Moito abalar niso da “Memoria histórica” pero vou ter que apelar á memoria
infantil dun neno da escola de Maxide para dicirlle ao país que aquela guerra,
aquela que perdeu España, ganouna Franco, un Bellido Dolfus do século XX,
grazas a un roubo e a unha traizón. ¡Nada de aportacións italo-xermanas, nada
de avións e canóns, que todo iso sería inoperante se ese franco, -que non
galego-, non houbese contado cos mouros e coa vaca galega. Moito rezarlle a
Santa Teresa e á Isabel de Castela, pero traizoounas retornando cos mouros a
Covadonga, e de Covadonga ao Pardo, pasando pola Capitanía da VIII Región
Militar, dominios históricos tradicionais, do noso señor Santiago. Don Pelayo
das Asturias, que opinas diso?
“Rubias” de César
Dorado Pin.
En canto ás vacas, se non fose pola carne requisada, e coa carne, o leite,
os queixos, a manteiga, os coiros do calzado…, vaqueiros incluídos, ¿con que ía
manter e calzar aos fusileiros? Déanme a razón, que a teño, completa. Nunca
antes se vira que un galego, por mal nacido que fose, matase de fame aos outros
galegos; nin sequera aqueles feudais, pois certo é que eles comían a nata, pero
deixábanlles o soro aos seus vasalos; Franco, nin iso!
Cando pasou por Castroverde cos mouros, seica dixo Bonifacio Pereira, tan ocorrente
sempre: “¡Iso de que Isabel la Católica expulsou mouros e mouriscos é unha
mentira, unha máis de tantas que poñen nos libros; o que pasa é que estaban de vacacións, e volveron!” Os
falanxistas estiveron a punto de matalo, pero puxéronse “cara al sol”, así que
Bonifacio tivo o sol de cu, cousa que sempre favorece nas pelexas, así sexan de
un contra catro!
Nada máis descarga-la ferralla en Grandas de Salime, aqueles camións, os
requisados, meteron a marcha atrás: “¡Media vuelta. Ar!”, e volvéronse para a
feira de Castroverde, onde os xateiros, resgardados por un fato de gardas
fatos, servidores daquel lobo carniceiro, tiraron de tesoiras e…, ¡requisa que
te criou! Aquel efeminado, e por ende, falsario, pagoulles aquela lealdade con
dúas moedas de ouro: permitíndolles vender de estraperlo unha parte da carne
requisada, e dándolles licenza de armas para que aqueles ladróns se defendesen
dos seus roubados, dos pobres campesiños.
No cuartel de San
Cibrao (Montecubeiro) tamén puxeron o
carteliño de “Todo por la Patria”, así que as mulleres resignáronse e colleron
a rabela dos arados para substituír aos seus homes, ocupados en matar
cristiáns, de par dos mouros, en camaradería cos mouros. Mentres, aquel caudillo
foise para Burgos. ¿Por que? Cuco el, para que o tomasen por un tal Rodrigo
Díaz de Vivar! De metido a heroe, falsificada aquela acta onde o outro irmán o
ascendeu de Jefe del Gobierno del Estado Español a todopoderoso Jefe del Estado
Español, o que procedía era colgarlle unha laureada, mais como no pecado adoita
ir a penitencia, sendo Xefe do Estado e Presidente da Orde de San Fernando non
se podía condecorar a si mesmo! Galego astuto onde os haxa, ¿que se inventou? O
máis sinxelo: Achegarse á fronteira de Portugal para tomar un Oporto co seu
colega Salazar, e no ínterim, Fidel Dávila Arrondo, Ministro do Exército e Xefe
de Estado Suplente, convocou un capítulo da Orde e…, ¡laureada habemus,
para aquel matoncete da voz atiplada! Algo era algo, pero seguiu téndolle
envexa ao Xeneral Varela, que todo o tiña a pares: ¡un par de pelotas, e outro
de laureadas!
Coa guerra, pero tamén coa post, na casa de Río comíase pan
balorento, que xa o dixen, pero na maior parte das outras…, nin iso! Meu pai,
para que non lle requisasen as poucas patacas que colectábamos, inventou, pero
non o patentou para non darlles un novo motivo de fusilamento, unha pataqueira
subterránea. Si, aquí, precisamente aquí, aquí abaixo, onde teño a horta: Coa
aixada e cunha pala, escaravellou unha foxa, tan fonda ou máis que aquelas que
facía Afonso no cemiterio de San Cibrao. Despois trouxo un feixe de palla, e a
continuación unhas caínzas de patacas. Encima delas, outro feixe de palla,
recubrindo o zulo coa terra extraída. Deste xeito, as nosas pataquiñas foron
tan invulnerables coma as colectadas nas casas dos fascistas. ¡Un urro por meu
pai!
Evocando estes episodios, meu querido Quercus,
vénseme á memoria, á miña, que tamén é histórica, aínda que intra, o que se
contaba daquel pedáneo dunha parroquia de Castroverde que pasaba aos seus
veciños as circulares das cotas a entregar, quedándose el, sempre, de último,
¡como está mandado!, pois no franquismo tamén había cortesía, máis ben dúas, a
da Corte e maila do cortello. Procuraba ir a Castroverde entre lusco e fusco,
cruzándose na ida cos veciños que volvían das súas entregas respectivas; nisto,
que un daqueles veciños, ao cruzarse, detectou que o carro das caínzas do
pedáneo non cantaba; entón díxolles aos do seu carreto: “Desde que gardemos as
vacas ides vir comigo que temos que volver ao mesmo sitio onde nos cruzamos co
Xefe, para darlle un escarmento”. Así o fixeron, e resultou ser certa a
sospeita: “¿Que facedes aquí; pasou algo no lugar?”. “Non, pero vai pasar, que
estivemos oíndo o ben que canta o teu carro, agora, de baleiro, á volta”. “¡É
que engraxei o eixe en Castroverde, que me deixou un amigo o cerollo dun
porco…, para engraxalo!”. “O porco es ti, falanxista do nabo, pero váiseche
acabar isto de ir baleiro e volver cargado…, precisamente co noso, co que vos levamos
esta mañá…, repartido cos caciques de Castroverde”. Seica lle deron unha
somanta…, ¡despois de baleirarlle o carro! Deixárono baldado para un mes. O bo
do pedáneo xustificouse ante os seus amigos dicíndolles que andaba así, coa
caxata, porque lle dera un ataque…, de reuma!
-.-
¿De que se falaba nas ruadas, que nunca tantas houbo como daquela, na
posguerra, pois os veciños reuníanse na lareira da Casa Grande..., para aforrar na leña! Pois, de
nada importante, de nada interesante: os temas máis entrañables eran tabús
porque ninguén se atrevía a abri-lo peito ao veciño da porta, que se non era
facha podía estar sometido aos fachas, fose por amor ou por temor. A epidemia,
ou máis ben a pandemia, dos anos corenta, foi a reserva mental. Aquela
discreción acentuou, axigantou, esa tendencia que xa tiñamos os galegos ao
segredo e á retranca. Quen máis quen menos falaba en clave, con indirectas, con
misterio, particularmente cos nenos pois tíñannos pánico; preocupábaos que a nosa naturalidade rompese a discreción requirida por
causa e por culpa daquelas represións, daquelas vendettas. A única
vez que me pegou meu avó e padriño foi por dicirlle, precisamente a el, que a
tía María non pechaba a porta por dentro por se viña a vela, de noite, o seu
fillo, Daniel, desertor, ou mellor dito, non incorporado á sublevación militar.
Pasaran cinco ou seis anos daquilo, pero os segredos seguían sendo artigos de
primeira necesidade.
¿De que color volvían da guerra, roxos ou azuis? Por aló, nas trincheiras,
a cara é seguro que non a lavaron, polo menos a diario, pero, ¿a súa mente?
Tardei en descubrilo, que o fun meditando pouco a pouco. De meditado,
propúxenlle as miñas observacións ao Quercus,
que me deu a razón, plenamente. El ben os vía pasar polo camiño parroquial,
falando, comentando, matinando… ¡Logo era certo! Aos roxos, co medo, borróuselles
a memoria, e remataron acomplexados, submisos, dispostos a crer que Deus era
Alá, e Mohammed o seu profeta. ¡Vencéronos os mouros, os musulmáns! En canto aos azuis, salvo algún que outro
subnormal, desenganáranse de que non valera a pena matar un millón de españois,
entre mortos, exiliados e desaparecidos, para caer naquelas miserias, físicas e
morais. Non, non era certa aquela fantochada de Franco naquel discurso de
Lugo onde dixo que a de España foi a única guerra na que os ricos saíron máis
ricos. ¿Si; quen? ¡De cada mil, catro; catro estraperlistas, que houbesen
chegado igualmente a millonarios sen a guerra, dada a súa, acreditada, falta de
escrúpulos! Non houbo termo medio: uns volveron fachendosos, feitos uns matóns,
presumido de saber matar; e os outros, os máis, volveron acolloados, entre o
que viron e mailo que padeceron.
Fabricando inimigos. Hai mil maneiras de facerse con inimigos pero eu fabriqueinos a golpe de dicionario.
A cousa empezou así: Meu primo Daniel, o bravo, o insubmiso, aquel que se
apelidaba Gómez debendo ser Rielo, librouse da persecución, salvou a vida
presentándose en Lugo no cuartel de San Fernando. Para daquela os franquistas
convencéranse de que lles tiña máis conta levar aos rebeldes á fronte que
matalos nunha xesteira. ¡Que os maten os rojos, que así aforramos balas!
De incorporado, sobresaíronlle a causa de prófugo, e destinárono a Regulares.
¡Favor que lle fixeron pois o Capitán prefería ter un branco de encargado dos
subministres, que así non se lle decataban os mohamés das súas
raspiñadas! Para gastar cos mouros, o presuposto era abondoso, así que, aínda
que se lles dese un par de alpargatas en vez de dous, nin se decataban daquela
rapina compartida co cristián, co seu furriel xefe de compras.
Os Regulares enchéronlle o peto, así que regresou con cartiños suficientes
para amoblar a casa, compra-las vacas, que eran de cabana, e…, ¡casarse!
Despois dalgún escarpeo, uns cantos quérote pero non me contenta a túa dote,
deu cunha herdeira que lle encheu o ollo, e…, ¡lúa de mel, na Coruña! Daquela,
que che traio da Herculina? Outros houbesen pedido unhas cunchas da praia para
tocar as castañolas, pero o fillo de meu pai, émulo seu en materia de
intelectualidade, tivo a afortunada / desafortunada ocorrencia de encargarlle…,
¡un dicionario, un ITER, dos de peto! Vírallo ao Mestre de Maxide…
¡Maldito dicionario,
cantos desgustos me causou! Tardei anos en
descubrilo, en saber que as cousas coñécense polas causas, pero hoxe non teño a
menor dúbida. Memoriceino da A á Z, gardando nas vacas. Se na casa me visen co
libro nunha man e a corda da Teixa na outra, non me houbesen consentido aquela
simultaneidade de funcións. O importante era que as vacas non se saísen dos
seus cómaros. Pero o neno rebelde, -Deus nos dea nenos rebeldes pois os
submisos, como moito, chegarán a ser escravos dos seus veciños-, a, b, c, …,
desde “aba” a “zurrón”!
Na escola, o mestre, ¡como era regulamentario!, en castelán, así que os
meus colegas, embebidos no seu castrapo doméstico, tiñan dificultades para
entender as leccións, catecismo incluído. Eu, aínda que en secreto, con aquel vocabulario na memoria, nin
que dicir ten que me convertín nun bufo sabedor, tanto na escola coma no
catecismo.
¿A ver, que quere dicir isto, aquilo, o de máis alá? Pepiño de Gómez,
invariablemente, man alzada e resposta pertinente, exacta. ¿Mérito,
satisfaccións? ¡Todo o contrario:
inimigos a granel, perpetuos! O noventa e nove por cen das miñas
desventuras, difamacións, zancadas, aliaxes entre os malignos da bisbarra,
procedían diso, da xenreira que me colleron, simplemente por falar “de
dicionario”, por ganarlles en vocabulario, por dominar dous idiomas fronte ao
seu castrapo cotián, escuro, rutineiro e pailán.
Sen máis que aprender na escola, e renunciada aquela beca do Instituto,
-seis convocadas, e só tres presentados, servidor e mailas irmás Hermida López
(Clementina e Amalia)-, pois meu pai considerouna insuficiente dada a nosa
precariedade económica, -¡agora fun eu o envexoso daquelas afortunadas, das
Hermida López!-, e tamén disuadido para que non aceptase a beca ¡global! que me
ofrecían os franciscanos de Herbón en mérito a que lles contestei cen preguntas
do Catecismo na misión que deron en Montecubeiro, -¡un “record”, me dixo aquel
frade!-, ascendín a zoqueiro! Fíxeno un tanto prematuramente pois se ben aquel
anémico espigado daba a altura precisa para utilizar un ripeiro, carecía de
forzas para darlles con eficacia á bros, á aixola, á trencha curva, aos legres…
Dos frades quedei agradecido pero insatisfeito, queixoso de que o Papa non os
deixase casar pois meu pai, na súa titoría patriarcal, opinou que o seu
morgado, ¡un morgado de catro fanegas!, tiña dereito a fecundar unha moza
fecunda, para que seguise adiante o apelido daqueles descendentes do suevo
“Goma”. ¡Resigneime, e xa ían dúas, dúas oportunidades gloriosas de aprender
latín!
Este é o altar das
miñas zocas.
Son as últimas que
fixen, e tanto lles quero que as subín ao altar da miña
cheminea.
Zoqueiro tamén foi meu avó, alternando coa labranza e coa vocación de
albeite. Quen teña dúbidas diso, que lea o seu enxalce no número 1 do periódico
“Tío Pepe”, da Fonsagrada, onde pon “O menciñeiro Berlán”. Zoqueiro meu pai,
pero só a tempo parcial pois a súa intelectualidade tiraba del para as
sucesivas escolas, que as cultivou, alternativamente, na súa casa, en Nixela,
en Millares, na Braña, en Pousadela, en Vilarín…, e por último, como
substituto, na Nacional Mixta de Sagaruxe (Maxide).
¿Sabedes cal é o éxtases dun zoqueiro? ¡Acariciarlles os peíños ás rapazas
para tomarlles as medidas e que non as manquen as zocas! Un pracer, ¿non si?
Confeso modestamente que non apedrei ningunha zoca. De tódolos oficios que
tiven, e tiven moitos, ningún me deu tantas satisfaccións coma o das zocas.
¿Porque é fácil? Non, en absoluto: un zoqueiro é un escultor, e como tal
precisa un certo grado de sensibilidade para adaptarse á anatomía do seu
modelo, do seu cliente. O peor era
levalas ao lombo á feira de Castroverde xa que por aqueles tempos meu pai
andaba nas súas escolas, e non sobrado de saúde polas eivas que lle motivaron
aquelas durmidas da túa pedreira, meu querido carballo, aquí mesmo, nesta
canteira rechea onde comen as túas raíces, e meu avó arrimado á súa caiada por
culpa daquel reuma incesante; desfixémonos da egua ao non poder atendela; menos
mal que as zocas sobrantes gardábamas a Escardela, dunha feira para a outra.
¡Tamén lle debo un responso!
O único desgusto que me deron as zocas foi aquel día no que nos visitou a
Manoliña de Candal, miña compañeira de pupitre, para traernos as roscas da voda
de Alicia do Capitán de Maxide. ¡Trágame terra: aquela beldade, estudando
latín, e química, cousas desas bonitas, mentres eu seguía de artesán! Deume
vergoña, dela, que me vise arrimado ao ripeiro, cousa que non deixou de ser
unha irreflexión pois era máis importante evitar catarreiras cun bo calzado que
andar, coma ela, coas dedas ao aire naqueles zapatiños de tacón alto.
Precisamente en Castroverde, na
feira das zocas, nun intre no que estabamos falando cos Otero de Paderne, o
pai, o fillo, e maila súa encantadora filla, Celia, -¿por que será que tódalas
rapazas me parecían encantadoras, e sigo co mesmo defecto, se tal pode
chamárselle a esta devoción baril?-, achegóusenos o tamén mestre de a ferrado,
José Manuel Miranda, que á sazón estaba poñendo escola na casa da Pedra, Adai,
e díxonos que traía o encargo, de parte do Rei de Piñeiro, de buscarlle un
mestre para os seus rapaces, que fose de Montecubeiro pero que non se parecese
ao xenro do Fiel Contraste. (Quixo dicir, que fose traballador, que non fose
rico). Así foi como ascendín de categoría social, ¡mestre dos fillos dun Rei!
Non o era de títulos reais, pero si de feitos, que xa quixesen a metade dos
reis deste mundo parecerse ao señor Martínez (dono da Casa de Rei de Piñeiro),
en mil aspectos, empezando pola súa cortesía. Daquel exercicio quedoume unha
dúbida: ¿quen aprendería máis, de min os seus fillos, ou eu das calidades,
actitudes e aptitudes daquel patrón? Non se me vai esquecer preguntar por aquel
patriarca tan pronto chegue ao Ceo; ¡seguro que non, pois é outra das miñas débedas!
Levoume meu pai para iniciar a escola, para dala tal e como el fixera,
poucos anos antes, para que eu a recibise. Tiña dezaseis anos, a pouco máis de
dez da miña iniciación en Maxide. ¿Iniciación? A de agora foi plural: Eran
descoñecidos; eu nunca durmira nunha casa de fóra; pero aquela xente tratoume
como o que era, un neno, que se estaba destetando, abríndose ao mundo.
Ou eran competentes
aqueles presos ou estiveron ben dirixidos.
Organicei e organiceime ao estilo de como vira naquelas escolas de meu pai;
e os rapaces déronme un respecto e un afecto tal que me obrigaba a comportarme
coma un adulto, cando, de feito, seguía sendo un neno. O maior, Xesús, facía
honor ao seu nome pois fun discípulo seu en mil cousas, mentres que el só foi
meu nas dos libros. Ao segundo día, entendendo que precisaba relaxarme,
invitoume a ir a Adai para recoller o correo de seu pai, El Progreso incluído.
Á volta teríamos a clase nocturna, con luz de carburo; dúas horiñas, despois da
cea. En Adai impresionoume ese pazo do xeneral Tella; xa vira en Lugo grandes
edificios, pero construído con presos aquel era o primeiro, excluída a muralla!
Ante o meu escándalo, aquel pragmático alumno-mestre díxome que tódalas cousas
teñen unha parte boa pois aqueles presos políticos preferían traballar ao aire
libre, e paparse unhas boas merendas, á conta, por suposto, da “Empresa Tella”
(E.T. – Ejército de Tierra), que podrecer na escuridade dos alxubes do cárcere
de Lugo.
A casa de Rei, de
Piñeiro, hoxe.
Á miña dereita o
fillo daquel Suso, primeiro dos meus alumnos.
Suso tamén me ensinou a cazar pombos nos seus piñeirais de Piñeiro, coa
escopeta de seu pai, que nos daba a confianza de prestárnola. A cinexética dos
pombos só tiña de secreto que había que achegarse á contra do vento. ¡Á contra do vento andei sempre, pero o
que non sei é se me poñía eu, ou foron os outros, os inimigos!
Pero houbo outras, a cal máis interesante. Por mostraxe: Coa primeira
nevada, entre Xesús e mailos seus primos, aqueles magníficos rapaces do
Constante, ordenaron unha cacería “a rastreo”, e logramos de botín unha xineta,
unha lebre e tres coellos do monte. A neve endurecérase coa xeada, así que
aqueles animaliños atrochaban peor cós rapaces; ese era o secreto! Outro día
pegámonos cos de Adai por culpa dalgunha broma que lles gastamos ás veciñas de
Tella, e que os seus irmáns e veciños tomaron a mal; feridos non houbo, pero
algunha machucada si, nos dous bandos.
A casa – taberna da
Pallota. Estado actual.
Cerrarei estas
lembranzas coa experiencia do meu primeiro botellón; ¡primeiro e último, pois, ou non tiven ocasión ou non fixen por tela! Os
mozos de Piñeiro ordenaron probarlle o viño unha noite de lúa chea ao
taberneiro da Pallota, unha casa fermosísima nun lugar fermosísimo, e por
tanto, solitario, que de non ser así menos encanto tería. Hoxe son unhas
impresionantes ruínas anoxadas por unha areeira aberta no propio Camiño
Primitivo, nada máis pasar o misterioso lugar de Soutomerille. Á volta, pouco
bébedos pero si o suficiente dada a nosa novatada nese vicio, con lúa e todo
extraviámonos nos carreiros, e fomos dar ao lugar de Gude. Entón fixemos o
normal en todo extravío: deixarnos de experimentos e de atallos e camiñar polo
ordinario, polo de carro, polo trillado, polo experimentado, pola lama.
Quero ser lacónico pero hai episodios que pugnan por saír á luz tan pronto
se volve a colle-la péñola. O seguinte tamén me pasou estando en Adai: Oíra
falar do cine pero nunca unha pantalla vira, así que, como estaba en Lugo meu
primo Antonio de Pousadela, estudando Comercio, aló que me fun, un domingo;
andando ata Laxosa, onde collín o tren, ¡tamén de primeira vez! Xa en Lugo, fun
dar con meu primo nas Casas Baratas, ¡nas mellores!, pois paraba na dun capitán
mutilado. Comemos con aquela familia, e despois propúxenlle ir ao cine, onde
vimos, “¡Que verde era mi valle!”. O val da película era verde, en efecto, pero,
¿coma o meu, este do Azúmara; o teu, querido carballo? ¡Ca, en absoluto! Á
saída do cine vin un quiosco onde vendían unha revista moi rechamante, titulada
“La Codorniz”. Caín na tentación e, merqueina! Boa a fixen pois entre o tren, o
cine e maila ditosa revista, –meu primo invitárame a comer, así que o cine,
iniciativa miña, antollo meu, debía correr da miña conta-, quedei sen cartos
para retornar no autobús da Adai, que ese plan levaba; daquela, en
consecuencia, ¡estrada da Fonsagrada, uns pedaciños a pé e outros de andaina!
De Lugo a Romeán, pola de Fonsagrada; e de Romeán a Piñeiro pola de Tella, pola
que mandou facer aquel enxeñeiro – arquitecto e,… laureado, Heli Rolando de
Tella y Canto, que para min tiña, por engado, o mérito de levarse mal con
Franco!
A todo isto, querido carballo, co moito que che levo referido das miñas
andanzas tócache a ti contarme o que percibiches coas orellas, quero dicir, coas
follas, coas túas; ¿que espreitaches,
que novas che murmurou o vento, que ían dicindo os que pasaban por este camiño,
que sempre foi de vivos e de mortos, alternativamente?
Feita esta petición, encrequeneime nun coxín de follas secas, arrimado ao
seu tronco, e sen medo a que volvese aquel raio que o esgazou en dous, ¡de
tanta que era a miña curiosidade! Tirei de lapis e de caderno. Nisto, o meu
amigo, despois dunha sacudida dos seus brazos, que en Bergland chaman ramas,
púxose a transmitir. Isto foi o que captaran os meus sentidos:
-Pois, para empezar, neste lugar ao que ti chamas Bergland, seguramente por
tercho dito aqueles carballos da carballeira inicial, por máis que só sexa un
comezo delas, das montañas, o que se entende por bocarribeira, os mozos e
mailas mozas pronto volveron a cantar; o que non sei é se esqueceron a guerra
ou se o facían para darlle grazas a Deus pola seitura desas cavadas montesías…
Comenteille:
-Coido que sería pola seitura, pois á súa volta dedicáronse a cavar aí
arriba, nese monte da Ferreira, precisamente onde os romanos arrincaban o seu
ferro, que o fundían no Escouredo, e tivemos un trigo excepcional a pesares de
que non volveu a haber nitrato de Chile, seica por culpa de que os ministros
preferiron gastar as poucas divisas que lles sobraron de mercar aquela pólvora
da guerra en..., direino, agora que non hai censura: en coches “Mercedes”. A
onde non lles chegaban as divisas, exportaron aceite, laranxas e…, homes, que
se estaban pasando por Portugal para fuxir ás Américas.
-Xa que falas de pasar… -Interrompeume- Miúdo contrabando o dese Evaristo
de Candal, aquel do carneiro dos falanxistas, que seica recibiu, de Cuba, uns
sacos de algodón, ¡de azucre, pero sen azucre!, e con eles esa costureira de
Sarceda, a Manueliña de González, fíxolles ás nenas uns vestidos tan albos coma
os do seu anxo da garda. ¡Con tales vestidos, supoño que ían para Misa…, cando pasaron
por aquí!
-¡Seguro! ¿E de que…, de que ían falando, se mo queres dicir?
-A verdade é que, por culpa dese aire da Bercía, oínos mal, pero si lle
notei ao pai que se lle caía a baba, do orgulloso que ía; e logo que con ese
bastón de bambú que trouxo de Cuba, íalles apartando as silvas. Supoño que
sería para que non lles fagan carreiras nas medias de seda, herdadas da nai
obviamente.
-Claro, por suposto; ese pai…, as carreiras que desexa para as fillas son
outras!
-De propósito, rapaz e amigo, ¿cando te decides a falarlle á meirande, á
mociña, que esa xa ten protuberancias pectorais, e por ende, venúsicas?
-Querido carballo, puxeches a folla na chaga! Ela ben sabe que é a miña santa,
que a adoro como tal, pero…, ¡o pero está en que eu non tiven un cubano que me
pagase os estudos! Ela acabará de Licenciada, e con algo de esforzo pola súa
parte, en Doutora, mentres este fillo de meu pai está desexando chegar aos
dezaoito para irse voluntario a un cuartel, que así terei fonda, gratis, para
acadar, como moito, o título de Bacharel. Seica lle dixo súa nai, “Cases ben
cases mal, casa con xente do teu igual”. A miña altura, hoxe por hoxe, non
soborda o ripeiro, ao que teño que volver xa que os de Piñeiro, de entrada a
primavera, non quixeron máis escola, ¡pois, neste país, primeiro é a labranza,
e despois, a ensinanza!
-¡Pobre rapaz, que te teñen por pobre ignorando que me tes a min por amigo
e por fiel confidente; dúas riquezas!
Dinlle as grazas, con todo afecto:
-Tamén cho hei pagar, que mentres Deus me conserve a vida, e por frío que
teña, xúroche que non che podarei a máis mínima das túas ramas; nin o farei,
nin o consentirei!
Noteille claramente que tamén me daba as grazas, recíprocas, á súa maneira,
claro, abalando as ramas baixas por sobre da miña cabeza, tal que se fose un
remuíño de ozono.
Despois dun emotivo silencio, o meu carballo abriu as cascas e fíxome estas
confidencias:
-Agora, meu druída querido, vouche falar dese feitizo de muller á que
chamades Aída… ¡Outro feitizo!
-¿Vasme dicir que a viches arrolarse co señor Manuel, que seica o fan nesta
chousa de tras túa..., cando veñen busca-la egua?
-Hoxe veu soa, cun cestiño, e apañou cantas landras me caeron destes
ramallos, que seica as utiliza para ceba-los porcos. Como se agachaba moito e a
súa faldra é a máis rabela de toda a bisbarra, as miñas ramas ruborizáronse de
tal xeito que de simple quercus robur transformeime en quercus nigra.
Negro me puxen; é que as nádegas dunha Aída...!
-¿Iso, por que, querido carballo?
-¡De impotencia por non poder dobrarme, axeonllarme, bicar a terra onde
pisa, e de paso acariciarlle esas nádegas, tan magras e tan rosáceas que as
ten, que mellor xamón…, nin o deses porcos que mantén coas miñas landras! Tan
mareado me puxen que estiven a punto de caerlle enriba; mais mareado, máis
aínda, có día aquel no que me abrazaron os sete raios do torbón de Santiago!
-¡Así fan os machos que son machos! –Lle respondín, con verdadeira
admiración.
Desde entón, de ser o druída favorito do meu carballo, convertinme no seu
adorador perpetuo, admirando a súa sensibilidade, e coa sensibilidade, o seu
gusto, demostrado naquelas preferencias pola…, criada? do señor Manuel de
Brais.
Ao día seguinte fun á novena das ánimas ao convento de San Cibrao e volvín
da mesma tremendo coma unha vara verde do que me impresionaron as verbas
terroríficas do noso crego, don Benito. Do inferno igual imos librando..., se
escapamos dos pecados capitais, pero…, do purgatorio? ¡Ai de nós se non
deixamos herdeiros e / ou amigos que preguen por nós, que madruguen para chegar
á igrexa a tempo da novena de Ánimas nestes días curtos de novembro, nos que
empeza a xear, co risco conseguinte de que as zocas se volvan patíns! E logo
está aquilo de que é máis difícil que entre un rico no Ceo que pasar un camelo
polo ollo dunha agulla. Pobre de min: eu era dos ricos pois tiña un carballo,
que non todos o teñen!
Nada máis baixar de San Cibrao ofrecinme para levar as vacas ao cómaro da
Aira, que así tería ocasión de aconsellarme co meu quercus, nada menos
que un quercus robur, e por tanto, do país, coñecedor deste país.
Apresurouse a tranquilizarme, que mellor conselleiro…, nin a muller de Franco,
esa dos colares!
-Por este camiño ben sabes que pasan tódolos defuntos de Maxide e da Graña,
e todos ían, sempre, coas ánimas tranquilas…
-¿Todos? Non sei como pode ser pois algún coñecín que as fixo gordas,
incluso en contra dos seus veciños, do seu próximo!
-Rapaz, xa que es un timorato, voute ilustrar cunha ensinanza, que igual
vola oculta o voso crego…, para que lle rendan os seus responsos!
Non quixen abusar do amigo:
-Pero, se é un segredo dos de ultratumba, igual pecas contra a natureza ao
descubrirmo.
-Secreto é, pero ti, un druída en formación, tes dereito a coñece-los
arcanos emanados do pecado orixinal. Has de saber que no edén, tamén chamado
paraíso, tódolos seres, animados e inanimados, tiñamos comunicación expresa,
directa…, igual que a túa comigo, e á viceversa, pois ti, aínda que pecador, es
sensible á beleza, unha especie de vate, un profeta, circunstancia que explica
e nos permite esta relación nosa, extrasensorial…
A miña impaciencia estaba no límite:
-Carballiño, non te enroles, que me tés intrigado.
-Madeira en rolo é outra cousa, pero a miña é verde, está verde. Vou aló:
Nas Sagradas Escrituras ao Escriba deulle vergoña relatar o pecado orixinal tal
e como foi, así que optou por botarlles a culpa ás pobres mazás… Pois ben,
sabedora a serpe do voluptuosa que era aquela muller, confundiuse de cova! O
pecado estivo no consentimento, na súa zoofilia… ¿Entendes?
Nada, nin palabra, pero asentín para que abreviase. Entón o carballo
murmuroume, cun abatemento das súas follas outonías, e por tanto, experimentadas:
-Rapaz, xa cheguei á meta, á resolución das túas dúbidas: ¡No pecado sempre
vai a penitencia!
-Pois…, a verdade…, ou iso é moi profundo, moi…, filosófico, ou é que son
parvo!
-Céntrate nisto: No pecado vai a penitencia, pois o pecado, segundo acabo
de demostrarche, carrexa, proporciona, castíganos, directamente, cunhas
consecuencias, nefastas para o pecador. Disto séguese que o purgatorio queda
limitado para casos especiais e concretos, pois os outros xa os pena o
pecador…, en vida!
Andando o tempo acordeime daquela lección e fixen propósito de consultalo
co teólogo Torres Queiruga, pero aínda non o fixen, que non tiven ocasión, e por carta non sei se saberei redactar unha
pregunta tan fonda. Naquela conversación, naquela entrevista animal-vexetal,
houbo máis tema, que lle dixen ao meu confidente, ao meu carballo:
-Meu querido Quercus, é moi importante canto me dixeches, pero eu
quería ir máis aló cos meus inquéritos. A pregunta de fondo é: Vosoutros, os da
especie vexetal, que tedes alma vexetativa, que non vos devorades uns aos
outros como facemos os animais, senón que conservades a pureza edénica,
sensibles e perceptores universais, para vosoutros non hai ultratumba, que todo
é, se non permanente, si transmisible, sexa por semente ou por estacas, polo
que entendo que me podedes informar acerca desas peregrinacións anímicas ás que
vimos chamando “Santa Compaña”. ¿Si, ou non si?
-Elemental, querido amigo. A humanidade ansiaba a chegada do Mesías, e
tanto a arelaba que Deus, sempre compracente, paternalmente compracente,
mandounos ao seu fillo unixénito antes tempo, sen esgotar o Antigo Testamento,
así que Xesús tivo que ser lacónico, limitativo, dada a vosa inmaturez para
afondar na súa información ou revelación. Pero os profetas non se acabaron, e
ti aínda podes ser un deles se es capaz de entender as miñas transmisións,
estes descubrimentos que me permito facer contigo; iso si, no nome de Deus,
Pai, Fillo e Espírito Santo.
Púxenme de xeonllos, tal e como fixo Moisés para recibir as táboas da Lei,
así que, en vista da miña submisión, do meu acatamento, o carballo espraiouse:
-Cando Deus condenou á muller a parir con dolor, por moita “epidural” que
lle dean, tamén a condenou a serlle fiel ao seu Adan…, pois naquilo da serpe,
primeira infidelidade, primeiro dos pecados, a penitencia era inevitable,
segundo sabes.
Permitinme interrompelo:
-Adan non lle foi infiel acaso porque non había outras mulleres, pois, de
habelas, co débiles que somos os homes…!
-Niso tes razón; ¡tivo esa sorte, pois sabido é que a ocasión fai ao home
ladrón! Na penitencia do pecado de Eva entraba que, na ultratumba, na súa
segunda existencia, a ánima dos maridos iría na busca da esposa para xacer,
para repousar definitivamente, eternamente, no lugar no que eles tivesen as
orixes. Así que, se morre antes a muller, a súa ánima queda errante, pero
circunscrita ao lugar do seu nacemento. Chegado o esposo á Eternidade, Deus
permítelle reclamar connubio eterno, e vai por ela, desprázase ata encontrala,
¡que iso é a Santa Compaña, un desfile de ánimas masculinas en busca da súa
parella! Ao retorno, afíncanse, ámbolos dous, no lugar en que tivo o seu berce
o varón.
-¡Caramba! ¡Ter que aguantalas de novo, outra vez, máxime se lle foi
infiel, ou se casou por enésima vez!
-A modo, rapaz, que non rematara a miña información, o meu desvelo. As
ánimas das mulleres que foron picafollas, as desfloradoras, ou aquelas que
foron desfloradas por terceiros co seu libre consentimento, se o marido legal
renega delas, a esas Deus dálles a elixir, ou as lapas purificadoras do
purgatorio, ou converterse en hedras per saecula saeculorum.
A esta altura de tal revelación eu estaba abraiado, e tiven que sentarse no
chan; levei as mans á cabeza, incapaz de cocer semellante descubrimento:
-¿En hedras…? ¡Nunca tal houbese imaxinado! ¿E iso, por que?
-Xa que se pasaron no de abrazar homes, Deus condénaas a abrazar árbores!
-¡Non cho admito! Ten que haber algo máis pois onde non hai árbores este
dilema é imposible…
-Non acabara. Cando non poden optar por ser hedras, quédanlles dúas
posibilidades: se no seu país hai area, daquela voan, e voan, por toda a
eternidade; a outra é que ás máis guapas, como tiveron a atenuante de que a súa
guapura lles fomentase a concupiscencia, Deus permítelles a conversión en
estrelas errantes, de tal forma que ninguén as poda apaxar. ¿Con esta addenda,
quédache claro?
Claro si que estaba, pero desconcertante, tamén, pois iso de que a Santa
Compaña sexa tan só unha peregrinación de maridos errantes á procura do seu gran
amor impresiona a calquera, pero será verdade pois eu xureille amor eterno á
miña cónxuxe, e Deus, na súa bondade infinita, non me vai consentir que falte á
miña palabra. ¡Agora, tantos anos despois, si que ardo en desexos de atoparme
co Torres Queiruga..., para consultarlle o caso!
-.-
Seguindo con aquelas
consultas, un día atrevinme a preguntarlle se os quercus tiñan pensado defenderse da
invasión dos nitens, que empezaba a
habelos. A resposta foi contundente:
-Parece mentira en ti: toda unha vida entre economistas, estudiando
Economía, e tamén Empresariais, a mogollón, e sáesme con esas! A culpa desta
proliferación tena a Inseguridade Social. ¡Explicareime! O galego vén queimado
de tantos séculos de abusos casteláns, aquela Isabel, a de Tras do Támara, que
se daba de Católica, e tras dela unha serie inesgotable de ególatras, que canto
fixeron polo país foi metelo en liortas, fosen sucesorias ou imperialistas; a
todo isto, os galegos veña criar xatos para os madrileños; iso amén de..., ¡servir
al Rei, fose Rei, Raíña ou Catacaldos de Palacio!
Cando deixaron de mandar os madrileños, auto proclamouse ¡Jefe del Estado
Español!, falsificando certos acordos, un francés, un franco, que se presentaba
como galego, por máis datos nado no Ferrol. Este fenómeno da natureza resultou
tan ladrón, ou máis, cós propios Reis; fíxate como seria que incluso nos roubou
unha cidade: Ferrol deixou de ser o Ferrol dos ferroláns para pasar a ser...,
El Ferrol del Caudillo! Non lle pasou nada pois, ademais da baraka que trouxo de África, só era
responsable, ¡Ante Dios y la Historia!
Aquí interrompino:
-Querido Quercus, que te estás desviando dos nitens!
-Querido alumno, os bos profesores sempre explican, de primeiras, o por que
das cousas, que así deixan aos alumnos coa boca aberta, prestos para atender o
que siga.
Pois ben, o que sigue é o que vos veu como consecuencia da mala
administración dos franquistas: ¡Que se fartaron de favorece-las Familias
Numerosas, para que se cargasen de fillos, e como Franco ía ser eterno, que
pouco le faltou, pero venceuno á Parca, que por algo eran amigos, tan amigos
que incluso lle fixo, á Parca, un monumento no Val dos Caídos...! Ao que ía: O
Plan era que os emigrantes non volvesen, non retornasen, pero que volvesen a
remesar divisas, ¡facturadas como “Turismo”!, co cal os Ministros, sen outros
problemas, poderían dedicarse á caza, que era para que o que servían, a maior
parte deles! De propósito: ¿Lémbraste que tamén houbo Ministros que valían para
outras cousas, pero non para a caza?
-¡Xa; aquel que lle meteu á filla de Franco un cartucho de perdigóns no
traseiro! E menos mal que estaba cerca o seu.., ¿Médico?, aquel Marqués de Villaverde...
-¡Exacto! E don Hermenegildo, ¡comprensivo el!, o único que lle dixo foi:
“Aquel que no sepa cazar, que no vuelva”. ¡Que a punto estivemos de ter outra
guerra!
Os galegos, -continuou o Quercus-, que de torpes, agás Franco, non tedes un
pelo, dixestes: ¿Criar fillos, para iso...? ¡De aquí en diante, Fillo Único, e
coas becas, estudalo para Avogado, que é o camiño máis curto para chegar a
Ministro..., sen ter que ir de caza!
Así o fixeron, pero nestas decatáronse de que, despois do Francolas, veu
unha tal Democracia, ¡outra riada de Tragaldabas! Máis ditadores, máis aínda,
cós franquistas, pois inventaron unha Constitución de Listas Pechadas, que, coa
chave D´Hont, a maiores, é absolutamente piramidal: ¡Manda o de Arriba, o que
encabeza a lista, e os outros, Plaudite,
cives!
O paisano, daquela, díxose: -Os fillos únicos non teñen competencia na
familia, e ao menor descoido, noso, que non deles, van mandar aos pais ao
Asilo! Por outra banda, as pensións, con iso dos sobres cerrados, estanse
pechando... ¿Que nos queda? Como se gasta tanto papel en fabricar eses billetes
grandes, eses de 500 euros,
o mellor vai ser..., ¡plantar eucaliptos! Meus pobres: Os políticos e
mailos empresarios acubillando en Paraísos Fiscais as divisas subtraídas aos
emigrantes; os billetes, cadora máis pequenos; e a fábrica das celulosas,
saturada...
-¿Daquela?
-¡Daquela, querido amigo, descansa, e volve mañá, pois para este día xa che
din desgustos e preocupacións de sobra... ¡Os ricos, coma ti, cean forte, pero
tampouco lles convén pasarse porque, se teñen mala noite, non van resistir as
malas novas que lles traerán os periódicos da mañá seguinte!
-.-
Pasei a noite
matinando: ¿Que lle preguntarei mañá; acaso polo seu esgazamento,
pero nisto acordeime daquel dito, tan humano, tamén de meu padriño, que
prohibía menta-la forca na casa do aforcado!
-Hoxe veño con intención de amañar esta parede, que vai vella...
-¿Vella, a parede? ¡Ao meu lado, unha rapaciña!
-¡Claro, claro, pois, tanto os carballos coma as oliveiras..., vida eterna!
-¡Case! E cunha particularidade, que as árbores somos máis puras cós
animais, porque nos reproducidos sen concupiscencia, ao limpo!
-Eu, a ti, calcúlote da idade de meu pai...
-E penso darlles abeiro aos teus tataranetos...
-¿Non che doe a ferida, esa do raio; non che acurtará a vida?
-¿A ferida? ¡Non ma acurta, que ma dá! Se sempre captei perfectamente as
ondas, despois daquela proba..., mellor aínda!
Este Quercus...; ten máis sapiencia co meu dicionario, aquel Iter... Non me
deu vergoña preguntarlle:
-¿Que é iso das “ondas”?
-¿Agora te decatas diso? As antenas de todo tipo de telecomunicación
inventáronse observando os carballos... ¿Por que o sabemos todo, próximo ou non;
pasado, presente e futuro? ¡Simplemente porque captamos, e retemos, as ondas!
Cando temos as baterías recargadas, daquela vén o raio, e alívianos, como foi o
meu caso!
-Sendo así..., os libros de Historia, sobran!
-Non só sobran, senón que menten; ¿onde viches que os escriban os
derrotados? ¡Home derrotado, home apagado; e muller faladora, radio detractora!
-Daquela..., ¿de onde vimos, e para onde vamos! ¡Nós, os galegos, que son
os que máis me interesan!
-Ti, para o teu goberno, sabes abondo; e se queres saber para asesora-lo
Goberno, vas de cu. Ti paga os impostos, e cala; lémbrate que tes sen rematar a
carreira de Dereito...
-Cando estaba niso, na UNED, xubiláronme no Banco. ¡Daquela sentín a
chamada da lírica! Comecei por Calderón...
¿Qué es la vida?
Un frenesí.
¿Qué es la vida? Una ilusión,
una sombra, una ficción,
y el mayor bien es pequeño;
que toda la vida es sueño,
y los sueños, sueños son.
¿Qué es la vida? Una ilusión,
una sombra, una ficción,
y el mayor bien es pequeño;
que toda la vida es sueño,
y los sueños, sueños son.
¡E púxenme a soñar, a sestear na miña carballeira, tanto que vos botei en
falta, meus quercus queridos, maiormente
daquela do Sáhara!
-Ti o que queres é que che fale de Socioloxía, que te coñezo!
-O que é por min, fiat voluntas túa!
-Daquela, direiche: A aldea, e non só a túa, está morrendo, pero morre para
resucitar, para renacer...; se cadra, xa a mediados do XXI! A aldea non morre,
mátana, que é distinto. Empezaron a matala aqueles que dixeron que na aldea
sobraba xente; e non sobraba senón que estaba mal dirixida, e peor encarreirada.
Pero isto é largo de contar; ¿se cho conto, estás disposto a escribir un libro?
De momento os teus lectores van dicir que es un “paleto apaletado”, pero unhas
décadas despois, máis adiante, os mesmos lectores igual che poñen unha estatua
debaixo das miñas ramas. Estes pseudo científicos son tan importantes que
entenden que todo se resolve importando. Importando, si, pero, o de pagar, as
divisas, de onde van vir; acaso, como pasou en Cuba, dos bordeis turísticos?
Meu querido alumno: ¡das hortas, cómese; así que, volver ás hortas será o maná
deste pobo..., pero, despois da desertización actual!
Con isto oído, eu xa tremía de pánico, pero o Quercus aínda non rematara
coa lección:
-O primeiro de todo é darlles un carácter máis práctico as carreiras técnicas,
que non saian Enxeñeiros descoñecedores do seu país, da súa riqueza pero tamén
das súas limitacións e das súas carencias. Documentarse a fondo acerca das
nosas posibilidades, así como das carencias e das apetencias dos nosos veciños;
que podemos elaborar o que eles necesiten, ou lles apeteza; despois virá iso de
engadir valores, pero, na dirección correcta, desandando os camiños errados,
que non será fácil, nin fácil nin barato, así que, pobres netos, o esforzo que
lles espera!
Subvencionar, facer os posibles, por activa e por pasiva, sexa ou non de
rendibilidade política, para cambiar iniciativas, para anular as negativas á
vez que se favorecen as rendibles, as de porvir xeral, xeral e sostible.
Renegar daquelas Concentracións Parcelarias feitas a coitelo, coma quen
parte unha tarta; no meu Montecubeiro aqueles..., ¿espertos? tardaron 15 anos
en: en desanimar e desorientar toda unha xeración; en anular restos históricos,
elaborando, de paso, pistas intransitables; e
mil desfeitas máis, que constituíron un crime de lesa Patria.
Propiciar o cooperativismo, tanto o de produción (elaboración
perfeccionada) como o de distribución, neutralizando aos intermediarios.
Manter as vacas como é debido, como elas precisan, ao natural, e despois
diso elaborar os mil produtos que se escapan do monocultivo leiteiro.
Volver ás froiteiras, en particular ao castaño, especializándose en métodos
de conservación e de presentación ao consumidor.
En canto ás urbes, que se deixen de monumentos idiotas, sonos de grandeza,
e que edifiquen recintos aos que podan concorrer produtores e consumidores, en
fraterna negociación. En definitiva, mercados accesibles.
...
Neste punto a nosa revolución ía tan avanzada que me cansei de anotar, así
que lle propuxen ao Quercus un
paréntese, tan necesario como era aquel desandar camiños erróneos: ¡todo un
século de irreflexións! Esta nova fase veraa o Quercus; el, si, e eu tamén,
pero a miña perspectiva será de altura, séxase, desde o Ceo..., se é que me
deixan entrar sen ou con pouco Purgatorio! ¿Quen purgará aos necios que
dirixiron, ou por mellor dicir, que desfixeron, a nosa economía agrícola? Como
dicía Franco, que niso acertaba; niso, si: ¡Responsables, ante Dios y la
Historia!
-.-
Catatrigo e maila
Pereira.
A primeira casa, á
dereita, esa das tres ventás por cada lado, foi a que lle pagou Salmerón a meu
tío-avó.
Volvendo atrás, ao das escolas: No segundo inverno, digamos, pedagóxico, optei por Catatrigo. Íanme pagar a
mesma cantidade mensual que en casa de Rei de Piñeiro pero funlles infiel aos
da Adai, máis ben atraído pola querenza que lle tiña a Librán, parroquia natal
de miña madriña. Aínda me quedan remorsos do desagradecido que fun cos meus
primeiros alumnos, pero…, ¡o corazón sempre me puido, máis cá cabeza!
Desta vez non tiven o complexo de ir co reloxo de meu pai e cunha zamarra
de meu tío Pepe do Cando, que lla tiñamos gardada para cando volvese da guerra;
non volveu, así que me apropiei da prenda por…, por imperativo barométrico! A
xenerosidade do “Rei” de Piñeiro, pagándolle tan ben a semellante novato,
permitiume mercar o primeiro reloxo e a primeira gabardina. ¡Así foi como
empecei a ser rico, que non é máis rico o que máis ten senón o que se conforma
con pouco!
Neste ¿curso? non me foi levar meu pai, pero si me dixo que se atallaba
polo carreiro que ía do Fato aos Campos de Eiladrán. E que de chegado a
Catatrigo só tiña que preguntar pola casa de Domínguez, a quen xa coñecía de
velo nas feiras de Castroverde. Saín despois de xantar pero entretívenme
bastante nos Campos da Eiladrán onde me deu por buscar entre aqueles toxos as
minas de ferro dos romanos. ¡Outros buscan agullas nos pallares! Daquela estaba
visible o campo das mámoas pois aínda non se inventaran, ou non chegaran ao
país, as palas escavadoras; nin as palas nin esa manía de deixa-lo país sen Historia.
A casa de Domínguez era un universo: Domínguez, un santiño; a súa dona,
criada na casa de Ribeiro dos Vilares, unha cociñeira que facía milagres
simplemente co porco, cos ovos, coa horta e coas empanadas; a irmá de
Domínguez, solteira que non virxe, unha escacharraios con un dicionario propio
que para si o quixera Cela, ¡tantos tacos como frases! E logo estaba o Pepín,
aquel fillo bravo, máis coñecido por “O Fogueteiro”, que ademais de xastre
exercía de Don Juán. A primeira das súas confidencias foi ensinarme un manchón
que tiña no forro da gabardina, cando a apartou para que eu colgase a miña:
-Douche un peso se adiviñas de que é esta mancha sanguinolenta.
-Ti, como es xastre, igual lla sabes quitar sen ter que lava-la prenda.
-Non penso lava-la gabardina, nin quitarlle esta mancha, pois ten o seu
mérito: Vindo da feira do Cádavo púxenlla a unha rapaza para que non manchase a
súa roupa… ¡É un trofeo de guerra!
-De guerra…? ¡Hai oito anos que rematou, e ti terás agora…, pouco máis de
vinte!
-De guerra, si, pois á forza de dispararlle afagos acabou rendéndose, e
para darlle as grazas, fíxenlle un favor…, quiteille o virgo!
Eu, a tal momento, sentín vergoña allea e ben quixese que me tragase a
terra porque aquel escándalo feriu terriblemente a miña sensibilidade, pero…,
que lle podía reprochar un rapazolo de dezasete anos a un Tenorio tan
acreditado coma aquel fillo natural doutro Tenorio! Só lle dixen:
-¿Consideras que estivo ben feito que o Fogueteiro afagase a túa nai?
¡Daquela vai pensando en casar coa rapaciña!
-¡Tampouco se casou meu pai…!
Gardei a miña roupa en silencio e sen alza-los ollos, pero o Pepín seguía
imperturbable. Non resultou mal rapaz, pero eu tratei de conversar pouco con el
porque…, porque lle tiven medo ao contaxio!
Ao día seguinte
preguntei cal era a casa de Xan e aló me fun. Detívenme na porta da palleira, que non me atrevía a chamar. ¡Aquel era o
templo da miña familia, a casa balconada reconstruída con cartos de miña tía
Ramona, ou máis exactamente, de seu sogro, aquel home de prol da Primeira
República, aquel gran humanista, Nicolás Salmerón y Alonso! Aos poucos abriu a
porta o caseiro, que xa me coñecía de verme con meu pai, que seguía sendo o
administrador daquela propiedade, e deume unha aperta afectuosa, que para min
foi unha homenaxe feudal. Estaba acendendo o lume da lareira e eu gocei,
ademais da fraterna acollida, do confort dunha cadeira que me fixo estremecer:
¡Seguro que a mesma onde se sentou don Nicolás cando foi inaugurar aquela
casiña! O que non lles aceptei foi a parva, por se lles parecía mal aos
Domínguez.
Xa que caín no pasado, naquelas evocacións históricas, terei que retrotraerme
ao meu paniño de seda, estampado coas barbas do señor Salmerón Alonso e orlado
coa tricolor. Ti, querido Quercus, xa mo tes visto, que o trouxen varias
veces para ensinarcho, para presumir de familia… ¡De familias: os Gómez de
Neira, fidalgos da Olga, e colateralmente, os Salmerón! O que aínda non che
relatei foi aquilo que saíu en La Voz de Galicia, días 5-10 e 29-11 do ano
1987.
Farto de tanto Cara al Sol, eu, que nacín en vésperas da II República, non
se me ocorreu mellor cousa, na escola de Sagaruxe - Maxide, que tirar dos mocos
ruidosamente cun daqueles paniños que nos trouxera a tía Ramona, e que a saber
onde os tivera escondidos meu pai xa que non os atoparon en ningún dos
rexistros. O mestre, que estaba sometido a depuración pero cumpríalle
disimular, como primeira medida fíxome axeonllar diante do encerado, e cando
saíron todos, a min deixoume pechado, coa amoestación de que tiña que aprender
a ser discreto. Aos poucos as miñas tripas deron en roncar, así que nin o
dubidei: abrín unha das ventás que daban ao horto de Evaristo e máis áxil que
un mono, ¡liberdade! Óso non rompín ningún pero couceiros, si, dous ou tres. De
chegado á casa expliquei o meu retraso con toda sinceridade, pero meu pai, que
ademais da súa sinceridade era a seriedade personificada, deume un sonoro
lapote, “Para que aprendas a estar calado cando non che conveña mostrar os teus
ideais, ou as túas repulsas”. Foi a única labazada, ¡unha lección maxistral,
dun mestre experimentado, dun mestre que tiña sufrido!
A xente do Val era…, ¡outra xente! Non me decepcionaron; non, en absoluto,
pero sorprendéronme. Tampouco se parecían a miña madriña, e iso que nacera en
Catatrigo, núcleo do Val. Agora o entendo: era da estirpe dos Lombardero,
mesturada co sangue xudeu dos San Miguel. ¿Como era posible que unha serra, a
do Pradairo, co seu Miradoiro de tan só 1.029 m., fixese de fronteira natural,
racial? Tardei en descubrilo: Os bretóns, fixada
a súa capitalidade na actual Pastoriza, no lugar de Bretoña, esparexéronse
polo Val arriba, como pouco, ata o Cádavo, que daquela non o era porque aínda
non lles queimara os toxos o Silo de Asturias. Iso pasara, así que nada tiña de
particular que aqueles valorosos emigrantes conservasen, á forza de exerce-la
endogamia, como pouco, un cuarteirón de sangue bretón. ¡Eran netos de Mailoc,
segurísimo, pois daquela os curas e mailos bispos eran “padres” de verdade, en
corpo e alma! Sopesando agora, coa miña experiencia e coa miña mundoloxía, teño
que recoñecer que para listos, divertidos e traballadores, os do Val son…, do
Val, e por tanto, nin son, nin están, baleiros!
-oOo-
Veu a primavera, e
por tanto, a Pascua. ¡A miña primavera, a miña Pascua,
o meu debut en público: Corrida da Meda! Querido Quercus, ti sabes o
grande que foi para min falar en público, facer na Meda unha especie de pregón?
(¡Iso ademais de namorarme dos ollazos dunha morenaza capaz de levarme ao Ceo,
pero non, non quixo…, non quixo súa nai, ávida como tódalas nais por casala
ben, por casala cun morgado de casa rica! A señora ignoraba que eu tiña…, un Quercus
robur!)
“Distinguido público…” Díxeno por cortesía, pero era certo; tan certo, que
naquel público atopábanse dúas deusas: a moreniña, que puido ser e non foi, e
tamén unha estrela, ¡a miña Estrela, que esa si que foi, e tanto que foi que me
deu dous gromos, dous herdeiros, dous fillos polos que daría a vida mesma, que
é o máximo que se pode dar!
Despois da apoteose daquelas Sentenzas, do galo e mais da Pascua,
redactadas por meu pai, por unha pirueta do azar invitáronme a cear, a cear e a
quedarme, na casa de…, ¡da Morena! Había un tabique de por medio, pero…, ¡a
miña alma durmiu con ela, gravemente ferido daquel frechazo!
Quedamos para a próxima feira de Castroverde… Quedamos en seguir véndonos
na Meda, por mais que a min me custase atravesa-lo Mons Ciro; quedamos en que
nos casaría seu irmán, á sazón seminarista, pero…, a nai que a pariu! Como non
hai mal que por ben non veña, tras da noite veu o día, e a miña Estrela foime
leal, ela si; converteuse no meu sol!
Por aqueles días fun…, canteiro! Iso ademais de zoqueiro, que nunca deixei
o ripeiro de ter unhas horiñas libres, libres ou molladas, pois na palleira,
aberta ao Norte, a auga esvaraba polo lousado. Segundo máis tarde se soubo, o Cura,
xunto con algún falanxista, comezaron a recibir senllos anónimos nos que os
invitaban a ser enterrados xunto cos fusilados se non detiñan inmediatamente os
soterramentos, pois Afonso, na súa rolda de escavacións, estábase achegando á
zona dos mártires. Manuel do Pombal ofreceu a súa leira do Freixo,
practicamente de regalo, e meu pai, facendo de Perito, distribuíu o terreo en
parcelas de nove metros cadrados, deixando un tego para fosas comúns e para
unha caseta de autopsias, amén dos accesos cuadriculados. O paso seguinte era
carrexar pedra desde a canteira da Mouriña, e paredar; todo iso, obviamente,
polo método de prestación persoal, casa por casa. Eu, que me viña de tradición
familiar, apunteime ás paredes, onde tiven ocasión de participar nunha folga…,
e iso que estaban prohibidas! O motivo foi: mentres os rapazolos deixabámo-las
uñas subindo, asentando e picando nas pedras, os outros, os maiores en idade,
dignidade e goberno, como daquela se dicía, dicían que estaban dándolle á peta
na louseira, ou carrexando co carro das vacas. Un rapaz do meu equipo foi
busca-lo correo á casa de Celestino, e atopouse…, cos demais veciños, pero
arriba, no primeiro andar, en varias mesas, dándolle ao tute para xogarse un
porrón de viño! Volveu para xunto de nós, escumando coma un can doente, e
propúxonos abandonar o traballo, daquela mesmo, sen comentario algún, sen
notificalo a ninguén, nin nas propias casas! A partir daquela folga, a parede
continuou, pero fixérona os vellos. ¡Ab alio species alteri quod feceris!
¡Quen mal faga, que espere outro tanto!
-Meu querido Quercus, entendo que xa está ben de poñerme na
dianteira, séxase, en primeira persoa, así que, fala ti, fálame da nosa vida,
da rural, desta que se viviu na posguerra.
-Coas miñas follas por antenas, isto é o que percibín, pero nunca o poñas
por escrito, que ninguén te vai crer.
-Fe, segundo o P. Astete, -respondinlle-, é crer o que non vimos, así que,
sendo Galicia un país de crentes, en particular desde que Santiago se deu a
volta en Zaragoza por mandato imperativo da Pilarica…
-Ten coidado con iso das crenzas pois a miña experiencia dime que unha
cousa son os crentes e outra os crédulos, que non adoita ser máis crente aquel
que se pasa a vida de xeonllos pois hai moitos farsantes, beatos falsos…; e por
último, tócache vivir unha época anestésica, de anestesia cultivada polos
doutores caciquís…
-¿Doutores caciquís…? ¡Agora non hai caciques, agora non temos
conseguidores, pois ese Franco é tan franco que sempre nos di, “Españoles
todos!”, e logo que España é Unha, Grande e Libre! Como ves, meu Quercus, agora todos somos un, e todos
grandes, todos libres…
-¡Imbécil! Xa que te cres iso de que, “En España empieza a amanecer…”, ¿que
fas que non espertas? Ti naciches no 30, non si? Daquela vai contando: O
primeiro dos trienios serviuche para abri-los ollos; o segundo, para aprender a
escoitar; pero ao terceiro padeciches o glaucoma da guerra, e…, deixáronte
cego!
-¿Cego? ¡Como pouco véxote a ti, meu querido carballo, que é tanto como ver
e convivir cun cronista intemporal!
-¡Vale, vale! Pois…, a guerra veu polo medo, ¡polo medo dos ricos, que en
España, e por primeira vez a imitación de Grecia, comezaran a mandar os sabios,
e por tanto, os pobres! Non hai cousa máis covarde có diñeiro, así que, cando
se achica, cando se encolle co medo, mercan fusileiros, sexan mouros ou
cristiáns.
-Aquí elixiron un Franco, a espada máis limpa de Occidente!, que así lle
chamou Petain.
-¿Limpa? Iso sería certo pois daquela a limpeza facíana as mulleres, as
mulleres e mailos maricas…
Nisto o carballo atiplou a voz das súas follas para que o interpretase
correctamente:
-“Españoles todos…”. Pero volvamos ao rego: Cinguíndonos a Galicia, toma
nota de que temos/tedes dúas débedas imprescritibles…
-¿Só dúas?
-Si, principalmente. O que non sei é asignar preferencias. De Cuba veu máis
diñeiro que cultura, e da Arxentina máis cultura que diñeiro. Con tales esteos
levantouse o hórreo cultural do primeiro terzo, e as aldeas comezaron a atuar
aos da cidade, tendeiros, curas, caciques… Avanzouse en mecanización,
mercábanse sulfatos e abonos, viñeron as luces de carburo… O gran erro estivo
na velocidade das reivindicacións progresistas, que mellor lles fora seguir o
estilo moro: Suai, suai…! Ir aos poucos para non alertar, para
non espertar aqueles mandamáis, das súas sestas seculares. En pequeno, pero
isto tamén pasou nesta bisbarra, na túa, meu querido rapazolo.
-¡Meu pai non foi emigrante! -Argüínlle.
-Teu pai cultivouse sen emigrar; foi Cabo, xefe da escola de analfabetos do
Rexemento Zamora 8, aló en Ferrol, e por tanto, mestre! Para o caciquismo
local, foi un Cid, un inimigo a desterrar, ou mellor dito, a enterrar…,
definitivamente!
…
Con este introito, de metidos en materia, moito falamos, moito analizamos,
pero como daquela o papel escaseaba, y nunha pizarra das de pizarrín pouco
cabe, confieille á memoria aquelas análises, así que vou rascar nela para ver o
que conservo daquela experiencia. ¡É o único que podo facer pois nas
hemerotecas, na prensa de entón, caro que estaba o papel, e menos mal que era
así, pois do contrario acabaríamos no manicomio, só se recollían as parvadas,
as divagacións dos tiranos, dos tiradores; quere dicirse, dos que tiraban á
caluga!
Aquela guerra fixérona os señoritos pero gañárona os artesáns pois nunca
tantos artistas houbo, ¡nin houbo nin haberá! Nos anos precedentes a xente vira
pero non tiña, non comprara, pois ás feiras do San Froilán chegaran máquinas
diversas, e bastante perfeccionadas, tales como arados de ferro, limpadoras do
froito…, neveiras incluso, pero…, ¡os pesos precisábanse para a dote das mozas,
que non había nada como mil reás en man para casa-las feas! Nesta bisbarra o primeiro
artesán en dá-la nota foi o ferreiro de Ver, o primeiro dos chatarreiros, pois,
por obra e graza da súa fragua, convertía os ferregachos…, en arados de
vertedoiro!
¡Adeus zapatos de coiro, adeus panos de Barcelona, adeus fío “de la
Cadena”, que tan só o vendía a Xenoveva do Xastre de Mosteiro, e para iso, de
estraperlo! Nesa dor, naquela miseria, volveron a triunfar, a destacar, os
zoqueiros, os hortos do liño, os ferradores dos carros, os cavadores do monte,
que a falta de Nitrato de Chile abonaban con cinsa da toxeira; as fiadoras da
lá, as tecelás, os cordeiros facedores de trelos coas crinas da egua… Trapeiros
e cerralleiros polas portas, o barro de Bonxe… ¡E no cume, para a festa do
Patrón, pantrigo de Mondoñedo!
Por aqueles tempos a frase acuñada, persistente, indeleble, manida por
tódolos maiores en idade, dignidade e goberno, ¡escoitábase dez veces ao día,
fose nas casas ou na ruada!, era, “Antes da Guerra…, tal e cal”. ¡Substituíu
aqueles tacos obscenos, tan habituais no rural, reprimidos que non esquecidos
polo medo que se lles collera aos tricornes! Daquela, se tan metidas estaban
nas conciencias, en todas, aquelas lembranzas, aquelas comparacións, iso só
podía significar que, coa guerra, as cousas boas foran a peor, e as malas
medraran, xeneralizáranse, en auténtica pandemia.
Antes da guerra…, entre outras, había homes para face-lo traballo bruto,
pero, agora…, uns estaban criando malvas, e outros volveron eivados; algún
meteuse na Policía ou na Garda Civil, ¡de afeitos á fusila! Por algo cando a
tía do Cura chegaba no Rosario ao Miserere nobis, as outras
mulleres replicaban polo baixiño, ¡Miseria de homes!
O que me desconcerta é o por que nas foleadas se utilizaba aquela fórmula
cortés do “Permite…!” para quitarlle a parella ao danzante, habendo, como de
feito había, máis mulleres que homes. Había, si, pero, guapas? Ese era o quid,
pois o macho, de cara ao público, sempre preferiu as mellores; no resto…, no
comment! ¿Foleadas? Non estou seguro de cal foi a primeira á que me levaron
meus pais pois deu unha Manuel do Ferreiro, “O Zapateiro”, e outra Vicente de
Mariano, nas eiras respectivas. ¿Concorrencia? Os veciños da contorna máis
próxima, e se cadra, algún rapaz que andase por alí ás mozas. Todos lle dicían
a meu pai que bailase, dada a súa mestría en saca-los puntos da muiñeira; ¡niso
tamén o era! En cambio miña nai parecíase a min, ou por mellor dicir, eu saín a
ela: ¡máis torpes de oído que un ourizo cacho! O principal encanto daquelas
foleadas, botándolles unha ollada retrospectiva, era que…, que non había
altofalantes!
Veu o tempo das cavadas e decruouse no Carballo do Val, arriba da Costa do
Rego. Tivemos roga pero eu fun de último, pois as miñas forzas non me
permitiron competir co Darío de Mirón, recén licenciado. Posto de caporal,
tampouco el tirou moito, así que a xeira foi normal, máis ben de mozos
desnutridos. Queima-los terróns foi cousa de miña nai e de min mesmo, ámbolos
dous bastante frouxos; ¡pobriña, que me dixo que eu parecía un mouro, pero é
que no monte non tiñamos un espello para mirarnos individualmente! A pobre
moito deixou traballado, ¡moito máis do que se lle recoñeceu! Para forza, por aqueles
anos, a filla do Antón Grande de Vilarín, da que se contaba que, vindo cunha
vaca para comprace-lo touro do Ferreiro, precisamente alí adiante, no monte da
Ferreira, topouse cunha sebe, paus chantados e canas ou xestas entrelazadas
para resgarda-los trigais, así que non tivo mellor ocorrencia que meterse entre
as patas dianteiras da súa vaca e axudarlle a poñe-las na ditosa sebe. ¡O resto
foi un salto monumental, parecido ao que levaría a res minutos máis tarde, na
corte do portal da Casa Grande!
Como non hai mal que por ben non veña, ¡iso din, pero teño as miñas dúbidas
pois é pagar por adiantado un futuro incerto!, aqueles anos de guerra e de
calamidades incitáronos a recuperar o nivel perdido, as cotas culturais e socio
económicas de “antes da Guerra…”. ¿Como? ¡Como se puido, fabricando
iniciativas, botándolle imaxinación, sacando forzas da fraqueza, economizando
onde non había un can! Os nenos ían a escola, nenas incluídas, así fose a unha
legua de distancia, chovese ou nevase, fose de día ou de noite. Comezaron a vir
mestras, que tiveron a súa oportunidade dada a depuración global, radical, dos
mestres. Aprendíanse tódolos oficios posibles, se non pagando si traballando de
balde, ¡anos!, para o ensinante. Os máis, ¿intelectuais? suspiramos polas máquinas
de escribir, e os das casas ricas apuntáronse á “Contabilidad por
Correspondencia”, de la Academia C.C.C.“ ¿Que para que? Coa esperanza de irnos
á capital, e non precisamente de gardas.
Neste ambiente e nestas inquietudes quen a levou gorda foi un fillo do noso
Pedáneo, que viu no periódico o anuncio dunha máquina de escribir barateira.
Xunto con seu pai, á forza de facernos cantar o Cara al Sol, chegou a crer que
nos sorría a primavera, así que nese sorriso pediu unha, ¡contra reembolso! O
reembolso veu, e pagouno relixiosamente, pero ao abri-lo paquete atopouse cunha
máquina…, de xoguete, de madeira! Quedaba demostrado que a Nova España érao
máis ben en picardías. Pola miña parte vaia un Noso Pai polo mestre Sanfiz, de
Gondel, que me ensinou a poñer os dedos na súa, completando en Lugo
mecanografía e taquigrafía, dous meses, na Academia E.R.T., da rúa…, perdón, da
“calle” Calvo Sotelo. Parei aqueles dous meses coas irmás Silva, tamén de
Gondel, que vivían en Montero Ríos. Tan cativa peaña para aqueles tempos era
moito xa que, como máis tarde ampliarei, serviume para que no Ministerio do
Ejército me destinasen ao Consejo Supremo de Justicia Militar: ¡Vinte
mecanógrafos e vinte e dous xenerais!
No segundo mes da “E.R.T.”, (¡que profesora tan elegante e tan simpática;
non me esquecín dela pero si do seu nome!), aconselláronme escribir de propia
iniciativa, tal que inventando misivas, para acadar velocidade de cruceiro. Eu
aproveitei a ocasión para pasar a limpo, lexibles, unha chea de poemas? que
redactara gardando as vacas, colección que lle mostrei a Francisco Leal Insua,
á sazón redactor xefe de El Progreso, para recoller á semana seguinte o seu, ¿cordial?
consello de que os queimase, “…como hacen siempre los buenos escritores con su
primera obra”. ¿Debo darlle as grazas a título póstumo? O único que conservei,
porque me quedara na casa esta versión en galego, foi a miña “Muiñeira de
Mosteiro”. Tempo adiante deixeilla ao meu amigo Alvarellos (senior) para
que vise se admitía música, pero fóisenos aos poucos días. Preguntareille no
Ceo. Dicía, e di, que segue inédita, o seguinte:
.../...
Pasa a
¡EU SON RICO!
-III-
Xosé María Gómez Vilabella
No hay comentarios:
Publicar un comentario