SUCESOS INCRIBLES -IV-

.../...

O afiador que as sabía todas

A. Trillo

Fóramos a Riós, por xunto da Raia con Portugal, cuns amigos, facendo unha etapa previa, segundo pasabamos, para o Castro Verde do Alentejo... Mais, para empezar polo fondo do cesto, aínda non sei o por que a esa fermosa terra de entre ríos lle chaman Riós; non o sei, pero, despois de todo, ¿quen lles priva aos comarcáns iso de poñe-lo til onde lles pete?

Na casa dos nosos amigos, amén de afia-los podóns das vides, déronlle a compoñer ao Correcamiños unha alquitara de cobre, así que o Ramonciño quedouse a durmir, e de paso contóunolas de tódalas cores. ¡Sabíaas todas: de amores e desamores, españolas e portuguesas, dos anxos e dos diabros, dos encantos e das meigas, das cidades pero tamén das aldeas! Estes afiadores, se en vez de chifrar, escribisen..., daquela, adeus bosques, que se esgotaría o papel!

O diabro, ¡que outro podía ser!, tentoume de preguntarlle polo barallete dos afiadores, pero diso non soltou prenda, que resulta que o tipo tamén sabía tódalas lendas do castelo de Monterrei, e optou pola proximidade máis próxima. ¡Así que nos deron as doce, arrodeados de fantasmas medievais!

-¿Como foi que ese tal Raimundo raptase aquela moza de Chaves? Vostede empezou a contarme iso, pero deseguida pasou a outra historia, á dos frades... ¡Con tódolos meus respectos, pero estame resultando un saltasucos!

Por fin explicouse, pero con circunloquios:

-Chaves chamábase, inicialmente, Aquas Flavias... Despois esas augas pasaron a ser portuguesas, que xa o eran cando lavou nelas as súas lagañas aquela filla do Castro de Lemos, unha tal dona Inés... ¿Sabíao?

-¡Iso xa o sei, e algo máis tamén! Pero vaia ao caso da Lucrecia, que dixo dela non sei que, pero deixounos co mel no prato...

-¡Ah, si, Lucrecia...! ¡Pero esta non envelenaba, pois a de Chaves tiña outras..., outras chaves! ¡Uih, esta fíxose famosa, nunha noite…!

De tanto que sabía aquel Afiador, mesturábao todo, de tal xeito que ás veces enfiaba pola punta e non polo couce.

-A Lucrecia do meu conto, -proseguiu-, que lle chamo así porque o conto eu, pero non o fago porque sexa conto, era filla dun tal Marcus Secundus, que se fixo rico vendéndolles porcos aos lexionarios romanos, que deron en escasear os xabarís, ¿sabe?, en toda esta rodeada, que maldito un quedou, desde Braccara a Verín... ¡Polo menos, iso se dixo, que a min contáronmo! Eu opino que daquela, con ese motivo, o tal Marcus marcou unha raia, unha fronteira, entre as súas propiedades e mailas dos veciños, e con iso empezou o contrabando...

-¿Mestre, non lle parece que é moito opinar? Pero, o que é por min, se vostede o cre..., ¡adiante cos farois! ¡Siga dándolle á roda!

-¿Á roda? ¡Estou fóra de horas!

-¡Si, ho, a de Santa Catarina, esa que ten na boca, esa que lle permite esbardallar!

-¡Eh, oia, señorito, que iso da Lucrecia seino de certo, que mo contou o Administrador de Monterrei, daquela que o había...! Eu estiven pasando contrabando, ¡moitos anos!, de Portugal para España, e á viceversa, para el e para os seus amigos, ¡así que mire se o tiña de man!

-Mestre, por favor, non acadulle, que me dá o sono, e non quero quedarme sen esa historia... -Se non lle fago concretar, daquela teriamos relato para mil e unha noites, como lle pasou ao Sultán coa súa Scheherezade.

-¡Primeiro terei que remolla-la palabra! -A nosa amiga dispúxose a paga-lo prezo daquel relato, pero ao Afiador pareceulle pouco: -¡Agarde; bóteme para aquí ese xerro para enche-lo vaso, que me pilla lonxe! E volvo á historia, xa que lles prace: Resulta que a tal Lucrecia dábase unha maña tremendísima para capa-las cochas, tanto así que sempre levaba a coitela respectiva fincada no seu moño, como se fai coas forcas do pelo… ¡Esa non perdía o tempo co chifre, que se facía de rogar! Desde que acordaban no prezo, poñíalles a pata na gorxa...; ¡ás porcas, non pensen mal! ¿Vostedes saben que, carne capada, carne merendable, e a outra, unha cagada?

-¿A pata da cocha, enriba…? ¡Sería o seu pé, o da rapaza! -Fíxenlle rabiar un pouco, que nada ralla tanto a un contista coma escoita-la polémica dun competidor.

-¡Pois, claro! ¿Ou é parvo? Coa pata na gorxa do animal, ben premida por certo, ela tiraba de coitela e, ¡zas! Se era cocha, cosíalle os ovarios; e se era porco, racháballe ese conduto, ese conduto dos machos, o…, o seminal! ¡Todo nun santiamén, que ata dicían que non había cristián que lle vise a coitela nas mans, coa rapidez que a manexaba...!

-¡Cristiáns daquela habería poucos...! -Ocorréuseme interferilo, outra vez, coma quen lle pisa o rabo ao gato, pero fíxena boa:

-¡Señorito, se vostede sabe as historias deste país mellor cá min, non se fale máis, que daquela fala vostede e calo eu! ¿Que se cre que é un turista; pensa que o sabe todo..., por iso de levar gravata?

-¡Perdoe; foi un inciso, e non volverei...! ¡Palabra! Por parte, xa que lle molestan as gravatas, daquela tiro desta, agora mesmo!

Botou máis chispas polos ollos do que a súa roda en plena función:

-¡Déixese de coñas e de incisos, que para incisos maldito se estaba aquela Lucrecia cando a raptou o señorito de Monterrei, que era un mouro; para entón xa tiñamos castelo, aínda que máis cativo! Ela non se fixo de rogar, ¡que unha romana pésao todo! ¡Aquela si que era bragada..., e iso que non mandaba en Braga, que nunca de Chaves pasou!

O vello confiouse, todo ilusionado, mais, cando se puxeron ao trato, ¡houbo engano!, pois Lucrecia levaba consigo, en previsión, unha vexiga de porco, fresca, á que lle agrandou o meato, cos propios dedos, así que, de chegada a situación, dirixiu, ben dirixida, aquela máquina do Monterrei, a de face-los fillos, exactamente para dentro da vexiga do porco, polo propio conduto do animal!

Desde que o vello Monterrei bregou ben bregado naquela vexiga aínda húmida, sanguinolenta e cheirenta, escondeuna Lucrecia, debaixo do xergón, e díxolle ao crédulo do fulano que todo aquilo tiña un prezo, á vez que lle mostraba o seu mantelo ensanguentado, ¡que o puxera de enaguas!

Aquel Musa, o do castelo, ¿sabe?, fíxose cruces de que a Lucrecia aínda estivese virxe, que todo por aquí, neste Val de Monterrei, dábana de muller experimentada; e logo que aquel estrago carnal pareceulle ao señor que era por culpa da súa potencia, excesiva, así que, todo feliz, regaloulle o balneario de Verín, ¡con tódolos seus arredores!, en agradecemento, por suposto, non só polo que recibira dela a tal momento, senón, e aínda máis, polo que esperaba para os días vindeiros!

-¡Esa manda tenma que facer por diante de cinco testemuñas! -Esixiu a rapaza, rotunda e forte, sen tremerlle a voz, pero o señor de Monterrei sóubolle contestar. ¡Que non saberán os señores, que por algo son o que son!

-¿De cinco…? ¡Diante de dez! Os que ti queiras, -prometeulle, -pero teñen que ser mulleres, que se os meus vasalos se decatan das túas calidades femininas, aquí pode haber un perigo, dos grandes, que entrarán en celo!

-O que mande, meu amo, -díxolle Lucrecia, chiscándolle un ollo con toda picardía-, pero fai falta que chame a meu pai, que é escribán, e redacta ben, ¡do mellor! Despois diso, que asinen esas mulleres, ¡como se son vinte!

Redactouse aquel pacto, aquela doazón tan pouco usual; firmouse, e con estas, o sátiro quedou satisfeito. ¡Pero ao día seguinte, Lucrecia entrou en posesión das fincas de Verín…, e tamén de tódalas chaves do castelo de Monterrei!

¿Que pasara? Pois que, como os cochos teñen a pel máis dura, e Lucrecia estaba acostumada a operar neles, naquela ocasión, pero despois de firmar, prevaléndose de que o Monterrei xa lle estaba atusmando ao pé da cama, feito un oso, en pelota picada e todo iso, coma un godallo ao pé dun couceiro, a rapaza tirou de coitela, e sen encomendarse nin a Deus nin ao demo, deulle unha navallada, fonda, fondísima, tanto, que se lle saíron as tripas ao Musa, todas as do ventre baixo; por certo que cheíñas de porcallada! Ela íalle buscando ese cordón dos homes, ¡nada máis! ¿Entende? Coa mesma, o castelán desfondouse, precisamente polo fondo..., ¡e non só dos seus atributos, pois coas tripas fóiselle a alma!

-¡Para que logo digan que as mulleres teñen mala defensa! -Foi o meu comentario, que non se me ocorreu outro, de sorprendido que me quedei ante un desenlace da maneira, tan..., dramático!

-A defensa da Lucrecia tería de todo, naquelas circunstancias, mais, a coitela...; ¡a coitela era pequerrecha, pero estaba ben afiada, e iso que aínda non andaba eu coa roda, para poñelas a punto! ¡Deus, canto terán que agradecerme as mulleres, se se fían de min, ou da miña pedra, que é o mesmo! -Foi o comentario do noso artista.

Por suposto que aquel Afiador esaxeraba nas súas historias, ademais de pasarse un tanto no grafismo, na crudeza dos seus relatos, pero a verdade é que en tempos pasados algo machistas si que fomos...; ¡haberá que recoñecelo! Cando vexo rapazas na rúa, mesmo nos pasos de cebra, cos autos esperando, moitas e delas bica que te bicarás nos seus rapaces, máis ben por iniciativa feminina, éntranme unhas angueiras atroces, que se lles dá a febre do desquite, e volvemos ao mangoneo daquela Varona do Xénese, ou mesmo ao máis recente, este da Lucrecia de Verín... , coido que de segundas non haberá redención!

-.-

Atopámonos, tamén de segundas, co famoso afiador, o mesmo, aquel Ramonciño, aos poucos días, en Lisboa, no Rossio, e como para daquela eu xa comprara unha máquina de retratar, xaponesa… ¿Que lles contaría, alí, aos lusos, aquel afiador, aquel contista, co ilusos que son os lusos, e máxime agora que non teñen a Camôens para referirlles fastos imperiais? ¡Con tanto trotar, e con tanto rodar, non me estraña que ese da roda as saiba todas, tódalas dos dous países!

-.-

Foron a por lá, e...

-¡A min non me fodes, que eu xa fun a Madrid!

-¡Muller, non, tranquila, que non o mereces!

Isto oíno contar, así, ao pé da letra, nunha ruada, naqueles tempos das lareiras, pero non vos é o que parece. Referiuna un Sarxento provisional, nun dos seus permisos, dándose de civilizado porque andou metido na de España, na in-civil, na de 1936, e de paso, burlándose das mozas, ¡máis có Tenorio!, en particular dunha veciña un tanto narnexa, que por encima diso era bastante toia. Polo visto, nunha foleada, daquela que as había, sacáraa a bailar, e Deus sabe que palla en albarda lle tratou de meter aquel danzante, que a pobre rapaciña non tivo outra dialéctica para significarlle que non lle cría as súas garoladas. Como efectivamente ela fora a Madrid, antes da guerra, non se sabía moi ben se a visitar ou a servir unha tía súa que seica facía de Ama de chaves-querida-doméstica, etcétera, dun certo señor moi aseñorado..., pois, nada, que aquel coñón tomoullo literalmente, ¡e literalmente lle contestou! Remataba o tipo dos galóns aquela referencia dunha de tantas das súas bravezas insistindo en que o contratempo coa Narnexiña de Vilar foran puras ilusións dela, “propias dunha marmota”.

Outra das que se contaron aquela noite, diante da lareira da Casa Grande, pero esta de mulleres inconformes, foi a dunha veciña fachendosa que casara cun señorito fidalgo, de boa casa, ¡todos o eran!, pero pouco dado a dobra-los cadrís, ¡que tamén o eran todos!, que cando lle preguntaban, ao pícaro, polo seu home, ben certos de que a tal hora estaba na taberna do Capitán de Maxide, ela respondía chiscándolle un ollo ao inquisidor, “¡Está en Arteixo, nos baños, e deixoume soa…, para que me vaia afacendo, por se enviuvo!”

Estas dúas anécdotas, tan triviais a primeira vista, tiveron bastante que ver coa miña diáspora.

Na primeira delas destilei a impresión, a intuición, de que darse unha volta por Madrid imprimía carácter, algo así coma unha Reválida de Estado. ¡Que ganas non me entrarían de ir aló, que incluso me apuntei voluntario para o Batallón do Ministerio do Exército; iso si, por tres aniños de nada! Polo que respecta aos Baños de Arteixo... É sabido que a Coruña tira dos de Lugo, e Vigo dos ourensáns, pois a xente de terra a dentro, se pode, oriéntase ao Poñente, por contraposición ás fontes, que tódalas boas nacen, ou brotan, e corren, de entrada, cara ao Leste.

Chegado a Madrid confeso que se me fixo difícil marca-lo paso, alí por diante dos Novos Ministerios, e iso que ía acostumado a correr tras das ovellas para que non me fosen ao trigo, pero aqueles madrileños estaban de facer campamentos azuis, e sabían da instrución máis có propio Sarxento, máis có Instrutor. Entón decateime do importante que foi para aquela Narnexiña alternar cos sorchis madrileños, tal que no Paseo do Retiro, que daquela meteríana en paso, en toda a extensión do termo, ¡Deus sabe a cambio de cantos bocadiños, para máis inri, raspiñados á súa tía, pois ese estilo ou forma de vida fácil dos chulapos chegou ata os Cincuenta, polo menos!

Galegos eramos poucos naquelas Compañías de Destinos do Ministerio, pero deseguida nos fixemos célebres porque andabamos, naquel tempo de instrución e de novatadas, máis unidos cás ánimas da Santa Compaña, que iso si, para unidos, os galegos..., ¡desde que nos vemos en apuros, e/ou morriñentos! Así que, deste xeito, naquela masonería, fomos librando das quintadas pero non do estigma de gallego. No cuartel non tiven maiores conflitos, pero si nas azoteas do Banco de España; pero isto require unha explicación previa: Un curmán de meu pai, que era Conserxe do Banco de España, e por iso lle deran vivenda no mesmo Banco, tiña unha filla que quería ser moza antes tempo. Unha mociña de bo ver, híbrida de galego e de valisoletana, pero tan castiza que máis que filla dun subalterno semellaba selo daquel Filipe da Verbena de la Paloma.

Pois ben, como en Madrid no outubro aínda se está ben nas azoteas, aquelas, que eran de cinc, roxábanse co sol mañanceiro, e quedábanse dun morno moi grato ao serán, tendo unha extraordinaria aceptación como patios de veciñanza dos outros subalternos.

¡Aí é nada, espanzullarse nunha manta tendo aló embaixo, uns metros debaixo, o tesouro do país, incluída aquela prata que devolveu Francia! En consecuencia, que alí o mocerío facía de todo, desde parrafear ata montar greñas deportivas, maiormente contenciosos entre merengues e colchoneros. Eu inclinárame por aqueles colchoeiros da camiseta a raias, nin sei por que, ou seguramente si o sei, que foi porque estando en todo minorado, funme coas minorías atléticas.

Ata aquí todo regular se non fose polo Carlitos aquel, un merengue fanático que me colleu xenreira desde que a tal azotea asomei. O mociño coárase pola miña parenta, coma un figo paso, e deuse en celar comigo. Con iso tamén aprendín que aqueles señoritos madrileños, de caldo á merenda, tan listos non eran pois ben visible lle tiña que resultar que se eu trataba dun modo agarimoso á parenta era realmente polo afecto de tal; e logo diso, porque todo galego, polo menos naqueles tempos da emigración irredenta, tiña un estómago agradecido, ¡ata dun vaso de auga!, e un corazón que saltaba de gozo onde atopase unha palabra de comprensión. ¡Non sei se me explico!

Carlitos, que para min era un pesadelo, non saía do seu, “Gallego si no lo haces”, e do, “Mira el gallego este”. ¿Que dialéctica, que receita, podía se-la miña naquelas circunstancias? Probei a dicirlle que Franco, o ¿excelso? Caudillo, tamén era galego, pero iso non resultou, non foi abondo, xa que ao día, á noite, seguintes, saíume, sen vir a conto, cun provocador, “¡Gallego tenías que ser!”. ¿Que pasou daquela? ¡Xa vai aló medio século e aínda non estou seguro de se foi coa man dereita, coa xerga, ou coas dúas! Unhas mans que meses antes estiveran subindo palla aos palleiros, imaxinarvos con que aire lle farían caricias a un petimetre daqueles. ¿Que se mas devolveu? ¡Non por certo, que nin o intentou! ¡Simplemente, foise; e nunca por alí tornou!

Daquela, naqueles contratempos, volvín a acordarme da pobre e indefensa Narnexiña, que ela, aínda que tamén gozou, e padeceu, deste madrileñismo chulapo do século XX, non tiña os meus bíceps.

Nos días seguintes troquei aquelas tertulias das azoteas polas clases nocturnas no Centro de Estudios Mercantiles y Económicos, na calle da Bola, que non era ningunha bola senón unha boa obra da Acción Católica. Dábanos daquela, no CEME susodito, taquigrafía e historia do comercio o señor Messías, que fora taquígrafo-xefe das Cortes da República, pero, ¿de historias mercantís...? ¡Diso menos que nada! O seu era a intrahistoria, a política, cousa na que era enciclopédico. Collinlle afección a esa ciencia marxinal; tanta, que por acompañar ao señor Messías, pendente de cada verba súa, historias prohibidas, grandes secretos de Estado, da última República en particular, pasei semanas enteiras chegando tarde ao comedor do Ministerio, así que daquela ceaba aires purísimos do Guadarrama, que algo manteñen, polo menos, o espírito!

Nunha daquelas ocasións, falando daquel famoso Batallón que organizara a Federación de Traballadores do Ensino, ao que se incorporou Carballo Calero e algún que outro galego prometedor, que os collera o Alzamento en Madrid, díxome Messías:

-¡Que unión a daqueles intelectuais, mentres moitos de por aquí, que estaban defendendo máis directamente o seu cocido, porfiaban e porfiaban sobre que era primeiro, se a revolución social pendente ou a contrarrevolución militarista, pero no fondo tomaban todo aquilo, aquel drama, coma se fosen excursións aos arredores de Madrid! Por certo, e falando de intelectuais, ¿ti non es parente dos Salmerón?

-¡Indirectamente, si! Unha irmá de miña avoa, Ramona Lombardero, entrou a servir con eles, en Lugo, cando o desterro de don Nicolás..., do vello, que meu tío tamén era Nicolás; e daquela Salmerón, o fillo, casou coa criada, ante o asombro de todos, patricios e plebeos; tanto, que miña avoa non se cansa de referir aquel acontecemento...!

-¿Téñenche contado o apuro que pasou Salmerón cos teus paisanos, nun daqueles veraneos...?

Atalleille co meu orgullo de crerme ben informado:

-¿Iso? ¡Cen veces! ¡Mire que tivo graza, un político salvado por un enxame de pulgas! Cando o conta miña avoa, a pobre quédase sen tripas..., da risa que lle entra!

-¿Como, como? ¡Diso das pulgas nada sei, que nada me contou don Nicolás! Eu ía falarche do que lle pasou na Coruña, nun arrabalde da Coruña, concretamente en Arteixo; pero conta primeiro o teu, dime iso das pulgas...

A cortesía do señor Messías era así de extrema, ata cun paletiño, máxime sendo alumno seu, cunha bolsa da Acción Católica por máis datos, da que el cobraba pouco, case nada, pero ensinaba moito, e non sempre ortodoxo.

-Voullo contar..., -acepteille a indicación, -pero non sei como explicalo para facer unha síntese narrativa, tal e como vostede nos aconsella nas redaccións.

-Ti, á túa maneira, que sempre hai que falar con naturalidade, ¡mesmo nas Cortes!

-Pois ben, á miña maneira: A casa de Catatrigo, en Librán da Valeira, fíxoa de novo miña tía; ¡con cartos dos Salmerón, por suposto! Aquel verán da inauguración, ela, de paso para non sei que Balneario, que por veces ían ao de Arteixo, pero outras quedábanse en Lugo, retivo ao marido para ver e para estrear a casa nova.

A cea da inauguración foi das de Camacho, que nin cabían na casa, de tantos invitados como tiveron; tódolos veciños do Val, desde Fonteo ao Cádavo, así que, figúrese! O tío Salmerón confraternizou con aqueles paisanos da pucha, que non paraban de darlle abrazos e de pedirlle recomendación para os asuntos máis heteroxéneos, incluído, por suposto, o de que lles librase os fillos de ir ao Servizo, ou polo menos que non llelos levasen para África..., ¡maiormente por iso do mal africano!

-¡Sería un cadro digno de verse! -Comentou o señor Messías, parándose no noso paseo para atender mellor ao meu relato.

-¡Que o diga! Refire miña avoa que cando se deron despedido de toda aquela clientela veciñal, deitáronse, toda a familia, na cociña e no portal, en cama redonda de pallas e de feo. Ramona e Nicolás durmiron nunha cama nova, de madeira, mercada para a ocasión, con todo o sobrado sen tabicar, libre, á súa disposición! Conta miña avoa que pediron que lles deixasen tódalas ventás abertas, que non se paraba coa calor exterior, ¡amén das calorías daquela cea medieval, carnícola! O caso foi que don Nicolás nin coas ventás da maneira, todas abertas, conseguiu pegar un ollo. ¡Pulga por arriba, pulga por abaixo; rasca que te rascarás, volta vai e volta vén, que así pasaron a noite!

-¡Claro, estouno vendo; -exclamou naquel punto o señor Messías-; ¡de tantas apertas, as pulgas fóronse con el, transferidas ao máis tenro tódalas dos vosos paisanos, que ben notaron que ese Salmerón cheiraba á colonia, que sempre foi pulcro, pulquérrimo! ¡Nin que fosen bobas as pulgas de Lugo!

-¡Á colonia, por suposto...; iso á parte de que se lavase máis e mellor cós da Valeira daqueles tempos, digo eu, que de algo lle serviría ser Boticario, ademais de Avogado, Periodista e Profesor!

-¡Por suposto, por suposto! Pero conta o final, que ti logo pareces un Deputado daqueles que se enrolaban no seu discurso, ¡porque matinaban pouco e mal! ¡Despois dicían que era para axudarnos aos taquígrafos! A verdade é que un galego daqueles tempos, pouco habituado ao castelán, tiña que falar amodo, coma os Deputados máis torpes, aínda que só fose para ir entrecollendo as verbas. ¿Entendes? ¿E que, que máis pasou nesa inauguración da casiña de Librán?

-Pouco máis lle podo dicir, señor Messías. O caso foi que, ao amencer, meu tío Xan saíu botarlles unha ollada ás vacas, que as tivera na palleira, diante da herba, porque as cortes da casa, de ben estradas, estiveran dedicadas ás visitas, ¡de tantos que alí se xuntaron! Daquela, meu tío, a nada que refregou os ollos, atopouse..., ¡con tres escadas, arrimadas ás ventás! Sen pararse a pensalo, colleu a escopeta e púxose, na eira, a dispararlle ao vento da Serra, cartucho vai e cartucho vén.

-¿Que fas, irmán, deches en tolo? -Seica lle berrou miña tía, a de Salmerón, asomándose por unha daquelas fiestras.

-Non te asustes, irmá, que xa pasou o perigo, que non vexo a ningún ladrón, pero solto estes cartuchos por se aínda están cerca, para que escarmenten e non volvan endexamais por aquí, ¡na vida dos vivos!

Salmerón deu en pedir que lle fosen busca-los Gardas, aquel Somatén do Cádavo, ¡para que o protexesen ata Lugo! Obstinouse en que todo iso fora un atentado político, pois aqueles veciños das apertas, imposible, así que miña tía, ¡e co ascendente que tiña sobre os Salmerón, que a elevaron de criada a nora, con institutrices e todo iso!, viuse negra para convencelo de que non fora atentado, nin cousa parecida, senón un conato de roubo, que eles mesmos, con aquel banquete tan escandaloso, e coa sona de madrileños ricos, provocaran á pobreza da bisbarra, pero os supostos ladróns, upados ás ventás con canta escaleira atoparon nas eiras do lugar, non se decidiron a entrar polas maletas..., ¡en vista de que don Nicolás estaba esperto, volta vai e volta vén, por culpa dunhas pulgas, tan prodigamente recollidas! ¿Que, que lle parece ese incidente, señor Messías?

-¡Vaia caso! Pois don Nicolás nunca mo referiu...

-Daríalle vergoña, -foi a miña hipótese exculpatoria-, que todo un Salmerón, escoltado por unha praga de pulgas, nunha aldeíña das montañas de Lugo, non é aventura para ser contada. ¡Digo eu!

-Non lle cadrou; por iso, porque non lle cadrou, que comigo boa confianza tiñan, pai e fillo; ¡para iso e para máis! Ben, rapaz, pois agora vouche dicir o que lle pasou ao Salmerón junior cun vello de aló de Arteixo, naquel Balneario, que cando tocaba defender algo de Galicia, nas Cortes, sempre facía alusión á exemplaridade dos galegos; e mesmo deixou artigos nos periódicos, moitos, que rebordan humanidade, ¡onde tamén fixo algunha alusión acerca do que aprendeu na vosa Galicia!

-Daqueles artigos teño oído comentar aos avós, pero nunca lin ningún, que meu primo, o que se criou cos Salmerón, díxome que cando entraron en Madrid os Nacionais boa présa se deron os meus parentes en queimar tódolos papeis desa familia; e meu pai fixo igual coas cartas dos tíos. ¡Xa sabe como eran aquelas cousas, aquel terror!

-Os periódicos están nos arquivos de Franco, pois tódalas cousas da época da República, agora, son secreto de Estado, así que xa os lerás...; ¡non sei, algún día, desde que morra o ferrolán! Pero vou ao caso, que terás présa...

-¡Ningunha, que se non chego ao Ministerio..., daquela ceo con meus primos! -Era mentira, que nunca me atrevín a dicirlles que pasaba sen cea por escoitar aquelas historias do ilustre Taquígrafo.

-¡Verás! Nunca estiven nese Arteixo, pero seica está ás aforas da Coruña. Teu tío non era que non escoitase, pero tiña ideas propias, tantas, que cando rompía a falar, con calquera, non poñía puntos e á parte! Alí, nas augas, coincidiu cun paisano que lle dixo que tamén era político, nada menos que, ¡Pedáneo, dun tal Cabo do Vilán; ou Cabovilaño, algo así!

A memoria do señor Messías era prodixiosa, supoño que de ben exercitada nos seus anos de taquígrafo, pois aínda que se lle escapase algunha gama era capaz de reproduci-los discursos a golpe de memoria. Seguiu contándome:

-O madrileño, don Nicolás, aproveitou iso de pasea-las augas para insuflarlle democracia ao Pedáneo pueblerino. Seica lle dixo, nunha daquelas catequeses:

-Aquí en Galicia os problemas do voso atraso son conceptuais, ¡por iso de non domina-lo castelán! Exemplo: a miña muller non distinguía entre súbdito e cidadán, ¡e co lista que é! ¡Levoume un día facerllo comprender!

-Don Nicolás..., a súa muller, se llo podo preguntar, ¿onde naceu?

-Natural de Librán, -contestoulle, -unha aldea que está no camiño real de Lugo á Fonsagrada, mesmo por onde pasaba a Vía Romana, aquela que utilizou Afonso II indo de Oviedo, cando foi redescubrir Compostela...

-¡Pois..., por moitos anos, señor! -Contestoulle o Pedáneo. -Mire, coido que a súa señora terase ido desa terra de nena, ¡que se non...!

-Si; aos dezaoito xa estaba servindo en Lugo, precisamente na miña casa, daquela que desterraron a meu pai, Salmerón y Alonso, que é aquel señor que deixou a Presidencia da República por non firmar unha sentenza de morte... El non discutiu o fallo, senón a senrazón do dereito a matar; iso, nin sequera en nome da propia Xustiza!

Non me aguantei sen interromper ao señor Messías:

-¿Como pode recordar todo iso..., vostede..., con tanta seguridade, así, ao pé da letra?

-¡Pero se mo contou don Nicolás, varias veces! E logo que era tan preciso coma un alemán, pois o que dicía unha vez era coma a ladaíña, sempre igual. Volvendo ao asunto conceptual desa acadia vosa, desa Galicia dos teus amores, Salmerón seica lle dixo ao Pedáneo, palabra máis ou palabra menos:

-Súbditos, por exemplo, son vostedes, os paletos, os do rural, que pola súa incultura, en termos xerais por suposto, que tamén hai autodidactas, están sometidos ao caciquismo máis atroz e tribal. Cidadáns, tamén por exemplo, son eses da Coruña, os da cidade, pois, ao aproveitarse da súa cultura superior, exercen de homes libres; e daquela ...

-¡Vostede erra, don Nicolás! -Interrompeuno o Pedáneo naquela perorada súa, todo rotundo.

Que lle dese leccións semellante cateto a todo un Salmerón, que todos eles, pais, fillos, tíos e sobriños, tiñan varias carreiras, seica o sulfurou de mala maneira; así que daquela aplicoulle o grado terceiro da súa dialéctica, ¡sen piedade!

-¿Como se atreve…? ¡Que ousada é a ignorancia destes pueblerinos...!

-Don Nicolás, se fixese o favor de escoitarme, que eu estáballe no uso da palabra, e por tanto...

-¡Veña; fale, e fágao sen temor! -Animouno aquel insigne polígrafo.

-Señor, -seica lle dixo, facéndose o tímido-, cidadáns libres, o que se di libres, sonlle os meus, os de Cabovilán; ¡todos, a eito! En cambio, eses da cidade, eses sonlle..., ¡os outros! Súbditos, de todo e de todos. Mire, na cidade, ata os máis ricos teñen reloxo, e están sometidos a ese cacharriño..., ¡para toda clase de compromisos! ¿Ou non é certo? Na miña parroquia, en Cabovilán, onde servidor exerce de Pedáneo, tan só nos fai correr a tormenta, cando Deus nola manda; e para iso só se nos pilla coa herba cortada, ou coa meda aberta, poño por caso!

Máis lle digo, don Salmerón, que cando nos veu este Cura, o novo, este que temos hoxe, cabreábase de mala maneira se non lle entrabamos puntuais na igrexa, nas ocasións; ¿e sabe en que acabou a cousa? ¡Pois que agora foinos entendendo, e cando nos ve nun apuro, arremanga de sotana, e axúdanos a traballar! Mire, don Nicolás, veña comigo á parroquia, ¡cando queira!, que con dous ou tres días que estea alí, connosco, xa verá canto leva apreso..., para ensinarlles a eses do Goberno!

Seica lle duplicou don Nicolás Salmerón, que por certo non se entendía demasiado ben co clero de entón:

-Señor Pedáneo, coido que ese Cura non lles axudará de balde...

O paisano aquel tiña resposta para todo, así que lle duplicou:

-¿De balde? ¡Non por certo, que sempre gaña el, que por cada axuda das súas, agora ímoslle á igrexa corenta veciños..., axudarlle a gaña-lo Ceo!

Aquela historia do Pedáneo concluíuma o Sr. Messías con estas palabras:

-Volveu Salmerón para aquí, para Madrid, facéndose cruces da intelixencia natural dos galegos, a pesares de que xa tiña probas diso na propia muller, pero ata daquela tivéraa por unha excepción. Desde tal experiencia, a esa aldeíña do Pedáneo deu en chamarlle, “o Cantón de Cabovilán”. E ante calquera discusión dunha resolución política, que isto tamén llo teño oído, sempre dicía: “¡Quen me dera que tivese un teléfono o Pedáneo do Cabovilán..., para que vos asesorase neste asunto!”.

-.-

¿Quedarán galegos deses, introvertidos, ou con complexo de tales? ¡Non o sei, pois trazas diso non hai, pero, polo que a min respecta, vou morrer ben orgulloso de que Deus me colocase neste Paraíso, que doutros mellores non teño noticia; o malo é que somos un país rico de xente pobre, e ninguén deu coa receita da nosa enfermidade..., aínda!

           

-.-

Outra do Santo Andrés de Teixido

A.Trillo

Esta historia, pola súa xénese, debera ir en castelán, mais, por harmonía estética coas outras, coas precedentes, pasareina, enteiriña, ao galego. Empezou en Salou, nunha excursión barateira, desas do IMSERSO.

Os do grupo de Galicia coincidimos na excursión de Mundosocial a Monserrat cos de Madrid, ademais dun grupo alemán; iso, á parte doutros grupúsculos variados, de distintas procedencias. Pola miña parte, o primeiro que fixen foi preguntar aos Guías pola sala onde as Cortes da República, na data do 1º de Febreiro de 1938, dando lectura ao Estatuto de Galicia, que fora presentado ao señor Martínez Barrio por Castelao, na afastada do 15 de Xullo do 36, tomou o que se di “estado parlamentar”, precedente que resultou decisivo, absolutamente, cando se elaborou o actual Estatuto, o de 1980.

Aquela sala debera estar indicada dalgún xeito, tal que cunha lauda, pero se cadra ninguén llelo pediu aos cataláns.

Estaba matinando nestas cuestións cando se me achegou un madrileño, un tal Saavedra, co que fixera algo de amizade no hotel de Salou:

-¿Vostede vén ao Museo? -En castelán, que non en galego, por suposto.

-¡Primeiro quixera visita-la sala onde...! -E comenteille aquel feito histórico.

-¡Boh, Autonomías...! ¡Volvemos á España invertebrada! Estou farto de oír a estes cataláns, que sempre o fan en catalán..., ¡coma se non fosen españois!

Irritoume, e notóuseme:

-Desculpe, pero teño que disentir. Aínda me falta atopa-lo primeiro deste país que non me conteste en castelán se así lle falo eu. Vostede mesmo observaría que utilizo o galego coa miña muller, pero con vostedes, cos compañeiros do hotel, doulle ao castelán, cousa rigorosamente cortés, por suposto. ¿Que máis queren?

-¿Galego? ¡Outra desviación dialéctica; de dialecto, quero dicir!

Aquela ironía, propia dun Lavapiés dos anos corenta, acentuou a miña irritación; abofé que si!

-Señor Saavedra...; ¿vostede díxome que se apelida Saavedra, ou non o é?

-¡Exacto! -Contestoume rotundo e breve, como bo castelán, afeitos que están a disparar coa bésta, que tales foron os seus principios, absolutamente mercenarios.

-Pois ben, por se non o sabe, vaia tomando nota: Saa-, vén do xermánico-suevo, e quere dicir algo así como sala, ou casa, ou círculo de reunións; dos suevos tamén saberá que se esparexeron por aquela Galicia que incluía o Norte de Portugal, a primeiros do século V; e logo está iso de, -vedra, que vén do latino vetero, que tamén saberá o que significa!

-¿Que me quere dicir con esa parida? ¿Vai reinventar o meu apelido? ¡Saiba que vén da nai de Cervantes, príncipe das letras españolas!

-Non se me enfade, amigo, pero o caso é que…, de parto se trata, precisamente de parto, que algún antepasado seu foi parido na nosa Galicia, e daquela un dos seus avós tomou apelativo do punto onde vivía, ou daquel co que o relacionaban. ¡Diso non teña dúbidas!

-¿Iso é certo? –Volveume a insistir, entre chungón e curioso, receoso e irónico.

-Non só é certo, senón que vostede herdou o atavismo galaico de repreguntar, de insistir na pregunta. ¿Non se decata desa tendencia súa, conxénita, atávica, ancestral?

Non sei se sería un milagre da Moreneta, pero o caso é que desde aquel intre fixen un converso; o malo foi que en días sucesivos todo se lle volveu buscarme para facer preguntas sobre Galicia, que ata lle dixen, para descargarme un pouco:

-Mire, Saavedra, este ano é xacobeo, así que dese unha volta por Galicia, e daquela xa lle ensinarei a Coruña, polo menos Coruña, que con ir desde Santiago, pola estrada, nese tramo xa se fai unha idea, unha mostra, de como é o resto. Se queda tempo, tamén iremos a Vigo, que é unha especie de Barcelona, pero en galego!

-¡Si, acepto; encantado ademais! E tamén quixera coñecer ese sitio onde se vai de morto, que mo ten contado o noso porteiro, ¡outro galego!

-¡Puñetas! ¡Mira ti onde tivemos un embaixador honorífico! Descoide, que irá comigo, en vida, ao Santo Andrés de Teixido. ¡Prométollo!

Non pasaran nin dous meses cando tiven a sorpresa de escoitar ao tal Saavedra. Respondinlle:

-¡Así que conservou este teléfono; pois conserve tamén o meu ofrecemento, que me gustará velo en Santiago, dándolle cabezadas ao santo dos croques, pois nunca sobra a listura, por madrileño que sexa!

-Xa estamos na Barceloneta, digo, en Vigo, nun hotel que mira para América..., ¡dándolle a traseira a España! –Chanceouse.

Pasei a recollelos para que viñesen á miña casa...; ¡perdón, lector: á túa! Así que, ao día seguinte, despois de recorre-lo corredor atlántico, aquel Saavedra sentíase no paraíso orixinal, ou polo menos, na Arca de Noé, ¡e iso que non visitamos Noia!

-¡Canto perdemos nestes anos, que nunca fixemos plans de vir por aquí! ¿Non é certo, Matilde?

-¡Oh, si, certísimo, pero máis vale tarde que nunca! -Aseverou a madrileña, cun retruque, que tamén concordaba en que Madrid é o embigo do mundo, pois o resto é..., ¡país!

-¿Sabes que che digo, paisano? -(Chamoume paisano; quen o crería meses antes!) -¡Pois que, de postos a dicir, dígoche que o porteiro contoume aquela historia do Santo Andrés de Teixido...!

-¡Si; xa mo dixeras en Monserrat! ¿Cal delas?

-¡Cal vai ser, a daquel Apóstolo que veu visitar ao seu parente, ao Señor Santiago, por se precisaba axuda, que convence-los galegos; coa retranca que terían daquela, para un só Apóstolo non debía ser doado!

Servinlle outra copa ao Saavedra, ¡de augardente, da máis forte!, con toda malicia, para afrouxarlle a lingua, que aquilo prometía. Un madrileño castizo, deses das capas de Seseña, dándome leccións históricas do Santuario de Teixido...; ¡demasié!

-Empeza a contarma, por se non a sei; e vosoutras, miñas donas, se non vos interesa, ídevos a pasear..., ¡polos Cantóns, que é unha sala moderna, a antesala do Ceo!

-¡Eu non me vou, que ese tema interésame! -Dixo a madrileña, facéndose forte e repantigándose na miña cadeira..., cun prato de percebes do Roncudo por diante, que todo ten a súa explicación!

-O Santo Andrés, daquela que veu visitar ao seu colega Santiago... ¿Non era iso?

Fíxenlle a entradiña, o soarego, ou suarego, que tamén se di.

-¡Si, si! -Que con aquela introdución o meu converso colleu fío. -Seica veu por Tarragona, e pasou por Pedrafita, en burro, disfrazado de mendigo, para que..., ¡para que non lle fosen ao lombo aqueles pagáns, aqueles romanos! ¿Vou ben? ¡Daquela, prosigo! Desde que baixou desas montañas deu en preguntar por un tal Iacobus, e de sinais, ou referencias súas, do outro, explicou que era un facedor de milagres, tamén procedente de Galilea, que con Galitzia, aló en Polonia, facían o triángulo do mundo por entón civilizado.

Un dos homes de certa pousada, para poñelo á proba, díxolle que se lle apetecía face-lo milagre de volve-la burra en cabalo, el mesmo o levaría a xunto da persoa indicada, ¡outro facedor de milagres! Confiouse Andrés coidando que se ía atopar con outro dos seus paisanos, e ao outro día, ben cediño, cando se levantou daquelas pallas onde durmira, disposto a face-lo milagre das monturas, atopouse sen guía e sen burra, ¡que a saber en que feira estarían a tal momento! Púxose ao camiño, a pé, humildemente, e de seguida se atopou con Santiago, que soubera por Xesús daquel incidente do Santo Andrés, ¡así que saíu na súa busca, para prepararlle o Camiño!

-¿Por que traes dúas bestas, -lle dixo por todo saúdo ao Señor Santiago, -que eu prefiro un burrete, coma Xesús naquel día dos Ramos, alí en Xerusalén; non te lembras? ¡Temos que segui-lo seu exemplo, tanto en Galicia coma en Galilea!

-Home, é que aquí, na Gallaecia, burros, o que se di burros, hai poucos...; ¡cada dez mil, como moito, un! Xa verás cando os coñezas a fondo..., ¡que para iso fai falta estar unxido da graza de Deus!

-Daquela ese branco, o de máis alzada, para ti, pois eu, con estes farrapos de mendigo paso máis desapercibido nesoutra besta..., ¡por iso de que é castaña!

-¡Como queiras! -Aceptoulle Santiago, por certo moi humilde, que polo visto desde que se veu, ou o trouxestes de predicador, aquí para Galicia, cambiou tanto que xa non se parece ao tronante de seu pai.

-Visto e non visto, -o madrileño seguiu relatando, e eu, atento, coma se descoñecese aquela vella historia, -as cabalerías deron en voar, en voar, altísimas, que os esperaban para oír Misa uns mariñeiros, que eran dese Teixido, que nunca se metían nas barcas sen bendici-lo seu pan, que tal era a urxencia do caso. Segundo ían voando, berroulle Andrés ao compañeiro:

-Estas monturas traspasan os montes que as leva o diabro, ¡que nin as ánimas en pena!

Entón oíunos Xesús, e díxolles, desde unha nube, que é como adoita falar aquí en Galicia, ¡que por iso chove tanto!

-¡Rapaces, esa é unha idea boa, ecuménica! Dispoño, desde hoxe, para tódalas ánimas en pena, que vaian xuntas, por parroquias, uns por mar e outros por terra, en Santa Compaña, á igrexa do Teixido. Cando cheguen aló, se me rezan por mediación vosa, o diabro deixará de atormentalas, que as darei por perdoadas, todas, e daquela levareinas comigo ao Ceo. ¡Dixen!

Aqueles parentes seguiron voando, e aos poucos viron pasar, tamén polos aires, un xitano..., ¡na mesma burra do Andrés, na que lle desaparecera en Pedrafita do Cebreiro!

-¡Eh, ti, o das melenas, alto, que esa burra é miña! ¿A onde vas? -Seica lle berrou o Apóstolo, medio desaforado.

-¡Mi mare! ¡Xa pensei que me caera outra vez! Compare, que onte merquei esta burra, aló en Samos, e saíume tan farsa que me tirou. Daquela morrín..., ¡de morte morrida! E o Jozú de Nazaret, ese da burra mansa, aparecéuseme, e díxome que, posto que a mercara de boa fe, que me perdoaba os meus pecados; ¡todos, incluso os afanamentos! Mandoulle á burra que me levase voando ata un sitio ao que lle chaman Teixido, que alí estaría seu dono, o verdadeiro. ¿Vostedes tamén arroubaron..., e con esa cara de beatos? ¡Miña madriña, que bestas tan boas..., xa parecen de Curas!

-Os falares do xitano fixéronlles graza aos Apóstolos, así que tan pronto chegaron ao Teixido, déronlle pasaporte para o Ceo, ¡en directa, sen purgatorio!

-¿Que..., que pasou co burro? -Preguntoulle a miña muller ao Saavedra, que xa teño dito que errou de profesión; ¡nunca sabe abondo!

-¡O porteiro non mo dixo! -Foi a resposta do Converso, que xa lle podo chamar así, todo estrañado daquela enquisa tan..., galega!

Entón metín baza, precisamente para embarulla-lo madrileño, que enlear aos da Vila e Corte é un pracer:

-Aquel porteiro se cadra non o sabía con detalle, pero eu si. Esa burra, a do Santo Andrés, era prestada, que os apóstolos fixeran voto de pobreza, voto compartimental se entende, e segue viva; a burra, digo, que Xesús deulle a inmortalidade, tanto a esa coma á que usou El, o Mestre, no Domingo de Ramos. Mais para velas hai que quedarse a durmir, fóra, ao sereno, nese monte dos teixos, que por iso lle chaman Teixido, e noutros lugares, Teixeda; unha noite, ou dúas, en completo xaxún. ¿Querédelas ver; imos aló? De paso tamén veremos, na mesma Capelada, un rabaño de poldros salvaxes. Os brancos, tódolos brancos, son fillos do cabalo de Santiago, que adoita cubrir aquela egua que lle prestou ao Santo Andrés; faino tódolos anos, na lúa crecente do San Xoán, ¡que niso as leis do Mendel cúmprense, sempre, ao cento por cen!

Saavedra non aguantou máis e puxo cara de asasino:

-Mira, galego, non abuses dos madrileños, pois iso de devolvernos as trolas, na Corte está mal visto..., ¡incluso con Autonomía!

Tiña razón e calei, que aquí en Galicia é pacífico, vólvese pacífico, incluso o Fillo do Trono. ¿Que non? ¡Ás probas me remito, que incluso os montes están aplanados! O que non sei de certo é se as persoas somos así de llanas, de planas, porque nos parecemos aos montes, ou se os montes se aplanaron de tan firme que pisamos...

Se volvo a ter algún tropezo con eses descastados, con eses imperialistas que renegan de súa nai, da nai nutricia, ¡uih, daquela...! Agora que sei de memoria o Gran Libro de San Cipriano, heilles facer pari-la virtude..., ¡así sexa polo embigo!

-.-

Monumento ao emigrante descoñecido

A.Trillo

Esta historia, a diferenza das outras, soñeina; ¡soñeina, si, de verdade, ao pé da letra! Foi a noite de Nadal do ano pasado. Acostumado á auga de Cecebre, esa noite excedín, demasiado. E ademais, mesturei: auga da Coruña con albariño; ribeiro con sidra desa que fan en Chantada; cava de Ourense con queimada de augardente do Portomarín. ¡Toda Galicia xunta, que é moito Galicia de Deus!

Daquela din en ter visións; ¿e quen non? O primeiro que se me representou foi que andaba por San Caetano, feito un Larra, buscando na famosa Administración Única, nesa na que seica non fan volver ao portelo. Dérame por erixir un monumento ao Emigrante Descoñecido, enfrontado á Torre de Hércules, e daquela no Concello da Coruña esixíanme unha licenza de obras visada pola Sección de Urbanismo da Administración Única. Aínda teño nos ollos aqueles porticelos, que corrían e corrían diante miña, mesmo coma se estivese en Córdoba vendo pasa-lo AVE.

-Nesta oficina, non, que aquí estamos de reconversión. ¿Non ve que están metendo fibra óptica? ¡Pregunte nesoutra..., desde que volvan de cafetear!

Tanto preguntei, que cheguei a Vigo preguntando, de porta en porta; ¡e menos mal que non me dixeron que volvese mañá! Na última das de Santiago dixéranme, iso si, amablemente:

-Non, señor; aquí tampouco é. Aquí despachámo-las licencias para poñer cabalos de parada; sementais, ¡xa sabe! Agora esa competencia témola transferida, concretamente do Departamento de Cría Cabalar e Remonta, do Ministerio da Defensa. ¡Se non se trata de bestas, vaia con Deus!

E seguín, ¡que remedio!, revolvendo Coruña con Santiago, e á viceversa, ata que, nin sei como, atopeime, de súpeto, retornado ao xardín de San Carlos, arengando nas masas:

-¡Queridos compas, imos aló; atención! ¿Onde se fai ese monumento, aquí ou en Vigo?

Desde o Castelo de San Antón, que pilla cerca, berroume Felipe Senén:

-¡Aquí non caben máis cousas; as novas, tódalas novas, ao monte de San Pedro, que é un bo lugar, un sitio salubre, aireado!

Nisto pediu a palabra un vigués, un ultrasur, que viñera de turista, ¡para sabotar ao Deportivo, supoño! E daquela berrou, todo oufano, con toda intención:

-¡Upa, Celta! ¡E para monos, a Madroa!

Respondeulle Felipe, desde as ameas do seu castelo:

-¡O Museo e maila Cova Céltica son cousa miña!

Nada, que eramos galegos, todos galegos, e alí nin deus se entendía..., ¡porque Deus estaba en Santiago, inspirando aos do Xacobeo! ¿Que facer nesas disxuntivas, en tales liortas? ¡Nada: construír sen licenza, onde me petase! Mais, para iso, tiña que formar primeiro unha Sociedade Instrumental, co seu Consello de Administración..., ¡pero todos querían ser, todos querían mandar, todos querían saír no libro!

-¡Ben, está ben; calade un pouquiño, que imos por partes! ¡Eu serei o Presidente!

-¿Ti? ¡Non; ti non, que tes orixes autodidácticas! ¡Queremos que nos presida o Reitor da Universidade! -Berraron uns cantos daqueles máis cultos; ¡ou que por tales se tiñan!

-¿De cal Universidade?

-¡De cal vai ser, da Universal, da Galega!

-¡Nese caso, temos sete; sete presidentes!

Con esta saída non contaban, así que daquela fíxose un pouco de silencio. Proseguín, por riba dos murmurios, que é como trunfan os triunfadores, eses aos que chaman, de mal nome, Führer, séxase, condutores, sexan de homes ou de rabaños, ¡que para o caso...!

-Vou se-lo voso Presidente pola razón fundamental de que son dos poucos morgados desertores, dos poucos que emigraron, que daquela, en tódolos países de acollida, en todos, ou en case todos, estaban os segundos...; ¡séxase, os minorazos!

-¡Bravo, bravo; es un tío pistonudo -Urrou un daqueles próximos máis próximos, deses que adoitan apuntarse a gañador.

-¿Por que...? -Ousei inquirir.

-¡Porque déche-lo disparo da saída!

Pareceume cortés contestarlle a aquel espontáneo que me vitoreaba, un rapaz macanudo, que me debía favores, incluso un préstamo de mil pesos que lle deixara para comer pan..., ¡entrementres non cobrase a Lotería do Nadal!

-¡Claro que o son, iso, un pistonudo! Daquela, ¡viva Galicia ceibe, ceibe de tímidos, deses que aínda levan faixa..., para esconde-la faca!

O silencio foi total, que ninguén se deu por aludido. En vista diso, continuei con aquela perorada estúpida, pero, iso si, en termos grandilocuentes:

-Paisanos, e sen embargo, amigos: Estamos de Xuntanza, reunidos para poñe-la primeira pedra deste monumento ao Emigrante Descoñecido. ¿Coñecedes algún descoñecido?

 
Entón oíuse unha mulleriña, cun pano na cabeza, tan cativa que non lle daba á María Pita nin polo van; toda enxoiada, iso si. Dixéronme que era setemesina, ¡así que ben o fixo!

-¡Do meu rueiro non é, que os de por aló trouxeron haiga..., que é do que máis se fala!

-¡Que se calle esa mujerona! -Berraron os do Clube Sportivo, todos eles partidarios do inglés na primaria, acaso molestos pola falta de educación daquela próxima tan pouco próxima.

 
Cando puiden continuar, díxenlles:

-Que veñan bota-la firma os Conselleiros, segundo sexan chamados. Sen precipitación, que hai Historia para todos. ¡A ver; silencio! Que suba denantes o Caudillo dos Oestrimnios, aqueles emigrantes que foron famosos porque..., ¡porque en vez de irse, viñeron!

 
-Nesa opción tócame a min, que a miña muller e mais eu apeámonos en marcha, ¡da Arca de Noé, nada menos!, nese peirao de Noia, ¡e mais tratábase dun cruceiro de pracer!

 
Un chusco, que sempre os hai en tódalas asembleas, pitou desde moi abaixo, ben forte para facerse oír, e obxectou que da arca só se apearan dous corvos. O oestrimnio non se inmutou e contestoulle ao aborta sesións:

-¡Teu avó e túa avoa, iso é certo, pero eses apeáronse tras nosa, así que nós sómo-los adiantados!

-¡Que veña o seguinte! -Berrei polo micro. -¡Que veñan os tres fillos de Breogán, eses que emigraron aos tres continentes, aos que se coñecían daquela!

Neste punto si que se formou a de Babel pois o de Europa non lle recoñecía dereitos ao de Asia:

-¡O teu, suposto, Continente non existe! ¡Se non me cres, daquela mira este mapa: esas terras están xuntas, todo seguido, e aquí pon, Eurasia!

En vista do preito, adiantouse a firmar aquel dos fillos de Breogán que fora á conquista de Sebta, á primeira das dez que padeceu.

-¿Onde vas ti? -Díxolle o Breogán Secundus. -Volve coa masa, que ti es minorazo.

-¡Eu emigrei para África..., e non precisamente pola quinta!

-¡África non é un Continente! -Rebateulle seu irmán.

-¡África, si, que está separada da vosa Eurasia polo canal de Suez!

-¡Iso é trampa, -repúxose o Primus, -que daquela só había un barranco; ese canal fíxose despois, dirixido por un tal Lesseps, así que aquí mando eu!

Nada, que de tantos fillos e fillas que tivo Breogán, só preou o seu morgado.

-¿A quen lle toca agora? -Pregunteille ao meu Secretario...; ¡ou non sei se sería á Secretaria!

-Tócalle ao amigo do Xefe, ao amigo de Viriato... -Respondéronme, que niso houbo unanimidade.

-¡A ver logo, ti, a ver que contas; achégate! ¿Por que estás así, medio retranqueado?

-Daquela chamoume o senhor Viriato; xa sabedes, aquel pastor da Lusitania..., ¡para que lle botase unha man na rapa das ovellas! Estando naqueles mesteres, presentáronse os romanos, que viñan preguntando polo Río Letes, ou Limia, que lles falara del unha Pitonisa, aquela Madame de Delfos. ¡Ai, Deus, que estes van funda-la Gallaecia, e vai ser cousa de frealos aquí, de par do Tejo! Foi o que matinei. Fíxenme cunhas tesoiras, pero eles tiñan lanzas, espadas e frechas... Metéronme un frechazo, aquí, en salva sexa esta parte, que así quedei zambo, ¡a perpetuidade!

-¡Foi abondo; ti tes méritos! -E indiqueille que se marchase. -¡A ver, outro, outro máis! ¡Ti, ese troglodita, o da estaca! ¡Ti mesmo!

-¿Eu? Pois eu..., eu fun un suevo; un suevo tan suave, que daquela que emigrei ás Asturias, nas hostes de don Pelaio, dinlle tal estacazo ao Sidi Almutamid de Covadonga que para fuxir de min, na imperdible, recuou, e caeuse desde aquelas penas da gruta. O Señor Pelaio, que estaba bebendo aló abaixo, na fonte, tan tranquilo e tan alleo ao que pasaba enriba, ao ve-lo mouro estrapallado, mesmo diante súa, naquel pichoco da fonte, ¡fendeulle a alma, dun mandobre! Como o sangue do mouro tamén era mouro, aquel rego de Covadonga vestiuse de loito, e deu en producir unhas bágoas gordas e duras, ¡que nin que fosen abelás! Fixádevos se fixemos méritos, que a Santina botounos unha bendición, ¡e xa non tivemos Purgatorio, que por iso ando de embaixador, ou máis exactamente, de condutor de pateras!

O aplauso foi unánime, pero eu despedino a toda présa, pois como lle dese ao paisano, naquela euforia utópica, por proclama-la República Libre do Faro, aquí na Coruña pouco ía durar a miña presidencia ditatorial.

Tras do suevo subiu un portugués, miúdo pero enérxico, que me dixo á orella:

-Eu falo en nome dos suevos de Braga, que por alí somos máis bragados cós de Rozabragada. ¡Xa sabes, eses da Fonsagrada! Tamén fun emigrante, sempre cara ao Sul, sempre levando aos mouros por diante, ¡a brazados, coma quen gadaña na herba! ¡Ceei máis mouros, eu só, que tódolos galegos que levou consigo aquel Rei das Cangas do Anís, daquela que conquistaron León!

Despois engadiu, en voz baixiña, para non sobresaír:

-¡Este monumento faise, como que me chamo Denís; e se non tedes cartos, mandámolos nós..., a fondo perdido!

Quedei abraiado, que sempre tiven aos portugueses por irmáns, pero aquel saíume irmán e medio. Despois diso fixemos un receso, deses que chaman gastronómicos, pois a xente dos actos públicos sempre espera que haxa unha copa de viño, ademais dun taco de xamón con outro de queixo, pois pan, nestes ágapes, pouco fai falta. Nesas estabamos cando dixo un estremeño, na sobremesa:

-Se o porco é porco, e se a lebre non é gato, non hai por que temerlle ao colesterol; ademais diso, aqueles porcos que levei da casa de meu pai, mantidos coas landras dos anciños da miña Estremadura, maiormente aquelas do Val do Río das Sellas, supéranlle ao mellor faisán... ¡As vosas landras..., madeira pura; e para iso, de carballo!

-Agora dámoslles fariña de peixe, que por aquí ninguén agacha os cadrís para apañarlles landras. -Expliqueille ao fillo daqueles estremeiros.

-¡Ostras é o mellor que tedes aquí en Galicia para dárllelas aos porcos; ostras..., a falta de belotas! -Duplicoume aquel rapaz.

A receita pareceume boa, ¡pero non sei se a aceptarán eses de Arcade, co ben que venden os seus moluscos, que lles chegan a pouco! Como aquel home xa firmara por entre medias, avisamos ao seguinte:

-¡Retómase a sesión! Que veña agora...; ¿a quen lle toca? -Nin se soubo, pois a Secretaria fórase tomar café, e o Secretario detrás dela, atusmándolle á Secretaria, se acaso por unha cuestión de acoso sexual, pero de seguida veu outro galego, máis corcovado que ningún.

-¿Como se puxo así, avó?

-Cando sachaba nos repolos, aí en Betanzos, como fai costa, sachaba de arriba para abaixo, e non tiña que agacharme; mais daquela dos irmandiños, que me levaron, de castigo, para as hortas de Granada, aquelas que abandonaron os muslimes, como é terreo plano, tiven que agacharme un tanto así, ¡e xa ven! Oia, por certo, que daquela viñamos vende-los repolos aquí á Coruña..., ¡co lonxe que quedaba Betanzos!

-¡Igual que hoxe, quilómetro máis ou menos, que por aquí non houbo terremotos; xa sabe, plegamentos!

-¡Non sei o que sería, pero vin mirando no autobús, todo o tempo, e decateime de que esa rúa que chaman de Alfonso Molina empeza alí mesmo, no meu Betanzos, na nosa Praza do Rolo!

-¡Vostede si que ten rollo, e logo que non foi irmandiño, que vostede aínda é menos que tataraneto dun daqueles! ¿Por que non di a cada paso, Jozú, como fan os outros béticos, tal que aqueles alpujarreños de Granada?

-O meu tátara, que llo admito, foi o primeiro daqueles repoboadores, e por iso estou obrigado a conserva-los falares da terra da miña orixe, que é Betanzos, ¡Betanzos dos Cabaleiros!

-¡Dos cabaleiros, en efecto, pero tamén o é dos repolos, uns repolos do tamaño dun globo! Este home, xa que non chufa, merece ser Conselleiro. ¡A ver, Secretaria, que por fin volviches!

-¡Non podo, que teño que saír...! -Contestoume mentres se poñía de luvas, ¡outra vez de luvas!

-¿Máis café? ¡Vas desface-los nervios..., e xa pareces un flan!

-¡Non, señor; frío, frío! É que vou para Santiago, que avisaron por teléfono que están abrindo a súa portela, esa da Administración Única... ¿Non quería que lle conseguise non sei que permiso..., precisamente onde vostede fracasou? ¡Daquela vou eu, aproveitando que poñen un home ao público..., mentres as mozas van toma-lo café! ¿Fixouse na espeteira que gasto eu? ¡É de silicona, pero, neste caso..., xa verá que resultado!

Con aqueles pesadelos peguei tal brinco na cama, ao roza-lo edredón, que ben me pareceu que eran as siliconas da Secretaria... Espertei abraiado, pero xunto da miña dona, que esa si que é de natureza pura.

-A ver, muller, que botáche-lo edredón para este lado, e tiven unha confusión de vulto, atroz... ¿Onde vai esa moza?

-¡Aquí a única moza son eu, e chégoche, de sobra! ¡Pobre soñador! ¡Este vello verde cavila cada cousa..., redonda coma unha lousa!

-.-

¡Xa vedes, e logo hai quen di que os soños sempre acaban en pesadelo! ¡Mentira impura, ignorancia supina, que nada nutre tanto o espírito coma os soños belidos, e se un está esperto cando os soña, mellor que mellor! Ese é o secreto do elixir, da pedra filosofal, o secreto da vida...; ¡non vos hai outro! ¿Que, non vos parece certa esta historia? ¡Se a Historia é certa, as historias, tamén! ¿Non se di que a vida é un soño, un soño fugaz? ¡Pois logo! ¡Vivan as fadas desta Terra, particularmente as boas!

O serio do caso, onírico ou non, a historia máis incrible de cantas me levan pasado sería ler nos periódicos, escoitar na radio, ou ver a un portavoz deses da tele anunciando que se lle vai erixir, aquí en Galicia,

¡financiado precisamente polos morgados!,

Un

Monumento ao Emigrante Descoñecido,
de cinco puntas,
unha por cada Continente.

¡Incrible, non si?

-.-

A CRUZ DO ZARRO NOVO

A.Trillo

Vén ao caso, lembrándome de Bouza-Brey, aquilo seu de que, “... es propio de la obra literaria, no del escrito científico, revelarnos a su través los sentimientos y emociones de su autor, hacernos sentir su pálpito humano”. Tres liñas despois, o propio don Fermín cita aquilo de Lenin de que, “... sin emociones humanas nunca ha habido, ni habrá jamás, búsqueda humana de la verdad”. Pois ben, esta “emoción” que vou relatar, como última historieta deste libriño, cronoloxicamente debera se-la primeira, pero quixen deixarlle ao lector, maiormente aos cativos, estas últimas impresións subxectivas, transmitidas, por se lles serven de estímulo para afeccionarse, se aínda non teñen ese vicio, a tomar en serio, rotundamente en serio, a intrahistoria do seu lugar e da súa familia. Asegúrovos que non é ningunha contradición, non é incompatible, unha cultura universal, cosmopolita, co cultivo, co sachamento, asiduo, das propias raiceiras. Pero non insisto máis, que despois enténdese todo.

Nada de canto me leva acontecido na vida, e houbo imprevistos de toda clase, que non caben neste libriño, me modulou tanto como aquela visita con meu avó e padriño á Cruz do Zarro Novo de Montecubeiro. Desde aquel día, cos meus altibaixos por suposto, sempre me levou a cabeza a ser flexible, comprensivo, tolerante; humano, en definitiva, que iso, e tan só iso, é o miolo da mensaxe que vos quero transmitir.

A cousa foi así de sinxela:

O vinte e un de Xullo do ano 1936, que na miña aldea aínda non soaran os foguetes do Alzamento, que tiñan a pólvora quentándose, ¡para os quince derrames que padeceu a parroquia!, meus pais, con miña avoa e madriña, foran á feira de Mosteiro. Éme fácil datar aquel acontecer asociando outras cousas que pasaron na mesma data. Meu avó díxome:

-Tes que vir comigo ao Zarro Novo, que eu non podo atende-las vacas e carga-los toxos, asemade; poden moscar...

Fun con el, todo ledo; non soamente por acompaña-lo padriño nun traballo importante senón porque así subiría ao monte, upado no noso carro das vacas, asubiando, que era un pracer deses que pasaron á historia. ¡Subir ao monte nun tractor, como fan agora, coido que é demasiado..., estridente!

Chegados ao Zarro, meu avó desenganchou a súa parella de vacas e deume as cordas:

-O teu traballo é telas xuntas, pola corda, para que non vaian a ese trigo de por aquí ao redor. Se se cofan por culpa dos tabáns e das moscabeiras, dálles larganza, pero se moscan de verdade, sóltaas, que corran o que queiran, que xa pararán en algures.

Sempre tiven unha memoria de elefante para recordar tódalas cousas que pasaron naqueles meses da guerra, e iso que en Xullo do 36 faltábame un mes para os seis anos, pero todo aquilo gravóuseme, a buril, no fondo da alma.

-Padriño, ¿por que non cavaron tamén aquí, aquí mesmo onde estaban os toxos?

-¡Meu neno, iso é largo de contar! Ao redor desta cruz de madeira ninguén cavou..., ¡para trigo, se entende! Esta cruz é nosa, que a puxen eu; o terreo é de Deus; esas cavadas do arredor sonche de Tellado de Sagaruxe, pero caveinas ao cuarto, que logo temos que segar este trigo, que vai maduro.

-Padriño, e se este monte é dos de Tellado, ¿como foi que trouxo, vostede, esta cruz?

-¡Así, así se fai; que razoando e preguntando vaise a Roma! Voucho dicir, pero non sei se o entenderás, que isto tíñacho reservado para cando foses mociño.

-¿Non me dixo que xa razoo?

-¡Non só razoas, senón que estás entrando no uso dela! Terei que contarcho: Aquí, neste monte, están enterrados os que non quixo Deus...; ou mellor dito, os que non quixo a Igrexa, ¡que manda máis cá Deus!

A miña conmoción, ao oír aquilo, foi brutal, pero o avó deseguida matizou:

-Cando morre un suicida, din que se condena; cando matan a un perseguido, ou mesmo ocorre un crime, a unha persoa calquera, así fose bo cristián, daquela din que..., que morre sen confesión, e que o refusará San Pedro. Cando había abortos, ou nenos que falecían antes do bautismo, por moita auga de socorro que lles botásemos, daquela os do Convento tamén dicían que, ¡para o cemiterio civil, no Zarro Novo! ¡Recoño, iso é mandar máis que Deus, pois ningún pai que sexa pai bota un fillo da casa, aínda que o tolee!

-¡E por iso fixo vostede esta cruz! ¿Por que é de madeira…?

-A cruz é de carballo porque este terreo é de todos, e non son eu quen para poñela en pedra; xa veremos, máis adiante, se entre tódolos veciños da parroquia...; ¡vóullelo falar!

-Pero non me dixo..., ¡esoutro!

-¡Cústacheme moito! Aquí enterrei a teu tío..., un neno que nos morreu mesmo ao nacer, que se ía chamar Domingos, coma meu pai.

-¿Daquela..., daquela botáronlle auga de socorro, non si?

-¡E non lla íamos botar; mesmo segundo naceu! Para Deus está tan bautizado coma ti ou coma min. O que non me perdoo, a min mesmo, que desde aquela teño un nó na gorxa, que foi o de non coller coa caixiña do neno, e subir ao Convento, en lugar de virme aquí. ¿Se fose hoxe? ¡Ai se fose hoxe, e se ao chegar a xunto do Párroco me negase sagrado, daquela o primeiro que faría ía ser darlle un lombazo, coa mesma aixada, e despois diso enterra-lo neno dentro da igrexa, mesmo diante do altar maior, alí onde enterraban aos frades..., ¡pois o meu fillo era tan de Deus coma calquera deses frades que están debaixo das lousas do presbiterio na igrexa parroquial!

Despois de dicirme isto meu avó estivo calado, un pouquiño, engurrando as cellas, nun respectuoso silencio que non me atrevín a rachar. Pero aos poucos, díxome:

-Non descoides as vacas, pero aténdeme e contesta, que imos rezar por estes defuntos: “Pai noso...”

O avó, despois daqueles rezos, non volveu a falarme, que tiña abondo con ocuparse dos seus toxos, que eran grandes coma xestas. Cando tivo unha boa carrada arrexuntou os que lle sobraran para lonxe do trigo, ¡por se o lume! Despois deulle brío ao adival e dispúxose a atar o carro, facendo nós en cada lobete para que non afrouxase a carga.

-Ai, ho, fixemos un bo labor, que estes toxos eran un perigo, á parte de que nos fan falla para cocer á tardiña, cando veñan da feira...

-¿Por que eran..., iso, un perigo?

-Neste tempo, de aquí ao Santiago, raro é o ano en que Deus non manda un trebón... Faino para que lembremos que as colleitas son do Señor, e que El sempre está por riba de nós. Neste sitio, sexa porque baixen os raios en busca das ánimas destes infelices, que teño para min que de cando en vez sacoden aos que xa estean purgados para que así suban ao Ceo; sexa porque tire deles esta cruz de carballo...; o caso é que se podía formar un incendio nos toxos resecos..., ¡e daquela ardíanos o trigo, que xa está dourado!

O avó xunguiu as vacas e apúxoas ao carro. Dinlle a aguillada, que maldito falta facía para as vacas, pois costa abaixo máis ben había que contelas, pero servíalle para atenua-la súa coxeira.

-Padriño, ¿cando..., cando se empezou aquí..., cos enterros, digo...; aquí, aquí mesmo, fóra da igrexa, lonxe do adro?

-¡Quen sabe iso! Coido que de sempre, xa desde aqueles romanos; desde que por aquí somos cristiáns... Iso de cristiáns é un dicir, pois facendo destas cousas..., ¡de cristiáns só tiñámo-lo nome! Tes que saber que Cristo só botou do templo aos feirantes, aos que facían negocios aproveitándose da Casa do Señor..., ¡ao revés que eses frades de San Cibrao, que eses non botaban a ninguén do Convento con tal de que estes veciños lles carretasen o pan daqueles foros! Os homes valíanlles, ¡todos!, que todos traballaban para eles; e as mulleres, se cadra, algunha tamén, aínda que doutro xeito...; ¡pero das ánimas, segundo que casos!

Volvemos ao silencio, que só renxía o carro, co peso; pero cando chegamos á nosa eira, que nos tivemos que parar para abri-la cancela grande, dixo meu avó:

-Esquecéusenos unha cousa..., ¡e aínda estamos a tempo!

-¿Unha cousa; cal?

Coidei que deixariamos esquecida aló arriba, no monte, algunha ferramenta, tal que unha galleta, e que me ía tocar subir por pés, para buscala e baixala ao lombo. A miña sorpresa foi maiúscula:

-Meu neno, esquecéusenos rezar polos frades, que se cadra a eles non lles sobra, pois ao Convento de San Cibrao nunca un raio baixou para liberalos das penas do Purgatorio! ¡Mal sinal!

Todo o incrible que pareza, pero foi certo que alí, diante da cancela da nosa eira, co carro calzado para que non sufrisen as vacas, ¡elas tampouco!, rezamos un Noso Pai..., ¡por aqueles frades que non deixaran enterrar en sagrado aos seus condenados!

Non tardou nin un mes en volver ao Zarro, iso á parte da sega do trigo, pero naquela ocasión escoltárono os fachas do cuartel de San Cibrao, que casualmente elixiran aquel sitio para fusilalo. ¿Por que? ¡Iso tamén o sabe Deus! De morte matada non morreu, que despois de tirarlle uns tiros xunto das orellas, supoño que máis ben para ensaiar, aquelas ánimas, aquelas ánimas malditas, aquelas do Zarro, deberon pedir polo seu amigo, polo amigo das esquecidas, por meu avó, ¡e daquela soltárono, ileso!

Repasando esta lista lembreime, por enésima vez,

de meu padriño:

¡A estes, de fusilados, non os levaron de onde caeron,

 ni sequera ao Zarro Novo!

Agora digo eu, e con isto remato: ¿É xusto xulga-lo próximo, xulga-las súas motivacións, as súas decisións, en cousas transcendentes, co pouco que sabemos e co menos aínda que entendemos? ¡Coido que non; polo menos iso foi o que aprendín sachando naquelas raiceiras!

¿Era incrible meu avó? ¡Para min, si; con aqueles ditos, con aqueles feitos, si! A miña experiencia é que adoitamos crer o menos crible: ¡Gústannos as trolas e refusámo-las verdades! ¡Son miserias, recunchos da condición humana, que tamén é fantástica, incrible!

-o-

Xosé María Gómez Vilabella

Miña rapaza, miña Estrela, como ves, vou vello,

pero sigo queréndote,

moitísimo.

-oOo-