Gómez Vilabella: DA MAN DE MEUS AVÓS..., FUNME SOLANDO! -V-

.../...

As de Montecubeiro eran polo estilo,

¡pero nós non tiñamos cámaras!

Para axudarnos a segar viñeron os catro de Pousadela, vellos e novos, coa achega de Darío de Mirón, e tamén José de Mariano, con súa irmá Manuela; do Escouredo. Manueliña, que me ten apreciado moito, e que a lembro con afecto e con agradecemento, casou con un portugués, apelidado “Dos Santos Barosa”. ¡Merecíao, merecía un santo! Agora, que está no Ceo, ¡se ela, non, ningunha!, pídolle que me acepta a ofrenda desta fotografía, precisamente da terra de seus sogros. ¡Era tan guapa como de ben ataba os mollos! ¿Quedan desas? ¡Non, que agora, a mesma máquina que sega, malla, sen facerlle mollos!

Pero a nosa sega foi das sinxelas, e non, por poñer un exemplo, a do Ferreiro, que lle ían traballar, a fatados, cando non cobraban pola cobertura do boi das vacas… ¿Por qué lle chamaríamos “boi” se non estaba capado? Boi, ou touro, encima de que se divertía, lograba que os donos daquelas vacas devolvesen o favor en traballo, en traballo sen xornal! Outro veciño, Brais, ese si que pagaba, pois os mozos de Tras da Serra, ao volver de Castela, segaban en Chamoso, e do Chamoso víñanse, directamente, para a casa do señor Manuel, que tiña fincas por todas partes, no propio lugar, en Maxide, na Graña… A cuadrilla de Brais era…, ¡xa o teño: unha festa! Cantaban mellor cós do Nadal, mellor que aqueles que ían polas casas, ao aguinaldo, cunha pandeireta; e logo que traían consigo…, ¡un gaiteiro! Aquela xente do Val, única, traballadora, divertida, e encima ofendíana, e oféndena, poñéndolle “Baleira” ao seu Concello, a unha terra plena, cos mellores vales de todo Galicia.

¿Eu? Xa estaba afeito de cando os cavadores: ¡Carrexarlles porróns de auga, pois a bota do viño reservábase para o almorzo! Entre porrón e porrón, ¡a espigar! ¿Xa ninguén se lembra diso? Espigar era recoller as espigas que ían caendo, as restrebadas polo chan, despois de atar, e facer con elas uns mañuzos, que tamén pasaban á meda, pois, ¡quen se atrevía naqueles tempos de tanta austeridade a desperdiciar unha simple espiga de centeo! Dábao Deus, e pecado sería, pecado se consideraba, non imitar á Rut bíblica!

A máquina de mallar tardaría en vir, que adoitaban esperar por unha de leña, de Gondel, de Teixeiro e de Silva. ¿De leña? ¡Si, de leña, pois as petrolíferas aínda eran un luxo castelán, estaban lonxe! A de leña era talmente unha locomotora, só que minúscula, aínda que non tanto pois para achegala ás eiras había que elixir dúas parellas de vacas, as máis fortes do lugar, unha para o temón, e outra para solar. No entrementres, coa tulla baleira, poucas eran as casas que non volvían aos malles, sequera para unha fornada. Para iso había que limpar ben as eiras, mazarlles a terra con un malluco grandísimo, e por encima, cando o había, un limpeiro, para recoller o gran tal e como se dicía: ¡sen po nin palla!

O avó contaba que, antes de vir as máquinas, facíanse medas “de palenque”, para conservar os mollos sen molladuras ata que boamente se puidese mallar, pois o verán, de curto que era, tiña esgotadas as forzas, requirindo moitas aqueles malles, enlazada a moca co malle mediante unhas correas extraídas de…, ¿á que non adiviñades? ¡Dos vergallos dos porcos, que se lles retiraban ao matalos! Agora, en certas vilas, tal que Meira, fan que fan unha imitación das mallas, pero isto de agora, comparado co de daquela é…, ¡iso, unha festa! Este retrato é precisamente das actuais de Meira, e xa é moito, que noutros lugares téñenas esquecidas:

Nunha casa labrega non había mellor calendario cá súa despensa, así que, se a viamos baleira, festas pasadas e mallas rematadas! Baleirábase a despensa pero enchíanse as huchas do pan e das patacas; máis tarde virían as castañas… ¿As castañas? ¡A pena é que chegaban tarde, coas festas pasadas, pois, de telas, as nosas avoas aforraríanse o traballo de face-las tortas! Asadas gustábanme, pero, bullós, en Montecubeiro chamados “billós”, con leite da vaca marela…? ¡Máis que de cardeal!

Coa chegada do outono, que era igual a dicir, despois do San Froilán, mandáronme a escola de Maxide. Aquel ano, aquel inverno, meu pai, en vista de que nomearan Maestro Nacional para o colexio que solicitaran, e conseguiran, entre el, Tellado de Sagaruxe e Evaristo de Candal, comprometérase para poñerlles escola aos nenos. ¡de cinco a vinte anos!, de Millares, na Valeira, pois o de Baleira para min segue estando baleiro de contido!

A escola comezou nunha habitación da vivenda do propio Evaristo, que daquela aínda non remataran as obras do seu colexio, que o facían enriba dun alpendre, coas escaleiras por fóra; hoxe, ¡meu pobre!, abandonado, esquecido, pero de min, non!

Este, este foi o escenario das miñas xestas infantís,

pero hoxe nin curral é!

Do colexio non me esquecín, pero do nome do Mestre, si, que houbo dous, antes do paréntese da guerra, un tal Matalobos, e o outro, Santos Carbón. Non consigo lembrarme de cal estivo primeiro; do que si me acordo é de dúas cousas: que sendo tan cativo xa entrei, e me sentaron, cos grandiños, grazas ao que aprendera na da casa, con meu pai; a outra é que miña nai levoulle ao Mestre unhas medias de lá, branquiñas, ¡como que as fixera con unha lá boísima, que lla mandara unha tía súa desde Montevideo!, e díxolle, máis ou menos: Acordeime de vostede, pois, como estamos achegándonos ao inverno, e aquí arriba, parado, logo vai ter frío… Aquel Mestre nunca me castigou; ¿sería que non o merecín, ou en agradecemento polas medias? Na porta da escola nova nunca se puxo a tricolor, que chegaron a San Cibrao os camisas azuis antes de comezar o curso. ¿Daqueles mestres, qué? Leváronos á fronte, para que disparasen, que os rapaces estaban mellor gardando nas vacas, e canta máis burremia máis obediencia!

Os xogos no recreo do curral eran algo brutos, de nenos grandes, pero eu collín o costume de meterme na cociña de Candal, onde tamén había unha avoíña, que metía estelas na lareira da cociña vella tan pronto como vía aos cativos refregarse as mans.

¿Qué aprendín? ¡Maiormente a convivir…, e a non baixar polas escaleiras sen permiso previo! Alí había un mapa de España, que meu pai non o tiña na súa, porque viña nos libros, pero máis chama a atención de colgado nunha parede. O neno non se cansaba de ollalo, ben alleo a que lle tocaría recorrelo ao longo da vida. O primeiro que aprendín naquel mapa non mo ensinou o Mestre, senón un fillo de Raúl, que eran portugueses, dedicados a serrar madeira con serra de aire, que así lle chamaban. Díxome: Este cacho que dá ao Poñente é de meu pai, é Portugal!

¡Mira ti por onde aprendín a ser cosmopolita con aquela lección fraterna, portuguesa!

O resto dos “colegas” tamén os lembro con gratitude, pois ensináronme de todo: a xogar, incluso ao burro, ¡que sempre o aproveitaban os meirandes para saltar eles por riba de min!, pero o que máis me gustaba é que naquel sitio só tiña que chamar de vostede ao Mestre, que na casa, ¡nin con meus pais, pois daquela, facelo, considerábase pouco menos que unha blasfemia!

-.-

Día de Tódolos Santos. Lémbrome con toda claridade que fomos á igrexa, todos, así que disto teño que inferir que, ou foi día festivo, ou latei a escola. Dixérao meu padriño, a véspera, segundo estabamos atizando no caldeiro dos cochos, ben saturado de pataquiñas pequenas, das separadas para eses comensais predilectos, que xa comezara o tempo da ceba: -Mañá estamos de Santo, todos. E a madriña, sempre oportuna: ¡Amén, mais para ser santo hai que comezar por honrar aos que nos precederon, aos que nos deron exemplo, así que vou madrugar para deixar as vacas muxidas, e a continuación, todos, pero todos, á Misa de Cedo; e ti, José, mentres, aparellas a egua, para ti, pois aínda que a besta anda máis cá nós, como non podes ir con ela pola costa de Ribón, teremos que saír xuntos para entrar tamén xuntos na igrexa!

Así o dixeron e así o fixeron. Na igrexa o primeiro que fixo a madriña, despois de coller auga bendita, por suposto, foi achegarse con meu pai ao altar da Virxe do Rosario, onte tiñamos, pendurada, unha lucerna, de bronce, da familia; e a casa de Brais, ao lado, outra, privilexio ou servizo contributivo que seica viña de cando as dúas casas eran unha, pois o Brais, ao casar con unha Gómez, fixeran casa nova, ao lado de abaixo, que de aí lles viña o de chamarse, tamén, “A Casa de Abaixo”. Esas lámpadas, cando don Benito lles encargou aos de Perán do Fato que lle puxesen luz eléctrica na igrexa, desapareceron. ¿Gardounas o crego, tal que na sancristía? A verdade é que tiven intención de preguntalo cando estiven de permiso militar, pero fóiseme o santo ao ceo, ¡tanto que hai de qué falar nesas vacacións tan esporádicas!

Meu padriño tamén estaba con nós, aínda que tivéramos que esperar por el un anaco, mentres deixaba a “Castaña” atada ao freixo de diante da casa de Reigosa. Meu pai soltoulle o nó á corda de lucerna e foina baixando ata a altura da madriña para que lle baleirase a botelliña de aceite que levara para volvela a acender, que o fixeron co chisqueiro do padriño. Nestes medios saíu da sancristía o Párroco, e miña nai animoume a subir para o presbiterio, onde o oficiante se puxera de cu para os fregueses, segundo a liturxia de entón: -Sube para arriba, e poste ao lado do señor Afonso, que así, pouco a pouco, vas aprendendo a axudar á Misa.

Obedecín, pero ben non o pasei, que me sentín un intruso, e logo que aqueles latixos do Crego…, ¡para min, latín, e nunca mellor dito! Gaudeámus omnes in Dómino, diem festum celebrántes sub honóre Sanctórum ómnium… ¿Vedes? ¡Latín, latín esgrevio, para un neno que aínda estaba aprendendo castelán, iniciándose na escola! Pero non parou aí a cousa, que sacaron a procesión, con un rabaño de imaxes, ¡era Día de Todos os Santos! O Cura volveu ao seu idioma, e iso que estaba en Montecubeiro:

Ao día seguinte, Defuntos, eu volvín á escola, e miña madriña outra vez a San Cibrao, ao Convento, para comeza-la novena das Ánimas, da que algo me tocou pois no primeiro dos domingos seguintes, ¡outra vez, todos, á novena, e ben cediño que fomos porque era anterior á Misa!

Cando dixo o Cura aquilo de,

Réquiem aeternam dona eis, Dómine: et lux perpétua lúceat eis!

a min treméronme as pernas porque o bromista de meu padriño, ¡sempre o mesmo!, téndome ao seu lado na igrexa, díxome baixiño: -Aténdelle ao furado destas pedras, para ve-las ánimas, que a tal momento, co responso do señor Cura, están saíndo do Purgatorio…

¡Por máis que mirei, non as vin saír! E así llo dixen, despois, fóra, no adro:

-Padriño, non debeu ser eficaz, e iso que lles botou auga bendita, que maldito unha saíu, alúmenos pola parte nosa, polos bancos dos homes…

O padriño, de entrada:

-Hoxe igual lles tocaba saír por esa parte das selas das mulleres, pero, na próxima… ¡Ai, ho, que es ben inocente; como non espertes…! As ánimas son invisibles para os vivos; deixaron aquí os corpos, e Aló están os espíritos, sen roupa ningunha. Eses furados, eses ocos dos chantos da igrexa fixéronllelos para os enterramentos, que antes, ata hai pouco, enterrábase nas igrexas, dentro, e aquí tamén!

Despois, mentres desataba a “Castaña” dese freixo de Reigosa, ¡que aínda vive, e ben alto e groso que está!, díxome:

-Isto de agora tómao en serio, que non é ningunha chanza. ¿Ves esa volta, esa esquina que fai a parede do cemiterio, mesmo enfronte de nós? ¡Pois atende, que o de agora non é chanza! Aí está penando a alma dun pecador que non sairá da cova ata o día do Xuízo Final, porque…, porque está no Inferno, e do Inferno non se sae; do Purgatorio, si!

-¿Padriño, cómo o sabe; non se pasará nesta adiviña?

-¡Voucho dicir, e dígocho para que cando retiren de aquí este cemiterio, que o fixeron demasiado cativo para o grande que é a parroquia, así que algún día o levarán…, que igual volve a enterrarse no Zarro Novo; daquela observa o que saia dos cimentos deste curro! Aquí verás un esqueleto, que é o daquel criado do dono desta casa, do Médico de Reigosa. A cousa foi así: A súa muller non lograba familia, así que, confiada na súa esterilidade, deu en deitarse co criado…, cando o Médico andaba de visitas! O Reigosa, que para algo era Médico, algo debeu percibir, así que un día, en vez de irse, agachouse nunha corte destas, da súa casa, e cando a muller lle puxo a cunca do caldo ao criado, el presentouse nun descoido e botoulle estricnina! O criado morreu deseguida, e a muller botouse a chorar. Nisto presentouse o Médico, e díxolle que calase, ou que a denunciaba por envelenadora! Saíu para fora e chamou ao caporal dos canteiros esixíndolle que, de noite, nos cimentos deste curro, lle tiña que soterrar, en total segredo, ao seu criado, cousa que así fixeron. Eu, que non son Médico, pero son Albeite, algo barruntei daquela desaparición dun criado que tan fiel lle era á Ama, así que, aos poucos, nunha ocasión en que me chamou o Canteiro para verlle unha vaca, púxenlle de condición que lla deixaría morrer, que non lla curaría, se non me dicía a verdade, pois el, aqueles días, traballando diante da casa do Reigosa, algo tiña que notar ou saber! Con isto dito, xa o sabes todo, así que non esquezas iso de estar atento cando retiren esta parede, que non vai tardar!

Moito non tardou, pero daquela eu estaba en Madrid, de mecanógrafo naquel Consejo Supremo de Justicia Militar, e cando volvín á parroquia, nunhas vacacións, xa se comprara a finca do Freixo do Fato, e meu pai trazara as adxudicacións, nove metros cadrados para os que entrasen a pagar, e un curro para os que non quixesen ou non puidesen facelo, condición que todos aceptaron, menos un señorito, que ata se enfadou con meu pai porque non lle asinaba o dobre, dezaoito metros, así que fixo panteón noutra parroquia. ¡O criado infiel tivo terra abonda cos cimentos da parede do cemiterio vello, e o outro enfadouse porque ambicionaba dezaoito metros! ¡Cousas da vida terreal, que non queremos ser iguais nin despois de mortos!

¿Padriño, qué che parece, agora, tantos anos despois; espertaría o teu neto? ¡Ai, Deus, cánto temos de que falar, Aló Arriba, pero non sigas con picardías, que non as quero, que xa padecín abondas Aquí Abaixo!

-.-

Aínda non chegara o Nadal pero debía estar cerca, pois aquel día fíxoseme curto, ¡ou polo horario, ou polos acontecementos!

Urna funeraria romana

Tróuxonos a noticia, expresamente, o avó de Pousadela, que se presentou, xa con noite, no seu cabalo percherón, así que regresaría ás tantas, para anunciarnos que, ¡viñera, volvera, de Bos Aires, a prima Sabina! Tiñamos que ir aquel domingo á Misa a Luaces, por unha cousa de enterramento das cinsas do seu home, e que despois habería comida de festa, alí en Pousadela, na casa dos primos, na da Ermita! Pero que fósemos todos, patrucios incluídos, que ben se lembraba deles a Sabina…

As vacas e mailos cochos, as pitas e mailos coellos, felices, porque lles deixamos comida de sobra, así que, en todo o día, ningún se queixaría. O padriño na “Castaña”, como de costume, e os outros a pinrel: Os prados da Pasaxe, o lugar de Maxide, o Castro, o monte da Capela, Trasín, Ribadauga, e…, Eirexe! En Maxide cantos nos viron cantos preguntaron o motivo daquela procesión familiar, e fixéronse de cruces, todos, cando miña nai lles explicou que se viñera de Bos Aires, definitivamente, súa prima Sabina…, ¡coas cinsas do seu home, nunha furna! Así que iamos a tres cousas: Darlle unha aperta de benvida, oír unha Misa de acción de grazas, e de paso…, soterrar o seu home, no panteón das tres familias Vilabella, xuntos pero individualizados, alí no cemiterio de Luaces. A exclamación unánime foi: ¡Ai, ho, que lle debía querer ben, para traelo consigo…! Etcétera, etcétera. O neno nunca oíra falar doutras cinsas que non fosen as da lareira, ou as dos terróns da cavada, así que tamén se fixo de cruces…, por dentro!

Prima de miña nai, si, prima carnal, pero máis ben parecía unha tía dela, polo avellentada que viña. Apertas, bicos; bicos, apertas, bágoas…, aquilo tivo de todo, unha especie de resurrección da Sabina, conxugada co enterro daquelas cinsas no panteón familiar! Desde aquel día souben ben o que é a emigración, pois non se falou doutra cousa, da mañá á tarde. Mentres durou a Misa, a urna estivo nunha mesiña, na escaleira do presbiterio; despois o Cura cambiou de dalmática, poñéndose unha negra, e Xan da Cazurra, ao seu lado, coa xerriña e co hisopo da auga bendita. Diante saíu a Sabina, coa furna no colo, coma quen leva un neno de peito, despois o Cura, o Sancristán, o neno da Irene, servidor, que do resto xa non sei, que non mirei para atrás, de impresionado e de inmerso que me vía naquel cerimonial. O Crego bendiciu, de primeiras, aquel furado que tiña a lousa levantada, dicindo, pregando:

Ne recordéris peccáta mea, Dómine. E Xan da Cazurra, respondeulle: Dum véneris iudicáre saeculum per ignem. E máis aínda, moito máis, que pasaron media hora responsando, supoño que mentres duraron os efectos daquelas moedas que lle deu cada membro da familia ao Sancristán, ben gardadas por certo, nunha bulsa morada, co cordón dourado.

¡Deus, qué comida; cómo que nada máis chegar á casa da Ermita, miña avoa meteuse na cociña e comezou a destapar aquelas potas que deixaran ao lume, ¡ao lume dunha cociña “económica”, tipo Bilbao, que dixeron fora posible cos cartos que mandara Sabina desde a súa arxentífera Arxentina! Íamos comer naqueles mármores, pero alguén dixo que non cabiamos todos, e que non era día de estar separados, así que nos subiron ao sobrado, onde xuntaron dúas mesas, pero nin así chegaba, así que meu tío Pepe, sempre tan mañoso, aló se foi a palleira tornando con un brazados de táboas, para ampliar as mesas.

As mulleres discutían na cociña, a cal facía as cousas, axudándolle á avoa, e os homes subiron, ¡subimos!, para o sobrado. Lémbrome de que, polo momento, todo foi ben, pero á volta, con meus pais, que os avós fóronse antes, para chegar con día a Berlán, miña nai ía malencarada, e non lle contestaba ben a meu pai no que ían falando, ou máis ben, discutindo. O neno, inocente si, pero ben se decatou de que Irene se celara porque meu pai estivera parolando nunha das cabeceiras da mesa coa María da Ermita, viúva tamén, e cuñada da Sabina.

María, María de Prado pola súa procedencia, ou María da Ermita polo nome da casa do seu home, foi unha das tres ou catro mulleres máis intelixentes que coñecín en toda a miña bisbarra; amena, graciosa, intelixente, cunha cultura xeral infrecuente naqueles medios e naqueles tempos. Notábase que lle encantaba falar con meu pai; e á viceversa, tamén, pero nada máis cá iso. ¡Os celos, xa se sabe, que non sempre son fundados! Naquel caso complicaba as cousas o feito de estar viúva… ¿Tan nova? ¡Pois si, e da maneira máis boba: un veciño, de alí de Luaces, moi moceiro, tiña interese por unha rapaza de Rois, pero ocorría que concorría con outro pretendente dela que o tiña ameazado de morte se lle quitaba aquela rapaza; o diabro, que niso tamén andou, levouno a pedirlle prestada ao Manuel da Ermita, unha pistola Browning, que acababan de chegar a Lugo, e vendíanas polo San Froilán… Manuel tíñaa cargada, imprevisoramente, e o amigo, tan imprevisor coma el, deulle ao gatillo… ¿Consecuencias? ¡Un tiro nas tripas do home da María, que o cargaron nun carro para levalo a Lugo, pero chegou morto a Trasín! O fillo, máis ben feble, que logo morreu, daquela estaba a medio criar.

¿Da Sabina? ¡Co que me dixo dela meu padriño, chega para cualificala! De moza ía cavar ao monte de Lal, con seu pai, co Paulo da Ermita, ¡coa aixada!, e cavaron moitísimo, unha tenza enorme, pero aqueles montes eran comunais, así que o cacique do lugar, o señor da…, ¿Casa Grande?, ¡casa grande pero alma cativa!, desde que sementaran o trigo, cando comezaban a saír os xermolos do cereal, foise unha noite de lúa cos seus bois e unha grade, desfacéndolles os sucos, de arriba para abaixo e de abaixo para arriba! ¡Adeus cavada, e adeus trigo! A Sabina seica o tomou tan a peito, que lle pediu cartos a seu tío, ao Taberneiro, para a pasaxe, lanzándose á emigración arxentina, tan arxentífera daquela! Ben o lembraron na mesa, comendo, que meu padriño non se cansaba de eloxiala, tan merecido que o tiña! Desde este momento, queridas Sabina e María, pídovos audiencia para que Deus me leve a do vosoutras estades, que ben me apetece seguir falando daquelas cousas, maiormente das que non entendeu aquel cativo! En vida non me decepcionastes, así que, Aí Arriba, menos!

-.-

É boa verdade que as satisfaccións son inversamente proporcionais, sexa ao que se ten, ou ao que se recibe: Acaban de regresar de Madrid os meus netos, con súa nai, en tren, e ao preguntarlles dixéronme que se lles fixera aburrida a viaxe. ¡Cómame nunca o diabro, na terceira parte do que tardei en chegar a Madrid cando me incorporei ao Exército, e para iso, agora, sen fume, sen fume e sen sabotaxes, que naquela viaxe, nada máis saír de Lugo, saímonos da vía porque os fuxidos quixeron demostrar a súa existencia quitándolles os parafusos aos raíles, e menos mal que foi nunha gabia, nada máis pasar a ponte da Chanca; fumes tenos esta xeración das comodidades!

Traio isto a conto porque fun feliz, con meu padriño, no carro das vacas, encima dos sacos, que primeiro baixamos á acea da Laxe, recén inaugurada, para deixar a saca do centeo, que a recolleríamos á volta, e desde alí a Mosteiro, por un saco de sal, da Sociedade, que se achegaba a matanza… Visto desde hoxe, habería que dicilo en plural, pois, aos oito meses da matanza dos porcos, veu a incivil! Os dous no carro, pois con unha aguillada longa as vacas non se saíron do camiño.

A aquel muiñeiro, ¡Deu-lo teña no Ceo!, ¿quén lle ía dicir que ano e medio despois, meu padriño, o mesmo, atoparía o seu cadáver, cruzado co de Blanco de Cobula, (José Blanco García), no camiño de Castroverde, arriba das chousas de Pena, fusilado por aqueles camisas novas de alma vella? Podremia era a deles, singularmente aquel fantoche que lle creu á súa muller que o muiñeiro se metera con ela, cando a realidade seica era que ela lle tiña antollo e non foi correspondida, así que o denunciaron por “roxo”! ¡Roxa era o sangue que lle verteron, a balazos; o seu sangue, si!

Tan amable era aquel José Veiga López que non lle permitiu a meu padriño coller o saco ao lombo, que o fixo el, o propio muiñeiro, cando o costume era presentarlles a moenda xunto da moxega. Pero non só iso, senón que, ao verme arrimado ao banzado para contemplar a axilidade das troitas, díxolle ao patrucio que á volta, cando entrásemos a recoller a fariña e mailo salvado, nos tería unha ganchada de troitas, para que as probase o neno xa que tanto lle gustaba velas vivas. “Se non che gustan de mortas, esas non chas volvo a regalar!”. ¿Á volta? ¡Seis troitas e dúas anguías, que daquela aínda as había no Azúmara!

En Mosteiro, na Sociedad, o sal, que por certo pesaba de raio, que nolo puxeron no carro entre dous mozos. O padriño e mais eu fomos andando, diante das vacas, el arrimado na súa caiada, ata a Ribadauga, que alí, ao facerse corredoira, xa puidemos subir ao carro, que as vacas volvían soas, a pouco que se lles afalase e dirixise coa aguillada.

En definitiva, toda unha proeza: ¡Unha viaxe de Berlán a Mosteiro, en carro, e logo que as troitas estaban…, divinas! As anguías desfíxoas a madriña para encher, con elas e non sei qué máis, unha empanada, ¡un pastel!, que tampouco era deste mundo!

-.-

Non é igual ter que comer que ter qué comer; do que se segue que non é igual gozar da carne de porco que sometelos á traxedia dunha morte acoitelada. Dúas cousas me crispaban, daquela: O cheiro do esterco, e asistir ao sacrificio dos animais. Agora críspanme outras, maiormente o cheiro sutil, maquiavélico, as consecuencias dunha política mal levada, mal levada e peor controlada, que xa é dicir! ¡Ai, romanos, romanos, que deixastes gravado no noso cerebelo aquel precepto malévolo: Do ut des! ¡Ai se fose eu o voso xuíz…., pero tivestes sorte, que vos xulgou o máis benigno dos xuíces, Deus!

O coitelo, de medio metro; os brazos de meu padriño, arremangados; a madriña co balde novo, e unha espumadeira de buxo, para bate-lo sangue; meu pai e miña nai, ámbolos dous de mantelo, atándolle as patas ao…, axustizado! O neno, a un lado, tremendo: ¡Se me achegaba, a miña ferida, a miña dor, era un eco tremebundo, que me paralizaba o corazón, tal que se aquel coitelo entrase en min, tamén en min; non sangraba por fóra, mais, por dentro…! Cando me apartaba, cando retrocedía, o padriño, aquela voz tan potente, clamaba: ¡Covarde! Non o dicía, por suposto que non, pero, sen dicilo, iso era o que escoitaba aquel neno…, aló por dentro!

Con aquel sangue, de ben batido, benditas filloas, tan benditas que sabían a gloria! E despois do primeiro dos dramas, un alivio curto, mentres ataban ao seguinte. ¡Pobriños, ter que morrer para que comesen, precisamente, aqueles que lles deran de comer! Peor era a final dos xamóns, vendidos ou regalados…, para que os gozasen, acaso, quen menos merecido os tiña! De mortos, esfolalos; ¡outro drama, e menos mal que daquela xa non choraban, nin o neno nin os porcos! As raspas facíaas meu padriño cortando anacos das gadañas vellas; iso si, ben afiadas. A auga para o afeitado quentábase precisamente, rigorosamente, no mesmo caldeiro onde se lles preparara a caldeada, mes a mes, ao longo do ano. ¡Macabro, todo macabro! Deus bendiga a eses veterinarios que inventaron a súa anestesia previa; que nunca dores teñan, eles tampouco!

Colgalos era tal que colgar un humano, ¡meus pobres!, tanto que se parecían, interiormente, ou iso dicía meu padriño, ao homo sapiens! Dous días para que se lles serenasen as carnes, que falta lles faría despois de tanto sufrir; e a continuación, outra vez, coitelo, partición, para ingresar na caixa fúnebre do baño de salgar. ¡Menos mal, pois, de cubertos co sudario branco do sal, a traxedia espectacular ía esfumándose, esquecéndose, e o neno…, a chupar os dedos, ben untados de roxóns!

C´est la vie, que din os franceses, non me cansarei de repetir; c´est la vie, co que nos fai sufrir…, para ter que comer! Encima diso, veñen as crises…; ¡malditas sexan, tanto as crises coma a nai que as pariu!

-.-

Naquela semana de vacacións que se tomou meu pai na súa escola de Millares, de feita a matanza, partir, salgar, e todo iso, sobráballe un día ou dous, así que me levou na “Castaña” a Tras da Serra, para verlle o “Nacemento” á señora Emilia de Brañas, daquela tamén en Millares.

O neno tiña oído falar de cómo fora o Nacemento, a chegada de Xesús, panxoliñas, pastores e adoradores, pero nunca imaxinara que tal cousa fose representable, ao estilo daquel teatro que fixera en San Cibrao o Mestre de Rico do San Bernabé. Isto é o que lembro:

Pasamos a Serra por sitio distinto a por onde me levara o padriño, máis á nosa dereita; polo lugar de Vilarín, deste lado, e do outro, San Romao, que xa queda preto de Millares. No San Romao tivemos que apearnos porque dese lugar tamén lle ían á escola, e invitáronos na casa de onde fora Bonifacio, o do Coche, que iso me explicou meu pai; a min déronme dúas onzas de chocolate, ¡dúas onzas!, máis que miña madriña, que só me daba unha, e para iso xunto con un codeliño de pan, que por veces estaba tan duro que me facía rilar os dentes.

En Millares, na casa de Brañas; na de dona Emilia, non, na dos nosos parentes, de igual nome, tivemos que agardar un intre, que aínda non lles fervera o pote; pero non foi tempo perdido porque o primo de meu pai tocaba o ¿requinto?, que así lle chamaron, e deunos un só musical mentres a súa dona baixaba a mesa de levante para comer. Despedidos, con moita cordialidade, pois aquela parentela dos Lombardero eran do que non hai, ¡do que non hai agora, ou polo menos, escasea!, pasamos á Casa Nova, que non era tal, daquela, hoxe si, despois de reconstruída, pero ese nome lle daban, onde nos puxeron…, ¡café! Un luxo naqueles tempos, só permitido nas familias fidalgas, ou polo menos, ricas.

Por último…, ¡a Gloria! Unha pena que daquela non houbese retratistas máis que nas feiras, así que me vou valer dunha foto tardía, que saíu en El Progreso, xa cando se fora para Lugo dona Emilia; de Lugo foise ao Ceo, directamente, onde seguro a teñen, xunto co seu fillo, no coro dos Querubíns, que alí halles valer o seu canto! O fillo, daquela, xa estaba na casa, ¡expulsado! do Seminario de Lugo…, ¡porque non lle entendían o seu cantar!

Todo o que alí pasou quedoume gravado, igual que se referisen a miña memoria con un ferro roxo, máis ou menos como fan coas poldras nos curros das eguas bravas: Aquel cuarto, cheo de nenos do lugar; a señora Emilia, con unha aguillada de abeleira, explicando os seus monecos, as casiñas, o barreliño minúsculo, cunhas pallas triladas… Por se fose pouco espectáculo, pouca novidade, puxéronse a cantar, entre todos, que meu pai cantaba de marabilla, mellor que miña nai, unha panxoliña que remataba así, máis ou menos:

…/…

Cuando José ha llegado

halló la Virgen parida

en un pesebre de ganado

donde un buey manso comía.

Tanta era su pobreza

que pañales no tenía.

Bajó un ángel del Cielo,

ricos pañales traía;

no los hizo costurera,

ni de la tienda eran,

que los hizo el Rey del Cielo

para la Virgen María.

…/…

Despois diso, cando xa se ían os nenos, a señora Emilia retívoos para dicirnos:

-Rapaces, eu non son mestra, que aquí, o mestre, é o señor José María, pero algo tamén vos podo ensinar, e dígovolo diante do Neno Xesús, que é coma un xuramento: O noso deber, un deber que vos pido non esquezades, así vos vexades nun país de incrédulos, é que non chega con ser crentes, hai que ser cribles! Para ser cribles, só hai unha receita: Ser tan boas persoas como podan ser os mellores, que esa foi lección que nos deixou Xesús, cando veu a este mundo para redimirnos das consecuencias do pecado orixinal…

Meu pai aplaudiuna, e os nenos imitámolo. ¡Se aquela Emilia e mailo seu fillo non están no Ceo, cando eu chegue Aló, e pregunte por ela, vou pedir que me devolvan á terra, así sexa reencarnado nun guepardo, porque será signo de que Aló Arriba son peores, e máis burros, có Director daquel Seminario de Lugo, aquel que firmou a expulsión daquel seminarista!

Volvemos de noite, tan só para deixarme na casa, pois ao día seguinte, esta vez a pé, meu pai, aquel “Mestre de a ferrado”, tornou á súa escola, tornou a pasa-la Serra, e ben que o merecían aqueles nenos, tan educados que se vían, e que, como tales, se comportaban.

Meus pais, de recén casados.

-.-

Do ano seguinte, 1936, como foi un Annus horribilis, para contar calamidades prefiro calar; que o faga don Hermenegildo, ou os seus herdeiros, xa que a Historia cóntana os vencedores, e el tíñase por tal. ¡Que se confese, el e mailos seus, que se deixe de palios e de paliativos, que o faga de verdade, con sinceridade, pois aínda que Deus lle perdoase, aos españois con dous dedos de fronte vailles custar esquecer aqueles fusilamentos, 16 no meu Montecubeiro! E meu pai, que non fixo o número 17 porque se escondeu, porque ía durmir a unha pedreira, precisamente, exactamente, onde fixen unha casiña, en lembranza, en veneración súa; del, pero tamén de miña nai e de meus avós, tanto que os fixo sufrir aquel ilegal, estúpido, Alzamento: meu pai e meu tío perseguidos á morte, inxustamente; e os parentes de Madrid, que tanto nos estimulaban, valían e apoiaban, separados por unha barreira de trincheiras, canoneadas sen parar, día tras día, mes tras mes, e ano tras ano, coas esperanzas daqueles reencontros anuais esfumadas! Todo isto aínda non foi ben explicado porque morreron aqueles que o padeceron; fóronse antes de que os deixasen falar, queixarse, mostrar as súas feridas! ¿Alzáronse sen motivo, e para iso con crueldade, non si? ¡Pois que os Abaixe a Historia, que non penso ser cómplice dun fariseísmo criminal!

Servidor ante a lauda dos fusilados en Montecubeiro.

-.-

Débedas perpetuas

A do receptor é absoluta; non é amortizable. Se nos miramos no espello da nosa vida con algo de obxectividade decatarémonos de que, en certo modo, somos trinitarios: Un Creador, que lles permitiu aos nosos pais, delegando neles, confiando neles, esa función embrionaria. Uns Mestres, pois, con carácter xeral, sono tódalas persoas das que fomos recibindo coidados e información. Por último, a Personalidade, que a vai elaborando o propio receptor con eses aportacións, ao longo da súa vida. De non concorrer estes factores, ¿que? ¡Nada; nada de nada!

¿Tamén temos débeda perpetua cos inimigos? ¡Por suposto; inxente, ademais! Se non fose o rexurdimento que nos proporcionan, que nos provocan os inimigos, sexan visibles ou invisibles, a nosa evolución, a nosa perfección, ben cativa sería. E despois diso aínda hai teólogos que seguen preguntándose o por que existe o mal!

Nesta posición receptora, permanente, imos acumulando unha obriga incalculable: ¡A de repercutir! ¿Soa mal, non? Soa, pero non é redimible, pois ninguén de conciencia pode, nin pode nin debe, escaparse de serlles útil aos demais: Foino Cristo, e iso que El non tiña obrigas coa Humanidade, antes ao contrario, pero xulgou que o perdón divino tiña que ser proporcionado coa ofensa! Non esquezamos que, Errare humanum est, ignoscere divinum!

Entón teñamos por lema aquilo que tanto levo repetido da nosa ¿guerrilleira? Enriqueta Otero: “¡Moito levamos recibido; moito temos que agradecer, perfeccionar, e transmitir!”.