadela, viúva dun primo de miña nai. Tan lista era ela como burro foi aquel veciño que matou ao seu home. A historia seica foi, literalmente, así: Aquel veciño, e nembargante, amigo, pediulle que lle prestase a pistola, a das balas, pois a outra, co tempo, demostrou tela el, ben eficaz por certo, ¡familia numerosa!, para ir ás mozas a Suegos, ¡tal e como fixera o da Ermida!, pero neste punto compre un á parte:

Nada provocaba tantas pelexas moceirís coma o feito, cadora máis xeneralizado, de buscar moza nas outras parroquias da bisbarra. Tiña a súa lóxica naqueles tempos misérrimos pois non só era quitarlles as mellores, as máis esculcadas, senón arrebatarlles un capital, unha dote, fose en cartos ou en terras; casando no lugar, agregábanse leiras, mobles, colaboracións no traballo, etcétera. En definitiva, unha rivalidade fundada; podería dicirse que, vital.

O home da María foi buscar aquela arma que trouxera das guerras de África, afeita que a tiña a matar mouros, e arrimoulla ao amigo por sobre da mesa, pero sen precaución, sen seguro e co cargador posto. O peticionario, inexperto, apresurado, irresponsable, non tivo mellor ocorrencia que aperta-lo gatillo nada máis collela, coa fatalidade de que soltou a bala da recámara, que se foi abeirar noutra cámara, na do estómago do seu…, amigo? Acomodárono nunhas padiolas improvisadas catro mozos de Trasín, para levalo a Lugo, ao médico, pero en Lea tiveron que dá-la volta porque o ferido, aquel Manuel da Ermida, ante tal camiñada, insoportable, lenta, optou por irse ao Ceo, aliviando, de paso, co seu pasamento, aos catro portadores.

Parecía imposible que aquela viúva falase tan ben, tan graciosa e tan sabida, pois tiña unha resposta axeitada para cada “tema”, como agora se di. Cando oio esas metralletas que se teñen por locutoras, sexa da radio ou da tele, non podo evitar que se me veña á memoria aquela vocalización cativadora da María Prado. Non é que falase moito, pero sabía o que tiña que dicir en cada caso, e logo que embelecaba aquel son, aquela amabilidade, aquela cordialidade. Con meu pai parrafeaba que daba gusto oílos, entre o que sabía el e a graza das respostas dela. Porén, meu pai deu en ser lacónico coa María para evitarlle a miña nai unha fervenza de celos. ¡Miúdo contraste co presente pois agora as mulleres nin se molestan en ser afables!

-.-

¿Que era peor, segar ou carrexar a auga?

Meu querido carballo, xa que falamos da xente, ¿que che parece se facemos un esbozo do seu traballo e dos seus traballos? O traballo era de sol a sol, e se non lucía, de lúa a lúa, estrelas e nenos incluídos. Para ensaiar a nosa sega, ían a Castela, novos e vellos, pois aló adiántase o froito. A única vantaxe tiñámola en que o estómago non nos impedía dobrarnos. Para mostra, un botón: Dicíase que na casa de Río de Maxide, e iso que non era das máis pobres, comían o pan balorento, de catro ou cinco semanas, ¡para que a fornada coincidise cos meses! Se esa era a súa regra, ben regulados andaban, pero non hai mal que por ben non veña, que así lles saíron os netos, prudentes e bos administradores. Os netos dos pobres adoitan chegar a ricos, pero os dos ricos poden acabar sen pan á forza de tiralo pola ventá. ¡É un axioma que nunca falla!

¿Ricos na parroquia? Á parte da miña humilde persoa, que te herdei a ti, querido carballo, miña xoia, miña sombra, meu refuxio, ¡e iso que te comparto cos paxaros!, fóra do Cura, poucos. O señor Cura, si, pois incluso tiña criada, ¿ou era Ama, con maiúsculas? Manuel de Brais tamén era un potentado: tiña unha servente que igual guisaba como carrexaba feixes de herba para a súa egua. O principal exercicio daquel Manuel era montar, ¡que por algo tiña uns arneses de marqués, quere dicir, marcados coas iniciais, M. P., manta zamorana incluída. Mirade se era bon vivant que incluso lle permutou ao Pepe de Graña de Sagaruxe unha leira dunha fanega por un simple carneiro marón; seica o sacrificou sen castralo previamente, e despois a carne dáballe noxo á Aída; ao Manuel, non. Foi o primeiro dos casos de violencia de xénero pois, de morto o seu fillo, Roxelio, prohibiulle á muller, á señora Xosefa, testar a favor dos seus sobriños de Xerbolés, amargándolle o pouco que lle quedaba de vida. Do que non estou seguro é se aquela Aída, aquela cubaniña, veu para Bergland antes ou despois de morta a titular, séxase, a señora Xosefa.

O máis pobre de todos era Río de Sarceda, que incluso tiña papel da Débeda. ¡Mira que fiarse do Tesouro Público…! Así morreu de pobre pois os papeis non se comen.

En canto á fealdade, nesta bisbarra ninguén coma o Lavandeira de Suegos, que lle deron o premio de “Home máis feo de Lugo” nunha barraca do San Froilán. Téñoo por un asasino impune debido a que fabricaba e vendía embutidos procedentes daqueles cochos que morrían do mal rojo. ¿Carne de “rojos”, no franquismo…? ¡Veleno puro!

Polo que fai á cordura, ninguén máis cordo có tolo do Pacio, Pepe de nome, que ademais de tolo estaba tolleito, sempre arrastrando o cu pola eira e usando as mans como remos do seu nadar. Mirade se estaba tolo que cando pasou Evaristo de Candal con aquel carneiro requisado polos gardas e polos falanxistas do cuartel de San Cibrao, díxolle: ¿Por que non o matas para ti, e os falanxistas que coman os dedos dos pés…, para que non podan andar, como me pasa a min? Nin o propio Evaristo sabía que a “falanxe”, a “falanxina” e maila “falanxeta” eran /son un “cachondeo”, un cacho dun dedo. ¡E despois chamábanlle tolo ao Tolo do Pacio! Ben se cumpría aquel dito de que “tras de min virá quen bo me fará”. Súa cuñada, Flora, viúva do señor Avelino, cando ía á nosa casa, sempre para pedir algo, e facíao a miúdo, sentábase no banco de respaldo, na cociña, ao lado de meu padriño. ¿Que por que? Non era tan boba como parecía, pois sabendo o pícaro que era meu avó, ademais de obtido o favor que pedise, nunca se ía sen tres ou catro beliscos que lle sabían a gloria.

Do señor Avelino, que ese descansaba en paz, seguro, porque sempre lle gustou descansar, refería seu pai cando lle volveu de Cuba: “O meu Avelino ten a boca de ouro –polos dentes que lle encasquetaran de tanto papar azucre-, e as mans de prata”. ¡Era certo, que nunca ferruxe colleron, vulgo, calos! Esa casa foi nobre, en pretérito, ¡era o Pazo, o Pacio!, e dela saíron as outras de Bergland, comezando por aquela antecesora miña, a que casou cun Gómez de Neira, que alzaron paredes na extrema do lugar. A nobreza, se non se cultiva, se non se reactiva, sabido é, dexenera; pero disto non vou falar, que alguén pode pensar que o fago por vinganza, tarefa que lle deixo á xustiza de Deus Todopoderoso, Xuíz Supremo, xusto e imparcial.

A miña casa foi partida en dúas pola xenerosidade de meu padriño, que quixo que súa irmá María, aldraxada por un veciño “…de cuyo nombre no quiero acordarme…”, vivise con independencia e comodidades, criando, amansando á súa maneira, aquel fillo bravo, produto dunha inseminación veciñal. Meu avó fixo de pai, de tío e de protector xeral; de paso, non lle partiu a cara ao violador, que iso xa é o colmo da bondade, ¿ou habería que dicir, da santidade? Partillada a casa, tiveron que facer unha obra pegada á vella, ampliar, onde meu pai instruíu, educou, xeracións de veciños. O de educar sempre considerou que era función paterna, doméstica, e por tanto intransferible, indelegable. Se saíron ben ou mal educados, como dicía meu avó, “é segredo do sumario”.

No “cuarto novo” comecei os meus estudos, pero sen sela propia, adxudicada, que non me correspondía mentres fose un simple oínte. Certo día, que seica fixen unha trasnada impropia dun fillo de meu pai, mandoume para abaixo, a garda-las pitas, así que fuxín da escola a tal velocidade que nin me decatei da pedra que solaba a porta das escaleiras, que lle din unha chucha fortísima, coa mínima consecuencia de que abrín unha cella. O primeiro que acudiu foi meu padriño, que lle estaba aplicando á besta unha ración de toxo da mariña, minuciosamente picado, iso si. Como bo albeite que era, despois de lavarme a ferida con auga fría, da sella, púxome esencia de celidonia, malvas, e non sei que máis, vendando cun trapo de tea de araña, daquelas da corte da egua. A cicatriz quedoume, tanto na cella como na alma, pois desde aquel día sei, e trato de cumprir, a máxima de que o furor só conduce a darse de fociños no chan.

                                                                              .../...

Pasa a

¡EU SON RICO!

-II-

Xosé María Gómez Vilabella