DA MAN DE MEUS AVÓS..., FUNME SOLTANDO! -I-

Da man de meus avós...,

funme soltando!

No Zarro Novo ata as vacas rezan por aqueles
que os cregos non deixaron soterrar na igrexa de Montecubeiro.

XOSÉ MARÍA GÓMEZ VILABELLA

O avó que chega a esta condición ten que ser, esixirse, e tamén logralo: seriedade, sinceridade e franqueza, cunha alta dose de comunicabilidade. A avoa, ademais diso, ten que superar ao home en sensibilidade, xa que na especie humana é o prototipo dela.

Quen isto escribe, quen isto afirma, pode ser que careza destas virtudes, ou que as teña en grado deficiente, pero sería un pecado de lesa humanidade dar malos consellos, pois para iso chegou e sobrou con Lucifer.

Seriedade. Unha persoa seria non actúa, non quere nin pode facelo, non lle sae, con présas ou con improvisación: escoita, reflexiona, acode ao arquivo da súa experiencia persoal, e despois diso emite o seu veredicto en forma construtiva; construtiva, aínda que para iso teña que demoler o mal construído.

Non confundamos a seriedade coa adustez; isto para comeza-la análise, pois o home adusto quítalle o sal á vida, mátalles a esperanza aos netos. Seriedade con humor, que son compatibles; con humor que sexa humor, e non esas groserías coas que nos saturan os mass media, que ata dan ganas de pecha-los ollos e taponar os oídos. Pero iso é doutro tema.

Ollo tamén con distinguir entre seriedade e amargura. A un cristián chégalle, debe chegarlle, con lembrarse de que Cristo, para redimirnos, cargou coa cruz dos nosos pecados. ¿Imos caer nunha rebeldía, noutra?

Fuxamos tamén de confundir seriedade con falta de alegría, que é o perigo destas verbas polivalentes. A alegría vén, precisamente, maiormente, do deber cumprido, do en serio que tomemos a vida, que por certo é unha cousa seria, pero nunca aburrida. Seriedade, e subliñémolo, é a actitude correcta, esa que nos salta á cara dándonos unha faciana tranquila, agradable, que nolo notan, tamén, e de paso, nos xestos, na voz, no estilo xeral e persoal da persoa sincera.

Ben que o captan os nenos cando se lles fala con seriedade e con sinceridade; de grandes, con tantas decepcións ao lombo, con tantas demagoxias mesturadas no cóctel da vida, distinguir a verdade da mentira faráselles, fáisenos, máis difícil. Os nenos, e non só os nenos, séntense felices coas persoas que os escoitan con seriedade, que neste caso temos que traducilo por atención. Nesta seriedade entran, e caben, os sorrisos, as boas novas, os ánimos...; en definitiva, esas forzas que son tan útiles para cargar coa cruz cotiá.

Sinceridade. Onde non atopamos sinceridade é que falla o amor ao próximo, ¡o segundo dos Mandamentos! Daquela, ¡caput! As “mentiras piadosas” adoitan ser trucos innecesarios, así que nin falemos delas.

Din na miña aldea que non hai seres máis sinceros cós animais; daquela, ¿por que chamamos animal ás persoas brutas ou incultas? ¡Contradictio in terminis!

Falando en serio, que é do que se trata: Da sinceridade hai que falar con cautela pois un exceso de sinceridade, en certos momentos convivenciais, pode xerar repudio. Isto aprendino en Asturias, que é a rexión que se ten por máis sincera de tódalas Españas!

Sinónimos de sinceridade: franqueza, honestidade, honradez, naturalidade, sinxeleza e veracidade. Como antónimo porei a hipocrisía, que é unha epidemia universal, da que non se libra ningunha das culturas, aínda que se teñan por tales!

Repasando as virtudes posibles vemos que dan para facer un dicionario, pero na miña aldea, ¡listos eles!, recollíanas, condensábanas, en dúas verbas; chegáballes con estas dúas: ¡Ser persoa!

Franqueza. Está dentro da sinceridade, pero ten a súa autonomía; sendo compatible coa retranca, a franqueza é o contrario de tranca. Din os cataláns: Tanqueu la porta, e porta la clau. Cerra a porta, pero leva a chave. ¡Iso, quedarse coa chave, coa reserva mental..., por se acaso!

Aos nenos hai que ensinarlles a ser francos, pero con franqueza cautelosa..., porque se teñen que defender na vida, trancarlles a porta aos inimigos, que iso tamén é virtude. Pero hai unha boa receita, que da Pedrafita para aló din que é xenuína de Galicia: ¡Cando non convén, calar! Pero, ¿cando é que convén calar? Para iso, para coñece-la xente, hai que aterse aos feitos, que xa o dixo o Mestre: ¡Coñecerédelos polas súas obras!

Quédanos o da sensibilidade... ¡Xa; pero diso que escriban as mulleres, que son as autenticamente sensibles!

-.-

As loitas fogareñas. Todo na vida é loita, e cando non se tempera na incruenta incluso se pode chegar á cruenta, á violenta, cousa que Deus non o queira, pois horripila con só lembrar que existe. Para evitar as loitas grandes hai que temperar nas pequenas; ¡séxase, razoar; virse a razóns, dalas e aceptalas! ¡Non hai outra receita!

Como ningún ser é perfecto, esta obriga de razoar, de temperar, de suavizar, incúmbenos a todos, a tódolos que sexan maiores en idade, dignidade e goberno. Isto non significa ser un tiquis-miquis, un / unha estoupa pozas, pero si ter a franqueza e maila valentía de atalla-las diverxencias graves: Isto que dis, ou isto que fas, non é correcto, porque...; ¡e con iso, explicarse! Unha discusión pequena pero oportuna, razoada, pode evitar desavinzas, males futuros, de transcendencia incalculable.

Insisto en que hai que empezar cedo, a tempo, e se con iso rompemos un noivado, bendito sexa Deus, que nos abre os ollos para seguir buscando, esculcando, seleccionando, que o mundo é grande, e nese almacén sempre hai onde escoller.

A distancia entre vivir con amor e facelo nun ambiente de odio é inconmensurable; non hai verbas para describilo, supoño, pois por experiencia propia, grazas a Deus, non o sei. O amor familiar dálle seguridade ao neno; pero un entorno de odios marea, desequilibra, amárgalle a existencia. Non fai falta experimentalo para sabelo, que nolo di o sentido común. Conscientes desta responsabilidade, nos fogares todos teñen / temos, a responsabilidade de atempera-las decisións, de controlar as diverxencias.

Non sempre é doado vivir en paz pois as vicisitudes externas atizan o lume das disparidades, pero nestes casos compre temperar gaitas, buscar afinamentos. Xa sabemos que cada persoa, na orquestra familiar, toca instrumentos diferentes, pero aquel que estea chamado a levar a batuta ten que preocuparse de calmar aos que desafinen, e de ser todos, a todos, un por un.

¿Que ten que ver todo isto cós avós? Suponse que eles, de propia experiencia, si que son maiores en idade, dignidade e goberno, así que, sen forzar intromisións no novo matrimonio, sempre haberá, sempre terán, ocasións nas que un consello, se é prudente e oportuno, poda desviar, evitar, tormentas maiores.

-.-

  

Hórreo de Gómez,

outro vello venerable!

Comezando por meu padriño:

¡Moito me ten levado da súa man! ¿Daquela, era único? ¡Que va, era; simplemente, era! ¿Ou cómo pensades que son os avós, todos, absolutamente todos, a feito, con respecto aos seus netos? Temos cinco anxos da garda, ¡cinco! Catro Abaixo, e un Arriba. Paternos e maternos, os catro, asumen unha función sacrosanta, actuando, tamén, como delegados visibles do Invisible. Lévannos da man, infatigables a pesar dos seus anos. ¿A onde? ¿A onde vai ser, da terra ao Ceo! A súa experiencia xa é, de seu, un andador; o quid está en que nos deixemos conducir, pois teño a certeza de que eles, todos, absolutamente todos, saben facelo; outra cousa será o noso aproveitamento, a nosa aprendizaxe!

¿Qué lembro dos meus? ¡Un paradoxo: Que canto máis vello me fago, canto máis lonxe vou deles no tempo, máis cerca os vexo, máis próximos os teño! A tal momento estoume lembrando de mil cousas, de mil anécdotas, pero a predominante coido que é este episodio, con meu avó paterno, ¡tamén padriño!, no Zarro Novo, no cemiterio ¿civil? de Montecubeiro. Por el comezarei este relato:

Con meu padriño, rezando polos defuntos no cemiterio civil de Montecubeiro.

(Zarro Novo)

A Concentración Parcelaria fixo caso omiso da santidade deste lugar,

e coa cruz eliminada, incluíuno nunha parcela de pastos,

adquirida posteriormente polo gandeiro César Dorado Pin.

Este debuxo encargueillo a A. Trillo.

¡Pobriños! ¿Qué culpa teñen, tiveron, eles, de que non fosen bautizados? ¿É que non son fillos de Deus, criaturas de Deus, coma os demais? A Samaritana non estaba bautizada, nin era dos del, da clase dos seus amigos, dos seus seguidores, e non por iso a desprezou Xesús. Aquilo de soterrar no Zarro Novo os abortiños, os que morrían antes do bautizo, os suicidas…, ¿cabe peor Inquisición? ¡Iso era, iso foi, veu, daquelas doutrinas do sabio Torquemada, que tanto honor lle fixo ao seu apelido, queimar ao desacreditado!

Imos ver:

¿Por qué soterraban no monte ás criaturas abortadas e non á criminal que abortara indixestándose de follas da ruda, acaso para poderse vender como virxe?

¿Por qué aos nados de mal parto, xerados pero non criados, se lles privaba do Ceo, encima de que a natureza lles impedira nacer á luz normalmente?

¿Por qué a ignorancia daqueles pais que non sabían que a auga de socorro, aplicada con intención de bautizar tamén é eficaz, tiña que ser penada nas inocentes criaturas, máis inocentes aínda que seus propios pais?

¿Por qué os suicidas, enfermos mentais, sempre, todos, sen excepción, pois do contrario non o farían, nin no peor dos transos, e como tais, irresponsables dos seus actos, tiñan que segui-la sorte dos cans, soterrados lonxe dos que se tiñan por sensatos?

¡Ai, Deus, que che usurpamos a función sacrosanta de xulgar…, sendo reos, reos de alta traizón! Polos inocentes do Zarro Novo, prégoche, Señor; prégoche que non lles deixes vingarse coa Lei do Talión, pois, de facelo, de serlles posible, as tumbas dos inquisidores non caberían nese monte do Zarro!

-.-

¿De miña madriña, que? ¡Unha santa, así que, falar dela é, debe ser, igual a facerlle un panexírico; qué menos!

Santa Josefa,

dos Lombardero (guerreiros), e dos San Miguel (xudeus),

tan engurrada de corpo, como espléndida do espírito.

Nesta fotografía está calzando unhas zoquiñas, que llas fixera eu, neto e afillado; hoxe en día, coa ferramenta de zoqueiro enferruxada, pero co ordenador a punto, o que lle fago, co meirande dos praceres, é este panexírico. ¡Pasaches desapercibida dos humanos, non acadaches celebridade, como lle pasou, por poñer un exemplo, ao teu fillo, Xosé María, meu pai, pero a ti deucha Deus aló Arriba, no Ceo! Daquela, ¿volverás a collerme no colo, como fixeches no meu bautizo, cando suba, cando saia do purgatorio? ¡Nada me faría máis feliz, eternamente feliz! ¡Grazas, madriña, de antemán!

No seu Catatrigo non a mandaron a escola, pero coas ovellas si, nada menos que ao Pradairo; ¡así saíu ela, un cordeiro pascual! E cando tiña dezaoito, ¡nin máis nin menos!, coincidiulle de pasar pola Poza do Barro, camiño da Fonsagrada, ao menciñeiro Verlán, que así o escribían no periódico “O Tío Pepe”. Ao vela, díxose: ¡É guapa; e debe ser boísima, que ten cara de anxo! ¿Cal é a túa casa, pois, cando volva da feira, entro, e pídolle a teu pai a túa man? Co seu Amén: casaron! ¡Non comeron perdices, pero foron felices!

-.-

Non me importa que algún, posible, lector, me chame, e me teña, por retrógrado, carca, ou similar. ¡Tamén o comprendería, pois non ignoro que non viste, non loce, non está de moda, evoca-la aldea nas inmediacións dun obelisco futurista, por máis que a maioría dos coruñeses, dos aínda vivos, nunha aldea mamásemos! A min gústame paga-las débedas, que nada me ten quitado o sono coma os morosos do meu Banco…; ¡perdón, quixen dicir, os morosos daquel Banco dos meus amos!

Obelisco Millenium

Se tanta atención, se tanta evocación, lle prestamos á Herculina, ¡dúas, dúas eran as columnas de Hércules, ou iso din!, por qué esquecer un pasado de onte mesmo, noso, absolutamente noso; este si? ¡Non se me diga que só eu, servidor, tiven avós; daquela, por qué tan pouco se fala deles, polo menos no Cantón! ¡Ah, xa o sei, xa me decato: pervivencias deste autoodio galaico, referido concretamente ao rural! ¡Qué vergoña isto de non ter sangue azul, pero aínda será peor non ter entregos, non recoñecelos; un señorito sen antecedentes, séxase, fino e…, baleiro!

-.-

Volvendo, indo ao rural: ¡quen nos dera, hoxe en día, aqueles produtos, inxentes, saborosos, nutritivos, sen química, dos nosos campos, regados coa suor daqueles avós, e dalgún pai, tamén, pero, sobre todo, das nais! Se fósemos valentes, a nosa resurrección podía comezar na corta dos salgueiros, dos pinos, e dos eucaliptos, ¡reconverter!, labor que daría traballo para o noventa por cento dos parados galaicos, ¡e xa non estaría mal! Eu, servidor, como non teño salgueiros, nin pinos, nin eucaliptos, fago o que podo, escribo, escribo ao ditado do meu corazón! ¿Que non fan falta as hortas? ¡E ata será certo, pois, horta sen hortelán, ortigas, ortigas e silvas, como moito, que debaixo dos eucaliptos, nin fentos!

Ao que íamos:

Eu tiven avós, catro, ¿e ti? ¡Coñecidos, ou non, sen avós…, nin coa fecundación in vitro! Se o lector me falase dos seus, eu encantado de oílo, pero, mentres, isto é o que lembro dos meus:

Dos maternos. Algo xa teño referido: Meu avó Antonio nacera en Pousadela, pero como a casa, a propiedade, tiraba a pequena, e non das pequenas, unha de dúas: emigrar, ou entrar de criado dos señores da Grande, con capela, escudo, ciprés…,!

O que non tiñan, ao completo quero dicir, era a lúa, pois os de Luaces conformábanse con media, que a conservan no seu escudo de Pol.

¿Media lúa? ¡Media, non, tres; tres medias lúas, pero, boca abaixo…, para velas mellor desde a terra, nada menos que desde Luaces! Os “haces”, os feixes, non pasaron ao escudo, non cabían, pois primeiro, por lóxica, era o cáliz, o cáliz e mailas estrelas, un par delas, signo da súa reconquista!

O avó de Pousadela, despois de servi-lo Rei, ben instruído que ía niso de atizar ao forno, quedouse en Madrid, que era onde se precisaban bos amasadores, de brazos recios, pois regios xa eran os deles, cortesáns de pan trigo! Aforra que te aforrarás, segundo el mesmo contaba, meses enteiros a pan e auga, chegou a ter forno propio, ¡na Cava Baja, que daquela era de altura, maragatos e galegos á competencia! ¿Quen lle compraba o pan? ¡Entre outros, a cociñeira do Conde de Romanones; co tempo, miña avoa, Carme, “A avoa dos pistos”, que sempre lle chamei así, obviamente polo ben que os facía…, vindo de onde viña! As consecuencias de traballar, que por veces vén o diabro e…, copia! Aquel Romanones, de afeito ao pan ben feito, ideou…, que? ¡Ideou un plan diabólico: fíxose construír fornos por todo o centro de Madrid, practicamente en réxime de monopolio, montando un servizo de distribución a domicilio! Tan competitivo foi, que meu avó tivo que cerrar o seu: ¡Non podía amasar, cocer, e distribuír, asemade, que non era trinitario, así que, “Cerrado por cambio de actividade”! A Romanones, con tal de medrar, ben lle importaba quedarse sen cociñeira, que outras habería, galegas incluso, acaso algunha daquelas amas de cría, tan de moda por desgraza…, delas!

Pero non foi a única traxedia, que sabido é que o Calvario montouse con tres cruces: Xa tiveran unha nena, Irene de nome; e un rapaciño, bautizado de José. Pero veu a peste, así que, apagáronse, á vez, os nenos e mailo forno. ¿Nova emigración? ¡Máis ben, retrocesión! No mesmo carromato no que meu avó subía ao Guadarrama para comprar a leña daquel forno, agora apagado, e co cabaliño aparellado, tira millas, retorno ao seu Noroeste!

De chegados a Becerreá discutiron: ¿Por cal imos, polo camiño da dereita ou polo da esquerda?

O da dereita levábaos a Lugo, e o da esquerda, a San Xoán de Lexo, parroquia onde nacera a avoa.

Igrexa de San Xoán de Lexo (Baralla)

Na disputa gañaron as razóns do avó; o que non sei é se foi por machismo, ou porque a súa proposta tiña máis lóxica; non se lles ocorreu separarse, que niso, os de daquela, casaban de por vida. ¡O matrimonio era matrimonio; os de agora, tamén, pero están pasando por unha crise, que espero, e desexo, sexa transitoria! Cansados de tanto carromato, durmíronse nel, pero o cabalo seguiu para adiante, e de chegados a Lugo capital, ¡sería co ruxido, pois o que é luces, farois, daquela…!, espertaron, dirixindo o tractor pola estrada vella de Meira. Seica volveron a durmirse, e aló adiante, diante dunhas casiñas onde o cabalo ventou eguas, parouse, e deu en rinchar. ¿Onde estamos, canto tempo pasou desde que por Lugo pasamos? Baixouse o avó, e coa caiada tornou dos cans, que xa estaban alertando nos veciños.

-¡Boas noites, e non se preocupen, que nin somos xitanos, nin vimos roubar!

-¿E logo, van para Meira? ¡Pois ata será mellor que durman aquí, que falta un cacho! ¿Cearon?

-¡Aínda non! –Mentiulles o avó, cando o certo era que non lles quedaba nada, absolutamente nada, para facelo, nin un anaco de pan. Os de Liñares, pobres si, pero xenerosos:

-Desenganchen ese cabalo, que lle imos dar toxo picado, que aínda queda do da nosa egua; e para vostedes, do caldo que sobrou…, mal sexa que non sexan…, dúas cuncas!

Cando o refería miña avoa, bagoaba co seu agradecemento por aquela xente.

-Nunca por aló volvemos, e mal fixemos, que eran velliños, e igual morreron.

Despois do caldo, despois de agradecelo:

-De Meira non lle somos, mais para vir de Lugo a Luaces o camiño de sempre é o que pasa pola Granda da Amorín, que é un sitio perigoso, así que optamos por coller a estrada de Meira, esta, para desviarnos aí pola parte de Reguntille, porque estamos…, que estas casas fánseme coñecidas, de cruzar por aquí para a feira de Castro…; estamos en Liñares, non si? Daquela, tan ben acollidos que fomos, desde que amenza torceremos á dereita, por Rois e por Mosteiro, que desde alí a Luaces, un paso!

Cando chegaron a Pousadela, co sol mediado, outra cunca de caldo non lles faltou, pero de quedarse na casa patrucial, nada, pois o morgado xa casara. Fixeron partillas, firmaron papeis, e de inmediato puxéronse a construír, arrincando a pedra na mesma finca, na herdada, na asignada. Co mesmo carromato, igual que antano facía meu avó coa leña do Guadarrama, a carrexar: pedra, e barro, vigas e lousa. Casa, curral, palleira, pozo, e…, taberna! Tivera razón o avó, que aquel era sitio de paso, de pousada. ¡Xa se chamaba Pousadela, e a maiores tivera unha ermida, medio a medio do Camiño Real, así que, un asentamento, santo, santo e prometedor! Nacía a taberna do Taberneiro, a taberna do Antón de Pousadela, un madrileño, nada menos!

Con casa cuberta, taberna próspera, e morriñosos daquelas criaturas soterradas en Madrid, ¡que tantas bágoas lles custara a súa perda!, puxeron a andar, reactivaron, a fábrica, e aínda que París quedaba lonxe, e cos anos as cegoñas son máis preguizosas, pero viñeron, trouxéronlles dous, ¡oh Providencia!, varón e femia, igual cós do Ceo, sucesores deles, así que, para darlles nome non houbo discusión: Outro Pepe, e outra Irene!

¡Mira ti por onde lle debo a vida á maldade do Conde de Romanones, pois, sen aquel abuso monopolista, meus avós non retornarían, e a saber se terían outra Irene, para darma por nai! O que di que non hai causas cativas, ben listo é, pero, como somos algo curtos de entendemento, os máis de nós, esquecémolo!

Seguindo co avó Antonio, Antonio Vilabella Freire: Mentres a avoa cociñaba aqueles pistos tan saborosos, ¡cociña de Romanones, coa diferenza de que ela, agora, escasa de medios, e sen a Cava Baja para subministrar, facía boa comida, dáballes sabor a unhas simples patacas!, el, esperto e traballador que era, ¡seu avó procedía de Cataluña, onde seica facían milagres nas súas masías!, fíxose amigo do Cura da Azúmara, que tiña a Comarcal dos Tabacos, así que, viño con tabaco e tabaco con viño, negocio seguro!

As primeiras moedas que tiven, ao avó Antón llas debo; tiña o hábito, cada vez que me vía, de pagarme as apertas con un real…, ¡con un real, nada menos, daqueles do furado! De aí, precisamente de aí me viña o costume de chamarlles “Avoa dos Pistos” e “Avó do Furado”. ¿Quen dubida de que o agradecemento é privilexio da infancia, que despois, por veces lentamente, e outras de súpeto, váisenos o santo ao Ceo, que nin grazas damos, as máis das veces? ¡Nin llas damos a Deus, canto máis aos amigos!

O avó do furado deu en tusir, e facíaselle incómodo aguantar horas e horas aqueles delirios dos bebedores, así que deixou os bocois, pero seguiu cos mataquintos, que tamén mataban, pero daquela sabíase pouco do cancro, ¡e de algo había que vivir, ou polo menos, malvivir! Como meu tío destacaba dirixindo obras, ¡tan ben, que ata lles falaba aos canteiros en barallete, apreso dos seus mestres pontevedreses!, a economía familiar non se resistiu demasiado: os cartos pasaron do viño ao barro! ¿Quen se lembra de que a pedra se asentaba en barro, en barro amasado, lográndose un illamento perfecto? ¡Pois si, por incrible que vos pareza, mais para incrédulos aí están as casas vellas!

O que levo dito destes avós veume por referencias, pois, por máis que pareza imposible tal anacronismo, a miña lembranza máis nítida, tanto que vexo a escena con só cerrar os ollos, arranca de meu tío Pepe, e foi así:

Unha pedreira de chantos no monte de Sarille. Meu tío dicíndolle a meu pai cómo debía facer para furar con aquel cicel grandísimo, grande e tan pesado que non mo deixaban coller por se me mancaba; “… vaiche caer en riba dos peíños!”, miña nai, apartándome para encima dun montón do rebo. De feito o furado, o cartucho da dinamita, a mecha…, pegarlle lume con un chisqueiro, e…, fuxir, que me colleu meu tío en brazos, un forzudo incrible! A continuación un estrondo aterrador, fume e pedras voando. ¿A fin do mundo? Máis ou menos, algo parecido, debeu sentir aquel neno con aquela sorpresa; o que si lembro é que me acalou miña nai, e aínda non acabara de tremer cando lle berrou a seu irmán: -¡Es un bruto, que me deberas avisar a tempo para que lle tapase as orelliñas ao neno, ou taparllas ti!

Despois daquel experimento meu tío foise, pero meus pais seguiron, por días, metendo cartuchos e arrincando chantos. Os cartuchos, obviamente, eran para afrouxar as vetas da pedra, e despois, con cuñas de ferro, escachaban os chantos. Todo isto comportaba perigos para o neno, por suposto, así que ben razoable foi que, despois da primeira explosión, cadora me tivesen máis apartado da cavidade pétrea; quitáronme dun perigo pero eu púxenme noutro, eu mesmo, a min mesmo, pois, segundo me referiron tempo adiante, o cativo, en vez de correr e de saltar polo arredor para escorrenta-lo frío daquel monte aberto, sen árbores nin outro abrigo, o que fixen, día si e día tamén, foi coller lousas e con un chinasco doutra, veña debuxar casas! Lóxico, non si? ¡O propio naquela canteira: imaxinarme a aplicación daqueles chantos, pero niso errei, que non eran, non os querían, para facer casas, nin para cerrar leiras senón para algo máis orixinal, que xa o direi despois.

A miña quietude, o meu sedentarismo, foi premiado con unha bronquite inesquecible, tanto, que a lembro cada vez que dou en tusir, maiormente nos cambios de estación. Pero estou vivo, non? ¡Xa que escribo, xa que podo facelo, debe ser que aínda estou, iso, vivo! ¿Foi de milagre? ¡Foino, pero á costa dunha bota de viño, e logo din que o viño de botella…; coma as botas, nada, e vóuvolo explicar!

Estiven tan maliño, tanto, que nin se me gravaron aqueles recordos, pero contáronmo despois. ¿Quen? ¡Todos, da impresión que lles quedou! Meu pai colleu de egua, dúas, que seica lle pediu emprestada a súa ao señor Manuel de Brais, e montado nunha delas largouse para Serés. Comezaría ao trote para pasar ao galope desde que á besta se lle quentase o lombo. Á volta, xa con don José na besta do Brais, viñeron ao paso. ¿Ao paso, coa urxencia do caso? ¡Si, ao paso, pois aquel médico tiña dó dos animais, acaso tanto ou máis que das persoas! O neno non era seu; el non era meu pai, e por tanto, non se portaba como tal. ¿Eu era o paciente? ¡Que va; eu era o doente, e don José o paciente, un paciente pachorrento!

¿Levou fonendoscopio? ¡Non o sei, que nin mo dixeron nin o preguntei, pero tampouco lle fixo falta pois aquel neno nin case respiraba, cos bronquios apagados, saturados de mucosidade. O que non estaba apagado, seica, era o lume, pois para xunto do lume se foi, coa bota que lle pedira a meu padriño. ¿Tomarse un lingotazo, un trago previo? ¡Non por certo! Despois de baleirar aquela xerra da auga, que sempre a tiñamos no vertedoiro, pasoulle o viño da bota, e de inmediato pediulle a meu padriño o coitelo de mata-los porcos… ¿Un coitelo, ben afiado e grandísimo? ¡Menos mal que o neno estaba na cama, e non o viu, pois, daquela, entre a bronquite e o medo ao coitelo…, adeus cativo! Non foi así, senón todo o contrario: Co coitelo abriu a bota, facendo dela dúas follas, e quentou ambas enriba do lume, ata que o pez comezou a derreterse… Despois diso pediu dúas cintas, ou máis exactamente, pediulle o mantelo a miña madriña…, para cortarlle as atumes! Segundo ían de quentiñas aquelas follas da bota, aplicoumas! Unha, no peito, e outra, nas costas, atándoas coas cintas do mantelo. ¡Deus, non me mandes para o inferno, que xa o tiven aquel día, abrasadiño con aquela pez da bota, e menos mal que daquela aínda non tiña pelo no corpo, fóra da cabeza!

Non foi tan malo o meu inferno, nin malo nin eterno, pois daquel ensaio saín…, curado! A incomodidade está en que agora, cando os médicos me preguntan polas enfermidades tidas, fanme lembrar aquel inferno, e de referido, bótanse as mans á cabeza, de tal xeito que a un deles ata se lle escapou esta sentenza: ¡Animal! Eu tiven que corrixilo, ¡a un médico! Doutor, non tanto, pois grazas á pez da bota utilizada polo seu colega, estou aquí, medio vivo, aínda, así que, se vostede me cura con igual efectividade, cansaranse de esperar por min no Purgatorio!

¿Qué pasou cos chantos? ¡Ah, si, que se me fora a alma ao Ceo; claro, despois daquel inferno…! Meu avó, o padriño, o paterno, que en imaxinación…, ¡un portento!, discorrera que, para abeirar a leña, nada mellor que quitarlle as patas, os postes, ao hórreo e substituílas por paredes. ¡Xa; pero, aqueles tornarratos das patas…? ¡Cousa sinxela: cubrir as paredes con chantos lisos, sobresaíndo medio metro, que así, escorregadizos os chantos, e patas arriba os ratos, aqueles ladróns iríanse…, a comer moscas!

¿Das paredes, qué? ¡Pois, nada, que veu o mestre das obras, meu tío de Pousadela, para facelas! Nisto tiven outro…, ¡outro inferno! Meu tío falaba cos canteiros en…, na lingua dos arxinas! ¡Pero qué tío aquel tío, como din agora os rapaces! A diferenza está en que aquel, aquel mestre, aquel si que era tío, tío auténtico, irmán de miña nai! O neno estaba afeito ao galego, e de castelán algo sabía, aínda que só fose de oírllo ao Cura, e tamén a miña tía Ramona, aquela Ramona dos Salmerón, que tanto gozaba nos veráns deixando a Corte grande para achegarse ás cortes minúsculas, ás de súa irmá, pero, o verbo daqueles homes…?

Tempo adiante, nun permiso meu, que daquela xa ascendera a mecanógrafo, ¡do Supremo!, (Consejo Supremo de Justicia Militar), ocorréuseme preguntarlle a meu tío se esquecera aquelas lerías, e respondeume cantando, para que non se me esquecese a min. Mal que ben, esta foi a canción:

Jina racha, jina racha, jina si queres jinar; si foras lus de keikoa, nexo xerias esperar.

Ben ou mal traducida, sería algo así como:

Chega noite, chega noite, chega, se queres chegar, que se fose día de festa, non te farías agardar.

Pero estame quedando no tinteiro, digo, na punta dos dactis, algo básico, importante, transcendente: Referir o que me referiron cando lle preguntei a miña nai que cómo fora aquilo de ser elixida por meu pai, cando, segundo lerias que teño escoitado, fora un don Juán; ¡iso, un don Juán, só que en formal!

-Meu neno, da admiración, moitas veces, pero moitas, nace o amor, un amor que eu chamaría…, admirativo, aínda que non sei se esa verba existe; mais, de non existir, habería que inventala! Cando me criei, todo por aquí as escolas eran do ferrado. ¡Quitábansenos as ferraduras da ignorancia con ferrados de trigo! Meu pai, teu avó, pola xente que ía á taberna, ou ao tabaco, soubo que teu pai poñía escola no lugar da Nichela, que, por máis finura, dicían Nigela… ¡Iso das verbas…, que non ten emenda! Ese lugar viña quedando a media legua de Pousadela…, pero, ou ir, ou unha albarda! A escola de teu pai, meu neno, era fulminante: ¡En dous invernos, do Silabario á álxebra!

¡Velaí outra das causas remotas da miña existencia, e por ende, destas lecturas entregas, que non íntegras…, pola palla que teñan; e menos mal que vosoutros, estes do XXI, no tedes albarda!

De Pousadela teño os miolos abarrotados, ben amoblados, como agora din! Pero, furga que te furgarás na memoria, a lembranza máis remota foi aquel día da festa de Luaces… Con meu primo Antonio, o meirande deles, non me lembro de ter xogado; se eu era cativo, aquel día, el, cativiño! A claridade téñoa máis ben en miña tía Virtudes, segunda esposa de meu tío, e despois nai do terceiro. ¡Deus, qué deusa, qué vestido de seda, escotado, brillante, con unhas flores máis grandes cás daquelas roseiras da Casa Grande! ¡Como que viña da Habana, desertando das rumbas para retornar ao país das muiñeiras! Bailaba mal, polo menos a muiñeira, ¡claro, afeita a rumbar coa rumba!, pero nos sobriños, nos fillos de súa irmá Carme, coidaba tal e como se fose unha fada, unha fada das boas, desas que hai poucas!

¿A comida? ¡Non lembro os pratos, pero estou disposto a xurar sen velos, sen lembralos, que mellores non os tiñan, non os puxeron, en ningunha casa da parroquia, con todo ser das máis ricas da provincia, e, aldea por aldea, se cadra, de todo Galicia!

Pero a comida foi despois da Misa… ¡Deus, aquel Cura, aquel Ferreiro, que o era de apelido, só de apelido, e iso que ferraba a martelazos nas ferraduras dos fregueses! Non se cansaba de roñarlles, ou, ¿qué era iso de ir á Misa o día da festa, e quedarse tras dos tizóns no resto do ano? ¡É o que facían para que os forasteiros, os invitados, os tivesen por bos cristiáns!

Igrexa de Luaces

Despois da Misa, un gaiteiro; tres ou catro pezas, para, de seguido, xantar. ¡Os pistos da avoa dos Pistos! Alí na mesa os máis falangueiros, en competencia co avó Antonio, foron os parentes de Lexo, cariñosos comigo, todos, a quen máis! Algo lles teño rezado, pero moito me temo que menos do por eles merecido. Aínda que tarde, fágoo neste intre, por máis que, de ben pensado, en vez de rezar por eles cómpre rezarlles, ¡a eles! Todos, todos eles, santos, que xa o eran na terra, polo menos para min, comigo!

Á media comida, tan longa pero tan grata, que debeu durar media tarde, meu tío asomouse a ventá para tirar dous foguetes. ¡Soaron pouco menos que aquela dinamita da canteira de Sarille, pero desta non me asustei, que estaba afeito ás súas explosións! Ás del, non, que xenio tiña, pero tamén sabía controlalo; refírome á súa pólvora!

Á tardiña leváronme á festa, alí no adro parroquial. Daquela vin a meu pai por primeira vez quitarlle “os puntos” á muiñeira. ¡Deus, e qué ben o facía, que sempre o elixían para comeza-la danza! Sentáronme nunha parede; o que non lembro é se había nenas ao meu redor, mais seguro que si, que as había, co que abundaban daquela! ¿Volvéronme para Pousadela, no colo, por veces? ¡Seguro que si, e iso que, en agosto, lama no camiño, nin vela!

Volver para Berlán era costa arriba; unha, porque o era, xeograficamente; a outra, porque mellor fonda, daquela, non existía, en cen leguas á redonda! ¿Unha taberna nunha aldea? ¡Gloria bendita, e máxime tendo, como eu tiña, aqueles avós que tanto me querían!

Que deixasen de ter viño, para un neno, peccata minuta; e se fumaban, tróqueles que fosen, aló eles, que meu padriño, o outro avó, o da casa natal, tamén fumaba, e para iso, en cachimba, que sempre o tomei por luxo, un luxo da xente de Lugo! Tempo adiante, para quitarme do erro, para evitarme a tentación, díxome que lle cauterizaran aquel labio partido, queimado con un ferro quente, por causa e por culpa dun cancro de fumador. ¡Se sería valente, que se deixara queimar os beizos, e seguía fumando, coma se nada!

Na miña mente infantil, no meu discorrer: Se o propio Cura, aquel da Azúmara, do tabaco tiña exclusiva…, aquilo de fumar, máis que pecado virtude sería! Seica deixou unha fortuna, para os sobriños, que criada non tiña, ou non se lle coñecía, así que, ruína duns, herdo doutros!

Máis culpa, ¿ou máis mérito?, tiñan aqueles cubanos de Vuelta Abajo, aqueles dos cigarros puros, ¿eran puros, de verdade?, por aledar as vodas cos cigarros do padriño, do da voda, pero tamén a tivo, máis grave porque o tabaco do seu contrabando era veleno puro, aquel March de Mallorca, ¡don Juán, o das Fundacións!, aquel que lle pagou a Mussolini, do seu peto, os primeiros avións que zumbaron na Guerra de España…, pero fixo ben, pois, para morrer dun cancro pulmonar, mellor e máis rápido é diñallas dun bombazo, fose en Asturias ou no Ebro!

Os soldadiños de África, meus pobres, como alí non se cavaba, agás trincheiras, terróns non queimaban, así que os fumes do proveedor, March, gloria pura, e, ¿qué máis quería o Borbón que telos afumados, pois, mentres fumaban, a fame quitaban? ¡Con iso, a conta “B” engordaban…, para poñerlles estrelas ás bocamangas!

Un pouco máis abaixo estaban os franceses, ¡uns envexosos!, co seu, Allons enfants de la Patrie, allons gaiement vers le destin… Vamos, fillos da Patria, alegremente en dirección ao destino..., así que había que demostrarlles, coa nosa fumeira, que, onde hai fume, lume, ardor guerreiro hai, ou ten habido! ¿Qué eles controlaban o Magreb costeiro, o mellor? ¡Pois, nós, o Rif, máis montañeiros cós propios de Montecubeiro, que por algo morreron tantos, nese Rif dos rifeños, por rifar, por pelexarse no dominio, no control, daqueles riscos, tan alto ou máis có Miradoiro do noso Pradairo!

Pouco a pouco funme familiarizando coa casa do Taberneiro, tan coidada que a tiñan, e logo que nin case a manchaban ao ter pouco gando, pois, entre o estanco e mailas obras, para ser señoritos pouco lles faltaba. Aínda teño diante dos ollos aquela cama metálica, torneada, traída de Madrid no seu carromato, pois outra igual non había, que eu soubese, en toda a rodeada. O que me facía chorar era o marco coa foto da tía Carme, da nai dos meus primos, ¡para min, un panteón, outro!

Tempo adiante pouco nos faltou para desfacérllela, a casa, digo: Meu primo, o meirande, pois o outro con iso aínda no argallaba, presentouse na cociña…, con un mazo de cartuchos, dinamita pura, que lles atopara o seu acocho, nin sei onde! Eu sabía do seu efecto na canteira, e iso que só metían un de cada vez, pero, ¡nin lle vin facelo! Menos mal que, desde que os meteu no fogón, enriba da leña, saímos para fóra, ¡casualmente, providencialmente!, pois aos poucos estoupou a cociña. ¡A de lapotes que lle deu seu pai, mentres a avoa choraba pedíndolle que parase de zurrar no cativo, que o mal estaba feito, e a xente salva; de milagre, pero, salvada!

.../...

Pasa a

DA MAN DE MEUS AVÓS...

-II-

Xosé María Gómez Vilabella