Volvendo
con meus avós:
¿Viñeron os
Reis? ¡Non; a que veu foi a Raíña, aquela raíña da II República, miña tía
Ramona, irmá de miña madriña! (En Lugo, cando o desterro, a seu sogro,
Salmerón, seica lle chamaban “O Rei da República”, e tiñan razón, non andaban
descarreirados aqueles, lúcidos, lucenses!).
Salmerón, co seu
fillo, meu tío
Con unha
tía así, dúas madriñas! Nada máis chegar, pagándome aquel bico, e despois de
pousarme no chan, o primeiro que fixo a tía Ramona foi mete-la man no bolso,
retirando…, un peso de prata!
-Niñito,
dáselo a tu madre, que te lo guarde para…, para ropita, que te tienen tan mal
vestido que luego pareces de aldea! –Aquela señora tan aseñorada, toda de
negro, e con un gorro rarísimo, tamén negro. Pero a continuación pasouse ao
galego:
-Voulle
falar ao neno en castelán para que aprenda…, que lle fará falta cando vaia a
Madrid, pois a este rapaz, se sigo viva, vouno estudiar eu!
Non houbo
tal cousa, que a mataron os desgustos da guerra, na guerra. En Bergland
soubémolo por unha carta que lle chegou a meu pai…, ¡a través de París, da propia
Alcaldía de París! Os nenos virían, ou non, de París, pero as cartas de Madrid,
daquela, si! ¡Ou iso, ou darllas á sentinela do outro bando…, para que
acendesen o lume con elas!
Non vou
falar da guerra, que aínda estaba lonxe; estaban aparellando nela… ¿Quen?
¡Aqueles cabaleiros do 18 de Julio…, de Xullo do 36, pero, á chegada da nosa
tía aínda estabamos no 1935, no verán do 35.
-¿Onde
deixastes o coche de Alfonso? ¡Supoño que en Mosteiro! –Preguntoulle meu avó.
Pero foi a súa filla, miña tía Ermitas, tan falangueira que era:
-Papá…,
deixámolo en Veiga!
-¿En Veiga?
-Si, en
Veiga, pois Alfonso atreveuse a meter o seu Ford T polo camiño dos carros…
-¡Se non
vos vexo aquí, se mo contan, non o creo; pero di, cómo foi, cómo o lograstes?
-Todo ía
ben ata chegar á casa do Mazo, que alí tiñan toxos no curral, ¡o camiño cheo de
espiñas!, pero aquí nosa tía, que sabe utilizar a prata, tirou de bolso, e
deulles un peso, coma este do neno. ¡Se vises aquela xente, dándolle á galleta:
en menos dunha hora, fóra toxos, con tal limpeza que ata varreron o camiño! ¡Os
milagres da prata! A continuación todo bastante ben, ata Veiga, onde deixamos o
Ford na casa do Pedro, que por certo, sente tal adoración pola tía Ramona, que
ata se axeonllou para darlle as grazas…, por outro peso, tamén de prata! Ese
Pedro debe estar a chegar, que el sobe polo camiño da Pumarega, co seu carro, e
no carro as maletas!
¡A de
cruces que alí se fixeron, e iso que aínda estabamos en tempos da República, unha
República tida por incrédula!
Lauda no panteón
onde están soterrados meus tíos
Tantísimas
cousas se falaron, aquel ano, aquel verán, cos madrileños, tantas novidades
contaron, que, de ter daquela unha gravadora, con só transcribir aqueles datos,
aquelas novidades, aquelas informacións…, eu, hoxe, Profesor de Historia!
-.-
1935,
ademais de ser o meu ano de espertar á vida, á vida comunicativa, foi o das
festas, e coido que tamén para todo Galicia, ¡ou para toda España!, relaxados
da Revolución do 34, e co 36 a medio cocer; a pota do 36 xa estaba ao lume,
pero aínda non fervía.
Na miña
bisbarra, coa miña xente:
O Carnaval
celebrárase con aquel teatro de San Cibrao, bandeira e música, pero algo de
frío facía, que ben me lembro da prima Asunción, ¡a máis guapa da rodeada!,
tamén do San Bernabé, igual que o autor – director, aquel inesquecible Arximiro
Rico Trabada, atizándolle ao lume na cociña do escenario. ¡Teatro en
Montecubeiro, nunha parroquia rural, máis, moito máis, que unha ópera no Teatro
Real de Madrid!
A Pascua
celebrárase nun souto das Pontes de Veiga, con meu pai de letrista. Os papeis
da mesma transcribinos no meu, “Sentenzas, Fías e Ruadas”, onde os podedes ler,
se vos gusta a Intrahistoria. Grazas a min, modestia á parte, pero tamén a este
milagre do Internet. A Pascua, aquela moneca pirotécnica, coas tripas de pólvora,
obsequio daqueles fogueteiros de Xerbolés, irmáns Otero, tan lixeira de cascos,
que iso testemuñaron as testemuñas, ¡quen lles fai caso ás testemuñas dun
crime!, rea de infidelidades demoníacas, ¡uih se vivise hoxe, ata lle darían
premio en lugar de castigo!, chegou detida, levada nun carriño tirado por dúas
cabras, e conducido polo inefable Pedro da Laxe, fillo daquel Capitán da Guerra
de África, un heroe, que así fora condecorado, cabaleiro cuberto diante do Rei,
Manuel Pérez Valiño.
¿Por qué,
por qué a achegaron ao Tribunal detida, presa, nun carro de cabras? ¡Imaxinación,
meus señores, imaxinación, que daquela xa existía, tanta ou máis que hoxe en
día, que nada nos fai graza, saturados de xolda: a cabra, a Fulana, ía…, no seu
carro, no axeitado, no das colegas, no das cabras! ¿E os cabróns, pois, sen
cabróns non hai cabras? ¡Eses, fóra, libres, no campo da festa, gozando da
impunidade do seu machismo…, que xa o había daquela, pero non era denunciable, que
aínda non se inventara esa Lei de Violencia de Xénero!
Executada a
“Sentenza” da Pascua, Blanca Flor de nome, e aplaudidos os “Predicadores”, unha
parella quevedesca, irónica, máis de directas que de indirectas pois daquela
aínda se podía dicir o que se pensaba sen ter que pensar no que se dicía, ou
podía dicirse, rematou a festa cantando o himno de Riego, que por aquí o teño,
aínda que non o volvín a oír, e iso que cambiamos de século. Esta é a letra
orixinal, dun tal Evaristo San Miguel Valledor, que a tiña apuntada meu pai; o
que nunca lle preguntei é se aquel autor, o San Miguel, era parente de miña
avoa, da paterna, con ese apelido por parte de nai:
Himno de Riego, con letra de Evaristo San Miguel
Valledor:
Soldados, la
patria nos llama a la lid, juremos
por ella vencer o morir. Serenos, alegres, valientes, osados,
cantemos, soldados, el himno a la lid. A nuestros acentos el orbe se admire y
en nosotros mire los hijos del Cid. Soldados, la patria (etc.) Blandamos
el hierro que el tímido esclavo del fuerte, del bravo la faz no osa ver; sus
huestes cual humo veréis disipadas, y a nuestras espadas fugaces correr. Soldados,
la patria (etc.) ¿El mundo vio nunca más noble osadía? ¿Lució nunca un día
más grande en valor que aquel que inflamados nos vimos del fuego que excitara
en Riego de Patria el amor? Soldados, la patria (etc.) Su voz fue
seguida, su voz fue escuchada, tuvimos en nada, soldados, morir; y osados
quisimos romper la cadena que de afrenta llena del bravo el vivir. Soldados,
la patria (etc.) La rompimos, amigos, que el vil que la lleva insano se
atreva su frente mostrar. Nosotros ya libres, en hombres tornados, sabremos,
soldados, su audacia humillar. Soldados, la patria (etc.) Al arma ya
tocan, las armas tan solo el crimen, el dolo sabrán abatir. Que tiemblen, que
tiemblen, que tiemble el malvado al ver del soldado la lanza esgrimir. Soldados,
la patria (etc.) La trompa guerrera sus ecos da al viento horror al
sediento; ya ruge el cañón, y a Marte sañudo la audacia provoca, y el genio
invoca de nuestra nación. Soldados, la patria (etc.) Se muestran,
volemos, volemos, soldados: ¿los veis aterrados su frente bajar? Volemos, que
el libre por siempre ha sabido del siervo vendido la audacia humillar. Soldados,
la patria (etc.)
(Non sei se hai erros, pero así é como a teño
copiada).
O 11 de xuño, ofrecido ao San Bernabé; máis
exactamente, miña nai, en agradecemento polo ben que lle saíra o parto de meu
irmán. O Santo Bernabé fora un bo rapaz, e merecía aqueles cultos: Vendeu as
propiedades para colaborar con Saulo de Tarso, Pablo, maiormente con este, e
despois foi con el a Antioquía, onde tan ben o fixeron que foi alí,
precisamente alí, onde comezaron a chamarlles cristiáns aos seguidores de
Cristo. Os meus puideron ir a Suegos, que lles caía máis cerca, pero na
Xesteira tiñamos parentes. O neno estivo da man da prima Asunción, aló arriba,
na tribuna, mentres miña nai lle daba a volta á capela…, ¡de xeonllos! E non só
persoas, que tamén ían, levaban, ofrecidos, animais; animais que se subhastaban
para culto e clero. A distancia era enorme, atravesando o monte da Panda, pero
a min leváronme na dianteira dunha sela de montar, que me lembro diso.
¡Aquilo era fe, afellas que si! Despois da
procesión, os da Ribeira de Piquín destapaban as cestas das cereixas, as
primeiras do ano, e veña regateo! Abaixo da capela, a fonte do Santo, que
despois de beber, recollían a auga en botellas, para compartila coa parentela
que non fora á festa.
Miña nai fixo a rogativa, con moitas outras,
como dixen, de xeonllos, pero eu cansei de gatear, de xogar ao can e ao gato
con meus primos, con dous fillos da Carme Portela, aqueles Portela que chamaban
“do frade”, pero supoño que eran sobriños, só sobriños, dun frade!
Se tivese que marcar cunha pedra branca, albo
lapillo notare diem, algunha festividade do meu quinquenio inicial, aquela
festa do San Bernabé, na Xesteira, ben sinalada quedaría. Mercadas as cereixas,
e rematada a poxa das ofrendas, co gaiteiro ausente e o baile apagado,
dirixímonos, ¡dirixíronme!, á casa do tío Pedro e da tía Amalia, pero alí tamén
tiven unha impresión fortísima, esta desagradable: a prima Neves, engurradiña e
atendéndolles aos potes; tiña non sei qué padecementos, que non tardaron en
levala ao Ceo. Seica era boísima, seguro que si, que por algo a subiu Deus tan
á présa.
Arriba, no sobrado, a habitación da escaleira,
grandísima, tanto que nela había catro mesiñas, postas en cruz latina e
cubertas con senllas sabas de liño, bordadas a primor, que manteis lles
chamaron. Tempo adiante lin aquilo das “bodas de Camacho”, e entendino
perfectamente rememorando a festa de meu tío, Pedro de nome, e de apelido
popular, “Pedro das Mocas”, que llo puxeran afectuosamente polo divertido que
era, case tanto coma seu irmán, meu padriño, pero ganáballe na xesticulación;
se en vez de nacer no XIX agardase para o XX, seguro que o incorporaban ao
programa “Los clones”, de Intereconomía! ¿De sobremesa? ¡Cereixas!
Retornamos polo monte da Panda xa entre lusco e
fusco, co espectáculo dunha posta de sol grandiosa, que tinguía de roxo os
verdes da Terra Cha, aló abaixo, á nosa dereita. Desde que se fixo de noite,
tivemos outro sol, aquelas benditas eguas que nos souberon levar a destino sen
vacilación, aprendendo o neno, de paso, que non hai besta torpe niso de
retornar ao presebe; máis torpe foi aquel fillo pródigo, que non se decidía a
volver á casa de seu pai!
¡San Bernabé bendito, cando chegue ao Ceo, agora
de velliño, invitarasme a comer cereixas daquelas que levaban ao teu santuario
desde a Ribeira de Piquín? ¡Agradecereicho, afellas que si, aínda que teña que
agradecerchas ofrecido a darche unha volta, de xeonllos!
O Santiago na miña bisbarra está saturado de
festas, pero non fomos a ningunha, que ata debeu ser por tela na casa, a cotío,
coa presenza dos madrileños. Porén si fomos, ¡de merenda!, ao santuario das
Neves, 5 de Agosto, en Suegos. ¿Das Neves, con un sol esturruxador? Meus tíos,
Alfonso e Ermitas, foran a Lugo, de véspera, no seu Ford, de novo polas
corredoiras, e tamén lles subiu, no carro das vacas, aquel Pedro de Veiga, as
compras que trouxeron para enche-las cestas da merenda; o que non souben, non
llelo oín dicir, é se foi, ou non, con outra propina de prata.
A festa seguinte, en Luaces, con tantas cousas
que mellor será non contalas para non cansarvos coa lectura; o que non podo
deixar no tinteiro foi aquel espectáculo de meu pai, súa irmá, e algún máis,
dándolle á muiñeira, alí no adro. ¡Qué película, se houbese cámaras! Cando os
felicitaron, lémbrome que dixo miña tía: Teño a quen imitar pois noso primo
Manolito, Manuel Lombardero, é o director coreográfico, alí en Madrid, do
teatro Martín! A ese parente non cheguei a coñecelo, pero si llo presentaron a
miña nai, anos despois, no 44, cando dirixiu Cinco minutos nada menos, unha
obra grandiosa, unha revista musical,
das que fixeron época.
Para a festa do Santo, en Montecubeiro, grande,
grandísima, pero setembrina, os madrileños xa se foran, así que, para nós, de
festa quedouse en festiña.
A Gondel, San Cosme, o 26 de setembro, levamos a
merenda, que a papamos cos outros avós, cos de Pousadela, nunha palleira de
Cosme, ¡despois da Misa e da procesión, por suposto! O que sinto é non ter unha
fotografía da Ceguiña de Gondel, que recorreu as merendas, unha por unha, co
seu violín, tocándonos copliñas improvisadas referidas á xente máis notoria,
¿notoria ou notable?, de cada unha delas. ¿Cómo o facía sendo cega? ¡Con
inxenuo: primeiro arrimábaselle á orella súa filla, acompañante da cega, e
pasáballe algún dato, poucos, que poucos precisaba para improvisar a súa
alegoría! Tempo adiante, vinte ou trinta anos despois, o baleiro da Cega
ocupouno Acevediño, o chuchado, que deste si que incorporo unha foto, ben
expresiva:
-.-
¿Entre festa, e festa, qué?
¡Traballo, traballo e traballos, que diso nunca faltou, pero ledicias, tamén!
A todo isto qué fai, cómo
se criou, naquel rural de 1935, aquel escachapelo de cinco anos? ¡Pois, estupendamente,
equilibrado, escachizando todo o escachizable, pero máis se escachizou o país
aos poucos, ao ano seguinte, no 36! Brincando, subíndose ás paredes, fabricando
xoguetiños caseiros e imaxinando canto podía derivarse daqueles contos tan
complexos de seus avós, que non paraban de referir aventuras cada vez que se
xuntaban, e menos mal que non era a
cotío! De cotío si que asistía as clases de seu pai, na propia casa, no “cuarto
novo”, construído como continuación da palleira, pois aquel ano, aquel inverno,
pero nunca lle preguntei os motivos por que non fora escolar a Tras da Serra,
como non invernos anteriores, aquela lotería caeulles aos nenos, e tamén aos
non tan nenos, do noso lugar.
Eran demasiadas horas de
encerro para un crío de cinco anos, así que, cando o “pis” me apertou, e por
suposto que sen pedir permiso, ¡eu tiña o privilexio de saír, de irme, sen o
prace do Mestre, lanceime escaleiras abaixo, a todo gas, pero…, ¡o pero estivo
en que, fatalmente, ao abrir, o empurrar a porta, coincidín con meu avó, que
lle ía botar o toxo picado á besta da casa, albergada na corte de debaixo da
escola! A porta retrocedeu, dándome nas nafres, e tamén na cella do lado
dereito, que se abriu, enfadada, dous ou tres centímetros, con tanto sangue que
non me deixaba ver. Meu pai baixou a brincos, de dúas en dúas, e tirando de
pano envolveume a cara mentres o avó, eximio albeite da época, rastrexaba a
corte da egua en busca dun feixe de teas de araña, que era a venda de urxencias
máis recomendada naqueles tempos. O Paso seguinte, desde que se estiñou o
sangue, foi buscar celidonia, no horto, un feixe dela, a “mercromina” de entón”,
co cal quedei sinalado, con cicatriz pero cicatrizado!
¿A escola? ¡Aquilo si que
era malabarismo: nenos do silabario, nenos aprendendo a facer o “o”, na pizarra
de lousa, con un pizarrín, tamén de lousa, nenos en polinomios alxébricos, mozos
retornados do Servicio Militar chiscándolles o ollo ás mozas do outro lado da
mesa…! E o ¿director? atendéndolles a todos, con paciencia suma, explicativo e
didáctico con todos. Aínda queda alguén que se lembra del, con agradecemento,
pero tamén os houbo que o perseguiron, precisamente ao ano seguinte, tillando
de “roxo” ao cristián máis caritativo da parroquia! Este mundo é tan variado,
tan complexo, que nunca falta un Xudas…, con tal de que teñan ocasión!
-.-
¡Avoíños, qué burra é a
xente da cidade, tendeiros incluídos, que non distinguen entre nabizas e
grelos, e vosoutros, ámbolos dous, que sempre diciades que había que deixar
grelar o mellor curro do nabal…, para mellora-la nabiña! Por se volven á terra,
da que moitos non deberan / ou non deberamos, ter saído, vóullelo explicar: as
nabizas son as follas tenras, e iso do “grelo” xa o di a verba: ¡un nabo
grelado, agromado! Eu son, procedo, da “terra do nabo”, de Lugo, nabudo por
tanto, así que, en materia de nabos, en materia de caldiño de nabos, ben untado
con unto de tres anos, curado ao fume, que con menos non unta…, boccato di
cardinale, que ben o quixesen para si, para a súa mesa, eses de Roma!
Relar os nabos para o
caldeiro dos porcos, ¡tantos que teño relado!, require un coitelo grande, ben
afiado, e un cepo de carballo, agarrando pola verdura, pero…, despois de ben
lavados! Tamén require pulso, tamén, e que non pase por alí, a tal momento,
unha garotiña, pois, neses caso, perigan as mans! Con bos nabos, landras e
castañas…, ¡xamóns para os caciques! ¡Iso si, despois de capados os ranchos,
pois, do que non, a carne sabe ao que é, ao que lle corresponde, a bravío!
Tamén é grato atizarlle ao caldeiro, pois, como xa se fai de entrado o inverno,
mellor é estar no inferno da lareira que na gloria do polo Norte!
Co que sei da aldea, e
ninguén me contrata para esas granxas modernas! Se me contratasen, diríalles
aos alumnos que se tomen a molestia de deixar cocer as terras, cousa dun mes,
despois de arada a nabeira, peor nunca demasiado porque grelan as patacas, ¡as
patacas tamén!, tan pronto como asoma a primavera, e se é recomendable capar os
ranchiños, as patacas, non, que precisan dos gromos primeiros, dos fortes, para
romper a terra, a somar con brío para defenderse das xeadas tardías. In illo
tempore, daquela que se facían ben as cousas, para aforrar patacas as grandes
partíanse pola metade, pero tendo un bo coidado encalarlles a ferida: unha,
para defendelas do bicherío, e a outra para que non se desangrasen pola ferida.
¡O que non precisaban era das teas de araña, que iso estaba reservado para os
rapaces da miña bisbarra!
Despois das pataqueiras
viñeron as vacacións de meu pai…, as zocas! Pasou un día afiando e poñendo a
punto a ferramenta, bros, aixola, trades, legres…, que ata foi ao ferreiro de
Bascuas, e levoume consigo! Dixen, “de vacacións”, e non minto, pois, se mentise,
meu pai, desde o Ceo, é capaz de pedirlle a Deus que me poña de cara á parede,
con un libro enriba. Este castigo fíxollo un día, unha novidade, que nunca
outro castigo lle vira facer, a un rapaz que lle faltou un día á clase, e ao
seguinte veu dicíndolle…, que estivera enfermo! O “mestre”, non sei como, pero
soubo que fora con súa nai á feira de Mosteiro, e de paso obviando un exame que
lle ía facer de Xeografía de España, que non lle apetecía estudala alegando que
para qué coñecer España se en definitiva non lles daba de comer, e tiñan que
emigrar! Despois de explicarlle que antes cae un mentireiro que un coxo púxoo
de cara á parede, coa enciclopedia na cabeza, prometéndolle que o facía para
que lle entrasen os saberes na súa cabeciña, de paso que a parede lle servía de
mapa, ¡de mapa mudo!, que é como son tódolos mapas cando se desprezan.
Para meu pai, vacacións
eran, que o ten repetido mil veces, cambiar de oficio, cambiando de ocupación
en toda ocasión na que o humano se sente canso ou aburrido; e mellor aínda,
pasando do material ao intelectual, e á viceversa. Con esta alternancia,
descansan, alivian, por veces, o corpo e mailo espírito. Outra sentenza das
súas era que o dos cárceres era un castigo medieval, que a redención das penas
debía facerse compaxinando instrución con traballo, escola nos penais, cando
chovese, e a facer estradas, polo país adiante, nos días de sol. ¡Outra
alternancia!
Aquel día do Ferreiro moito
aprendín: ¡tanto, ou máis, que nun día de clase! Mentres agardabamos quenda,
mentres o Ferreiro atendía ao cliente que chegara primeiro, meu pai pediulle
permiso para utilizar un encerado que tiñan alí na forxa, onde, seica,
apuntaban, a orde dos encargos, pero aquel día estaba limpo, en branco, con un
paquete de xiz, ao lado, aberto. Se non fose porque chamaría a atención, eu
faríame de cruces, costume que lle vira á madriña, así, por calquera cousa que
a escandalizase, ao ver a meu pai cunha
daquelas barras de xiz: ¡Meu pai, de afeito que está a poñer escola, igual lle
quere ensinar matemáticas ao ferreiro! Enganeime, pois a lección era para min,
para o seu fillo:
-Mira, rapaz, aproveitando
que estamos nesta forxa, vouche explicar o diagrama ferro-carbón, que así velo
en teoría ollando para esta gráfica, e seguidamente na práctica, ollando a
fragua. -(Como agora vén en mil libros, con máis detalle, máis científico,
aínda que conservase aquela imaxe na miña cabeza, non tería obxecto abundar no
tema, pero o certo é que aínda lembro, algo, daquela explicación, pois, o que
ben se aprende…!)
Das zocas falarei outro
día, que por aqueles anos o neno aínda non tiña pulso para manexa-la aixola. Un
labrego sabe, ¡sabía!, tantas cousas, exercía tantos oficios, que nin con un
ordenador se dá ordenado un extracto daqueles saberes, e máis, con iso e con
todo, nas cidades chamábanlles “pailáns”, “paios”, “pailarocos”, ou “paifocos”;
daquela, de rapaz, iso moito me enfurecía, pero foi ata que descubrín que nas
cidades tiñan espellos, e mirábanse neles!
Meus queridos avós, ¡qué
ben tiña eu, daquela, as bisagras, que facía delas o que quería; sempre lle
pasaba diante á madriña, e iso que ela levaba un só rego, por cada dous dos
meus! Agora bótanlles herbicida…; ¡deberon aprender do meu cirurxián, que tamén
mo botou na vexiga, daquela dos pólipos! Coa sacha acabábanse as rúas, as
fiadas, que era moita historia sachar e fiar.
Un día veunos axudar a
tecedora das Cavozas, Ifixenia de nome, aínda que todos a nomeaban de Figenia,
¡sería por abreviar, como facía ela no tear! A madriña deulle, en pago, medio
saco de patacas, das boas, das que sobraran da semente, coa recomendación de
que as pelase delgadiñas…, para que lle durasen máis! –Mira, Figenia, a ver se
che duran ata que remates as miñas trapeiras, que deixaches pasar o inverno sen
facelas, e agora, na primavera, co sol na porta e a auga na horta, xa se foi o
frío. ¿Contestación? ¡Nin que fose unha Marie Curie, reencarnada! –Señora
Josefa, o sobriño, ese Manuel da Ponte, fíxome outro tear, e agora teño dous,
así que, cando me canso de tecer nun deles, pásome ao outro, abreviando no
traballo! ¡Descoide, que nun mes, antes de que floreen as patacas, vostede terá
as trapeiras, ben guapas e ben floreadas! Inefable, ¿non si? Con aquela
tecedoras, hoxe non teríamos que importar da China, pero…, non quedaron alumnas!
-.-
¿Ateos os da República? ¡Na
miña parroquia, non, e fusilaron 15, por…, ¿roxos? Ateos non hai; rebeldes, si,
pois o rebelde éo porque non acata, porque, na súa soberbia, amólao ter alguén
enriba, e se o de Arriba é Deus, máis aínda! ¿Queimaron igrexas? ¡Pero foi nas
cidades, e tamén nalgunha vila, que é nas urbes onde se dan eses borregos que
presumen de lobos. Na aldea os lobos son lobos; e os borregos, borregos!
Nesa parroquia dos 15,
¿roxos, ateos?, naquel 35 fomos ao Calvario, que é como daquela se dicía, novos
e vellos: eu, da man; e meu avó, dada a súa coxeira, na egua. Nós, polo Ribón;
e o avó polo camiño real; pero todos con devoción. ¿Das outras casas? Nas
outras seguro que só quedaron os impedidos. ¿Qué algún, coma no romance de
Riello, ían, “por ver las mozas, las que van guapas y frescas”? ¡Iso, tamén; ou
é que Deus está arrepentido do seu, “Creced y multiplicaos”? Ordenouno en
xeral, pero houbo un Concilio que opinou que os cregos, non, que por algo
levaban saia. Daquela terían razón, dadas as circunstancias; ¡daquela! ¿Nas de
hoxe, qué? ¡Veremos!
As vacas quedaban pacendo,
¡rezando á súa maneira, pacificamente, máis pacíficas que aqueles escribas, ou
aqueles fariseos, de Xerusalén! Pacendo, paz facendo, exercitándoa, no Prado da
Faladoira, así chamado porque foi comprado a unha muller dese oficio: Faladora,
que non é igual que falangueira!
Como había, como se
andaban, tres ou catro Calvarios na tarde do Xoves Santos, precisamente para
que ninguén quedase sen cruz, para que se relevase a xente das casas, meu pai
“andou”, de xeonllos por suposto, o primeiro, que así se dicía, “andar”.
Trabada do Gruñedo, o morgado da casa “das trabes”, que “travar” é outra cousa,
dixo o segundo, pero, ¡en castelán! ¡Era irmán dun crego! Do terceiro, último
daquela tarde, tamén meu pai, que despois de retirar o correo na casa do
Carteiro, Ignacio, ¡nunha aldea, o carteiro é/era, unha institución!, volvemos
a entrar na igrexa, por se non había quen “o andase”. Haber, había, pero a
xente estaba afeita á voz pausada e grave de meu pai, que lle daba unha
especial solemnidade a todo o que fose actos públicos. Con outra
particularidade, que anosou tres ou catro Viacrucis, e memorizounos; a xente
sentíase no Calvario, no auténtico, oíndo a meu pai…, en galego! Seguro que non
quedaba ningún pecador sen arrepentirse cando o escoitaban, todo contrito:
“Meu Señor Xesús Cristo,
cando eu caia desfalecido e sen ánimos para cumprir co meu deber de bo
cristián, e por ende, de bo fregués, suplícoche que me levantes e me reanimes
coa túa graza para seguir coa miña cruz, así sexa por estes montes do noso
Montecubeiro, ¡outro calvario polas súas costas! Con iso e con todo, quero
cumprir a túa santa vontade, por días de vida…”
¿Era perseguible un home
así, un cristián de boa fe, un home que aplicaba o lema Libertade, Fraternidade
e Igualdade, con toda a grandeza da súa alma? ¡Pois claro que si, que por algo
se parecía a Cristo, ou se parecía ou quería parecerse, así que, fose Xudas, ou
os seus fillos, sentíanse incómodos con aquel mestre “de a ferrado”, que
cobraba en trigo ben suado, merecido, e non en xamóns caciquís, como facían
aqueles xudas da bisbarra!
Avoíños, educando a meu
pai, a min me educastes, así que, grazas, aínda que nos as precisades pois
arestora ben as tedes recibidas, e gozadas, que volas deron por min, aí arriba,
no Ceo, descantiá!
-.-
Saltei a celebración do San
José daquel ano, ¡José e Josefa!, porque merece un capítulo especial, detido,
detido e agradecido, pois, sinaladamente daquel día, daquela reunión familiar
na que me medraron as orellas un palmo, ¡unha tarde de historias, man a man!, teño
claro de onde me veu unha certa afección pola Historia grande, pola de
maiúsculas. Aquel día foi, para min, para a atención do cativo, a inicial, pero
non a última pois, cada vez que se vían os consogros, de non ter présa, recapitulaban,
feitos e personaxes; de par seu, o neno, que nin que dicir ten que volvía a
poñerse de antenas.
Os catro tiñan moito que
ver coas cousas e cos personaxes da Corte; os de Pousadela, por vivilas de
cerca, e os de Montecubeiro, por referencias de seus cuñados. E logo que posuían,
en común, unha certa capacidade de análise que os levaba a estudar os
personaxes partindo das súas circunstancias concomitantes. Para o materno, o
central, o nefasto, era, fóra, aquel Romanones, aquel bon vivant, aquel
especulador, que tanto, e ben cociñado, papara das mans da avoa Carme. Coñecíalle
todo o historial, vida, casamento, herdanzas, chanchullos, tanto políticos como
económicos: Un bo avogado, de si mesmo, un escravista que non tivo escrúpulos
en afundir ao marido da propia cociñeira, medio cento de fornos en cadea contra
as ataduras, contra as limitacións daquel panadeiro de Pousadela, atado a unha
simple e mínima artesa. Ao avarento non lle chegaban as posesións de Guadalaxara,
as minas de La Unión (Murcia), intereses nas do Rif, ¡pobres soldadiños
galaicos, esfolados polos mouros na defensa daquelas minas!, cen casas no
barrio de Salamanca… Tivera un bo mestre, aquel Manuel Alonso Martínez, o da
gran praza madrileña, seu sogro, que lle ensinou a ser político, ¡17 veces
ministro, e 3 presidente do goberno para aquel niñato Alfonso XIII, do que
tamén falaron, e non precisamente ben!
Daquel Rei, que en vez de Alfonso
debera levar o nome do seu émulo, aquel Tenorio…, contou o escritor Benavides,
¡outro que ía ao fondo das virtudes históricas!, que cando o levaron a
Marsella, no “Príncipe Alfonso”, na madrugada do día 15 de abril do ano 1931, o
Rei destronado díxolle ao Comandante Fernández Piña: “-¿No tendrás la pretensión
de que desembarque a estas horas?” O mariño torceu a cabeza, desentendéndose de
explicarlle as ordes recibidas, así que o defenestrado insistiu: -“¿Y qué hago a
estas horas, en un pueblo como Marsella?”. O mutismo do Piña seguía resistindo,
así que o golfo, ao no obter resposta, volveu ás golfadas: “-En ese caso, me
iré de golfas!”. Fixérono desembarcar ás cinco e media da mañá, hora solar, que
era a de daquela, e a continuación o buque virou en redondo, xa coa bandeira
republicana!
De Alfonso falaban os avós,
pero do Alfonsiño facíao a avoa, que ben veces lle teño oído o que ela, á
súa vez, tiña escoitado: que naqueles
tempos de miseria extrema, as nais desa parte de Neira de Xusá e de Becerreá,
desde que os seus nenos comezaban a nutrirse da vaca marela, e a toda présa,
antes de que lles secase a ubre, íanse para Madrid, aleitar madrileños! Seica
tiñan bo coidado de deixarlles as criaturas aos pais e ás avoas, que nin a
primeira os levou consigo a Madrid, onde era público e notorio que, dos nenos
deixados no hospicio, extraíase o sangue das transfusións do príncipe, do
Alfonsiño, ¡por vía oral!. Meu pobre, tan serodio que naceu!
O avó retomaba o tema:
¡Aquel estúpido, aquel Silvestre asilvestrado, aquel africanista obediente, que
lle fixo caso ao Alfonso, ás fantasías daquel mullereiro, confiado nos seus
subministres, de víveres e de armas, así que avanzou leguas e leguas, en busca
dos cumes do Atlas, deixando, esparexendo, reténs mínimos, que foron
acoitelados, por milleiros, na noite do 21 do 7 do 21! Despois destes
comentarios, engadía: Se Alfonso quería un harén, que fose el mesmo a África,
para traelas, pero así, non, que era menos perigoso saír disfrazado, na noite,
do seu Palacio de Oriente, para irse a durmir, ¡a non durmir!, coas pendangas da
Calle Mayor!
Nin que dicir ten que o
neno, ante aqueles descubrimentos, no só envaraba as orellas senón que se lle
saían os ollos, pasmado de que o trouxesen a un mundo, a un país de tanta
estulticia, e xa no XX, dous séculos despois do “das Luces”!
Do Rei embaixo o avó
coñecía, ou tiña referencias, de medio Madrid, xenerais incluídos, comezando
polo Primo, ¡polo primo de seus primos!, do que dicía que, para ser un
africanista, non era dos peores, que incluso se comentaba a súa opinión de que
sobraba a quen protexer aquí arriba, en España, sen abaixarse a ese Magreb dos
veciños.
Tamén falaron, ¡coñecíanos
a todos, polo menos de referencias!, así que non se esqueceron do xeneral Rodil,
noso paisano, natural de Trobo, na Fonsagrada, José Ramón Rodil e Gaioso-Campillo,
ou Campiño, do que contaba e non paraban que aló nas Américas, en Ayacucho e
por aí, como non tiña tropas suficientes para controlar aos independentistas,
acordándose do que facían na súa Fonsagrada, no país dos trobos, cos seus
cortizos, para que os osos respectasen as abellas, aquelas albarizas, ou
abellarizas…,
¿qué se lle ocorreu? ¡Non
tivo que inventar nada, que de todo herdamos as bases: ideou os…, os Campos de
Concentración! Iso lle atribúen os ianquis, pois o neno, inocente de min,
relata refero! Deste xeito, Rodil chegou á fama, a pesares das súas
derrotas, que incluso o fixeron Vizconde de Trobo, ¡un vizconde, en Trobo!, e,
por se fose pouco, Virrey de Navarra! A min serviume para que, cada vez que
asomei ao río de igual nome, ao Rodil, ¡paisaxe aberto, único, saturado de
alvarizas!, evocase aqueles comentarios dos avós. ¡Todo serve para algo,
incluso os nomes!
De quen aínda non se
falaba, que por aqueles anos estaba facendo carreira, era do xeneral Escobar,
outro paisano, da nosa bisbarra, pero dese falarei eu, xa que en tan alta
estima o teño:
Coronel da Garda Civil, en
Barcelona, cando estoupou a dereita extremista coas calores de Xullo do 36. Coas
raíces no Albaredo, Córneas da Valeira, aínda que nado en Ceuta, onde estivo
destinado seu pai, un de tantos heroes daquela estúpida guerra de Cuba; estúpida
dirixida por estúpidos, que deixaron entrar no porto da Habana aos traidores do
Maine; con unha filla monxa, Adoratriz, un fillo falanxista, ¿de convición, de
obcecación, ou por covardía?, dous irmáns, tamén coroneis, da Garda Civil… Católico
onde os haxa, e conservador tamén, así que non vacilou en conservar a súa
lealdade a unha República por plebiscito aprobada, ou consolidada. Don Hermenegildo,
¡e iso que se tiña por Franco!, non tivo a franqueza de recoñecer a verdade de
cantos o seu indulto lle solicitaron, así que o mandou sobre dos luceiros, ¡ese
si!, o 8 de febreiro, de 1940, no castelo de Montjuic, ¡no monte dos xudeus!,
con un crucifixo na man, ordenando el mesmo, ao pelotón de castigo, con un heroico,
Carguen, apunten, disparen…!
Para o de Pousadela, no
civil, categoría era, tíñaa, aquel Silvestre de Rois; ¡herdeiro, non, gañador,
cos seus feitos, co seu comportamento, do café Varela, de seus tíos, en plena
calle Preciados! Falaban, e non paraban, do feito de que, morto seu tío, e a
viúva do Varela de Rois emperrada nunha venda precipitada por non atreverse a
rexer un ¿ateneo? de tanta “enjundia”, -que así se expresaba a avoíña, -os
habituais, os “tertulianos”, ¡cominaron! ao camareiro, ao sobriño, que lle
comprase, a casa completa, a súa tía: -“¿Eu? ¡Meu pobre, de onde, que son un
simple sobriño, un simple camareiro, recén vido da aldea…”. Aqueles homes de
prol, aqueles madrileños excepcionais, fixeron unha coleta, unha subscrición,
entre eles, para doarlle ao Silvestre, ao completo, gratis pro Deo, o
prezo posto por súa tía, coa única e exclusiva condición de que ían ter
reservadas, de por vida, as mesas compartida naquel excelso Café Varela. ¿Quedarán
madrileños desa categoría? ¡Eu pasei catro anos en Madrid, pero debía ser tan
miope, xa daquela, que maldito un vin; non os vin, ou non os coñecín!
Polo que respecta ao
padriño, este sempre comezaba aludindo a seu cuñado, establecendo comparanzas
cos incomparables Salmerón, e particular seu cuñado, avogado, farmacéutico e
periodista, fillo do eximio Salmerón y Alonso, tan intelixentes e tan
xenerosos, ambos, que non dubidaron en elevar á súa altura, con institutrices e
canto fixese falta, á guapísima, á intelixente, Ramona Hortensia Lombardero San
Miguel, de Catatrigo nada menos, e por tanto, fariña de primeira. Bo trigo,
pero estéril, ou ela ou don Nicolás, pero daquela iso non se analizaba, e máis
ben se lles atribuía ás mulleres, pero non foi desgraza, nin caeu en desgraza,
senón riqueza e estímulo para os sobriños. A desgraza onde si estivo foi
naqueles torquemadas do franquismo, que nos queimaron a herdanza, ao completo!
A material, quero dicir, pois a outra era, foi, resultou, incombustible.
A través da tía Ramona, que
fora protectora, fada madriña deles, de todos eles, tiñan referencias, amplas,
de Julián Besteiro Fernández, de Franqueán, Manuel Cordero Pérez, de Riomol, do
enxeñeiro de Fomento, Cándido Fernández (de Montouto), José Lombardero, que foi
Deputado polo amplísimo distrito da Fonsagrada e tamén director do diario El
Noroeste, (parente dos Lombardero de Librán), Lamela, do Café Pombo, Manuel
Lence Fernández, tamén de Castroverde, inicialmente mozo recadeiro, que chegou
a comprarlles “Viena Capellanes” aos Baroja, Ricardo e Pío…;
¡medio Galicia incorporada
a Madrid, sen desprezar a xente humilde, que tiveron en miña tía o INEM de
daquela!
-.-
-Meu neno, somos de
Castroverde por culpa dun tan Mendizábal, que se inventou unha desamortización,
chamándolles “mans mortas”, entre outros, aos frades do noso Montecubeiro. As
rendas, os foros, daqueles frades foron vendidas, pasando a outras mans, unhas
que tamén eran mortas, ou sexa, rendeiros, explotadores de caseiros, e o resto,
aos propios labregos. Despois diso, o noso Couto, o de Montecubeiro, foi
Concello, pero só por uns meses, pois…, o pez grande sempre comeu ao cativo,
así que nos enguliron, incorporándonos ao que fora Condado de Flammoso…
-Papá, así que nós, nin do
señorío de Luaces nin do de Castroverde, no medio de ambos!
-Nós somos de Deus, pero a
través dos seus frades; primeiro os beneditinos, que proceden dos ermitáns do
Rego do Santo Estevo, entre Veiga e Maxide, e despois, dominicos, herdeiros
daquel Ora et Labora de San Benito, que para nós, na nosa lingua, dise
Bieito. A todo isto, con tanto frade, ¡quén sabe se non nos parecemos a Rosalía
de Castro…, na paternidade!
Confeso que naquel intre
presteilles máis atención ás choias que saían e entraban na torre do castelo
que ás hipóteses de meu pai, así que lle preguntei:
-Eses paxarracos…, non se
parecen as pegas da nosa carballeira, ou si?
-Tes razón, que estas son
choias, da familia dos corvos, uns paxaros preeiros, que por iso hai quen di
que son as ánimas daqueles feudais do castelo, condenadas a seguir no país por
eles esquilmado. A que se extinguiu foi a raza dos azores, que os utilizaban
para cazar, pero queda o río onde bebían, aí abaixo, entre Bolaño e
Castroverde, ese regato que vimos ao subir para o castro.
Moitas voltas lle demos ao
castelo, adarves, murallas, troneiras, alxibe…, pero todo isto sen achegarnos á
torre, porque facía vento, e meu pai temeu que caesen pedras da barbacá.
Comentei:
-Xa lle quedan poucas; á
torre, digo!
-Si, así é, e cando teñas a
miña idade, menos lle quedarán, ou ningunha! Volvendo ao dos azores, aqueles
cazadores pro domo sua: Os descendentes dos antigos administradores
daqueles Altamira, que tan alto miraban que o facían por riba dos castros, este
incluído, e por iso nin do seu Castroverde se lembraban, con tal de que lles
achegasen á Corte un tanto das rendas, fóronse asentando nesta bisbarra,
facéndose donos da propiedade señorial, simplemente por abandono dos
verdadeiros, dos titulares auténticos, e deron en cederlles perpiaños aos
veciños do burgo para que fixesen con eles as súas casiñas, pero non foi en
balde, nin de balde, senón ben cobrados, en xornais e / ou en especie, que
deste xeito lograron, a maiores, que os paisanos os respectasen e os tivesen
por donos de pleno dereito da fortaleza, sendo meros administradores, ou menos
aínda. Primeiro arramplou a nobreza, e despois eses fidalgos, ou menos que
fidalgos, pero todos eran iguais, ou similares, no de comer coa suor do de enfronte!
-Papá, -que o neno comezaba
a discorrer, -de canto me dis deduzo que o actual Castroverde naceu neste
outeiro…
-Neniño, iso é o que pensa
a xente de agora, pero cando sexas grande, e vaias a Madrid, e te satures de
Archivo Histórico Nacional, a pouco que investigues atoparás documentos,
pergameos, que che confirmen isto que che anticipa teu pai…, que non tódolos
veciños veñen de familias ilustradas, pobres pero ilustradas! Ao castro, a esta
elevación na que agora estamos, asento, por sucesivas construcións,
restauracións e ampliacións, do actual castelo, chamábanlle Castro do Val
Verde, Vallis viridis, en latín. Olla agora en dirección ao noso
Montecubeiro: Ese val tan verdiño, de terra caliña e ben regado, chámase, aínda
se chama, o Val Verde de Bolaño. Conclusión: o castro foi a raíz, a raíz celta,
pero a árbore foi, era, Bolaño; e nada de “bolo” máis “año” na muralla de Lugo,
daquela do Al Mansur, que iso é un mito, unha fábula para montarse escudos.
Repara na dirección Norte: ¿Qué ves? Bolos, bolaños, terras en forma de bolo.
¡Pois diso lle vén o nome, puramente toponímico! Segundo Montecubeiro é un
monte, unha serie de montes formados por cubeiros, panzas de barril, así a
terra de Bolaño é un campo, un conxunto de bolos redondeados. ¡A toponimia, meu
neno!
Segundo baixabamos
amplioume:
-Nesta parte do Sur, do
castelo á feira, a Fortaleza, o miradoiro da Lomba…, ¡outros bolos!, as
construcións son posteriores ao castelo, un burgo feito polos propios e antigos
servidores do castelo, ¡con pedras roubadas, roubadas directamente da propia
fortaleza; roubadas, ou pagadas aos verdadeiros ladróns, que vén a ser o mesmo,
che repito, en xornais ou en produtos, aos azores, aos administradores do
señor, pero en modo algún señores, que viñan a ser tan azores, tan raspiñeiros,
ou máis, que aqueles conseguidores da caza, que polo menos os azores
traballaban, servían ao señor, mentres que estoutros abusaron da confianza
recibida, recibida ou atribuída!
Daquela non preguntei máis
nada, pois, para a miña idade, saturado quedaba, servido ía!
.../...
Pasa a
DA MAN DE MEUS AVÓS...
-IV-
Xosé María Gómez Vilabella
No hay comentarios:
Publicar un comentario