CARTAS AOS NETOS -IV-

.../...

¿Que, meu currusco / miña currusca, prestáronche as visitas, esas que acaban de saír? Como viñeron ás cinco, que é unha hora litúrxica, tradicional, avoíña obsequiounos con té e pastas; ¡té con herbaboa, hortelá nada menos, para que todo fose bo, bo e agradable, que é unha redundancia, pois todo o bo é agradable! Pero eses amigos pagaron con igual moeda, que ben te bicaron; os bicos das mulleres son suaviños, suaves e cálidos, pero os homes, maiormente eses que deixan medrar a barba, ou fan repenicos con ela…! Menos mal que a teñen, pois, do que non, resultarían efeminados.

As relación sociais, as cordiais quero dicir, son un auténtico maná no deserto da vida: ¡manteñen! Manteñen a ilusión do vivir cotián; só aqueles eremitas do medievo, tal que os da Valga do Santo Estevo, eran capaces de vivir en solitario. ¡Ata ese xogo das cartas ao que chaman “solitario” é impropio do home civilizado. Somos porque existen os demais; somos porque hai alguén que recoñece en nós un ser humano, outro. De non ser así, que seríamos? Menos que un lobo, que así lles chamamos, pero viven, viven e cazan, que é o seu traballo, en manadas.

Faleiche do té, e non fun discreto, pois a ti só che demos…, a súa cheirume! ¡Grata, iso si! De momento, meu neno / miña nena, tes que conformarte co Pelargón, e Pelargón haxa, que non o teñen todos, tantas nacións esfameadas que aínda quedan. O caso é que Deus repartiu a riqueza, tal que petróleo nos desertos, así que o deserto tampouco o é, polo menos ao completo; os desertos están na conciencia deses magnates, deses mangantes, que extraen e non reparten. Non, non penses mal, que non se trata de repartir petróleo senón os gaños obtidos, case sempre, por desgraza, mal obtidos, mal gañados. Non sei a que vén isto que che estou dicindo, miña criatura, pois non é cousa de entristecerte coa sombra dos pecados alleos, pero si que debemos formarvos para que, de grandes, distingades o ben do mal, cousa, tarefa, na que debemos licenciarnos; niso, tamén!

-.-

Volvendo ao das visitas: É un deber social, para canto máis, familiar; un deber moi grato, tanto que, máis que deber, debemos chamarlle pracer. Teño para min que a visita máis grata da Historia foi aquela que lle fixo a Virxe María á súa prima Sabela. Fíxate como sería a cousa, que o fetiño da Sabela, futuro Juán Bautista, ao achegarse María deu en saltar de gozo no ventre de súa nai, e iso que aínda non estaba para nacer. Sabela, de corazón, de seu, pero tamén inspirada polo Espírito Santo, desfíxose en loanzas: -Bendita ti entre as mulleres, e bendito o froito do teu ventre. ¿Quen son eu para que me visite a nai do meu Señor!

Capiscas, meu neno / miña nena? Pois, polo que a nós respecta, a visita que recibimos da Virxe, e con ela, do seu fillo, do Fillo de Deus, Xesús, non é tal, senón máis aínda: Que os temos connosco, na nosa casa, no noso peito, na nosa alma, acotío, salvo cando pecamos, que daquela desvíanse un pouco. ¿É, ou non é, unha visita perpetua? ¡Se hai despedidas, a culpa é nosa!

Afondando neste tema das visitas, tamén hai que ter coidado cos ouropeis, que non é ouro todo o que reloce, que hai visitas traidoras, que veñen a saber, para despois contar á súa maneira; a eses tales, na rúa chámanlles: Corre, indaga, e despois deforma…, para que o conto teña graza! ¡Picardías, meu querubín; picardías, ou máis aínda! Eses que traen e levan parécense á serpe do Paraíso no de dar malos consellos; e tamén a Xudas, que vendeu a Cristo por trinta moedas, e a maiores, con un bico! Antes faleiche dos bicos, moito e ben, pero nisto tamén hai que aprender…, en vista de que hai beizos podres, podres e traidores!

¿Que temos tempo para aprender ao longo da vida? ¡Non creas, non demasiado, pois canto máis sabemos, mellor recoñecemos o que nos falta por saber! Cando repares nisto, acórdate de Sócrates, que o dixo, e do seu discípulo Platón que o puxo por escrito: Só sei que non sei nada. ¡Ademais de filósofo, humilde, que é como son, ou como deben ser, tódolos sabios!

-.-

Avoíña e mais eu

sacando en procesión a imaxe da Virxe,

doada por nós á parroquia,

facía 50 anos,

precisamente cando naceu vosa nai!

¡Adiviña onde estamos: na festa do Patrón da miña/da nosa parroquia! Xa estivemos na igrexa, que ben viches o guapa que é, que todas o son, sendo admirable o esforzo dos nosos entregos para a súa elevación, co elemental das ferramentas, e dos medios de transporte, daquela dispoñibles; que estas, infinitas, parroquias da nosa Galicia, tan cativas e tan pobres moitas delas, teñan esta monumentalidade tan competitiva, é admirable; dos concellos non diría tanto pois, agora que hai boas comunicacións, coido que en certos supostos non sería problemático, senón ao contrario, fusionar uns cantos, que moitos naceron por unha mera decisión política, acollidos á xeografía e aos medios de transporte de entón, máis que ás vinculacións parroquiais. Despois da Misa saímos de procesión, ti na sela de rodas, unipersoal, e teus pais, cos outros invitados, que bailarán dúas ou tres pezas, o que chaman, sesión vermú. Eu quedei contigo, aquí, á sombra, para que bailen esas pezas sen outros coidados. A avoíña foise no outro coche, para atender aos pistos! Pobriña, que sempre foi unha sacrificada, así que moito temos que agradecerlle!

Ben, xa que estamos lonxe dos tendeiros, e por engado, a tal momento, vén o aire deste lado, que así moléstanos menos a estridencia dos altofalantes, que sempre a atribuín a dúas razóns: que oian esta música desde as últimas aldeíñas da parroquia, e de paso, se a orquestra desafina, disimular! Ía dicir que vou parlar un pouquiño, que aquí non é cousa de escribir; e como estou ao teu lado, ninguén poderá dicir que, como vello que son, estou falando só. Xa sei que non entenderás o meu rollo, pero, igual que farei con outras cousas, con outros temas dos que che teño falado, isto de hoxe repetireino…, máis adiante, cando medres!

Festas patronais tamén as hai, tamén se celebran, nas cidades, pero estas das aldeas, do rural, son as auténticas, as orixinais; como ves, de toda intimidade, pois aquí, o que non se criou nestes lugares, emparentou con algún veciño, ou se trata de amigos, de invitados de moita intimidade.

En Galicia pouco se notou a baixada dos castros, que seguimos sendo castrexos en moitos aspectos, e van diso vinte séculos! No rural partiuse das villae,     que en xeral foron concesións militares a modo de xubilación para os vellos e para os mutilados. Algunha seguiu de casarío illado, pero onde o terreo produtivo o permitía fixéronse partillas, e á xeración seguinte, partillas de partillas, co cal fóronse conformando estas aldeíñas que viches ao longo da estrada. Claro que houbo moita endogamia, cousa prexudicial para a saúde física, e para a mental tamén, da prole, pero foise superando, influíndo moito ao respecto a mestizaxe que nos fixeron os suevos; e algo os bretóns. Nesta evolución, de fondo e de orixe patriarcal, creamos un novo deus familiar, aínda que cristianizados; aos deuses lares, manes e penates, seguiu a deusa “casa”, pero isto teño que explicarcho con algún detalle:

Aquí, todo por aquí, en lugar de dicir, “familia Tal, ou Cal”, sempre se dixo, “Casa Tal, ou Cal”; ás veces con un topónimo, outras apelando ao apelido ou ao nome do patrucio, pero tamén, en moitas ocasións, facendo escudo e bandeira dalgunha calidade ou oficio do pater familias:  O Ferreiro, o Zoqueiro, o Capador, o Carpinteiro, o Trampeiro (que utilizaba trampas de cazar), o Xastre, etcétera. En canto a alcumes, e tamén a características físicas: O Pequeno, o Largo, o Diosiño, o Chato, o Páxaro, o Estoupapozas, o Cazurro, o Roxo, etcétera. Deste xeito, as casas, as familias, collían notoriedade, personalidade identitaria: -¿Quen morreu, que oín toca-las campás? -¡Foi a muller de Xan da Cazurra…; fíxolle Deus mil bens, que a pobre moito leva padecido! -¡Ai, logo, hai que irlle ao enterro, que desa casa sempre viñeron aos nosos! Aínda se dá o caso de que en moitas necrolóxicas, para non perder asistencia, para mellor identificación, poñen nelas, “Da casa do Herdeiro de Vilar”, por exemplo. Hainas, ségueas habendo, que teñen un alcume indigno, e aínda así, póñeno!

Cando veñen as festas anuais, por pobre que sexa a “casa”, salvo que estean de loito rigoroso, non deixan de celebralas invitando a tódolos parentes, ata o grado quinto ou sexto, ¡ou sétimo! Se hai loito, vaise á Misa, e compártese o cabrito, sempre; o que non se fai nestes casos é tirar os foguetes de media comida, nin volver á tarde para o turreiro.

Non pode haber festa sen procesión; pódese prescindir da música, pero dos oficios relixiosos, non, nunca. É doado de establecer o protocolo: Diante, a cruz alzada, a mellor que se teña na igrexa; de par da cruz, dous farois, xeralmente prateados; as andas das santas, que adoitan levalas as mozas do lugar, pero nunca as foráneas; os santos, para os homes, tamén da parroquia; e no último lugar o patrón, ou patroa, custodiado / custodiada polo Párroco, que lle irá dedicando as ladaíñas correspondentes.

Meu neno / miña nena, aínda me queda saliva para seguir co tema, que dá para un libro, pero como vexo que parou a música, e veñen en busca nosa, faremos aquí un punto e á parte, pois o final…; o final tratándose dunha parroquia só o teremos o día en que se acabe o mundo! Os homes facemos por escangallalo, pero Deus é eterno, así que, aínda queda tea sen tecer!

-.-

Faleivos daquelas festas de mediados do XX, pero non das nosas aventuras, e teño que facelo, debo facelo, para que non me teñades por un santo, que iso sería hipocrisía da miña parte. ¡Eu tamén fun traveso, atravesado, pero…, fixen os posibles para vir ao rego!

Para mostra, un botón: Era maio, ese mes no que os gatos maian; e se cadra, as gatas, tamén. Pero eu falo por min. Había daquela, na Meda, unha rapaciña con uns ollos mouros, mouros e fondos, grandísimos, que mesmo atrapaba aos rapaces; ¡e eu era rapaz…! Madruguei e apresureime a facer o traballo que me incumbía, para ir á Misa de cedo, que así tería a tarde libre; ¡é un dicir, pois, daquela, ¿libres?, nin os domingos! Comunguei, antes do almorzo, por suposto, que esas eran as normas, pero, pola tarde, entráronme unhas ganas terribles de pecar! ¿Que cómo era iso? ¡Nenos, os ollos das mozas, que para os rapaces vólvense de Eva! Aqueles ollos mouros, fondos, que sen dicirme que fose, aló ía, e menos mal que nunca me mandou tirarme a un pozo, que se tal mandase, iso faría!

Nada máis almorzar, púxenme de garabata…

-Amodo, rapaz, que en Xerbolés aínda están na Misa!

-Pero é que eu…, eu…, antes de ir á festa dos Milagres, teño outra promesa!

-¡Xa, a da Meda; -díxome miña nai, pois o instinto das mulleres traspasa tódolos segredos dos varóns-; pero terás que ir a pé, pois a egua lévaa teu padriño, que vai en Vaille, para ver á súa irmá…!

-¡Teño boas patas!

-Dirás…, boas pernas; e que Deus chas conserve!

De inmediato púxenme a andar, rodeando o Monciro, ¡o Mons Ciro, ese monte que lle deran os romanos ao Centurión Ciro, en pago pola súa dellada!, e ben romano me sentín daquela, tal que se fose roubar unha “Sabina”!

Parei na Fonte dos Namoros, pero ela, ¡Ela!, non estaba, aínda que si dúas ou tres veciñas, que de inmediato lle pasaron o aviso: -¡Trae a sella, que está aí ese mocoso de Bergland, e seguro que che quere falar!

Claro que era un mocoso, un rapazolo aínda, pero…, precoz, moceiro!

Parrafeamos, falamos de moitas cousas, e ata supoño que tamén do feliz que me sentía contemplado por semellantes ollos, pero non era verdade, non era verdade absoluta pois, cando vin caer o sol, despedinme, pedíndolle palabra para a feira de Castroverde.

-¿Como te vas tan cedo; ou é que lles tes medo aos lobos de Monciro?

-Muller, é que…, como hoxe non hai luar! ¡Se polo menos tivese unha lanterna, desas de pilas, desas que aluman pouco menos cós teus ollos…!

Non volvín por Folgueiras, senón por Suegos…, para chegar á festa de Xerbolés antes de que apagasen aqueles farois de petróleo que se usaban nos turreiros das festas! Coa mala pata, ¡perna non, pata!, de que, para atallar, metinme por un carreiro, e no lugar do Pozo, esvarei … ¿Mala pata? ¡Non sei se por culpa dos zapatos, que estaba afeito a andar en zocas, pero o caso é que, nun valado, esvarei, caendo ao regato! Coa lama encima púxenme a escoitar…, para orientarme! Distinguín perfectamente os ladridos do can de Teixeiro, e dixen, todo gozoso: Por aí vaise a Xerbolés!

Antes de presentarme no turreiro, na presa do prado de Paraxes lavei a chaqueta; que fose mollado, pero non enlamado! Despois, xa no campo, achegueime ao lume que iluminaba o posto da rosquilleira da Ribadauga, para secarme un pouco. Estando alí, pasoume por riba da cabeza un bólido… ¡Si, un bólido, que despois, tempo adiante, souben que era a pistola do Labrada, que o denunciara un rival, e a Garda Civil tentou rexistralo! Medio seco, e coa festa tamén medio gastada, tratei de busca-la moza das gafas, pero…, xa estaba comprometida con outro!

Nese día, nesa aventura, algo aprendín: ¡aquel que moito abarca, pouco aperta! Chegar tarde á festa coido que foi a causa, unha delas, de que, despois, me fose tan difícil conseguir a palabra de…, de…, de vosa avoa, carafio!

-.-

Non me preguntas que facía o Vitoriano de Labrada con aquela pistola na festa de Xerbolés? ¡Claro, con tantas películas do Far West…, e iso que foron a menos! Vóuvolo explicar, aínda que só sexa para que non se vos ocorra pensar noutra guerra, pois, para conflitos chega cos económicos e cos sociais, que teñen pólvora de sobra, cada casa unha polvoreira!

Despois da guerra, maiormente na súa primeira década, na dos corenta, cando máis se dicía que España era unha, grande e libre, aló por dentro, nas familias, nunca tanto fora dúas, pequeniña, e…, encarcerada! ¿Dúas? ¡Si, a dos que, aparentemente, gañaran a guerra, e maila dos que a perderan! Tanto medo e tanta rabia lles quedou, tanto medo e tanta rabia se tiñan entre si que chegaron a darse casos coma o daquel rapaz da miña parroquia, irmán de tres fusilados, que, por namorarse, e casar, cunha rapaza mesmo celestial, guapa de corpo e encantadora de alma, pero sobriña dun notable falanxista, os seus mellores amigos deixaron de falarlle, e así estiveron, anos!

No de pequeniña, tanto se encolleu que, entre mortos, encarcerados, e temerosos, poucas familias quedaron que non revesen, que non encollesen. ¡Quen máis, quen menos, cabíalle na man á Virxe do Puño! Os matóns, e con eles os seus parentes, estiraban o brazo, poñíano en alto, a cada paso, polo motivo máis nimio, pero aló por dentro ben encollidos andaban; ¡ben encollidos e ben armados, aínda que fose de día! Por parte, os vencidos seguían esfurricados de medo, de medo a imprevistos, e afixéronse a andar de noite…, pero tamén coa pistola no peto!

¿De onde lles viñan as armas, as curtas? Non houbo soldado, dos sobreviventes, que non fixese milagres para conseguir unha por aló, na fronte, e volver con ela, case sempre colgada dun cinto interior, para así disimulala no oco da outra, da outra pistola, que seguro a traían ben esmorecida! Non só pistolas, senón piñas: Aquela que me regalou María de Mirón, tomándoa por un xoguete atopado no monte, no seu monte das ovellas, e menos mal que non me deu por tirarlle da espoleta! A que atopou aquel rapaz de Maceda, cando ía roubar auga para o seu prado; como levaba unha roda, ¡zas!, rodazo á bomba, e a súa alma saíu voando, voando, de inmediato! As dúas ou tres que seica lle tiraron ao mudo de Veiga, por tras dunhas loureiras, para que non se casase con quen outros non querían. Etcétera, etcétera.

¿A todo isto, onde estaba a liberdade? ¡Na imaxinación de cada quen, no seu propio medo a expresarse, a dicir o que sentía, así que os pensamentos tiñan a liberdade limitada, ían das cabezas á almofada, con retroceso, coma os canóns antigos!

Pero non perdades o tempo en buscar libros que volo confirmen, que aínda ninguén se atreveu a expresalo con esta claridade, e os que veñan detrás de min…, non o viviron!

-oOo-

Meu rapaz / miña rapaza, cambiemos de tema, que de armas levar, levar e usar, xa estivo ben! Que feliz me fixeron teus pais quedándose uns días, despois das festas patronais, aquí, no refuxio, nesta casa de campo! Eles dixeron, medio en serio e medio en broma, que o facían, que o decidiran, para aproveitar a comida sobrante daquel banquetazo, pero foi unha pulla, o que en tempos se dicía, meter palla en albarda, pois é máis verdade que se lles nota que cansaron de andar tirando de maleta, de aeroporto en aeroporto, ao traveso de medio mundo, como tiñan de hábito nas súas vacacións. Agora, en vez de maleta, tiran da túa sela de rodas, pero só o fan de cando en vez, pois esta tarefa, habendo avós…! Certo é tamén que me agrada a súa delegación, moitísimo, que non o sabes ben!

Iso de recorrer mundo, que mellor é facelo, podendo, como turistas, e non como emigrantes, ten as súas limitacións, comezando polo límite da tarxeta, e seguindo pola esterilidade de moitas das viaxes a países dos que non entendemos a lingua, e logo que as mellores vistas témolas na tele, na tele e nos correos dos amigos, captadas por reporteiros gráficos, que por retratar ata teñen retratada a superficie lunar; por certo, toda chea de bochas, de altibaixos, que xa parecen aquelas dunas do Sáhara, onde vivimos túa avoíña e máis eu, ¡dez anos!, entre Ifni e mailo Sáhara; non precisamente de turistas, que foi cando España se sentía…, non sei como dicircho: ¡imperial!

Esperando polo primeiro bebé, en Sidi Ifni.

Agora, de presente, toca vivir o presente, ¿non si, criatura? Pois, daquela, ti e mais eu, co papo cheo, ¡esas tostadas con mel, con mel e manteiga: o mel desta aldeíña, néctar puro, flores en definitiva; en canto á manteiga ben viches que nola regalou unha veciña, extraída do leite que se reservan para eles, do bo, do da vaca marela!; agora cómpre saír a descubrir mundo, pero o noso, este rural que parece agónico, pero resucitará, que cho digo eu; asistido polas máquinas, pero, resucitará!

Con tanto rollo como me aguantas, pois, aínda que non o digas, noto que te fas esta pregunta: ¿Por que me marea este avó con cousas que non veñen ao caso, que xa as iría descubrindo, eu mesmo, por min mesmo, pouco a pouco? ¡Ai, rapaz, mira ao teu redor: mira, e reflexiona no problema desa xeración que foi enriquecida, pero non instruída, por seus avós, que lograron, que suaron, un enriquecemento relativo, bastante bo, pero non transmitiron cultura, ou pouca, e a riqueza sen maduración é coma…, coma comer un figo verde!

A ver, que empuxo! ¿Para onde? Apunta co dedo, pois, con tal de que haxa un carreiro, por alí te levo. ¿Non o fas? ¡Ai, si, que vexo que ollas en dirección aos bruídos desa máquina que traballa aló adiante! Están recollendo o millo…; ¡daquela, aló imos!

Mira rapaz / rapaza, isto de volver ao millo tamén foi unha lección histórica: Primeiro foron os prados, que na miña crianza vendíanse a preciso de ouro, que nin que fosen lingotes, polo que escaseaban os regadíos! Pero a seguinte xeración díxose: ¿Que é iso de andar coa roda ao lombo, facendo regos, e tornando augas de pilla-pillota? ¡Ao monte, que é máis cómodo sementarlle herba, e non o trigo das cavadas! A idea era boa, pero non demasiado ben pensada, pois, nas secas, que? ¡Nas secas, viaxes co remolque ao almacén, que venden pensos ensacados, ofertados como nutrientes para as vacas pintas, que son esas que teñen na pel cadros de Dalí; moita beleza por fóra, e por dentro máis auga que manteiga! A encefalopatía espongiforme bovina veulles precisamente, segundo os veterinarios, dos ósos, moídos, de reses enfermas, cos que engordaban aqueles sacos dos pensos compostos, orixinándose proteínas defectuosas, tamén coñecidas polo mal nome de, prións.

Se aínda non mo oíches, dígocho agora: No pecado sempre vai a penitencia; e non só nos que afectan á alma, senón, e tamén, nos corporais. O pecado da preguiza levounos ao almacén, pero veu San Sidro coa rebaixa, que os mandou arar, volver ás colleitas, sementar millo… ¡Esa foi a causa de que teñamos este ruxidoiro aí adiante, na agra! De folgar, ou de pretender facelo, pasamos á maquinación de traballar noite e día, que ti durmiches coa paz dos anxos, pero eu, que algún remorso teño, ou non sería ancián, de desvelado amosei pola ventá, descubrindo, ao lonxe, unhas luces tremolantes, que ían e viñan, que xiraban: Era a máquina do millo, que, de posta a traballar, non distingue entre o día e maila noite, de solicitada que está!

Vou calar, para que só escoites a máquina, pois, dúas cousas, e ben, nos as fai ninguén! Mañá, Deus mediante, falaremos doutras máquinas, das de mallar, herdeiras dos malles…

-.-

Meu caro estudante / estudanta, que o somos todos, desde o orto ao ocaso, desde a caneta á residencia dos anciáns, hoxe, para variar, toca xeografía. Se non cho teño dito, fágoo agora: a terra ten dous polos, pero Galicia, con todo ser un anaco, tres: A vaca, os eucaliptos, e mailos supermercados! Para entrar en materia: ¿De cantas maneiras se escribe? ¡No vento, coa lingua; no papel, e antes diso nos pergameos, sucesores dos papiros e das lousas, con pluma de ganso, coas de aceiro, e cos bolígrafos, sucesivamente; por último, polo de agora, cos dedos, que comezaron a facelo, aprenderon a facelo, na máquina dactilográfica, para continuar con este teclado do ordenador…, tan desordenado que teño o meu! Pero hai un detalle que non convén esquecer: redáctase mellor escribindo á man, e mellor aínda se nos esmeramos na caligrafía, pois o cerebro traballa máis descansado, e as ideas maduran máis e mellor. Dispáranse eses locutores inintelixibles porque xa o teñen escrito, nunha pantalla discreta, diante dos ollos, que se chego a telos diante miña afellas que lles tiraba unha zapatilla…, para que aprendesen a ler!

Na recolleita do millo

O outro día falamos do millo, e non só falamos senón que collín na tenda unha torta diso, de millo, e ben que che gustou! ¡O que é a ignorancia: nos meus tempos aborrecíase do salvado, e tamén das aveas, que se sementaban nas restrebas para o gando, e mallábanse despois do centeo, para non mesturar o gran; agora, mira ti por onde, descubriuse que lles dabamos aos “irmáns”, ao porcino, o mellor da colleita! ¡Certo é que o merecían!

Un día voute levar a un museo, a calquera, pois diso conservamos, algo, en toda Galicia, para que vexas aquelas pedras manuais de moer o cereal. Mira se era abundante o trigo na Gallaecia, que os romanos cando chegaron á zona do actual Castroverde-Corgo, quedaron admirados da ondada das nosas espigas, así que deron en chamarlle á bisbarra, Flammoso, porque lles recordaba a flamma, o flamexar das lapas nun incendio.

Por aquí collíase máis ben centeo, que vén antes co trigo do país, pero despois dos trigais de Castela, así que, entre o baleiro estacional, e a fame de cartos, ¡de pan, tamén!, os ferreiros aceiraban os fouciños, e os segadores estreábanos na pampa castelá. Levaban rapaciños, pouco meirandes cá ti, para que os abastecesen de auga, a tragos  continuos, de tanto que suaban, entre a calor e maila fatiga. ¡Ai tes: primeiro criabámoslles as mulas, que as viñan mercar ao San Froilán, para que arasen as cen fanegas de cada amo, e despois diso, mentres o terratenente se ventilaba debaixo dun pino, que outra árbore non tiñan, os nosos, homes, mulleres, e nenos, dándolle ao fouciño! Non che foi antonte, que ben me lembro de velos na estación de Lugo, subíndose ao tren, e grazas que tren había, pois, anteriormente, ían a pé, por veces cen leguas, e outras tanta á volta!

Os malles seica os inventaron os romanos, e ata serían eles, tan listos e tan arteiros que lle poñían nas mans ao escravo aquel malle mentres eles o mallaban a lategazos se non alzaba os brazos con brío…, para que tremesen as espigas! ¡Gladiadores do malle, que para eles iso fomos! E despois, en Roma, veña Panem et circenses! ¡Á nosa conta, claro!

Centeo e castañas, produtos sacros, produtos humildes, que así nos criamos de sinxelos, de austeros…; ¡pero parvos, non, e iso que de parva só había papas! Tiveron que ser os ladróns da horta de Parmentier, roubándolle as patacas, os que deron un xiro, unha ampliación, á espiral nutritiva; e máis cerca, aí en Castropol, tivemos ao almirante Cancio, que nos trouxo de América o millo, o novo maíz. Con estas catro cousas a nosa cociña comezou a fumear! ¿E os mariscos, que? Rapaciño / rapaciña, o pescado sempre foi pescado, buscado, degustado, pero, esoutros bichos…? Teño para min que nin as ostras interesaban ata que se descubriu que coas perlas se podían facer colares…, perlíferos! Daquela, as ostras para os homes, e os colares para as mulleres. Co tabaco pasou algo parecido, que cando os varóns se cansaron do seu veleno, as mulleres substituíronos! ¿A que cheira unha desas rapazas coas que nos cruzamos acotío, na beirarrúa? A ti seguro que a tabaco, pero a min…; non cho digo, por se me oe avoíña!

Os sucesivos inventos alimentarios foron bos, case todos, pero tamén che digo que moita xente morreu por probar o descoñecido, tal que algún tipo de setas. ¡Por algo os Reis tiñan catacaldos nos seus palacios!

-.-

A malla de don Gerardo. Segundo o Plan Xeral de Ordenación Municipal da Baleira, “… a Casa Grande da Pereira destaca pola particularidade da súa tipoloxía e pola importancia das súas dimensións, con un volume de planta cadrada de dúas alturas e baixo cuberta, de  cachotería de xisto salvo esquinas e recercados de cantería de granito. No centro distínguese outro volume de planta cadrada con cuberto, así mesmo, ás catro augas por lousas de xisto”.

Esta é a reseña oficial, pero eu vou á particular, á anecdótica: Era, e digo “era” porque non sei se houbo partillas, un dos pazos mellor dotado de terras, tanto en extensión como en calidade, de todo Galicia. Na súa fidalguía entraba a rexeduría municipal, e con ela, o reparto daquel arbitrio chamado “Consumos”, que, paradoxicamente, víñano pagando os que menos consumían.

Entre as terras e mailo arbitrio, a súa malla era sonada en toda a bisbarra: ¡Cincuenta, ou sesenta, homes e mulleres, vellos e novos, suando a gota gorda, de dous a tres días, e para iso nos grandes, nos de Agosto! ¿Con máquina...? ¡E logo, pois sen ela, tal que con meda de palenque, estarían mallando desde a Virxe das Neves ata a festa de Santa Mariña, 3 de setembro, que casualmente é a parroquial de Librán!

Nun verán, despois da guerra, meu primo Lombardero foi a Tras da Serra para botarlle unha ollada á  herdanza dos seus antepasados, casa, leiras, e…, veciñanza, dándose o casual de que os Caseiros estaban mallando para don Gerardo. Contaba que o invitaron á comida…; ¡o traballo, de balde, pero a comida, do tipo daquela das vodas de Camacho que tanto impresionou a Cervantes! Ían de balde, sempre, todos, aínda que non sabían moi ben se o fidalgo os borrara da lista dos Consumos por pobres ou por veciños e amigos, pero a comida…, indescritible, tanto no de boa como no de abundante. A partires daquel día, cando Lombardero vía as merendas da festa do Santo, en Montecubeiro, moitos invitados, e relativamente abundante para o status da época, sempre botaba as mans á cabeza, exclamando: ¡Isto é a malla de don Gerardo!

Aquela malla, polo antedito, era unha excepción, pero en xeral tódalas mallas da bisbarra se facían con abundancia de xente, ¡aínda que non de comida!, en franca e xenerosa colaboración veciñal. ¿Por que vos conto isto? ¡Non é conto senón relato, tal cal! Cóntovolo para darvos unha lección de fraternidade veciñal: Certo é que ten habido preitos nas nosas aldeíñas, máis ben por cuestión de augas nos prados, pero non o é menos que, cando había un apuro, fose ou non de traballo, as veciñanzas afanábanse, xenerosamente, sumando esforzos. ¡Que lección para as actuais Comunidades de Veciños, nas cidades, que poucas hai que se leven ben, nin sequera en asuntos de interese xeral!

-.-

Meu neno / miña nena, nesta correspondencia nosa, un tanto unilateral, pois vesme contestando máis ben cos ollos, cousa que me dá por satisfeito, (así pasou con vosa avoa cando me declarei, pois antes de oírlle o “Si!”, xa percibín un signo afirmativo na cordialidade coa que me estaba mirando), levamos esbozados uns cantos temas, así que, a tal intre, nesta conxuntura, que é como falan os políticos, e xa que son tan perfectos haberá que imitalos, na que teus pais se están ocupando de levantar o campamento, ¡teñen que volver aos seus cuarteis respectivos unha vez esgotadas as vacacións!, voume recrear contigo evocando uns cantos xoguetes. Comezarei polos máis primitivos:

Os fillos de Abel seguro que se iniciaron no lanzamento de pedras guindándoas, das que ía apartando seu pai ao decruar a terra, aos xabarís que lle desfacían os sucos en busca de vermes. Por alí cerca andarían seus primos, os fillos de Caín, pero eses, como seu pai optou pola caza, as pedras do río, ¡que se cadra era o Miño!, lanzaríanllelas ás perdices, ás lebres, aos coellos…, afeitos que os tería seu pai a perseguir caza menor!

Un deles, fose de Abel ou de Caín, que, como non rexistrou a patente do seu invento, non quedou constancia do seu nome, argallando con aquelas pedras soltóuselle unha que era redondiña, dándose o, ¿o casual, ou foi pola forza da gravidade?, de que baixou roulando, ¡ata o río!, sen que houbese lanzamento previo. Aquel rapaz, co meirande dos asombros, exclamou: ¡Eureka! ¡Acabo de inventar a roda…, por culpa desa pedra que se foi rodando!

Cando medrou aquel centeo que deixara sementado Abel, un dos seus fillos, un dos seus orfos, que aos netos non chegou a coñecelos por culpa daquel fratricidio de Caín, argallando cun cañoto, cunha palla, que aínda estaba verde, ocorréuselle tronzala cos dentes, e metela na boca; seguidamente, sen retirala aínda, como fan eses tabernarios que se quedan co escarvadentes do pincho que lles serven no bar, púxose a asubiar: ¡Mecachis; aquí hai dous sons, o que fago coa lingua, e maila pitada que produce o aire ao saír por esta palla! Tamén exclamou: ¡Eureka! ¡Acabo de inventar a frauta!

O ferro deu en forxalo un tal Túbal Caín, que tomara como apelido o nome de seu avó; pero antes diso xa se descubrira o lume, con toda probabilidade cando baixou un raio do ceo para fulminar ao criminal. Aquel raio derreteuno, completamente. Un dos rapaces, que tal cousa viu, acordouse da leña que queimara o propio Caín como consecuencia de golpear en seco un pau seco contra outro en igual estado, desafogando así a cólera que lle entrou ao non poder alcanzar un xabaril enorme, que fuxiu. ¡Eureka!, tamén foi o que dixo aquel rapaz, engadindo: ¡O lume é unha consecuencia de enfadar a Deus! Se golpeo, se refrego de mala uva un pau con outro, ou se Jahvé nos castiga, daquela prodúcese un fogo…, ¡e menos mal se non é eterno!

¿Que veu despois? ¡Miña criatura, son tantas cousas, tantos descubrimentos, que chas terei que contar, digo, relatar, pois o de “contar” só é correcto tratándose de contos, e os meus son relatos, pouco a pouco, pois hoxe, con isto do retorno, terás que conformarte co que podas divisar polas ventás do coche, que ata será pouco, atado como irás, na túa sela especial, e con ese cinto preventivo!

-.-

Volvendo, e seguindo, con iso dos inventos antigos, o máis primitivo, o máis xeneralizado, debeu ser este: O Señor preguntoulle a Caín, despois de que matara ao seu irmán: -¿Onde está Abel? A resposta do asasino foi rotunda: -¡Non o sei! ¿Ou son o garda de meu irmán? (Xénese, 4, 8-10). Aquel innomeable acababa de inventar a falsidade, a mentira, a hipocrisía; e encima, con chulería, increpando a Deus, xurando en falso! A prole de Caín foi, ¡é!, numerosa, xa que os temos ao noso redor, en todas partes, en tódolos países, pero Deus é tan paciente que agarda, agarda e agarda, pola confesión, polo retracto, do mentireiro.

Retractarse, arrepentirse, devolver a honra quitada, é dificilísimo; algo así como frear as ondas que se forman na auga ao tirar unha pedra. ¿Quen é capaz de volver eses círculos concéntricos á súa quietude inicial? ¡Pois, coas mentiras, outro tanto!

O mentireiro, para non ser descuberto…, quero dicir, ao momento, pois á larga sempre o é, ¡desde Caín!, precisa ter unha memoria de elefante, prever de antemán os cabos soltos que pode ir deixando. Eses cabos, coma as coartadas falsificadas dos asasinos, levan en si o xerme da desintegración, e por consecuente, cando menos se espera, rompen, fanse visibles as contradicións!

Un dos trucos máis xeneralizados é iso de afirmar que, … díxomo un paxariño, tentando facernos crer na crenza de que…, ¡dixéronllo, que non o inventa el, que non é froito do propio inventor da matraca!

Meu neno / miña nena, en cuestión de mentiras as únicas verbas ben ditas, iso, benditas, son aquelas que nos tragamos envoltas en cuspe, pois as outras, de ser falsas, proliferan e proliferan, invadindo o mundo. Deus, pola súa parte, con iso de que nos regalou a liberdade, déixanos facer, déixanos mentir; ¡ah, pero no día da ira, seremos nós, nós mesmos, xulgándonos a nosoutros mesmos os que diremos a verdade: que no Ceo está prohibida a mentira; só poden entrar os limpos, limpos ou lavados, arrepentidos, confesados, coa restitución feita, pero, son tan difíciles de restituír as honras quitadas, as maceladas!

-.-

Antes de irnos da aldea…, que ata non sei se dicir, antes de que desapareza o pouco que delas queda, meu neno / miña nena, vouche facer unha especie de museo mental, do que foi, de como era, a vida rural no último século. Igual que as árbores viven das súas raiceiras, a cultura tamén as ten, e grazas a elas podemos presumir destes logros mecanicistas actuais, precisamente do que nos fai esquecer os banzos anteriores, os precursores. Se non fose por aquel centeo, aquelas patacas, aquelas castañas…, eu non subiría ao poleiro, non me houbese criado, e daquela, meus netos queridos, non chegaría a ter netos, non existiriades vosoutros!

O primeiro xa foi que se meus pais non puidesen sosterme, en vez de emigrar para Madrid eu teríao feito para América, acaso para seguir gardando vacas, pero…, nas Pampas! Se alí apampase, quedaría célibe, morrería célibe; e de casarme, ¡a saber con quen! No caso de ter fillos, serían outros, e non teu pai / túa nai. ¿Vedes as consecuencias de soutar castañas? ¡Pois agora, as xeracións seguintes da miña, como non lles ensinamos a dobra-los cadrís, non se agachan para apañalas, e despois secalas, e despois vendelas…, preferindo emigrar, acaso para onde nin castañas hai!

Soutar castañas era un oficio bonito, olímpico: había que madrugar para chegar o primeiro á meta! ¿Medallas? ¡Nin olímpicas, nin das outras, á parte da que levabamos ao pescozo! (Agora, en vez de medallas, o que levan son aros nas narices; será para non fozar na almofada!) Un cestiño, iso si, de vimbios ou de talas, que mellor copa, nin máis grande, non as dan nos Olímpicos!

¿Das vacas, que? ¡As vacas oficiaban de deusas, e mais non era paganismo! En Castela, coas mulas; en Galicia, coas vacas, que non só araban, e tiraban do carro, e daban crías, entre outras finalidades para vendérllelas a medio criar, pois os tributos demorados traían, carreaban, embargos, senón que as muxíamos, competindo cos xatos: leite pola mañá, con codas de pan; a mediodía, con cachelos; de cea, ¡outra vez leite!, a xa non fosen “de cabana” as vacas”, pois daquela muxíanse menos…, porque o usureiro urxía que se vendesen as crías, para entrar no reparto! A manteiga, para a feira; o soro, para a casa! ¡E menos mal se había algo de queixo para compangar a merenda, librándonos de insistir nas papas! Por algo lles poñiamos, e venerabamos, os seus nomes, tan familiares sempre: a Teixa, a Cachorra, a Pinta… ¡Só nos faltaba dicirlles, Santa Teixa, Santa Cachorra, Santa Pinta…!

¿As landras? ¡Oh, benditos carballos, que por algo vos adoraban aqueles druídas! Ademais das travesas, ¡catro pesetas, para completar o peso dos xatos!, nutrían a ceba dos nosos porquiños. ¡Outra ignominia chamarlles así, co lustrosos que se poñían coas landras; iso si, despois de capadas, as cochas, pois aos ranchos xa se lles metía coitela nada máis nacer! O peor do caso, o único malo, era que os seus xamóns tiñan o mal costume de consumirse nas mesas dos caciques, aqueles gordos, aqueles cebóns, aqueles porcos da política local; ¡si, aqueles dos chanchullos, aqueles das marranadas! Aqueles si que eran “cochos”, e máis os nosos avós chamábanlles de Don! (Este país, que non levanta a cabeza…; non podemos, pois, se a levantásemos non lles bicaríamos os pés).

Isto como unha evocación superficial daqueles produtos, pero non podemos esquecernos da muller rural, que esas si que eran produtoras, ademais de nais! Os homes presentábanas dicindo, “Aquí a miña dona…”, cando os verdadeiros donos eran eles, que as tiñan de escravas, ou case. ¿Que facían as mulleres, fosen ou non amas de casa? Vouno escribir posto de xeonllos, para renderlles o culto debido, que non é para menos:

De primeiras, que case non lles poñían escola. ¿Para que, se había que pagalas “a ferrado”, e logo que os varóns eran os únicos que precisaban ilustración, que ata se inventaron un refrán servil que dicía, “A muller, pata quebrada, e na casa!”. Non firmaban, non escrituraban, non votaban… Iso, na casa, coa pata quebrada, pero o caso é que, ademais da casa, colaboraban en tódolos traballos exteriores, por pesados que fosen, que as teño visto arando, e cavando! ¿Sachar o horto? ¡Elas! ¿Cargar coas verzas, coa ferraña, cos nabos, coa herba da fouciña…? ¡Elas! E así ata infinito. ¿A primeira que se levantaba? ¡Ela, estivese ou non de cría! ¿A última en deitarse? ¡Ela, pois non se ía á cama ata despois de fiar, de remata-la media, de recoller, de levarlles a sobrecea aos porquiños, estivesen ou non de ceba!

Lavaban con cinsa, pois o xabón tardou en vir; certo é que a cinsa facíana os homes, soprando co seu soprón, á vez que quentaban as canelas, e lle daban á pipa, ou aos mataquintos, que aprenderan a fumalos en África. De feita a cinsa, peidar e á cama, cos pés quentes; “a quentala”, dicían, pero era máis ben para evitarse a recollida, o aseo do fogar, pois nunca home vin fregando as cuncas do caldo. Agora, desde que non hai cuncas, senón pratos, por veces, só por veces, métoos eu no lavalouza, pero isto é…, agora!

Aínda estou comezando esta descrición e xa canso; así me explico que non lle dediquemos un museo á muller rural porque…, porque precisaríamos ocupar, íntegro, ese monstro de Santiago, ese espantallo monstruoso que chaman, seica, Casa da Cultura. A ver cando o dan rematado, a ver en que século, e logo que habería que decretar un cambio de uso, porque o das nosas mulleres aínda non acadou esa cualificación! O perigo principal está en que, para daquela, xa non quedará rastro dos utensilios de uso cotián utilizados polas nosas mulleres; e un que se acorde deles, deles e delas, menos aínda!

-.-

Dos nenos do meu colexio… Na vosa escola seguro que vos falarán moito dos Reis godos, pero pouco dos nosos, dos suevos. ¡O de casa sempre é máis importante có de fora, e nesta crenza vouvos dicir algo, sequera unha mera evocación, daqueles colexios rurais que foron chanzos, chanzos pero tamén descansos, na vosa formación, na herdada.

Con ler o libro –enciclopédico- do Profesor Narciso de Miguel, titulado “Escolantes e escolas de ferrado”, quedaredes aprobados en Historia da cultura popular galega, pero, por se está esgotado, e non se reeditou, aquí tedes catro pinceladas deste “tema”, que é como agora vos ensinan a dicir:

Nunca lles interesou aos feudais, e tras deles a tódolos mandamáis deste país, culturizar, instruír, aos seus vasalos, os seus lacaios, a excepción dunha sinatura: O manexo das armas…, para que os defendesen, ou máis exactamente, para que ofendesen, para que atacasen aos seus inimigos, aos seus competidores! Con isto sabido, sabido e recoñecido, comprenderedes o por que, a causalidade, de que os poderes tardasen tanto en facilitar o ensino público.

Ata que a plebe se cansou de aplaudir, as escolas públicas agardaban polo seu, santo, advento; cunha única excepción: a igrexa católica, en particular os frades, que tiveron a xenerosidade de compartir cultura, aínda que cunha excepción, o latín, que os mantiña arriba. ¡Repartían, compartían, o pan, pero non a sobremesa! Pouco a pouco, lentamente, o pobo espertou, decatándose de que a única forma de elevarse do seu axeonllamento era…, lendo, así fose en pizarras de lousa! En consecuencia, o pobo raso deu en esixir, convencidos de que pedir non era suficiente.

Na incivil do 36 os mestres de carreira foron perseguidos, depurados; ¡depurados precisamente polos impuros, precisamente por aqueles que os preferían de soldados obedientes! Principalmente nas aldeas, volveuse ás escolas de “a ferrado”, pero, en paralelo, as mulleres, decatándose de que o seu non era só fiar, parir fillos e face-lo caldo, matriculáronse nas Escuelas Normales, e…, saíu un enxame de Maestras de Enseñanza Primaria!

Esas convulsións afectáronme plenamente pois a guerra susodita colleume con cinco anos, que aínda non cumprira os seis. Con isto dito, dito e demostrado, coido que xa tedes unhas nocións para coñecer, para recoñecer, aquel esforzo dos vosos avós para uparse por riba das catro regras, que daquela era un bo nivel…, un nivel de Máster!

-.-

Deámoslle un repasiño á aldea, outro, ¡miña pobre, tan abandonada que a teñen, ultimamente, neste XXI, desde os desertores do arado ata esa pléiade de políticos da silveira! Mirade se a desprezan, uns e outros, que onde suaron seus avós, esta última xeración plantou…, eucaliptos!

Desta nai nutricia, desta Galicia dos bos alimentos, xa é moito o que dela se leva escrito, pero, con todo, bastante menos do que nos merece. ¿Deixádesme darlle unha pincelada a este cadro, tan grandioso que ten sitio para todos? Para todos…, polas trazas xa non, pero iso, de momento, deixareino no tinteiro! Vou aos comezos da nosa Historia:

Xa volo terán dito, pero, do que non, aquí está este avó, neste Relata refero, para actualizar, en canto lle sexa posible, os posibles esquecementos.   

Resulta que resultou que xa tanto levaba navegado Noé, na súa Arca da Alianza, e sempre detrás do sol, partindo do monte Ararat, que por certo, con aquela tormenta, pouco se deixaba ver, pero outro compás non tiña, que, máis ou menos á altura de Tui, díxose: Deixamos atrás o Mare Nostrum, descantiá, así que entendo será hora de comprobar como están as cousas aí abaixo, que este de agora ten tódalas trazas de ser o Mare Tenebrorum, e soltou unha pomba, casualmente na desembocadura do Miño, pero todo era unha lameira, así que, ao non atopar onde pousarse, volveu, tristeira, para a arca. Máis tarde observou Noé  que o sol se poñía por riba do océano, alén da Tenebrosa, sen trazas de terra firme ao Oeste, así que se decatou de que estaba na Fisterra, ou cerca dela. Bo marido que era, e pai exemplar tamén, reuniu á familia e pediulles parecer. Estiveron conformes en que Deus non ía permitir deixalos, abandonalos, na Tenebrorum, risco que corrían de seguir ambicionando terras mellores, así que soltaron a pomba, por segunda vez; o seu retorno non se fixo esperar, que volveu aos poucos…, cunha folla verde de oliveira no peteiro!

¡Déronlle as grazas a Deus, que non o di a Biblia, pero suponse, mais Noé, un vello prudente, aínda seguiu na arca ata o día un do primeiro mes do ano seiscentos un da súa vida; con todo despexado, e a terra sequiña, retiraron a cuberta da arca e…, apeáronse! ¿Onde? ¿Pero é que aínda non o sabedes? ¡Baixáronse en Noia, que diso lle vén o nome, exactamente na Fisterra do Paraíso, no pouco que del quedaba, así que a familia Noé soltou un galo, que se puxo a cantar nada mais saír do poleiro, ao deixa-la arca! A señora Noé, tan perspicaz ela, díxolle á familia: ¡Cantou o galo ao saír da arca, e volveu a facelo ao aterrar, así que propoño que lle chamemos Gallaecia a esta bendita terra, séxase, a terra do galo!

Meus nenos, ¿vedes como temos unha orixe sacra? O malo do caso é que non se lle pode dar ao home unha terra boa, porque, na súa avaricia, dá en preguntarse se haberá outra mellor, unha terra na que non se precise arar, que chegue con falar, con enganar aos veciños.

Volvendo ao caso de Noé, que el era un bo rapaz, pero os fillos, comme ci, comme ça! Despois do desembarco, Noé plantou unha parra, e descubriu que o zume das uvas, despois de repousado, despois de fermentado, daba un líquido que sabía mellor cá auga; ¡tanto bebeu, que se embriagou!, e daquela, os fillos, que de ben educados tiñan pouco, ¿culpa de quen, de seus pais, ou deles mesmos?, deron en rirse do vello. ¡Outro castigo de Deus, que lles deixou as parras pero extinguiulles as oliveiras, e tardamos en volver a telas neste retallo do Paraíso, salvado das augas castigadoras como dito queda.

Como vedes, os netos daquel Noé seguen sendo…,

uns xacarandeiros!

Os Noé foron os escollidos, os indultados, pero nin con esas resultaron suficientemente agradecidos, así que Deus mantivo nesta terra unha boa parte dos seus interditos: ¡Que nos quedaría a insatisfacción, que a herdaríamos e a transferiríamos, de ter a mellor terra do mundo e, non obstante, desprezala!

.../...

Pasa a

CARTAS AOS NETOS

-V-