SUCESOS INCRIBLES -I-

SUCESOS INCRIBLES

 

Estes sucesos

¡incribles!,

que aínda hoxe me sorprenden e marabillan,

van especialmente dedicados á miña dona,

Estrella Xosefina,

compañeira de fatigas, de goces e de pesares,

de tantas sorpresas e sobresaltos

que sen ela,

sen o seu afecto e os seus azos,

teríame esboroado.
 

Xosé María Gómez Vilabella

As nosas lareiras,

foros tradicionais de transmisión oral.
-o-

Tódolos debuxos desta obra son da autoría do meu excelso amigo

Augusto Trillo Trillo, Maestro Nacional,

un superdotado do debuxo e da imaxinación,

que con só lerme

foi capaz de asumi-las escenas das miñas experiencias,

¡e retratounas fielmente!

-o-

Este é o soarego que me fixo

En canto entre vostede, lector afervoado, no terreo incrible, imaxinario e verídico destas Historias, encontrará detrás da porta, ou debaixo dela, que igual dá, este SOAREGO ou limiar. Non é palabra, que lle direi, amiga dos dicionarios, pero perténcelle ó caudal léxico de varias bisbarras do país, entre elas a que acobexou os saberes e a identidade de quen, magnánimo e desprendido, lles ofrece este apreixo de narracións, nas que quixo estrullar, axudado da fantasía, os segredos do noso pasado, aínda que sexa o de hoxe mesmo.

Neste limiar estou agora, e non sei se entrar, se quedarme, ou se saír fuxindo. Como convidado da casa, a miña obriga é pasar adiante, ata a lareira, e latricar con quen moi axiña gozará ó longo destas páxinas para ensumirse na riqueza ancestral do pobo. Non é o meu poñerme a loarlles, aínda que non estivera fóra de sitio, a calidade do aquí narrado, nin tampouco trazar, sintetizando, o que Xosé María leva feito no ámbito literario, nin moito menos esquematizar en fío curto o fondo e a forma dos relatos, de cada un deles.

Sei, ou presinto, que todos vostedes, os máis vellos e os máis novos, pasarano ás mil marabillas vendo de que maneira ese universo recreante dos que nos precederon se acugula de contido, real e fantástico. De como o seu devir histórico se estratifica na realidade cotiá, nos aconteceres periódicos, velados polo consciente comunitario, ou polo inconsciente colectivo, que deixaron en cada topónimo ou en cada encrucillada, de camiños ou de sentimentos, un fervor de leceres ou un tríscele de medos.

A narración, omnímoda por sinxela, áxil por xentil, avanza en primeira persoa e válese en boa medida do diálogo, da conversa, da comunicación. O que non lle impide entrar, pouco a pouco, na paisaxe, penetrar no conto ou na lenda, mundos máxicos e mitolóxicos, que tanto sostiveron a pura elegancia da nosa ancestralidade. A realidade e a ficción están sempre ben xunguidas, prestándose con lealdade ós intereses do puramente tradicional. Calquera monumento galego basta para evocar no relator, primeiro unha viaxe e logo un soño, do que non están ausentes nin a toponimia nin outras loanzas, que van desde o pasado dos mouros á lonxanía dos oestrimnios. E acotío, como cobertura, o humor.

Recordo de cando eu era neno o asombro que me producía o ben que araba as súas leiras o señor Folgueira. No lugar da miña nenez non había outro veciño que dominara con tanta mestría o seu arado. Rompía o primeiro rego, axudado de alguén que lle chamara as vacas pola corda. Logo quedaba el só, e seguía, sen présas, acariñando o seu gando e ó mesmo tempo debuxando na labrada un ronsel tan xeométrico e tan pulcro que ninguén na aldea ousaba xulgar. Moi pola contra comentaban: que ben risca ese home! Sen dúbida, el era un ancestro, un tipo que reflectía en todo o seu quefacer o gusto estético que só o sabio é capaz de descubrir.

Ese home véxoo eu, e tamén o verán aqueles que lean este volume, en cada un dos protagonistas históricos que dalgún xeito entran ou centran estes relatos. Debúxase a eito esta Galicia que se ve atrapada polos xeitos modernos, sen por iso perder espontaneidade, vizo e exuberancia. O máis importante que hai neles, nas historias, reside no halo que o autor lles sabe imprimir ás sonoridades rítmicas que o espazo rural aínda contén. De aí que o narrador fale en presente, porque ninguén lle roubou a esperanza.

O todo, dicía Álvaro Cunqueiro, é unha pequena viaxe por entre a xentiña de nós. Afirmábao nunha das súas inmorrentes obras, nas que logrou substantivar con realismo a esencia de moitos personaxes. Palabras das que botamos man para definir este libro que sae polos camiños do mundo.

Nicanor Rielo Carballo

-.-

¿Que sería da nosa especie sen herdanzas?

Neste sistema de relevos ao que chamamos vida, moito ou pouco pero algo herdamos, sempre, todos, trogloditas incluídos. O malo é que tamén nos apropiamos dos seus vicios, entre eles o de ser desagradecidos, que é dos peores. Así que, para non caer nesa ingratitude, comezarei polas miñas obrigas:

Co meu avó e padriño, Xosé María Gómez Carballedo, que igual o defraudei por asimilar tan pouco do seu caudal humano. ¡Ai se fose hoxe…! ¡Mea culpa!

Ao meu pai, Xosé María Gómez Lombardero, o máis mestre de cantos Mestres levo coñecidos, e iso que non tiña a carreira! ¡Foi un dos últimos daqueles de “a ferrado”!

Ao meu admirado..., ¡santo e sabio, sabio e santo!, Nicanor Rielo Carballo, que me fixo, que me mandou, ¡en manda!, o Soarego deste libriño, pero non lle puiden dar a satisfacción de que o vise editado en vida. ¡Verao agora desde o alén, con máis perspectiva; disto estou seguro!

Ao inconmensurable, ao augusto, Augusto Trillo, tan penetrante el, que cunha simple lectura trillou, destilou, estas viñetas, coido que ilustrativas e perfectamente definidoras do fondo de cada cuestión, da dificultade de cada suceso, por incribles que lle resultasen, ¡a el tamén!

Feitas estas xenuflexións, vaian por diante as miñas intencións, as miñas pretensións; modestia á parte, que se di.

A vantaxe que temos os que pasamos pola vida apartando nos espiños para cheira-las flores do noso carreiro, que non sempre foi, ou é, camiño, é que, de chegados a certa idade, fórmasenos na memoria un panal de azares, de historias encerelladas, algunhas tan insólitas que logo parecen contos da lareira. ¿É unha sorte, ou é unha desgraza...? ¡Déixovos a elección!

A vida ten estes recendos, estas sorpresas, estes descubrimentos, por veces incribles, pero compre dispoñer dunha certa capacidade de asombro, te-las nafres abertas ao mundo, ao prado; quere dicirse, dispostas para cheira-la ocasión de afondar no seu misterio, cicutas á parte, pois se algún deses tarros esenciais non se destapa un pouco, de cando en vez, acabarán ignorados nun curro da palleira, digo, da Historia.

Vén isto ao caso de que sempre vivín, desde o berce, suxestionado polo termo “vividor”. As miñas, primeiras, impresións tiveron un cheiro ególatra, un tanto insocial, ¡mea enésima culpa!, pero en certa ocasión consultei isto, confeseime, con meu avó. ¡Pobres, paupérrimos, son eses nenos que non teñen avó! Interesoulle aquela enquisa, e deulle tanta importancia que, para responderme con xeito, no lugar axeitado, levoume ao cemiterio da parroquia, ao vello, no adro, e daquela díxome, con toda seriedade, que é como el explicaba as cousas, incluso as divertidas:

-¿Que opinas desta xente; estarán mortos, definitivamente; idos, borrados?

-¡Padriño, que cousas ten! Con ler estas laudas sábese incluso o día do seu pasamento...

-¡Ti es parvo! Mírame: ¿coidas que eu, eu mesmo, a tal momento, estou..., iso, morto?

Rinme con tódalas ganas, que meu avó era tan pícaro como divertido, pero aquela broma, nun cemiterio, pareceume das mellores. Saín por onde cadrou:

-Vostede o único que ten morto é ese beizo..., o de abaixo. ¿Non me dixo que llo referiu o Médico, un tal Latas, cun ferro quente, para matarlle aquel cancro de fumador?

Pero el, unha metáfora andante, ou mellor dito, trenca, ía por outro lado:

-Rapaz, hai quen cre na transmigración das almas, séxase, na me-temp-si-co-se. ¿Sabíalo? Pero eu créoche na permanencia, e tamén algo na súa inmanencia; creo na transmisión, no herdo das vivencias, na inhalación das convivencias; ¡pero das ben vividas, e como tales, transmitidas, esparexidas, herdanza pura! Con isto aceptado, ninguén morre de vez..., ¡con tal de que deixe un rastro, unhas pegadas! Un vividor vén a ser un bebedor, unha especie de esponxa; un bebedor goza cos grolos, incluso cos das súas bágoas, que se deben aceptar responsablemente, sequera sexa como menciña purificadora.

Do meu comentario, frívolo e inconexo, dedúcese que eu non chegaba tan arriba:

-O Parañolo de Veiga, poño por caso, que dese di vostede que papa unha leira en cada trago...; ¡xa poucas lle deben quedar!

Daquela foi o avó o que se riu:

-Xa que me deches o ton, sigamos coa música. Vivir e beber, repito, sonche sinónimos: ¡Trátase de inxerir, de apropiarse dos zumes da vida, aínda que por veces ese néctar se torne en fel! Por outra parte, tragar non é beber: O tragador atragoase, porque só atopa queimuras na vida; mentres, o bebedor, de primeiras, fíxase no vaso, que se non llo dan limpo xa o refuga; despois, que non admite os vasos cheos, ¡que noxo!, derramándose porcamente; e para máis sibaritismo, sempre empeza, débese empezar, así, deste xeito, por cheira-lo líquido, tódolos líquidos que nos ofrezan, gasosos incluídos. ¡Niso pasa a maior parte do seu tempo!

-¿Por moito que cheire, -rebatinlle-, un bebedor sempre rematará tragando; si, ou non si? ¡A sede é unha cousa mala, e por ende, de alivio urxente!

Nunca necesitaba pararse a reflexionar, que sempre tiña resposta inmediata, axeitada para os meus inquéritos:

-¡Si, e non, pois eses, os exquisitos, sempre baleiran o vaso amodo, en grolos miúdos, compartidos, plácidos, sen por iso deixar de conversar, que é outro pracer dos humanos; un dos mellores! Tragón é aquel que bebe a soas..., ¡estando con outros!

-En definitiva, os dous tipos acaban bebéndose a si mesmos, engulindo o propio caudal... ¿Non é así, padriño?

-¡Home, si, que se non beben a apócema respectiva mal se poden lavar os vasos, pero fano dun xeito diferente! –Proseguiu: -Rapaz, agora, despois destas metáforas, vulgo, parábolas, volvamos á cousa dos vividores, que é un termo parecido pero dexenerado, que por iso che resulta desconcertante. Un vividor, no senso máis nobre do termo, é aquel que bebe, aquel que goza, cos demais; que vive a vida, compartindo as súas bebencias, as vivencias, e de paso non deixa pasa-las cousas sen miralas, sen ollar ao seu redor, destilando o mel da vida, pois o vinagre elabórase só..., ¡por fermentación ácida!

Os vividores, os desta clase, -proseguiu na súa exposición, recostado contra o freixo de Cas Reigosa para mellor sosterse, e iso que levaba, coma sempre, a súa caiada, -adoitan ser comunicativos, e van polo mundo regalando, doando, compartindo as súas vivencias, cachos da propia alma, ¡da propia! ¡Con quen os queira escoitar, iso si!

O freixo de Reigosa, que forma parte da

“Memoria Histórica”

de Montecubeiro.

-¿Padriño, que dixo deses anacos, deses cachos..., da alma? ¡Menos mal que non anda por aquí o señor Cura a tal momento, que ben di que a alma de cada quen é única e indivisible, e que só a maculan os pecados propios!

-¡Home..., a del, non sei, pero algún dos que temos neste cemiterio, estes que acabamos de visitar, moita repartiron comigo, que aquí estou, dándolle-las grazas, por ante testemuñas, ti mesmo!, que por algo che dixen que moitos deles para min seguen vivos, polo menos mentres eu viva, e máis adiante tamén se aprendes algo de min, e o transmites, pero télo que facer con xeito e con graza, como é a túa obriga, polas leis da herdanza!

...

Desde aquela ocasión tiven por certo que un vividor, diga o que diga o dicionario, é aquel que comunica, aquel que vibra, aquel que transmite vivencias, pois gran pecado é irse á cova sen ter vivido, sen deixarlles aos herdeiros unha tenza, un retallo, un anaco da propia alma, ¡por enguedellada e por hipotecada que a teñamos! Así, pois, de entre os milleiros de sucesos que me pasaron, experiencias que tiven e anécdotas que me malferiron, ¡en dous continentes, que é como dicir nas dúas nádegas!, algunhas tan incribles como arrepiantes, ou á viceversa, estas de aquí, as deste libriño, son as primeiras que me veñen aos dedos a tal momento, así que as vou pasar dos táctiles ao teclado, á presa, ¡antes de que se me arrefríen os dedos, que non quero irme sen deixa-la miña herdanza, a miña cota de participación, tanto nos goces coma nas dores, por cativeira que sexa!

-.-

As mozas da Coruña

A.Trillo

Para comezar, unha de mozas, que non é mal principio; ¿ou si?

Na primavera do ano 70, ¡vai lonxe, pero a min fáiseme que foi onte pola impresión que me quedou!, recén chegado á Coruña, e interrompido co traslado desde Xixón o meu segundo curso de Profesorado Mercantil, coas conseguintes novidades de adaptación ao novo traballo, vinme e desexeime para prepara-las materias das que me quería presentar na convocatoria de Xuño.

Entretívenme particularmente co alemán, que despois de quedarme sen as magníficas leccións do señor Fonseca, Interventor do Banco de España en Xixón, ademais de excelente profesor de idiomas, púxoseme na gorxa de tal xeito que tentado estiven de pasarme ao portugués de Chao Espiña, un erudito viveirense que, entre outras virtudes, tiña a de saber moito, e tamén a de saber comunicalo, ¡que son dúas, non sempre simultáneas! Todo con graza, que iso é a quintaesencia da sabedoría, ¡pero supoñíame volver a primeiro! Como nacín máis tenaz que unhas tenaces, pois esa virtude si que a teño, optei por subir tódolos domingos e demais festivos ao Castro de Elviña, ¿ou da Viña?, ás aforas da Coruña, para illarme co meu segundo tomo do Mein Deutsches Buch nesa soidade, na croa dese castro, precisamente onde FENOSA chantou un poste de alta tensión, tensionando a Historia. Eu debullaba e debullaba nas miñas consoantes e nas miñas declinacións con tal frenesí que nin un andaluz ensaiando cantigas de maldicir, pero as condenadas, ¡resistíanse!

Ademais do alemán inquietábanme as olladas que me botaba, de cando en vez, un velliño que gardaba ovellas, acotío, naqueles descampados de máis arriba, alí por onde colgaron do monte a Cidade Universitaria, pero nada nos dixéramos, nunca, ata que un día se me achegou, arrastrando unha perna reumática mal substituída ou complementada cunha enorme cachaba de groucho de acevo. Despois dun protocolario, Bos días, señor, espetoume, sorprendentemente confiado:

-¿Vostede vén por aquí coma unha fantasma, ás toxeiras deste Escoural, tan só para falar só? ¡Incrible! Pois iso non require ensaio, que a falar co vento, ou a baldarse da reuma, chégase cos anos, simplemente cos anos, sen máis!

-¿Señor...; señor, que; cal é a súa graza?

-¡Que cacheiro, que tío máis desfasado, que desde que se perdeu a cortesía, con aquilo do atúe da Falanxe, con aquilo da guerra, pola graza dun nin os curas preguntan! Chámome Manuel, pero todos me din, O Coxo do Escoural; ¡e como o son, non me alporizo!

Golfistas e golfantes na Zapateira.

-Señor Manuel, logo; pero non vaia pensar que estou tolo. ¡Nada diso! O caso é que..., estou estudando alemán, e como se me atranca, por iso veño para aquí, a esta soidade, por riba destas ruínas, para vocalizalo coa boca, oralmente; para fritilo ben frito; para fixalo, que por veces ata berro, moito, para que me entre polas orellas, como se me falase un profesor dos máis esixentes. Fágoo dun xeito parecido a como golfean, no verán, eses golfos de Madrid..., aínda que eles din que veñen..., para xogar golf! ¿Entende o asunto? ¡Nesta vida, xa sabe, todo require ensaio...; todo, menos casarse!

Non sei como se me ocorreu esta comparanza, que nunca tal dixera, nin tal pensara, pero ao señor debeulle facer graza, que deu en move-lo petelo.

-¡Que cousas...! Mire que lle digo: Eu cheguei a ter unha moza, daquela da guerra, que madriñas lles chamaban, e con aquela confianza propúxenlle ensaia-lo casoiro, por..., ¡por se valía para inzar, pois do que non, xa non a quería! ¿Sabe que me dixo? ¡Que xa llo propuxera un capitán de Intendencia, que eses saben amasa-la fornada, e que o mandou facer paso lixeiro, para canto máis eu, un soldado das quintas! Pero volvendo ao caso: A vostede o que lle conviña é que volvesen por aquí aqueles carajos, aqueles que mediron este monte da Zapateira, ¡pé por pé, palmo a palmo!

Naquel intre fun eu quen o tivo por louco, pero seguinlle o lerio, máis ben por divertirme. Xa se sabe aquilo de que o malo dos tolos é crialos, que despois divirten aos parvos do lugar.

-¿E logo, fixeron partillas, aquí, no castro, tamén aquí, neste común, con ese poste de alta nas lindes, no sitio do marco?

O Coxo miroume carraxento, visiblemente ofendido:

-¡Que partillas nin que raios! ¡Outro galego obsesionado polo minifundio! Estes montes de por aquí, todo por aquí, incluída a Chousa do Cura, medíronos os alemáns, cuns aparellos coma..., ¡coma os retratistas, nun trípode! Foi a pouco de que rematase aquela guerra; a nosa, a in-civil...

-Nos libros chámanlle, civil. -Obxecteille, máis ben con ánimo de polemizar, sen decatarme da miña burremia.

-¡Civís son os Gardas! ¿Ti córtaslle a palabra ao señor Cura cando che ensina o Evanxeo? ¡Pois aquí predico eu! De licenciado nesa universidade das trincheiras, na que me ensinaron a matar por único oficio, ¿que me cumpría? ¡Pois, volver á vida dos vivos, ao traballo pacífico, tal que coas ovellas! Ata que un día me tropecei con aqueles animais... ¡Cos alemáns, quero dicir! ¡Oes, por certo, que ben falaban eses cadelos, que se entendían ás primeiras...! Todo se lles volvía asentir coa cabeza e responder que ja, ¡que xa o farían! E facíano, chacho, cómame nunca o diabro, ¡sen discusión! ¡Ninguén lle replicou ao xefe; nunca, xamais!

Como se puxo a asubiar, entendín que rematara, así que me atrevín a seguir coas miñas enquisas:

-E logo, vostede, un español tan español, tan pegado ao seu..., ¿como fixo para entende-los alemáns? –Chanceei un pouco, que me relaxaba.

-Faláronme en castelán; ¡ben-sei-ora! Un deles, un que era roxo coma..., coma unha panoia desas do maínzo, que os outros..., ¡os outros, maldito cousa! ¡Ladraban peor cós cans; algo así como fai vostede, pero máis rouco!

Non llo tomei a mal suposto que se refería á rotundidade fonética do idioma alemán:

-Daquela daríanlle unha boa propina...; ¡sequera, tabaco! –Eu, tirándolle da lingua, para que non parase de falar, que me caía simpático.

-¡Déronme...; mandáronme aos catro ventos, que nin as grazas! Eu collinlles medo, ¿sabes?, pois tras deles ía a Garda Civil, co couceiro ao lombo...; ¡pero é mellor calar, que aquilo xa pasou, e a burro morto, cebada ao rabo!

¿Non me estaría pasando, non desperdiciaría o tempo en prexuízo do meu alemán? ¡O meu, pois o señor, con ollar para a súa facenda… Por iso estiven dubidando se cortar naquel punto a conversa e volver ás miñas consoantes, que se me atravesaban entre a lingua e mailos dentes, pero a curiosidade histórica, que sempre me dominou:

-Señor Manuel, iso que conta pasou nalgún punto estratéxico de España, e non só aquí en Galicia. Aqueles alemáns, aqueles topógrafos, viñeron, mandáronos, para perfecciona-los nosos mapas, aquelas cartas que levantara, anos antes, a Brigada Obreira e Topográfica do noso Exército, mandada polo entón Coronel Lombardero, ao que coñecín eu, precisamente en Madrid, pero despois, desde que se retirou. Outros opinan que os alemáns fixeron, e gardaron, aqueles mapas, para eles mesmos, para cando ocupasen España, despois de tomar Inglaterra... ¡Quen sabe; misterios da Historia..., que moitos quedan no tinteiro! A cuestión concreta, para min, é preguntarlle, a vostede, se entendeu algo do que tramaban, concretamente aquí na Coruña, nestas lombas tan axeitadas para empraza-los seus canóns de costa. ¿Non lle dixeron, ou non pescudou, para que facían aquelas medicións, con aqueles taquímetros?

O pastor collérame confianza, así que volveu a preguntar, apoiándose no meu ombreiro á vez que na súa cachaba:

-¿E ti, rapaz, que lles dirías; acaso que por aquí chove a miúdo…?

-¡Eu non calaría, que non adoito facelo, pois sen preguntas non hai respostas; e por veces, nin preguntando se chega a Roma, que iso cae lonxe!

-¡Léveme nunca o diaño, que es un valente! Claro que se lles falases con eses ouveos do alemán..., ¡a cousa cambiaba!

-¿Así que vostede, señor Manuel, coñece todo isto de por aquí, estas abas, este Escoural...; todo isto? -Era un pracer darlle corda, polo ben que soaba.

-¡Coma a palma da man! ¡Crieime aquí! Desta parte da Coruña, Culleredo incluído, seino todo; e iso que me tiñan por burro, daquela, na escola... A culpa foi de meu pai, que me utilizaba acotío, dálle que te pego e sopra que te soprarás, coa panca do fol, no barquín da súa forxa. O que non aprendín na pouca escola á que asistín aprendino na forxa, de meu pai e dos seus clientes, que mentres esperaban polos trebellos, falaban de todo. De todo, menos de mulleres, pois diso, meu pai, cando principiaban coas chanzas, daba un martelado na zafra, e todos entendían que de mulleres, ¡nada! ¡Cousa sagrada!

-Iso sería porque estaba o neno diante, que seu pai para telo a vostede..., ¡casou; e algo máis, tamén! ¿Non si?

-Non, ho, non é por aí, que agora pódoo contar, que xa morreu. ¡Miña tía...; foi por culpa de miña tía, da Carme! Forzouna un señorito da Coruña, un deses do colo amidonado. ¡Xente de mal vivir! Non lle pasou nada, ¡que igual tiña as ferramentas do mesmo amidón!, pero con iso sabido, os de por aquí, os do arrabalde, deixaron de pretendela, anoxados. ¡Deron en dicir que cheiraba a colonia! Ata que un día, tan arrepiada se viu, que se vestiu dos domingos, e enzoufouse de colorete. Daquela díxome: “Cando estea aló abaixo, aí polas granxas, dille ao teu pai..., ¡pero antes non, por se bota tras miña co martelo!, que xa que non me queren estes mozos de por aquí arriba, estes que son do meu igual, daquela voume para Coruña..., ¡a ver se boto nun deses señoritos, que me van pagar por boa, pois esa será a miña vinganza! E non lle digas máis nada, que con iso, ¡sobra!”. ¡Nunca por aquí volveu; nunca dos xamais!

Cando me fixen home, tempo adiante, -proseguiu despois de darlle un bico a unha bota que traia ao lombo, colgada en tercerola-, un día díxome meu pai, de posto a darme consellos, que o tiña que saber, ¡por secreto que fose para os de fóra! Que nunca a súa herdanza lle dese, que a Carme era unha muller de mal vivir, e que das nosas leiras non tiña razón de comer..., nin un tego! Que arroubase aos homes da Coruña, canto quixese, pero, da casa patrucial..., nin pisala!

A tal momento non souben se darlle o pésame ou felicitalo por aquela artimaña urdida para non aportarlle a herdanza á súa tía. ¡Aos morgados válenlles tódolos alicerces! O único comentario que lle fixen foi este:

-Nas grandes cidades é o que pasa, que hai folganza, vicio, moito, e daquela as rapaciñas da aldea queren chegar a consegui-las cousas dun xeito doado, ¡aínda que sexa á costa da súa decencia! ¡Que se lle vai facer: miserias, fraquezas da vida dos pobres!

-¡Iso é verdade; que se lle vai facer! -Tranquilizou Manuel a súa conciencia. -Xa contaba meu avó, de cando a Coruña era cativa, que daquela tiña mar todo ao redor, ¡a de cousas que pasaban aí abaixo, maiormente coas mulleres! Logo parece o fado desa cidade: ¡facer casas bonitas para esconde-las queridas; e coas queridas, os pecados!

Rebatinlle, un tanto á lixeira:

-A Coruña nunca tivo mar ao seu redor, o que se di ao redor, pois esta cidade nunca illa foi..., ¡que eu saiba!

-Ti saberás alemán, pero, ¿disto da Coruña...? Meu avó contaba de cando se bañou alí onde chaman..., Juana..., ¡iso, Juana de non-sei-que!, ao sopé daquelas murallas da coiraza, pero despois, como non tiñan onde mete-lo entullo, reencheron!

-¿Quererá dicir, Juana de Vega; a rúa actual de Juana de Vega?

-¡Iso; mais, por discutir un nome non se lle corta a palabra a ningún vello! ¡Estudante, empeza por aprender que non todo está nos libros! ¡Xa o deberas saber, pois, como estudante, tamén ti vas vello!

-Perdoe; e por favor, continúe co seu relato..., que me interesa! ¡Afellas que si! E se son un estudante vello, un velloufas, élle porque primeiro, á idade en que outros estudan…, eu facía zocas!

O das zocas, aquilo de que fun zoqueiro, non mo debeu crer suposto que desa circunstancia nada me dixo.

-¡Que relato nin que tróqueles, que foi verdade, que nunca meu avó unha trola me dixo! Aquel si que falaba das mulleres, que lle gustaban, moito; maiormente co Antón, co Xateiro da Xeca, que estiveran os dous en Tituán. ¡Contaba cada cousa das mouras…! Oes, seica volvían tolos aos españois, que así viñeron, moitos e deles, coas súas partes podres, ¡do mal africano!

-Eu vivinlle dez anos cos mouros, pero o que é de mouras, ¡nadiña!, así que non faga caso de faladeiras, pois os quintos, xa sabe, fanfurriñan moito..., ¡para darse de homes curtidos!

-¿Dez anos, chacho; dez anos, cos mouros? ¡Máis do que meu avó! E logo ti saberás dicirme unha cousa: ¿é certo que as mouras afeitan..., iso, a conexa?

-Nunca vin ningunha en coiros, pero teño entendido que si, que o fan, que se afeitan... Supoño que será por limpeza, por hixiene, que así aforran auga, o al-ma-lu, que así lle chaman á auga doce.

Moveu o petelo, de arriba para abaixo, conformando:

-¡Ai logo si! ¡Xa me parecía que meu avó non era mentireiro! ¿Coñeces algún avó que sexa mentireiro, maiormente cos netos?

-Señor Manuel, vostede, aquí, coas ovellas, neste plan bucólico, non ten présa, pero eu téñolle que baixar á Coruña, que a familia vai pensar que tiven un accidente. O malo é que aínda non me referiu esa historia, esa que me ía contar, e quedo coas ganas de coñecela, que vostede é un tío sabedor; ¡xa se ve! -Aduleino un pouco, que mo estaba merecendo.

-¡Ai, ho, iso é fácil; volve o próximo domingo, e daquela cóntoche canto queiras! De por aquí seino todo, incluso o prezo dos solares... Non hai dereito co que pasa nas cidades: medran e medran, con tanta muller inzando, e daquela as miñas ovellas, por aquí arriba, ceadas, ¡ao cume dos montes! ¡Cada casa, cada trapallada...! Se eu falase nos periódicos...; ¡e mais non, que igual me meten no cárcere, e coa guerra de España tiven abondo!

-Pois iso foi porque vostede veu tarde ao mundo, que por aquí abaixo foi a batalla de Elviña, ou da Viña…, aquela na que nos axudaron os ingleses…

Foise arrastrando na súa perna, sen aludir ao meu comentario.

Xa de volta, polo menos ata a rúa de Alfonso Molina, non se me quitou da cabeza a sorte que tivera de atopar con aquel vello tan simpático. Segundo ía avanzando, púxenme a entoar, a vocalizar entre dentes, o Lili Marlene, para volver a mentalizarme co meu alemán, que case perdera o día; ¡polo menos, media mañá! Con todo iso, non se me borrou o proxecto de volver ao Castro, ben cedo, na data prometida.

Ao domingo seguinte, abaixo, na Coruña, chuviñaba algo, medio zarzallo, pero nin así deixei o libro, esperanzado en que escampase aló arriba, como me tiña pasado noutras ocasións. Apetecíame, moito, a conversa daquel vello do Escoural, e bastante menos o meu alemán, mais en calquera caso a miña conciencia esixíame roe-lo idioma, ¡que eran tres cursos, e os anos íanme ao lombo! Despois de facer Comercio quería pasar pola UNED…, que me faltaban vinte anos para que me xubilasen; daquela, cando me botasen do Banco, eu iríame da UNED, nin un día antes! Dixéralle á muller:

-Coñecín aló arriba, na Zapateira, un velliño que garda ovellas, e aínda que non me parece pobre, anda tan desabrigado que me gustaría regalarlle esa xilaba, a que trouxen do Aaiún, esa de lá entretecida con pelo de camelo, que, como avulta tanto, estórbache no armario, e ao señor vaille gustar, que seu avó estivo en Tetuán. Cáeme ben, e por iso...

-Por min, o que queiras, pero quedas sen esa prenda, que é un recordo daqueles tempos e daquela xente tan nobre, ¡que se chegasen a ter un bo amo, co seu fosfato, co ferro, coa pesca, e con aquelas exploracións petrolíferas que iniciou o herdeiro malogrado, aquel Carrero Blanco...!

Rebatinlle co que se me ocorreu:

-Recordos de África, nesta casa, témolos por tódolos curros...; ata do Istiqlal, pois as cicatrices das cellas aínda se che notan, e menos mal que a roupa che tapa as outras, aquelas de cando lle turraron ao noso coche cun camión do Istiqlal, na estrada da Safí…

-¡Entón fai o que queiras, pois o amigo é teu! Fai o que queiras, menos recordarme a dous malditos: Ao Istiqlal, por atacarnos; e a Franco, por encubrilos. ¿Xa non te lembras que os nosos, os franquistas, fartáronse de dicir que o noso fora un accidente involuntario? ¡Tan involuntario que, desde que nos recolleron aqueles franceses, e xa en Safí, no hospital, eles volveron ao lugar do crime para roubarnos a equipaxe! Non me lembres iso, nunca máis, ou…, fágome republicana!

Chegado ao Castro de Elviña, co libro na carteira e coa xilaba nunha bolsa de plexiglás, leveime a gran decepción pois aquel vello non aparecía por ningures. Púxenme ao alemán, tan metido no meu rol que nin que estivese peripateando pola Schwarzwald arriba. Cando xa conseguira concentrarme un pouco recitando o,

Ich habe dein Buch nicht.
Ein Märchen aus alten Zeiten,
das kommt mir nicht aus dem Sinn.

de Heine, oín un asubío fortísimo, pouco menos có dunha locomotora. ¡Era o inefable Manuel, por tras dun valado, que me chifraba cos dedos metidos ata o fondo naquela boca moura, sen dentes!

-Non me podo mover, que as ovellas avezáronse a ese horto de coles, e nin o diaño as dá tornado. -Desculpouse.

-É igual, non se preocupe, pois a min tanto me ten estar aquí coma nese castro.

-O malo vai ser que con este oco do terreo non vémo-la Coruña...

-Nin falta que fai, que de cidades estou farto. -Conformei coa situación.

-Pero así non che podo referir aquela historia da Historia, aquilo que contaban os vellos deste lugar...

-¡Non o entendo...! ¿Para que fai falta ve-la Coruña?

-Si, ho; as cousas dos sitios, de cada sitio, lémbranse mellor mirando para eles, véndoselles a alma. ¿Ti non sabes que cada rueiro ten a súa propia alma? ¡Alma propia, cheiro propio!

-¡Non o sabía, pero agora que o di...! ¡Se é que hai conciencia colectiva, tamén pode haber alma colectiva, á parte da de cada quen, supoño! En todo caso podemos subir a ese murete, que desde aí tamén vixía as súas ovellas, e de paso contempla a Coruña, ¡coma un druída desde o alto dun carballo! Pero antes póñase esta xilaba, que é moruna, e hoxe, co día que fai, non sobra, e menos de upados aquí arriba, nesta especie de púlpito, dándolle o vento.

Mirou para min; despois á xilaba; e por último, outra vez para min, aos ollos, directamente, que é como miran tódolos patriarcas:

-Estouche de andar á ventimperie... Estudante, ¿sabes que cousa é o ventimperio?

Deneguei coa cabeza, avergoñado da miña pobreza léxica. ¡Pasara tantos anos desconectado, lonxe da miña Galicia!

-Xa o di a verba: ¡o imperio..., do vento! Mira, ho, este paxelo polo ti, por riba desa cazadora, pois con ese invento da calefacción, os da Coruña sodes..., ¡manteiga pura!

-Señor Manuel, esta prenda é unha capa dos mouros, que se usa na maior parte de África, pois alí as noites son frías, e tróuxenlla porque quero que me acepte este regalo, que non quixera parecerme aos alemáns...; ¡xa sabe, aqueles aforrallóns do taquímetro!

-¿Dos mouros, chacho? ¿Isto é dos mouros? -Colleuma da man e estívoa cheirando. -¿De verdade? ¡Pois non cheira mal! ¿E logo, meu avó tamén tería unha destas? ¡Pero debeulle quedar aló, nese país; se cadra esquecida coas présas da súa licenza, que nunca lla vin posta!

É indescritible a felicidade que sentiu aquel home, aquel pastor do Escoural, coa xilaba ao lombo; mesmo se considerou reencarnado no seu avó, ¡ou viceversa!

-¡Que Deus cho pague, rapaz, que mellor regalo cá este nunca tal me fixeran! -Non se cansaba de sobar na prenda. -¡Oes, téñoche que contar esa historia, a do outro día, que ma pagaches por adiantado con esta cousa, con esta capa! O que me falta agora é un libro de encantos, deses do Cibrán..., ¡para facer maxia negra, desa dos mouros!

-Manuel, agora que está ledo, empece coa historia, que xa trouxen este papel para apuntala.

Fulminoume:

-¿E ti, que fas? Non apuntes nada, que isto que che vou contar non é cousa dos libros; se a pos nun libro, daquela perde o seu mérito, todo. Esta historia veulle a meu avó do seu, de seu avó, e sempre polas verbas, coa maxia das verbas, fose tras da lareira ou na forxa. As cousas dos libros, ademais de perde-la graza, son figuracións, mentiras que inventan os señoritos, ¡de folgados que están! Dime unha cousa: Ti, que estás estudando iso do Comercio, e que fas números a esgalla, ¿cantos folgazáns terá esta cidade do Faro? ¡Moito me gustaría sabelo..., sequera fose para invitalos a vesar este monte da Zapateira!

Non lle souben contestar, pero gardei aqueles papeis e mailo libro, que estaba visto que aquel señor, aquel Manuel, aquel Coxo do Escoural, só funcionaba oralmente, polo método da tradición oral; ¡dun xeito tan panteísta que precisaba inspirarse na contemplación directa das cousas! Rompeu a narrar:

-Atende, para que non se che esqueza: Os do Faro, que sempre se lle chamou así á cidade desa illa, non sei que lles pasaba coas mulleres, que nunca tiñan abondas...

-Pasaríalles coma aos romanos coas sabinas, que tampouco lles chegaban, que lles morrían de parto, e eles querían ter fillos, a centos, ¡para invadi-lo mundo!

-¿Por que lles morrían...?

-¡Porque aqueles romanos facían uns fillos enormes, cabezudos e narigudos, que non era doado parilos!

Manuel non quedou convencido, pero seguiu relatando, sen pararse a discutirme:

-Tódalas primaveras, ¡pero todas, eh!, eses do Faro saían a buscar femias, que seica chegaban a Betanzos na súa procura. A cousa tiña o seu aquel, que xa era demasiado que se levasen o quinto dos froitos do seu alfoz, así, pola cara, e máis o gando, que comían coma larpeiros, presumindo de ser fillos dun xigante, un tal Xerión…, ou Breogán, que os confundo, sen encima diso escolmar nas mozas dos arredores. ¡E logo que as levaban a medio criar; co desgusto das nais, que non era para menos!

Aquí, neste castro, pero outros din que foi máis arriba, nese Escoural, vivía un home forzudo, que era ferreiro, pero os do Faro só lle deixaban facer armas para eles, nada máis que para eles! O Cabezón, que así lle chamaban porque así era...; ¡oes, coma un romano, que coincidencias! Xa se tiña enfrontado cos da Illa, pero el só. Nin coa súa forza, que era moito home de Deus, un xigante, foi quen de cortárlle-lo paso, que os de aló embaixo eran moitos, pois con tantas mulleres inzaban canto querían. Na illa do Faro seica estaban todo o día dálle que dálle, saídos coma godallos, que do demais…, ¡vivían das requisas!

Discorre e discorre, aquel home díxolles aos de Culleredo, que eses, precisamente aquel ano, tiñan rapazas en flor, moitas, que escondera seis ou sete gadaños na mesma fragua, no foxo do carbón, e que se comprometía, con seis ou sete dos máis valentes da rodeada, se lle axudaban, para entrar na illa unha noite pecha, e daquela deixarlles sangue, por olas, da deles, polo chan, ¡para que fixesen filloas!

Coidaba o Cabezón que con aquel escarmento os do Faro, de alí en diante, collerían un respecto aos do arrabalde, e que cando quixesen mozas para amplia-la tribo, daquela terían que solicitalas dos pais, ¡como Deus manda! E casar pola Igrexa. E garantirlles que ningún home tería alén de dúas ou tres..., ¡que xa era ter!

-Siga, siga, que iso é interesante; ¡incrible, pero interesante! -Díxenllo de todo corazón.

-Parei aquí porque non sei se me quedará algunha cousa no tinteiro, que xa fai anos que non refiro esta historia, pois agora a mocidade non quere saber nada, ou pouco, das súas raiceiras. ¡Só lles importa o por vir, e mais ben se vén de balde!

-Vostede siga, que estes relatos se se cortan é peor, que sempre se esquece algo; cando se acorde, xa botará os cadullos precisos.

Dirixiume unha ollada rápida e despois tratou de mirarse a si mesmo.

-¡Ti es dos meus, dos de antes! Pero non che podo aceptar esta cousa, que sería tanto como cobrarche pola historia, ¡e as verdades non se venden! ¿Como dis que se chama?

-¡É unha xilaba, pero vostede continúe, e quédese con ela, que de aquí en diante a xente vai dicir que volven a andar os mouros polo Castro da Viña! ¡O que ten que ter é coidado..., cos cazadores, por se o confunden co oso pardo!

Tanto se riu Manuel daquel argumento que a pouco lle saltan da boca os catro dentes que lle quedaban.

-Vou logo aló, ao meu relatorio: Aqueles homes estiveron dubidando se entrarlles aos do Faro pola praia esa, pola da..., da Juana; ou mesmo polo mar, da parte onde está agora o castelo do Santo Antón. Estaban nesas dúbidas cando dixo un deles, que era da parte de Betanzos, e por iso, ocorrente, que a xente das Mariñas éche lista, lista e picante, coma os pementos: “¡O mellor de todo vai ser botarnos ao monte, e buscar uns zorros!” Fixéronlle caso, e nunha semana engaiolaron máis de cen golpes, entre grandes e cativos. Metéronos en cestas de vimbio, desas de dúas tapas, das de leva-los ovos á feira, e despois diso, como daquela ese Faro, esa coroa, era unha illa, que cho teño dito, aló se foron aqueles mozos, coas gaiolas dos golpes, embarcados nunhas dornas polbeiras, unha noite pecha, desas de trebón. Rodearon a illa ao caladiño, e soltáronlles aqueles raposos; ¡un cento deles!

A historia divertíame, pero estrañoume:

-Señor Manuel, perdoe, pero non podo entender que conseguiron aqueles homes con iso dos raposos...; ¡nos cestos, digo!

-¡Ti es parvo! Aquel cento de golpes, rabiosos de telos nas cestas, saíron levados do diabro, ¡e metéronselles aos do Faro nos poleiros das súas choupanas, todos á vez! Como aquelas pitas, por ser unha illa, non coñecían os perigos da raposeira, caeron todas, coma chinches…, ¡tal que miña tía! Os galos, naquel inferno que alí se formou, deron en cantar, coma feras, á media noite, e todos a un tempo, que miúdo alboroto. ¡As do diabro, que nin que fose a fin do mundo! ¿Enténdelo? ¡Aquela xente, os nosos, si que discorrían!

Asentín coa cabeza, e Manuel entrou seguidamente nos detalles da batalla dos golpes, ¡máis importante cá de Elviña, segundo me demostrou!

-Aqueles illáns, todos, a paus de cego tras daqueles raposos; e as mulleres, que coidaron que eran uns leiróns xigantes, vidos do mar, da badía, coma se fosen as pragas de Exipto, botaron a correr co pavor no corpo, máis ben cara á praia desa..., ¡xa cho dixen! Saltaron por aquelas augas tódalas mulleres, ¡que nin se sabe como!, e desde que pisaron terra firme fóronse arrexuntar a sitio alto, aí polos muíños dese monte da Santa Margarida. Nisto, que se presentou o Cabezón tras delas, tras das mulleres, con aqueles homes destes arredores, que tamén volveran á terra firme despois de solta-los seus raposos, así que cargaron a toda présa coas mulleres, coas rescatadas, ao lombo; ¡cada un con dúas!

Cóntase que nunca mellor festa houbo en toda a Mariña. ¡Nunca; na vida! Nin mellor batalla, que só se derramou o sangue das pitas, e para iso, pouco. ¡O nunca visto, nada que se lle poda igualar, que nin esa batalla de Elviña á que te referiches o outro día, que desa contaba meu avó que se gañou grazas ás forcas dos nosos labregos, pois o que é eses chocolateiros da Coruña..., ¡moita escopeta e pouca pistola!

Calou neste punto, seguramente porque dos franceses sabía bastante menos.

-¡Pois iso, señor Manuel, co importante que foi, cousa na que concordo con vostede, non está nos libros! ¿Contáronllo, así, tal cal, ou engade algunhas gorgas, digamos que, de colleita propia? -Gocei, maligno, atentando contra a súa seriedade.

-¡Boh, os libros! Aos libros non lles fagas caso; non sexas paspán, que os libros non se queixan. ¡Os libros, coma os periódicos, teñen conta do que lles poñen, e por iso os fan gordos, coma as albardas, con moita palla...!

-Esta Coruña, a pesares do rescate daquelas mulleres, seguiu medrando... -Provoqueino, aínda máis, para ampliar o meu gozo.

Pero Manuel, rápido de reflexos, tiña resposta para todo:

-¡Xa; para desgraza das miñas ovellas! Contaba meu avó que desde entón, desde aquela batalla dos golpes, nesta bisbarra o que quere muller, ¡ou a conquista polas boas, ou paga por elas! Oes, outra cousa, ¿il é certo que hai señoritos, aí abaixo, na Coruña, deses de gravata, que van ao cine cando non teñen para cear?

Estaba claro que aquela enquisa tiña moita filosofía, da parda, pero como non lle souben responder, baixouse da parede e deume as costas, de novo. Se cadra foi para tornar das súas ovellas, para que non descendesen demasiado cara á cidade, ¡lugar perigoso, de mantidas que as tiña, e con tantos coitelos que debe haber na Coruña!

Moitas historias, a cal máis incrible, me ten referido aquel Manuel, aquel Coxo do Escoural, ¡cronista in pectore, da Coruña e do seu alfoz! Tanto me afeccionei a elas que aquel ano, ¡tamén terei que dicilo!, suspendín o alemán, pero aprendín cousas ocultas, destas que non veñen nos libros, nin saen nos periódicos, que son as mellores, as máis divertidas. ¿Cando será o día que sobren os libros, que chegue con tomalos en pílulas, ou en microchip, de paso que nos atan o embigo, que así poderemos atenderlles aos contos dos nosos vellos con máis vagar? Se cadra neste século, no XXI, que logo estaremos todos parados: Uns, por vellos, e outros por falta de iniciativas aló arriba, ¡e non precisamente nas alturas da Zapateira!

-.-

A caveira de Caaveiro

A. Trillo

Para que se entenda esta historia teño que empezar dicindo que os meus fillos criáronse, en parte, nas Asturias de Uviéu, e daquela que viñemos para Coruña saqueinos moito, a moitos sitios, para encariñalos coa terra de promisión, que despois de Galicia, -no noso caso foi antes-, xa se sabe, ¡Asturias! Con permiso de León, que tamén son veciños e parentes. ¡De Portugal xa non falo, que eses son os irmáns preferidos da nosa Gallaecia, tan suaves e tan suevos coma nós!

Pero como o home é un animal de costumes, nos primeiros tempos tiven que atenuarlles aquelas querenzas da infancia para que se afixen á nosa Galicia, así que recorremos as cen estradas, ¡que máis non había por entón!, algunha delas auténticos camiños de cabras, como era o caso da de Caaveiro.

Aquela subida ao vello mosteiro era do máis dificultoso, tanto, que a fixemos barbeando as silvas coa miña navalla de Taramundi; non obstante, con dificultades e todo, atopámonos, naquelas ruínas sacras, cunha moza e cunha vella, ámbalas dúas de boa pinta, pero, ¡estaban sachando!, alí nun curro, por tras de onde estivo o altar maior do convento. A vella tiña unha bolsa de tela nas mans, coma esas onde levaban o punto as nosas avoas; e a moza medio facía que sachaba, argallando cunha picaña, tal que aqueles cativos das aldeas montesías de cando a guerra, que non tiñamos mellor cousa que facer con tanta pobreza de medios, e incluso de imaxinación, pois o ambiente era de pena, de confusión, en tódalas xeracións concorrentes. Ao vernos, que ata íamos caladiños, admirando aquela desidia monumental, puxéronse azoradas, ámbalas dúas, e deron en facer cousas raras, como disimulando. Collín da man á miña muller e díxenlles aos cativos que íamos baixar ao rego coa merenda, e de paso para ve-lo muíño dos frades, que xa volveríamos polas ruínas, ao serán, de máis vagar.

-¿Víche-lo cadro? -Chisqueille un ollo en sinal de picardía.

-¡Si, e paréceme que están tolas, polo menos esa rapaza; neste sitio, cunha picaña...? ¡Que cousas nos toca presenciar...! ¡Isto é máis misterioso do que a nosa misteriosa África! ¿Pasaralle o mesmo ao resto da humanidade?

-¡Pasará, que este mundo, desde aquilo da Eva, está enmeigado!

Buscando lóxicas, lembrei daquela o que pasara en Galicia cos fetos de mal parto, tempo atrás, que nalgunhas parroquias non os deixaban enterrar en sagrado.

-¿Non será que...? -Tentei de explicarme. -¡Como isto foi unha igrexa, igual viñeron ata aquí para..., para iso que estamos imaxinando ti e mais eu, e que sen embargo tanto nos custa crer! Esa rapaza ten pintas de solteira, pero o caso é que tódolos fillos bravos teñen unha nai solteira..., ¡por non dicir, lixeira! ¡Deu-las ampare!

-¡Tamén ti, tes cada cousa! Prefiro crer que viñeron de excursión, e que esa rapaza é algo fata, ou diminuída. Iso explicaría que a vella trouxese esa picaña... Si, coido que si; seguramente para distraela, aquí arriba, facendo que sachan no monte..., ¡pois de arqueólogas non teñen pinta!

-¡Pode ser, pero tampouco parecen subnormais! Sexa o que sexa, demoremos aí abaixo, neste rego, aínda que se mollen os nenos nas súas argalladas, que non me sentará nada ben atoparme á volta, aí arriba, con esas..., o que sexan!

-¡Con esas mulleres, e punto en boca, tío mal pensado!

-Non o agraves, que só lles quería chamar meigas. ¿Non dis que témo-lo mundo enmeigado?

Por esta vez estivo conforme, así que os rapaces tiveron tempo e ocasión de collerlle afecto ao rego de Tras de Caaveiro, que ata se puxeron pingando facendo que facían rodicios.

Cando regresamos á lomba, dúas horas despois, ou máis, xa non había trazas daqueles seres misteriosos, así que recorrémo-las ruínas con detención, ¡que a deleitación suponse!, e contemplamos gozosos, extasiados, esa fraga impresionante, case virxinal, da que ben se pode dicir que bebe no propio río, no Eume. ¡Pero...! Baixamos ao pontillón, á noitiña, ¡e volvían a estar elas, cos seus guedellos flamexantes ao vento encanado do val! ¡Dúas valquirias! Entraron no auto e a moza deulle ao arranque, nerviosa, como se tivese présa en fuxir da nosa aproximación, pero o motor negóuselle.

¡Estaba visto que non tiñan poderes máxicos! A velliña, ao vernos de cerca, baixouse do Seiscentos e veu cara a min, con ollos de pedir axuda:

-Cabaleiro, por favor, bótelle unha ollada ao noso motor, ao deste coche, que esta neta acaba de saca-lo carné...

A miña muller díxolle á señora, que mesmo tremía, -supuxen que entre os nervios e mailo resío da tardiña, pois a dicir verdade ían algo liviás de roupa, incluso a vella, -que se metese, con ela e cos nenos, no noso auto, mentres eu argallaba naquel motor. Pola miña parte funme, un tanto receoso, iso tamén é verdade, para dentro, para xunto da moza:

-Rapaza, ¿cal é o problema? ¿Que mecanismo vos falla, o voso ou os da Seat?

-¡Nin o sei; a ver vostede! ¡Probe, que eu, no entre tanto, levanto o capó!

Nada, ningún, nin actuando por partida dobre, pois o coche...; ¡o dito, un meigallo! Os dous probamos coa chave, os dous ollamos cara ao motor, e os dous recuamos e coincidimos naquela incompetencia mecánica, naquela derrota colectiva.

-¡Estámosche bos, miña nena, que eu de mecánica tamén ando frouxo! En todo caso, se non localizamos a avaría, lévovos no meu auto, e xa volveredes cun mecánico..., ¡mañá, ou pasado!

Estivemos outro pouco dálle que dálle, toca que toca e palpa que palpa, ensaiando todo o ensaiable, e xa íamos cansos daqueles experimentos, enzoufados de aceite, cando nos puxemos a falar, máis ben de aburridos, sentados no propio Seiscentos por mor do resío.

Díxenllo claro:

-Rapaza, téñocho que confesar, que se non o fago, estoupo. Primeiro tomeite por subnormal; despois, por bruxa, ou por parida; e agora vexo que es unha persoa do máis normal; incluso diría encantadora... Dime, sen rodeos, ¿que esperabas atopar aí arriba, sachando nas ruínas do convento, acaso a lauda dun antepasado…, nun convento de frades?

-¡Xa que me cachou, terei que dicirllo! Estivemos enterrando unha..., ¡unha caveira! ¡Por favor, non, non poña esa cara, que todo ten explicación! Ademais, dareilla cumprida, que se non o fago, Deus sabe o que irán matinando vostedes. Agora que non nos oe miña avoa... Eu son Mestra, en activo, e este coche regaloumo ela, ao termina-la carreira. Hai pouco... Meu pai era Médico, e matáronse, os dous, pai e nai, nun accidente de tráfico, aló na Costa do Sal, que por iso miña avoa se puxo así, así como a ven, tremendo dos nervios.

Agora estabamos aquí, apartadas do mundo, nesta soidade, con máis nervios aínda, que ben pensamos que se foran vostedes, pois como deixaron o seu auto nesa revolta, por tras desas árbores, nin llelo vimos. E logo que miña avoa ve nos autos a man do diabro. Voulle dicir que nos leva vostede, que se nos ofreceu, se non damos resolta esta avaría..., ¡para que estea tranquila! Volvo nun minuto, e despois cóntolle o resto. ¿Vale? ¡Dispense!

...

-¡Xa estou aquí! Pois, diso que mencionou, direillo todo, absolutamente, sen reservas. ¡É cousa de poucas palabras, pero a dificultade está en que me crea, pois a nosa historia ten os seus perendengues!

-¡Muller, teño anos de mundo, e vinme en toda clase de peripecias, incluso naquela Guerra do 57, en Ifni, na África Occidental! Pero se é algo criminoso, daquela, non, aínda que pareces ter pintas de cristiá... Mellor non me digas nada que se algo me crispa é ter que declarar nos xuízos..., ¡que sempre gañan os mentireiros!

-Desta confío que non fará falta... Voulle resumir todo o que poida para que a súa expectativa sexa breve: Cando estudou meu pai..., iso, medicina, xa sabe, compráronlle unha caveira a un señor de aí de Ombre, que é unha aldeíña de por aquí cerca, río abaixo...

-¡Xa o sei; esa que ten unhas cerdeiras, por xunto da estrada!

-¡Si, esa! Daquela, naqueles tempos, os estudantes de medicina conseguían estuda-la anatomía..., ¡segundo podían!, que os medios na Facultade eran limitadísimos; ¡moito! Pola casa foi ese home, que coñecía os estudios do meu pai, cunha caveira nun saco, e meu avó comproulla para o fillo...; ¡iso, a caveira, monda e lironda!, ao vendedor da mesma. Polo visto, non lle preguntaron, ¡en absoluto!, acerca da súa procedencia, que nin se atreverían; ¡de seguro que non!

Ata aquí todo é, ou parece, bastante normal, pero..., ¡sempre hai un pero nesta vida! O diabro fixo que unha compañeira de Maxisterio, que é natural precisamente dese pobo de Ombre, e que ía moito pola casa, entrou un día na habitación que foi consultorio de meu pai, ¡e daquela viu a ditosa caveira! Berros, histeria, desmaios; ¡que sei eu! En vista da súa impresión, houbo que contarlle a súa procedencia, pois a boa da rapaza non entendía iso de que os médicos estuden a súa ciencia cos ósos humanos, ¡con ósos de verdade!

Metidos naquelas explicacións díxolle miña avoa, con toda inxenuidade, que nola vendera precisamente un fulano..., ¡de Ombre! ¡Fíxoa boa, que nesta vida a confianza mata ao galego! Resultou que a rapaza sabía certa historia, referida polo seu pai: ¡A historia dunha moza que quedou en estado dun frade de Caaveiro...! ¡Figúrese o cadro!

-Figuro, muller, que para iso pouca imaxinación se precisa; ¡que coincidencias ten a vida! Pero..., iso, esa aventura do frade, aínda que fose certa, pasaría hai cen anos; ¡como din os latinistas, in illo tempore!

-Claro que si, pero as lendas consérvanse nesta bisbarra, para contestarlle con outro latixo, ad infinitum..., ¡tan frescas coma se fosen de onte mesmo! Segundo refiren, seu pai, sen encomendarse nin a Deus nin ao demo, botouna da casa; e a pobriña, aquela pecadora, ¿a onde foi, a onde podía ir? ¿Onde lle parece que se acolleu? Pois..., ¡a xunto do seu frade, aquí mesmo, en Caaveiro! ¿A onde, se non?

Contan que a tiveron aí arriba, neste mosteiro, no secreto máis absoluto; ¡por razóns humanitarias, naturalmente! Nunha cela da parte traseira, ¡ata que morreu! Mellor dito, ata que a mataron, que se di que o pai, o dela, acabou por descubrir o secuestro, aquela retención frailuna. Secuestro voluntario, salvífico por suposto. Entón presentouse aí arriba, no convento, aquel avó da criatura, ¡e segoulle a gorxa á filla, cunha fouce, sen vacilación algunha, ao animal! A cabeza da moza rodou polo silveiral abaixo e nunca se atopou, así que o corpo suponse que está enterrado no propio convento, acaso diante do altar maior, pero a cabeza da pecadora..., ¡pois iso, que quedou entre as silvas desta fraga!

-¡Déixasme abraiado! ¿E do cativo, que?

-Permaneceu no convento, e suponse que chegou a frade, que ao Servizo no foi, pois, ao non estar rexistrado, ninguén o chamou ás quintas; ¡que menos, que de casta lle viña, e co cerca que tiña a escola! En canto ao señor de Ombre, ao que antes me referín, séxase, o veciño da nosa amiga, desoutra Mestra, deu en contar nesta bisbarra que atopara unha caveira nun pasteiro destes do Eume, achaiando nun valado, perfectamente conservada; que estaba nun recuncho seco, nunha desas grutas do mesmo valado. ¡Ah, e tamén propalou que lla vendera a un Médico da Coruña! ¿Decátase do ensarillamento que producen as circunstancias, a pouco que converxan?

Pola miña parte, a tal intre, de tan atento e asombrado, quedáronseme os ollos trabados na rapaza, mesmo hipnotizado, que nin lle contestei. Ela tamén parecía estar voando, de ter que facerme semellantes revelacións; quedárase sen alento ao contarme aquela historia monumental, arrepiante, así que calei, xunto dela, para serenarme, eu mesmo, e tamén para darlle tempo a reanimarse. Se non fose por non alarmala máis do que xa estaba, que nunca se sabe como acertar, con gusto lle houbese acariñado a súa cabeciña, para reavivarlla, non por outra cousa. Aos poucos, en vista do meu mutismo, pero algo máis normalizados, ámbolos dous, díxome, cun fío de voz:

-¿Que lle parece? ¿É abraiante, non é? ¡Pois ese foi o noso enterramento desta tarde! Algo demorado, pero, ¡enterramento! ¿Comprende agora? Á miña avoa metéuselle na cabeza que non podía morrer sen devolver esa caveira ao Mosteiro de Caaveiro, ¡que miúda lea na hora da Resurrección se aquela rapaza non dá atopado o seu cranio! Miña avoa é crente, moito, pero estivo un tempo aló en Cuba, e daquela os negros contáronlle cousas raras, mistificacións das súas, esoterismos, maiormente de como entenden eles a Resurrección, así que a pobre ten unha empanada, unha mestura de crenzas, que non se aclara.

-¡Déixasme ríxido, dunha peza; totalmente! ¡Vaia sorpresa! ¿Podo contarllo á miña muller, para que non pense mal de ti? ¡Non sabes o nerviosa que estará a tal momento coas sospeitas que provocastes, ámbalas dúas!

-Menos á Garda Civil, cóntello a quen queira, pero non lle vou dar o meu nome..., ¡para que non saiba quen foi realmente a enterradora desta tarde! ¿Dise, pacto de silencio, non si?

-¡Muller, é igual, que a estas horas a miña dona seguro que xa lle ten sonsacado á avoa o voso nome, o nome e mailo voso enderezo; canto quixese! ¡Tamén é Mestra, ¿sabes?, pero o seu natural é o periodismo!

Pasado aquel estupor, do que me levou algún tempo repoñerme, volvemos a ferragachar no auto da rapaza, e daquela, experimentando, non sei como lle premín no cable do distribuidor, e o coche arrancou, con brío; ¡redondo, que din os mecánicos!

-¡Xa está! Comérase, ou desgastárase, este carbonciño do cable que fai contacto na cabeza da delco, e así non pasaba a electricidade; ¿entendes? Vou intentar arranxalo con algunha seguridade para que non se solte coas vibracións. ¿Terás un esparadrapo? ¡Tamén serve unha liga, pero vexo que non traes medias…!

-¡Non, que nunca levo caixa de urxencias, aínda que sexa unha imprevisión! Mire, prefiro que o deixe así, que ese cable pódese soltar de novo por esta corredoira adiante, de mal nome estrada, co traqueteo de tanta focha, ¡e daquela véxome noutro apuro! Se non lle importa, imos con vostedes, no seu Hillman, se son tan amables, que nós podemos leva-los nenos no colo, e así cabemos todos. ¿Non lle parece que é mellor? Mañá, de cedo, conseguirei un cable novo, e veño cun mecánico, que temos precisamente un amigo aí abaixo, nesa ponte do Eume...

-Trae a quen queiras..., ¡menos a esa amiga que tanto se asusta das caveiras, que por aquí, en Caaveiro, xa sabes...!

Fixen este pequeno xogo de palabras pero á Mestriña non lle caeu en graza, pois a pobre viuse nun bo dilema, ¡en varios!, con aqueles imprevistos óseos, ¡que nin é para contalo!

¡Cantos quebracabezas nos ocasionan os antepasados; algún deles…; e canto dan que sachar nalgunhas ocasións, sexa para enterralos ou para exhumalos! ¡De veras que si! Aprendino aquela tarde, pero tamén aprendín que o de ser mal pensados é algo nefasto, por moi natural que resulte no ser humano! Para sabe-la verdade, iso din, chega con preguntar, como fixen eu naquela ocasión; ¡que nola digan ou non, iso é outro cantar! E logo que hai verdades que semellan trolas, e á viceversa, que tamén se cumpre!

A miña dona, para máis abraiarme, ao fío daquel suceso lembroume esas foxas que bordean as estradas de media España, onde descansan…, ¿será certo que descansan, así, esquecidos e incómodos, ademais de incomodados?, máis de cen mil fusilados daqueles de cando a Guerra, e só Deus sabe deles, do seu sitio, con exactitude. ¡Sabe Deus, e chega, pois aqueles roxos tamén tiñan alma, e van resucitar xunto, ou incluso antes, cós azuis, por destinguidos que estean!

-Muller, esquécete deles, que xa non queda a quen preguntar, e se alguén queda, será cómplice, ou herdeiro, dos matóns, e non nolo van dicir… ¡Nisto si que non valen as túas dotes, por de periodista que sexan!

-¡Ata terás razón, tío lóxico, pois a estas alturas do século, aqueles asasinos xa estarán, todos, ou case todos, na lareira de Pedro Botero, ocupados en queimar alcrebite para afumar os seus remorsos, así que alí, de incomunicados, tan só lume, lume e fume!

.../...

Pasa a

SUCESOS INCRIBLES

-II-

Xosé María Gómez Vilabella