¡SE EU CHE CONTASE! -V-

.../...

Eugénie Grandet,

de Honoré de Balzac

A María

Sendo o seu retrato o mellor adorno desta obra, desexo que o seu nome sexa aquí como a rama de buxo que, tornada en árbore ignorado, pero santificada e bendita pola relixión e renovada sen cesar por mans piadosas, serve para protexer a casa.

DE BALZAC

-.-

A miña, ¡a nosa!, foi, ¡non, que aínda é!, máis grande, máis grande e máis xenerosa, cá Eugénie Grandet, de Honoré de Balzac. Con iso e con todo algo teñen de común: Eugénie tivo a súa mansión en Saumur, “ao cabo da rúa empinada que leva ao castelo”; a miña, ¡a nosa!, na rúa que baixa do castelo, do castelo de Castroverde.

O seu nome tamén é parecido, pero tan galego que nin que a bautizase a propia Rosalía de Castro. ¡Síntoo, pero non podo dicilo, porque aínda vive, e se non acerto na súa descrición igual me toman por testemuña contraditoria, no seu día, pois os santos xa o son en vida pero non os recoñece a Igrexa por tales ata despois do seu transo! O Papa, previsor e prudente que é, que adoitan ser, sempre espera a que se lle adiante Deus, a que Deus outorgue o don de facer milagres a distancia, desde o Ceo, tanto se se trata de homes como de mulleres. Neste caso concreto non facía falta tanta prudencia pois a miña, ¡a nosa!, veciña, xa os fixo en vida; iso, os milagres.

¿Cómo se pode falar dunha persoa sen nomeala? Non; nin se pode, nin se debe, pois só se deben encubrir os nomes dos malfeitores, para non desacreditalos máis do que xa estean. Iso cos maléficos, pero cos seus opostos, cos santos, coas santas? ¡Deus, cómo farei neste caso? Estáseme vindo á memoria o nome doutra muller singular, tamén coñecida, encantadora, que tamén foi santa en vida; daquela, co seu permiso, vou chamar de igual xeito á miña, ¡á nosa!, veciña: Palmira da Mahía do Carvalho. ¿Verdade que soa ben? Pois, se a oísedes falar, no seu portugués melodioso: ¡claro, as dúas eran, son, dous anxos! A de agora, a nosa, non é filla da outra, que ben coñecín ás súas nais respectivas, pero no de parecidas…? ¡Parecidas, non; idénticas!

Á “Palmira” de Castroverde coñecina de rapariga: ¡Deus, qué cariña tan perfecta…; e que logo digan que os anxos non teñen sexo, pero esta, si, si que o tiña, que sempre a vin con faldras! ¿Ou, logo, ía esconder nun pantalón homuno as súas canelas de deusa! ¡Mellores non as luciu Ceres, nin sequera cando presidía aqueles trigais do noso Flammoso!

Agora, de presente, cada vez que escoito unha locutora, sexa na tele ou pola radio, lévome unha desilusión, porque…, por que aínda sigo coa ilusión, coa esperanza, de que algunha, algunha vez, nalgún sitio, modulen e maticen ao estilo…, ¡ao estilo único da nosa Palmira! A primeira vez que a oín, eu estaba de costas, ollando uns calzóns de pana na tenda de seu tío. A tal momento aquela voceciña, que soou detrás de min, ¿ou viña de arriba, do Ceo?, dixo tan só: “Tío, dille á miña nai que estou na igrexa, que temos coro…”.

Volvinme presto, coma un raio, e tan raio foi que quedei electrizado: Aquela rapaciña era…, celestial, unha aparición celestial! ¿Un trono, unha dominación, un querubín? ¡Por algo se ía para a igrexa de Castroverde, e de seguro que para cantarlle á Virxe do Castelo! Se lle chamaba “tío” ao tendeiro, sobriña tiña que ser, que naqueles tempos outra clase de “tíos” non había, pero…; non, incrible, que seguramente oín mal, pois un tío tan feo, cunha voz ronca, non podía ter unha sobriña anxelical! ¿E os seus ollos? Talmente coma os da Virxe de Montecubeiro, da que dixo o noso poeta Lois do Cando: “Teñen na igrexa unha Virxe, ¡que Virxe! Ten uns ollos, que ollos! Tan grandes que mesmo parlan… ¡Parlan, parlan, que non hai que darlle voltas, que por iso, cando a sacan nas procesións, as novas e as vellas choran!” Tamén case o fixen eu diante daquela rapaciña, e iso que todo comezou ollándome, ela, polas costas, pero eran tan cálidas e tan penetrantes as súas miradas que, aínda que aquel día estaba invernío, o sol do seu ollar derretía os corazóns, e xa non digamos o xeo.

Foise mesmo voando en dirección á igrexa, que a tiña do outro lado da mesma rúa; eu nunca vira un anxo voar, así que desde aquel día tiven a arela de entrar no Ceo tamén voando, coma os anxos! ¿Entrar naquel Ceo…? ¡Ai, si, ho, unha ilusión desproporcionada, pura impotencia, pois logo souben, anos despois, que  ben a solicitaron mestres e médicos, incluso un notario, toda a elite de Castroverde, pero a miña, ¡a nosa!, Palmira, ¡virxe! Ademais de anxo, virxe; ¡claro, imitaba aos anxos, posto e suposto que tamén o era!

Volvina a ver moitísimo despois, ao regreso da miña emigración madrileño-sahariana-ástur; precisamente na Coruña, un día que fun para entrevistarme co capelán de certo colexio especializado en nenos diminuídos, excelsa fundación, tan excelsa que a rexía un colectivo de Santos, pois santos teñen que ser aqueles que teñan paciencia para semellante apostolado. O crego díxome, nada máis verme entrar:

-¡Vaia, ho, este día vouno sinalar cunha pedra branca: Albo lapillo notare diem! Mellor aínda, cunha pedra verde, pois teño aquí, á vez, dous preclaros de Castroverde!

Eu respondinlle, con toda humildade:

-¡Nin pre, nin claro, que aínda non me saíron as canas, pero, co tempo…, pois de raza de canosos veño!

El, o capelán, en vez de contestarme, petou cos cotobelos nunha porta rotulada: Dirección.

-Santa …, ¿Palmira?, podemos pasar, que lle vou presentar un paisano seu…, por se non o coñece!

-Si que o coñezo, de vista; ¡e tan de vista, pois cada vez que me poñía os ollos enriba, eu tiña que irme, apartarme, pois el quedábase inmóbil, pétreo, momificado!

-Santa … ¿Palmira?, que así te chamou aquí don Marcelino, ¿quen non se cega contemplando un anxo? ¡O que non é de pedra, petrifícase!

O resto foron cumpridos, morriña. Á saída, xa a soas o capelán e mais eu, díxome, por conclusión:

-Se ela viaxa antes cá ti, non deixes de propoñer a súa canonización, pois esta merécea tanto ou máis co San Pedro Poveda Castroverde,

ese santo de Jaén, coas raiceiras no teu país, do que me tes falado.

A miña resposta:

-Non creo que un diabro, un pecador coma min, sexa o promotor axeitado; deixareino posto por escrito, iso si, a ver se o Cura da Vila de Castroverde…

Nesas estamos, e aquí deixo constancia das súas virtudes; dalgunha delas, pois con iso de pecha-los ollos na súa presencia, ¡cantas me pasarían desapercibidas!

-.-

O Mistério da Estrada de Sintra,

de

Eça de Queirós

Eça de Queirós (ou Queiroz), e com ele Ramalho Ortigâo, tiveron que discorrer, tiveron que imaxinar para descubri-las causas do crime, no que foi o primeiro romance portugués, segundo os críticos literarios; eu non, que o tiven claro, desde o momento primeiro, e iso que era un neno, e que apenas coñecía aos supostos intervenientes, pero hai veces en que os indicios falan, e falan en alto, para todos, menos se acaso para os especialistas, para os investigadores profesionais, que iso foi o que pasou no

Misterio da corredoira de Santadrao.

(Hoxe pista alcatreada)

Eu fora a Cepomundín para levarlle un traxe ao xastre, ao Constante… ¿Levarlle un traxe a un xastre? Daquela, na postguerra, aquí non rexían aqueles luxos que tan ben describiu o Eça, tal que casacas con recamados en ouro..., nada menos! Pero o meu traxe, ¡o meu uniforme!, pouco menos, pois tiña nos puños senllos galóns prateados, e para máis datos cunhas iniciais de solapa que proclamaban, nada máis e nada menos que dous “B. E.”. ¡Aí é nada, Conserxe do Banco de España!

Ese tal era meu primo, primo irmán de meu pai, e a maiores, primo carnal de dobre vínculo: seu pai, irmán de miña avoa; e súa nai, irmá de meu avó. ¡Así non tiveron que intercambiarse dotes, nin adir herdanzas! Dábanlle demasiados uniformes, en azul mariño, de puro cachemir, cashmere, así que, previsor das nosas limitacións, mandounos tres, que os tiña acumulados, sen estrear. De quitadas insignias e galóns, meu pai e meu avó non tiveron problemas de talla; eu si, pois a miña adolescencia aínda me tiña nas limitacións das medras correspondentes.

Miña nai, que sempre foi ocorrente, ademais dunha traballadora incansable, tanto de vontade como polas circunstancias, colleu un pano seu, dos de cabeza, e cun par de nós recolleu o terceiro dos traxes.

-Como sabes o camiño, vaite en procura do Constante, e dille que vexa a forma de descoselo, para quitar un traxe das túas medidas!

De Bergland a Cepomundín todo é subida, tanta como para facer un adestramento de escalada, ademais dos perigos daquel can de Cas Pombal, pero o rapaz, aquel mocete, era un tanto presumido, así que tirou azos daquela ventura, daquel obsequio, ¡daquel luxo!, de poder estrear un traxe, ¡un traxe, un uniforme, nada máis e nada menos que da propia Central do Banco de España!

-Díxome miña nai…

-E ten razón, pois telas desta categoría…, só en Madrid, e para iso, no Banco de España! Pero hai un pero, un pero soluble, que quedará mellor, unha vez descosido, se lle dou a volta ao tecido, pois esta cachemira é tan boa do dereito coma do revés, aínda que o debuxo e maila tintura da tela teñan outros matices. Deste xeito, o teu, o teu traxe, resultará distinto dos outros, e incluso máis…, máis xuvenil!

-O que vostede diga, que por algo se di que, sendo de Cepomundín, vostedes son o cepo, o eixe do mundo, a flor e maila nata da intelixencia humana! –Isto oírallo dicir a meu padriño, e como tiña tanta fe nel, non me resultaba fácil discernir cando falaba en serio de cando o facía en broma, tan fina que era a súa ironía.

Tomoume as medidas, ben tomadas e ben apuntadas nunha pizarriña de lousa, pero faltaban outras, outras medidas, pois, ao baixar do sobrado para saír á currada…, dous Gardas! Debían levar moito tempo falando co irmán do xastre, co Matías, pois a tal momento despedíanse del, cando que a Garda Civil, naqueles anos, non se despedía así coma así, que logo se parecían ao Cura vello de Luaces cando se lle achegaba ao confesionario un “roxo arrepentido”, que así dera aquel bo señor en tillar polo menos á metade dos seus fregueses. Ao verme saír, ao meu “Ustedes sigan bien”, díxolles Matías:

-Este rapaz é de Bergland, aló abaixo, e como vostedes me preguntaron polo Camiño de Veiga, poden ir xuntos ata o Pombal  que desde alí xa ven as casas da Veiga…

O Constante tomárame as medidas, e seu irmán Matías ascendeume, con catro verbas, a
Guía, ¿turístico?, da parroquia. Matías tiña sona de pícaro, de pícaro e de ocorrente, así que non me estrañaría que eu, na miña aparición, lle resultase oportuno para que parasen de interrogalo, que iso é, ¡é, e era!, o joby daquelas parellas; ¡unha parella bigotuda, ambos, aqueles aparecidos de Cepomundín!

Dixen “de turismo”, pero, diso, nada, pois aqueles fusileiros máis que á paisaxe, en todo o camiño, eu no medio, ¡que ata me acordei do Calvario!, o que non  se cansaban era de ollar para  a miña cara, aínda imberbe, que seica son as máis expresivas.

-¿E logo, neno, ese lugar de Veiga queda cerca do teu…; cómo dixeches que se chama o teu?

-Meu avó tenme dito que, por folganza, a xente quitoulle dúas letras, un “g”, e tamén un “d”, pois o nome completo, o antigo, era, e debemos recuperalo, Bergland.

-¡Vaia con teu avó, -dixo o Cabo-, pois un home que tanto sabe, e que tanto ensina, merece ser o Pedáneo desta parroquia!

Ao sentirme afagado, aínda que sen propoñermo, contribuín aos afagos:

-Non é Pedáneo, pero pouco lle falta, pois en Bergland é Celador; iso ademais de Albeite!

-¡Vaia, vaia, Celador! ¿Eses son os que compoñen na veciñanza…, cando hai desavinzas, que soe habelas, non si?

-Máis cá iso, pois cando veñen os mendigos, é el o que se ocupa de levalos á casa onde lles toque dar pousada, pero máis foi cando viñeron por aquí eses soldados que fan os mapas, os…, cartógrafos! ¡Iso, os cartógrafos da Brigada Obrera y Topográfica, de Madrid, que por certo teñen un xefe que é parente de miña avoa, o coronel Lombardero, que así lle chaman! Daquela meu avó e padriño foilles dicindo, casa por casa, que era obriga dos cidadáns darlles aos soldados “casa cuberta, auga, sal, e asento cabe do lume”. ¡Como está mandado!

-Con esas circunstancias, rapaz, se houbese un crime na parroquia, ¡Deus queira que non!, non faríamos falta nós, a Garda Civil, pois o Celador está obrigado a investigalo e a dar parte diso á autoridade competente. ¿Sabíalo?

Naquel intre, aqueles Gardas, por pasarse de listos para min quitáronse a careta, pois entre o que dicían, o ton en que falaban, e as olladas que me botaban, eu, aínda que na miña inocencia, albisquei unha certeza, máis que un presentimento, de que…, de que querían saber, a través da miña inxenuidade, algo que tiña que ver coa viaxe deles: ¡Descubrir o fautor, ou fautores, do crime de Santadrao!

Meu padriño dixérame que foran dous, e para iso, enmascarados, proba evidente de que os coñecían na casa da vítima, que por iso se disfrazaron, pero cometeron un erro, o de non matalos a todos, segundo entraron na cociña do Santadrao, pois para unha bala por persoa, cos dous cargadores sobrábanlles, pero o móbil, o estorbo, era aquela rapaza, aquela moza tan churrusqueira, tan digna de vivir, de casar, de ter familia…, que en vésperas diso estaba! Os anxos queríana viva, pero aos diabros estorbáballes, como ben demostraron con aqueles disparos, dous, que dous recibiu, un no peito e outro na fronte; un de parte de cada matón.

¿Así que os Gardas buscaban indicios, comentarios, suposicións, entre a xente destes lugares? Confirmáronmo, aínda que sen intención, no resto daquela conversa-interrogatorio tan redundante. Agora foi o número o que intentou tirarme da lingua:

-Se eu tivese un avó así, que ademais de sabio é unha autoridade, en vez de meterme na Benemérita, faríame periodista, deses que escriben nos periódicos… Precisamente nestes días, o primeiro que lle ía preguntar sería sobre a súa opinión dun crime tan irracional como foi ese de aí atrás, ese de Santadrao, unha moza co único delito de querer casar…!

Tentei saír daquel acoso facéndome o bobo, cousa doada nun rapaz de poucos estudos (daquela, pois agora estou saturado deles):

-¿E logo, casarse é un delito…? ¡Agora me explico que os Curas vaian para santos, todos, a feito! Pero meu avó di que só acadan a santidade aqueles que teñan por Ama unha vella derreada…

-Non, rapaz, casarse non é delito…, cando se elixe con acerto! No caso que nos ocupa, ¿qué lle parece a teu avó, esa rapaza valía para a casa onde a ían casar, ía por bo camiño?

Isto díxoo o Cabo, un veterano en interrogatorios, pero eu, aínda que neno, lerchán non:

-¡O camiño xa o ven, que non ten perda, pois desde Santadrao non hai outra opción para ir á Misa, ao convento, que vir aquí por Cepomundín, por xunto desta Cruz da Granda, tamén chamada da Fonte de Matahomes, ou baixar ao Vilar de Riba, e desde alí, á Cruz da Louseiras, curvando no Rego dos Ósos…!

-Neno, camiño, no asunto ao que nos referimos enténdese pola decisión matrimonial, e teu padriño, teu avó, coas referencias que nos deches del, non creo que sexa tan bobo que non teña unha opinión ao respecto! Ti mesmo, ocultándonos a súa opinión, estalo desacreditando…

-.-

Padriño, padriño e avó, tan querido e tan admirado que de min fuches, e segues séndoo, tes que perdoarme que naquela ocasión pasase de chufarte a darte de necio e desinformado, pois fíxeno adrede, pero polo teu ben, pola túa seguridade, tanto ante os Gardas como con respecto aos veciños, iso de facerme, e de paso facerte, o idiota, tan eficaz que foi para que aqueles Civís optasen por calar…, ata un punto do camiño no que xa se vían as casas de Veiga, que esa foi a orixe, a causa, daquela ingrata compañía! Ben me lembrei, ben, de cando aquel Cabo de Gomeán che quixo arrebatar a túa propia caxata para moucirte a paus en vista de que non lles descubrías o paradoiro do teu sobriño Daniel, aquel desertor que preferiu esconderse na Marronda antes que expoñerse aos mineiros de Asturias, aos dinamiteiros de Asturias, galegos coma ti, coma nós, na súa inmensa maioría, daquela, na do 36. ¿Verdade que estiven acertado? Nese caso quedo exonerado na túa memoria, ¿non si? ¡Deica logo, avó, que seguiremos falando aí Arriba, para que me ensines o que che quedou sen dicirme!

-.-

O paraíso perdido,

de John Milton

Milton, coa mirada extraviada.

John Milton compuxo esta obra totalmente cego; segundo describe na mesma, ditaba de mañá os versos que recibía pola noite (a inspiración da noite). Así aparece representado neste cadro de Munkacsy.

-.-

O paraíso recuperado

Velaí a árbore coresmal,

a árbore daquel loito, daquel drama, con velas aos lados.

¿Quen os expulsou? ¡Unha hidra de sete cabezas, sete veciños envexosos, sete pecados capitais, encabezados por Lucifer! Isto ocorreu no país das Quimbambas, outro paraíso. O erro de Deus foi poñelos naquel edén, pois se deixara no deserto ao Adán e á Eva, maldito se lles estorbarían aos anxos rebeldes. Non é que Deus teña limitacións senón que se pasa de bo, que tamén por iso se lle sublevou Lucifer: ¡Fíxoo Príncipe da Luz, e tívose por Deus!

Os paraísos perdidos quítanlle o sono a calquera, así que o caso de Milton ten toda a miña comprensión, e iso que  Milton  non pasou por elas, que só as imaxinou!

Aquilo da mazá é, foi, unha metáfora, pois a Deus non lle estorban nin molestan as sidrinas; ¡Aos que lles estorbaban era aos veciños, que os amolaba ver ao Adán plantando maceiras mentres eles plantaban…, insidias! ¡Esta é a proba de que non eran os únicos poboadores, que había veciños, que había competidores…! ¿Competidores, de qué, se Adan e mais Eva o único que facían era utiliza-la terra que Deus lles dera para mellora-lo seu xardín! Os veciños, os diabros, coma o ferrador, que nin ferraba nin deixaba ferrar.

Non sabemos os nomes daqueles veciños pois o Xénese non os dá, pero entrevese que os había, ou logo a qué viña iso de escondelos, esa misericordia de ignoralos, de encubrilos, coa metáfora das mazás? ¡Iso, unha metáfora piadosa, indulxente! ¿Tiveron fillos? ¡Algún, si, ou quen foron os pais desa mala xente que segue habendo neste mundo? Tan gorda a armaron, que o propio Deus tivo que xerar un Fillo para redimirnos, nada menos que con morte de cruz, voluntariamente aceptada!

¿Caera Eva, caera Adán? ¡Si, e non! ¡Fixéronos caer, sendo o seu pecado a fraqueza de non coller unha estaca, daquela, para defenderse dos seus inimigos, que os fixeron caer no pecado da desesperación, que tamén é pecado, o meirande de todos, pois tiñan a obriga de pensar que, se Deus os sometía a certas probas convivenciais, aquilo non era definitivo, senón un proba para que sufrisen con paciencia as adversidades e as fraquezas do seu próximo, como recollería tempo adiante o propio Astete no seu Catecismo.

¡O caso é que houbo Redentores, Anxos e Santos, encabezados polo propio Xesús, así que Adán e mais Eva volveron ao seu paraíso, recuperárono, ou non é paraíso este país no que vivimos? ¡Hai toxos e silvas, iso é certo, pero os ferreiros fan  fouciños, así que o que non ten limpo o seu bosque é simplemente por folgazán!

-.-

La ilustre fregona,

do noso paisano Miguel de Cervantes Saavedra.

“Colexio de Monterrei? Unha aportación de Brandariz no seu terceiro libro é un documento inédito, a «Egloga de Virgine Paradei», que apunta a que Cervantes non estudou nos colexios dos xesuítas de Sevilla, ou en Córdoba, senón no máis novo Estudio ou Colegio de Monterrey, xunto a Verín, en Ourense, ao que volvería moito despois. Trata dunha composición teatral para uso escolar que se representou  o 8 de decembro de 1581. Brandariz identifica a caligrafía de Cervantes en sete páxinas, unha terceira parte do texto, aínda que non conclúe se en calidade de copista ou redactor.

En Lisboa estivera a mediados de agosto, onde informou da misión que se lle tiña encomendada en Orán; en decembro pasou por terras sanabresas (para o investigador, seu entorno natal) e o 8 estaba co conde de Monterrei (que loitara na campaña de Portugal) nesta representación. O posible alter ego de Cervantes chámase «Sanabrio». Os nomes dos outros personaxes responden á procedencia do alumnado: «Castellanus», «Lusitanus», «Viano (de Viana)», «Ormino (do Miño)» ou «Sileno (do Sil)». Esta composición transparenta unha gran familiaridade cos costumes, usos e fala de Sanabria, cuxo castelán está marcado polo galego e polo portugués, así como polas variantes lingüísticas leonesas e asturianas, como así ocorre en toda a obra cervantina”. De “Galicia espallada”.

-.-

A última fregona ilustre,

miña tía-avoa,

Ramona Hortensia Lombardero San Miguel.

Aquí xace, precisamente aquí,

xunto co seu home e co seu sogro.

Artigo publicado en agosto do ano 2009, na revista “MARRONDA”: O contrario, o antónimo, dunha esterilidade, é un val; por ende, un Concello estruturado en vales, a cal máis fermoso e feraz como é o caso da Baleira, descoñece os baleiros e goza de todo tipo de plenitudes: ¡Constitúese en paraíso! Adán e Eva, mentres foron inocentes, mentres foron intelixentes, tamén tiveron o seu paraíso, do que se segue que un paraíso é un espazo natural, a suma de tódalas posibilidades e de tódalas felicidades.

¿A qué vén todo isto? Simplemente para chegar á conclusión de que a xente da Baleira está predisposta, nace co sino de ser activa e intelixente, ¡porque goza dun zume innato, consubstancial, que os asiste desde o berce!

A Baleira pode honrarse, hónrase, de que ata os seus analfabetos, aqueles do século XIX, e de aí para atrás, foron auténticos próceres. Citarei un só, por vía de exemplo: miña tía-avoa Ramona Hortensia Lombardero San Miguel, da casa de Xan de Catatrigo.

Os cultivados, os estudados, os ilustrados, déixollos a Alfonso Riveiro pois el coñece ben o seu Val, ¡os seus vales!, en pasado como en presente, tanto e tan ben que ninguén será capaz de superalo cando as súas múltiples ocupacións de polifacético lle permitan ordenar, subir ao ordenador, tantas e tan inxentes biografías.

Tan só vin a miña tía Ramona no verán de 1935, xa viúva de Nicolás Salmerón y García, cando entrou en Montecubeiro, ¡nun taxi!, para visitar á súa irmá Xosefa. Onde atoparon currais de toxos fixo levantalos pagándolles as molestias ¡con pesos de prata!, para que avanzase o auto por aquelas corredoiras.

Desterrado para Lugo, onde exerceu de profesor, aquel insigne presidente da Primeira República, Nicolás Salmerón y Alonso, que deixara a súa Xefatura do Estado por negarse a firmar unha sentenza de morte, alguén lle proporcionou para criada unha rapaciña de Catatrigo, da que se dixo que, ademais de guapa, ¡como adoitan ser tódalas mozas do Val!, tiña un talento natural extraordinario, asombroso.

Tan ben caeu naquela casa e naquela familia que non só lle puxeron dúas profesoras, unha de cultura xeral e outra de francés, senón que a casaron co primoxénito, Nicolás Salmerón y García, avogado, farmacéutico e periodista. Está soterrada cunha lauda na que se le: “… natural de Catatrigo, Librán…”, na cripta do panteón dos Salmerón, no cemiterio civil de Madrid, exactamente de par do de Pi y Margall, en fronte do de Pablo Iglesias.

A súa cultura, partindo daquel analfabetismo da súa crianza, chegou a tal altura que incluso traduciu do francés obras que serviron de texto na Institución Libre de Enseñanza. Outra evidencia témola no recoñecemento de que o Concello de París mandoulle unha coroa de ramallos de bronce, igual que fixeran cando morreu o tío Nicolás. Por certo que as roubaron entre 1948 / 49, que as botamos en falta no día de Defuntos de 1949, que era o único do ano no que nos permitían entrar no cemiterio civil.

A casa de Xan de Catatrigo, adquirida hai tempo polos señores de Pachín, foi reconstruída e dotada dun balconciño polos propios Salmerón, que asistiron á súa inauguración e pasaron a noite nela, invitando a tódolos veciños.

A protección en Madrid de miña tía para coa xente do Val foi proverbial. A súa última criada -sento non lembrar o seu nome-, era de Quintá. Coidou daqueles vellos, que morreron sen descendencia.

O franquismo requisou as súas propiedades, farmacia incluída, así que os sobriños só herdaron o mobiliario. Non, que minto: herdamos o estímulo daqueles entrañables parentes, tan dotados en tantos aspectos. Non podía ser menos: ¡dos Salmerón xa conta a Historia, e miña tía era do Val, nada menos que do Val!

-.-

Xosé María Gómez Vilabella

-oOo-

Quedan moitas no tinteiro, ¡un cento delas!, pero tampouco é cousa de abusar do lector,

pois para mandar e para abusar xa están os políticos!