COUSAS DE POL -I-

COUSAS DE POL

Xosé María Gómez Vilabella

¡Eu tamén son “Verde Pol”!

¿Ou logo, de que está feito, ou forrado, o meu refuxio?

Hónrome coa dobre nacionalidade: Miña nai, nada e criada en Pousadela; mais por se isto fose pouco, fun a Rois, pasei por Rois, no coche de Trigo, e vin..., ¡unha estrela, a miña Estrela!

Meus pais, na súa voda,

que preguntarei por eles nada máis chegar, aínda que espero e desexo, máis ben, que me esperen cabo de San Pedro, na mesmísima porta,

para presentarme aos que me precederon.

O coche de Trigo, no que a coñecín:

Non, non era ningunha destas, pois a miña, a elixida, xa subira, xa entrara; eran amigas súas. Como daquel día non teño foto, subo esta do ano 2007, cando, no 50 Aniversario da Guerra de Ifni, o Exército lle rendeu unha homenaxe, aló nas Palmas. ¡Por algo sería, digo eu!

-.-

¿Dobre nacionalidade? ¡Pois si, e moi orgulloso diso, pero..., arrastro un pero: Que lle levo dedicada máis atención a Castroverde, así que, desde hoxe, pídolle perdón a Pol, tanto que o quero, e tanto que mo merece!

-.-

Os cestos empézanse polo fondo...

Calma, que vos estou presentando un santuario; ¡así é: para os de Pol, un santuario, pois santuario noso é, foi, este salón do Hotel Calma, en C´an Pastilla (Mallorca)! Pronto direi o por que, pero primeiro deixádeme aprontar os vimbios:

No aeroporto de Santiago, de mal nome Lavacolla (porque no seu río os peregrinos lavábanse iso, iso no que estades pensando, que xa o di a palabra), a miña dona e más eu subimos ao avión que nos levaba de excursión, ¡Terceira idade!, a Mallorca. De entrada, alí non coñecíamos a ninguén pero..., ¡existe a Providencia!

Ao sobrevoar a illa deuse o casual de que pechou a néboa, así que o piloto deu en dar voltas, pendente de que a torre de control de Son San Juán lle autorizase para aterrar. Aterrados estabamos cando se me ocorreu dicirlle a Xosefina, en voz audible: -Este piloto equivocouse...; tróuxonos á Fonsagrada!

Ao oír isto, o señor do asento dianteiro levantouse, volveuse, e mirou cara a min; díxome:

-Vostede está equivocado, que isto non é a Fonsagrada, senón Montecubeiro!

-¿Coñecémonos?

-¡Eu si: vostede é de Montecubeiro, e eu, servidor, son Xabier de Fonfría, exactamente Xabier Castro González!

Non nos demos unha aperta porque nolo impedían os cintos, pero si a man, por riba do asento. De aterrados, xa en terra, presentounos aos seus acompañantes:

-Jesús Fernández (Que demos en chamarlle Jesusiño)

-Germán Agrelo

-Isauro Díaz

¡Seis polenses: toda unha embaixada!

Xa calmados, no Calma, con habitacións asignadas e todo iso, pasamos ao salón onde ampliamos as presentacións. A min ocorréuseme dicirlles que, se organizabamos as excursións ao estilo alemán, séxase, planeadas, estudadas, da véspera, que despois levásemos cada un de nós unha libreta para ir anotando as impresións que máis nos afectasen, e que, de terminadas aquelas experiencias, coas notas recollidas eu me comprometía a escribir un libro, que titularía, “De mámoas e de talaiots”, como así foi, que así o fixemos, uns e outros.

Con aquela experiencia, acordamos que sería bo, estimulante, fundar unha Asociación de Xubilados e Pensionistas de Pol, etc., etc. Na contraportada dun libro que tiña Xosefina, “Un invierno en Mallorca”, ela mesma, do seu puño e letra, escribiu a Acta fundacional, que aquí a tedes:

Voltos a Galicia, aos poucos días, chamoume Xavier por teléfono para dicirme que nos íamos reunir en Mosteiro, no restaurante da Saleta, para falar do proxecto da Asociación, que xa fixera el unhas cantas xestións a esa fin. ¡Así se xerou, e así naceu, a criatura!

-.-

 

A Historia da Asociación só a podía redactar con exactitude, sinceridade e precisión o seu Presidente-fundador Xavier, pero ignoro se chegou a facelo. Pola miña parte non é cousa de presumir das miñas aportacións-colaboracións, pero algo direi, simbolicamente, xa que o podo documentar con estas fotos:

Obras de teatro en Mosteiro

Miñas, estreamos:

-Para mozas de prol..., as de Pol!

e

-Se eu mandase, ai daquela...!

Non consigno aquí o texto delas porque xa o ten o lector no meu “Blog”, entrando por TEATRO PARA AFECCIONADOS.

Pero si van algunhas fotos acreditativas

Con Xavier, no Colexio de Mosteiro, facendo a presentación.

Á esquerda, a “apuntadora”, que actuou detrás da saba.

Á dereita, na primeira fila, Xosefina, nosa cuñada Severina, e Hortensia.

FESTA DA FILLOA EN MOSTEIRO (POL)

da

Asociación de Xubilados e Pensionistas.

Presentación

Abriu os actos daquel 1º de Abril do ano 1995 o Presidente da nosa Asociación, don Xavier Castro González, que fixo a miña presentación pedíndome que lles comentase a importancia cultural das representacións teatrais que íamos celebrar seguidamente. En consecuencia, estas foron as miñas verbas:

Dignas Autoridades (estaban presentes os Sres. Alcaldes de Castro do Rei e de Pol, coas esposas respectivas, así como algún Concelleiro de cadanseu Municipio), queridos amigos, xubilados, ou aínda non:

           

Esta celebración tiñámola que ter feito o sábado último, que así coincidiría co Día Mundial do Teatro, pero estas cousas non se fan soas, que levan o seu tempo, tempo e esforzo; tanto, que incluso para hoxe, por culpa dunhas influenzas que se meteron connosco, témo-la representación un tanto crúa, así que vos pedimos, de antemán, un disimulo para os nosos fallos.

           

Este Xavier, este polifacético que sempre está en todo, encargoume que vos explique a trama desta comedia satírica, a filosofía do seu argumento, pero coido que estaredes máis calados e máis atentos ás súas peripecias se vos colle por sorpresa; o que si farei, xa que estamos nun Colexio, e toda idade é boa para repasa-las leccións, serán algúns comentarios sobre estas manifestacións culturais, ás que chamamos, xenericamente, Teatro. Dixen culturais pero quedeime curto porque a verdade é que o fenómeno teatral non só é un produto da cultura dos pobos máis avanzados senón, e máis ben, unha función natural do ser. Levamos, en nós mesmos, unha mestura imperativa de necesidades íntimas que adoitamos nomear, ou cualificar, como substancias relixiosas, potencias contra o mal, ansias de adiviñación, intuicións, disposicións especiais para o xogo e para o amor, etcétera, capaces, todas elas, por si mesmas, de crear formas máxicas, e incluso místicas, en cada momento da nosa existencia.

           

Nesta cultura, na Occidental, hai que remontarse a Grecia para estudiar a evolución das formas teatrais; pero o teatro en Grecia non xurdiu, nin se perfeccionou, sen unha saiba abondosa, previa, de amplos antecedentes. Antes dos clásicos xa tivemos un mundo máxico, o mundo creativo do actor: O "mago", ou "bruxo", ou "meigo", como queiramos chamarlle, que foi unha mestura de individuo representante, e á vez representativo, do poder oculto, que pretendía dominar certas formas exteriores utilizando toda clase de trucos e de transformacións, osamentas, plumas, peles, carautas, etcétera, para deixar impresionado, absorto, ao espectador. Ampliados estes conceptos aos costumes colectivos, e mimando as expresións características, foise conxuntando, definindo, un universo interpretativo de tódolos sentimentos que lle son dables ao ser humano.

Nesta evolución da cultura, do culto á mente, á psykhe, é onde Grecia, aqueles lacazáns do Peloponeso, que precisamente por iso, por lacazáns e por preguiceiros, resultaron ser tan bos filósofos, cumpriron na Historia da Humanidade unha misión de salto, de etapa, xa que, determinando as especulacións do espírito, á forza de discorrer, e de discutir, deron os contornos precisos á función teatral.

           

Un dos primeiros pasos foi a traxedia, que é a forma máis substantiva do teatro, conformada no seu culto a Dionisos. Este deus representaba para os gregos toda a forza da embriaguez, a borracheira dos sentidos, o entusiasmo da mente, a morte e maila resurrección; en definitiva, o paroxismo das forzas anímicas, vitais.

           

Pouco a pouco, a traxedia orlouse, perfeccionouse, coa introdución dos coros e das danzas, que niso está o momento grávido deste parto tan complexo, múltiple, que foi o desenrolo teatral, establecéndose as gradacións fundamentais de, traxedia, drama e comedia.

           

Os romanos, rebelándose contra as doutrinas dos seus preceptores, dos gregos, que sempre houbo conflitos xeracionais, desde que o mundo é mundo, fixéronse esta pregunta:  ¿Non será mellor rirse que chorar? Daquela optaron por desdramatizar as traxedias, e con iso afloraron as comedias, sátira e risa, conxuntando, totus revolutus, xa que non hai ningún tipo de comedia que non teña por elemento medular unha, ou cen, traxedias, pois incluso os nosos autos sacramentais, tan asépticos de seu, teñen de cerne as traxedias do pecador e mailo drama supremo do Calvario redentor.

           

Vindo ao presente, nestes tempos tan convulsos, de escuridade política e de crises económicas, coa xuventude enrabechada e apática por tantas decepcións, cos propios esforzos da nosa xeración case malogrados, mil traxedias en definitiva, cómpre, cos romanos, aquilo tan sensato de, Albo lapillo notare diem, que significa, É bo, é boa cousa, marcar un día, sequera un, cunha pedra branca. Pois iso, precisamente iso, é o que fan estes artistas, estes amigos nosos, tan cargados de sabedoría que optaron por cachondearse das propias xaquecas, sublevándose, incluso, contra estes médicos de Mosteiro, que lles andan receitando xaropes cando teñen eles, todos eles, o elixir da longa vida, en si mesmos, no seu humor, nas xoldas deste Club, desta Asociación, e nos risos das súas bromas e dos seus parlamentos.

Aquí os tedes, dispostos a divertirvos á vez que se divirten eles, eles mesmos, coa súa interpretación dun entremés, Para mozas de prol..., as de Pol!, e seguidamente, a comedia satírica, ¡Se eu mandase, ai daquela...! Para botalos a andar, aos actores me refiro, fagámoslles coma aquela Muiñeira de Mosteiro ás pedras da súa acea do Pacio, ¡que lles aplaudía cando escaseaba a auga do Azúmara!

¡Tres urros por estes Mozos da Terceira Mocidade, que reverdecen tódalas primaveras, esta tamén, mesmo, mesmo, coma eses carballos do Campo da Feira!

           

¡Hurra! ¡Hurra! ¡Hurra!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

  

Tivo lugar no mesmo Colexio, en Mosteiro,

o 15 de Xullo de 1995

Festa da Terceira Idade

Programa destes actos:

1º.-      Falaron os Delegados e mailo Alcalde de Pol.

2º.-      Entrega de trofeos da competición deportiva previa.

            Agasallos aos maiores.

3º.-      Intervén o Presidente da Asociación de Pol, Xavier Castro González.

4º.-      Servidor, Gómez Vilabella, falei sobre, A transcendencia do relevo xeracional.

5º.-      Representouse, por segunda vez, o xoguete cómico,

            Para mozas de prol..., as de Pol!

6º.-      Seguidamente, a comedia

            ¡Se eu mandase, ai daquela...!

7º.-      Concerto da orquestra local Leña Verde.

-o-

Nesta segunda representación:

A transcendencia do relevo xeracional

Señor Alcalde, señores Concelleiros, benfeitores deste Club de Xubilados, amigos:  Xa que vai a cousa de homenaxe aos maiores, aos que, nos nosos tempos, naqueles da nosa mocidade, se nomeaban, nomeabamos, co respecto máis acentuado, maiores, ou máis exactamente, segundo o propio Catecismo, maiores en idade, dignidade e goberno, permitídeme unhas sinxelas evocacións para que sirvan de soarego á temática desta representación que imos ter seguidamente, na súa primeira reposición.

Vou empezar con plumas alleas, prestadas, utilizando un adaxio do refraneiro castelán que estimo atinado, e incluso suxestivo, para esta ocasión. Este refrán, ben antigo por certo, di: “Pai vello e manga rota, non é deshonra”.

Iso da manga, da manga rota, non require outros comentarios xa que os folgazáns, todos, conservan a roupa impecable; ¡non precisan remontes! Pero estoutro, esta alegoría do pai, dos pais, dos vellos en xeral, ten a súa filosofía, o seu aquel:

Un pai, un vello, e quen di un pai, implicitamente di unha nai, ámbolos dous, nunca deshonran, nunca deshonramos, que se en algo desvarían, desvariamos, ou se en algo nos torcemos ou disparatamos, pode ser por culpa desa canle, dese rego sanguíneo, dese rego cerebral, que seica se atoa cos anos.

Por iso, máis que dos presentes, que sería unha certa egolatría, quérovos falar dos ausentes, dos devanceiros, dos nosos vellos, daqueles que nos criaron, que nos educaron, que nos aconsellaron. Quero evocalos, aquí e agora, xunto con vosoutros, coas autoridades aquí presentes oficiando de fedatarios, para transmitirlles, para ofrendarlles, nesta especie de reflexión colectiva, a todos eles, á súa memoria, á súa lembranza, esta homenaxe que nos fan, hoxe, persoal e directamente, a nós, a nós mesmos, recibíndonos, case que en triunfo, neste ágape fraternal de Mosteiro, aceptándonos tal e como somos, precisamente por vellos, cos anos enriba, que é do único, ou do que máis, podemos presumir, neste xúbilo, tan honroso e tan xubiloso, dos relevados, dos cedentes do facho, dos dadores da correspondente testemuña xeracional.

A vida é unha carreira de obstáculos, unha ximnasia permanente, para competir, para mantérmonos en forma; unha loita esforzada, unha proba de relevos:

Recibimos o fachuzo no mesmo colo de cadansúa nai. Todo seguido, preséntase o pai, de consún, para comparti-la crianza: primeiro, en brazos; e seguidamente, da man; ¡sempre da man! Tras diso vén a escola, o ensino, os consellos, a carteira sempre aberta para subvencionar as necesidades de cada intre; ¡toda unha vida cedendo, transmitindo, paternalmente, maternalmente, neste relevo xeracional, amoroso e permanente, indefectible, que así é a Historia, unha sucesión de crianzas abríndose paso, transitoria, transitivamente, amparados nos precedentes, e amparando aos novos, aos seguintes!

Nesta panorámica, nesta transcendencia do relevo xeracional, estes actos, transmisores, culturais, nosos, teñen algo de facho; ou por mellor dicir, queremos que o teñan. ¡Gustaríanos que proporcionasen un certo estímulo ás xeracións do relevo! Dalgún xeito, máis ou menos explicitamente, estámoslles dicindo aos rapaces, ás xeracións sucesivas:

¿Vedes? ¡Pois si; é certo que aínda somos capaces de facer algunha cousa, incluso divertidas, a pesares de que alguén, por aí adiante, xa nos dese de baixa por obsoletos, por carrozas!

A nosa historia, a historia dos presentes, en tanto en canto é un factor estimulante, podería tabularse, ou concretarse, así, nunha apertada síntese:

Criámonos nas miserias dunha guerra estúpida, espuria, aquela do 1936 ao 1939; tan estúpida e tan espuria que a todos lles deu vergoña, e ninguén se molestou en explicárnola, ¡simplemente porque non tiña, non tivo, non ten, unha explicación lóxica! Uns, porque querían tirar das espiñas dos seus erros reiterados, fatos e ridículos, aquelas derrotas pretéritas, ou non tanto; outros, porque se lles ía das mans o xabón dos seus vasalos. Unha plebe que estaba aprendendo a ler, e coidaba que xa sabía rexerse, competir, de propia cabeza, cando o real é que, uns e outros estaban verdes, empezando polos teóricos da democracia, e precisaban un acomodo, unha autocrítica; en definitiva, unha purga, ¡pero lenta, paciente, e non precisamente de rícino!, para limparse do indebidamente usurpado, papado, uns; e do indixerible, do indigno, os outros! Quixemos correr, pero tronzámo-las pernas, e custounos unha convalecencia…, ¡de corenta anos!

Partimos, procedemos, todos, ou case todos, dunhas escolas miserentas, invernías, descontinuas, aquelas da palmeta e da pizarra de lousa; mais, con iso e con todo, ou se cadra precisamente por iso, porque nos vacinou aquela austeridade extremada, espartana, de pan e touciño, ¡e pan houbese!, fortalecidos, temperados, nunha serie de privacións, vigorizados naqueles acatamentos respectuosos, curtidos naquelas carencias nas que tan só sobraban as molleiras, fomos capaces de chegar ao que chegamos, ao que chegastes, ao que evolucionamos, uns e outros.

Pois ben, neste relevo actual, con estes antecedentes, a nosa consigna, na entrega deste facho aos mozos, á descendencia, coido que debe ser, que pode ser, un prego, unha invitación, para que avancen, eles, todos eles, un pasiño máis; obviamente para que nos adianten, canto poidan, canto queiran, xa que os elevamos, en parte co noso esforzo, ao andar seguinte, catro escaleiras; máis ou menos, catro zancos por riba de nós, así que é xusto, e desexable, que nos superen, que leven adiante o seu propio facho, pero co honor debido, iso si, ata o relevo seguinte, ¡que tamén o terán, salvo que se apague o sol!

Ningunha xeración se pode salvar de render contas á seguinte. ¡É unha lei de vida, unha das principais!

Certo é, tamén, que tivemos os nosos erros; caídas absurdas, retrocesos, catro desalentos, ¡ou máis!, pero con iso e con todo esta xeración, a nosa, nada e criada nas miserias ás que aludín, fixo, fixemos, certas valentías, que ben nos decataremos diso a pouco que lembremos, a pouco que comparemos, se ponderamos o noso balance con respecto ao noso nivel, ao noso punto de partida.

¿Quen se lembra, hoxe en día, de que a tal momento, na nosa infancia, e precisamente por estas datas, mes da Sega, moitos andabamos nos terróns, queimando nas tolas, enzoufados de cinsa, que non hai praia no mundo que poña a un tan moreno, por non dicir, negro?

¿Quen sopesa, quen valora, aqueles esforzos: aquelas sachas sucesivas, interminables; as decrúas, as cavas...? ¿Os nabais correúdos; a gadaña, as segas e mailas mallas poeirentas; aquel puxar, de verdadeiros titáns, para arrinca-lo esterco dunhas cortes fondas e cheirentas, atafegantes; os carretos polas corredoiras lamacentas, case permanentes, mañá por noite? ¿As leñas, as estrumes...; as aradas suorentas, cos cadullos ata o mesmísimo marco para aproveita-las terras? ¿Arrinca-la pedra, cunha simple peta, para as nosas casiñas e para os nosos alpendres? Faenas, todas, todas elas, monótonas, aburridas, conversando coas vacas, tan só coas vacas: ¡Ei, marela, non pérda-lo rego!

Todo iso fixemos, que de aí vimos, e a partires diso, dese esforzo, evolucionamos, sen outros luxos máis co de botarlle pan ao caldo, ¡e pan houbese! Pero, se en algo avanzamos, se en algo triunfamos, non foi só coa forza física, senón, e maiormente, cos azos recibidos dos nosos entregos, coa forza do seu razoamento estoico e laborioso, exemplar, corrector, alentador. Por ende, estes méritos que aquí se celebran hai que compartilos, en equidade, en xusta correspondencia, con aqueles patrucios, cos nosos devanceiros, cos nosos entregos; así que, como se trata de talentos prestados, mellorables, transcendentes, aquí nos teñen os vindeiros, tódolos rapaces desta bisbarra, nesta Asociación senlleira, dispostos a seguir co noso facho, coa nosa responsabilidade transmisora, instrutora.

¡Xubilados do corpo, si; pero da mente, non! Por iso coidamos te-la obriga de servir de estímulo transmisor, transcendente, sen decaementos, ata que nos chegue a hora do tránsito, ata que nos incorporemos, nós tamén, que é lei de vida, ao paraíso do eterno descanso, que daquela, nese feliz reencontro, dirémoslles aos nosos, aos que nos precederon, aos que nos esperan, ao pai, á nai, aos avós, aos veciños, aos mestres, aos amigos…, coa satisfacción do deber cumprido:

¡Aquí estamos, farturentos de loita e de traballo, pero, nesas chairas verdes, fermosas, inesquecibles...; nesas leiras mesopotámicas, entre ríos, da fértil Galiza, nós aramos ao dereito; todos nós, e foinos factible porque seguimos as vosas regras, os vosos consellos, tal cal! Daquela, para virnos, fixemos, deixamos feito, un testamento público, aberto, estimulante, parecido ao voso xa que legamos os vosos afáns, os vosos consellos, á xeración seguinte, cedéndolles con iso o facho dunha laboriosidade sostida e inveterada!

Para constatar que nada perdemos do recibido, que nada se nos foi das mans, que nada se nos esqueceu de canto nos ensinaron aqueles maiores, aqueles devanceiros, tan ledos e tan sufridos, todos, todos eles, drogados do traballo, tan só do traballo, ¡meus pobres, que ata se foron para ao alén sen o goce dun modesto retiro!, pídovos, nesta íntima evocación, un aturuxo, un ufo, un urro, ben forte, para que o aprendan, para que o repitan, os nosos rapaces.

Veña, ufemos, ¡todos!, tal e como fixemos, tal e como se facía, naquelas xuntanzas, naquelas ruadas, naqueles divertimentos, da nosa mocidade.

Nada máis , que o resto é teatro, pero, iso si, un teatro real, tan real coma a vida mesma. Agradecido pola vosa atención.

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

¡Ai, se os palleiros falasen, cantas picardías nos ían contar!

Pero, como non falan, teremos que contalas estes que nos chaman, de mal nome, escritores.

As que non lograran compañía volvían soíñas da feira.

 -.-

Herculinos de Pol

Non son emigrantes en retorno

senón xubilados de Pol,

segundo paso a explicar:

En agosto de ano 1997

chamoume D. Xavier Castro González,

Presidente fundador da nosa Asociación de Xubilados e Pensionistas,

para que organizase unha excursión aquí por Coruña,

así que aluguei un barquiño para que se desen unha volta pola ría,

e aquí os tedes,

para moitos deles no seu primeiro embarque.

(Esta fotografía publicouse en El Progreso, páx. 10, do día 23-8-1997)

-.-

       

A miña oración fúnebre nos funerais de Xavier

Señor, aquí nos tes, nesta parroquia de Silva

encomendada ao teu Apóstolo Santiago,

na que che ofrendamos esta Eucaristía

en lembranza doutro Apóstolo, dese Xavier que xa é teu,

plenamente teu.

A imitación de Santiago, predicou coa palabra,

pero tamén co exemplo:

Foi un pai excelente, un avó excelente, un veciño excelente,

un cidadán exemplar.

Ante estas virtudes, Señor, non ponderes as súas faltas

que cativas deberon ser na balanza dos seus méritos;

así que che pedimos que o destines de Gardián dos vellos,

xa que tanto fixo por eles, por todos nós,

proporcionándonos satisfaccións lícitas e agradables,

e iso a pesar das molestias que lle producían os seus achaques.

Señor, santifícao, que así cho pedimos,

pois nós, pola nosa parte, xa o temos no altar do noso corazón.

Amén

Xosé María Gómez Vilabella

 -.-

As feiras de Carnaval en Mosteiro

A miña rapaza naquela foto que fixo, e ma dedicou, nunha feira de Carnaval en Mosteiro; agradecido, dedícolle esta lembranza.

Amigos de Pol, de Pol ou dos seus arredores,

hoxe que estamos xoldeiros,

¿apetécevos un garbeo

polo mundo dourado das nosas lembranzas?

Invítovos para ir,

coa imaxinación obviamente,

á festa máis grande, á máis divertida,

á máis soada de tódolos tempos.

De seguro que nin preguntades por ela:

¡A cal ía ser senón é ás

FEIRAS DE CARNAVAL EN MOSTEIRO,

  

Campo do paseo, convertido en campo de xogos.

que aquelas...,
¡aquelas si que o eran, mellor có San Froilán!

Madrugonas, coma zorros, as piteiras,
aquelas mulleroas das almadreñas,
¿lembrádesvos delas?,
atrancaban os camiños, de lado a lado,

e sempre a berros,
increpando ás nosas mulleres de mala maneira:
-¡Veña por aquí, por xunto de min, paiola do rueiro!
¿Non ve que ese Policarpo do diabro,
coa labia que ten,
a vostede, unha paifoca, vaina pasar pola pedra?
¡Miúda foda lle vai meter Mendaña,
que ese tunante o que quere é facelos doados...,
á súa conta!
Daquela abaixe no cesto,
María Manuela,
e non se faga de rogar, pois, aínda que son de Lugo,
¡a tan arriba non chego!
Veña por aquí, véñase comigo, á miña pedra,
e perda coidado que nunca se soubo dunha muller
que fodese ás outras, ás outras mulleres.
Atenda ao cobre, que lle pago ben, ao contado.
Aí lle van:
¡Mire que limpas, mire que cadelas,
que tal parecen leóns africanos!
Unha, dúas, tres, catro...,
corenta perras, que fan...,
¡catro pesetas!
María Manuela,
non engurre ese fociño que se pon fea,
nin se queixe da paga que outro tanto non lle quita ao seu home,
e iso que a esperta ao amencer,
tódolos días,
pagándolle en apertas, só en apertas!

Montañas de vida,
arriba, sempre arriba, ao camión;
¡todo para Montaña!
Queixos grandísimos, coma untos,
¡nata pura!
Pitas cebadas a base de millo.
Coellos mantidos coas verzas da horta.
Chourizos dunha cuarta, curados ao fume,
feitos co amoado da parte do rabo.
¡Os de Lavandeira, non, que eran da morralla!
Levábanos, de menciña, aqueles de Lugo...
¡Coitados; faríanlles falta para iso,

para alargala!
¿Non se di que se cría do que se come?
Balugas de manteiga fresquísima,
¡uih que boa!
Ás veces, ¡porca miseria daqueles tempos da nosa crianza!,
ía directamente á feira retirada do cesto da comadre,
aquel que lle levaran á nora...
¡Que dolor, que pena, que anemias;
que paristallos, tantos e tan a miúdo,
que era do que non tiñan cartilla de Ración!
Aquela manteiga derretíase polo camiño da feira
coa peniña pena de embutilla-los larpeiros,
¡fosen de Lugo ou do estranxeiro!
O soro quedáballes aos nenos do país,
¡todo para nós!
Un país que sempre engordou nos outros...,
¡nos outros países!

Galos cristeiros, capóns ou enteiros,
atados a pares, polas as ou polas patas, que os poñían ao refresco,
aló en riba;
¡sería para que abrandasen cos lostregazos daqueles bidueiros
ao subir pola costa de Teixeiro!
Caladiños estaban, arrepiados de selo, pingándolles o moco
de tanto chorar polas pitas deixadas atrás...,
¡sen galear!

¿Que, que nos quedaba, que nos deixaban, a nosoutros,
pobres labregos,
en troques, nesa feira, en todas?
¿Que tal nos trataban aqueles tunantes?
Algo nos deixaban, ademais dos nosos complexos:
¡mantelos!
Moitos, a barullo, que os mercaban as avoas para diante da saia,
¡coma quen lles pon unha sebe ás partes pudendas!
Paniños de cores, charramangueiros,
estirados ou dobrados, que os vendía Amaro, aquel que berraba:
¡Amaro no vende, regala!,
para que as vellas, con eles atados ao pescozo,
disimulasen as engurras de sesenta invernías,
¡que máis non se vivía!
Se algo de cobre quedaba no peto,
con iso, vara e media de moletón,

ou de flanela,
para meter por debaixo, no refaixo, quentando as cachas,
¡a única cousa quente!

Dos oficios algo terei que dicir

para que este relato sexa evocador;
polo menos, dalgún:
Á parte dos funís e doutras latas,
zocas, loras, barro, cestas...,

¡e pan trigo de Mondoñedo!
Os eixados de face-la decrúa en Lal eran asunto,
feitura caseira,
que sempre se lle encargaron ao Queitano.
De enrellarnos, fose con rellas ou con grades,
-había que levarlle a ferralla para que a fundise-,
¡porca miseria que nos trouxo aquela guerra...,
incivil!,
encargábase o Ferreiro de Ver,
un rapaz que facía aveños lixeiros doéndose da Marela,
e non precisamente da de Carballamarela!
Polas fouces e por coitelos de bo cortar,
ao fino, mangados en buxo,

preguntábaselle ao Xerardo de Mosteiro,
que era un ferreiro de luxo!

De quince en quince,
aqueles feirantes baleiraban as casas,
ao completo,
¡desde a corte ao faiado!
Por catro cadelas,
¡que nin se atopaban na faldriqueira!,
íanse,
¡iso si, en coche!,
aquelas cestadas de produtos saborosos,
¡todo de primeira!
E así, ano tras ano, feira tras feira,
que ata emigraban os untos,
deixando orfas a barullo,
maiormente as verzas, que perdían, coa pena,

a graza enteira!

¿Que máis?
¡Tantas cousas que non se dan lembrado!
Xatiños do leite, tan dóciles que nin narigón precisaban.
Queixos da Severina de Varela,
¡de chuparse os dedos!,
colorados coma aspariegas, que seica eran así, de colorados,
malas linguas dixit,
porque os lograba cunhas pingas de...,
do que non digo,
pois en asunto de mulleres pensade o que queirades;
a imaxinación é libre, que tamén o era daquela,
¡a única cousa libre!
Aquel dentón, ergotina pura, que cornezuelo lle dicían,
aló que se ía, case de regalo,
¡tanto que nos dera que calexar polas cales do pan!
As pitas, os coellos, a facenda miúda, años, cabritos...
¿Para que nos mercaban aquelas cabritas saltasebes,
falsas e laionas?
A cousa é fácil de responder,
pois,
¿de que vos parece que se nutrían os caciques godalleiros?
Pellas de lá, unha lá amorosa, suave, pura seda,
para que a escarpeasen os casteláns,
que con ela facían mantas...,
¡de Zamora!
Merecen especial lembranza aqueles leitóns,
tan tenriños e acoreñados que se despedían da cocha nai
a berros...
¡Meus pobres, nin que fosen humanos!
Como sabedes, e repito, o principal de cada casa levábase á feira,
¡fose ao lombo ou na cabeza!

De paso, aqueles tendeiros dos tenderetes,
á parte de fura-lo campo cos seus estaribeis,

vendíanno-lo xiz, por caixas enteiras,
para raia-las mozas,
por diante e por tras, polo peito e nas ancas,
¡que nin que fosen xatiñas mercadas polo Penelas!

Despois diso, tatachín e mal pagados,
celebrabámo-la perda, o engano, cunha festa tumbal,
como dito queda,
que así eran de ledos estes paisanos,
¡tan xenerosos coma a Xenerosa de Pol!

Aqueles da mañá, maiormente os aledaños,
íanse cedo,
de volta aos lares, arrastrando nas zocas,
que adoitaban ser do Arioso, de Piepito ou do Pintor,
cando non do Rivas de Fraialde,
ou daquel zoqueiro de Pol que lles daba forma de zapato.
¡Que máis dá quen se todos as facían alegremente,
asubiando alalás e co legre afiado!
A cen polas corredoiras, polos carreiros,
coas tripas baleiras, facéndolles clocg, clocg,
que nin tempo tiveran de roe-lo pan, aquelas codas balorentas,
os avós da Terceira,
¡unha Terceira sen Subsidio!,
achantándose de cando en vez naqueles quilómetros infindos
das lameiras,
íanse da feira ansiosos por face-lo relevo da garda,
pois á tarde reverdecía o Campo Feiral coa presenza
da mocidade.

Chegados ás casas aqueles patrucios
clamaban polos morgados, pois dos outros, dos segundos...,
¡mentres traballasen de balde ninguén se lembraba!
-¡Estou farto de verte na casa atusmándolles aos tizóns!
¿Ai, ho, e ti fuches á Guerra?
¡Veña, fóra, plántate na feira, que chas van esculcar,
e para senlleira coa Toura chega!
-Señor, engorde, que ese asunto non corre présa:
¡teño tres, reservadas e marcadas,
que me deron palabra de botarme un baile ben bailado!
-Vaite axiña, rapaz, e non te fíes das mulleres
pois ben dixo o frade da Misión que vimos do pecado delas,
unha tal Eva que foi ás mazás do veciño...,
¡e colleu das verdes!
Vaite en boa hora, e vai de gravata, polo mundo adiante,
¡que non están os tempos para desperdiciar as palabras!
Coida que traia..., iso que temos falado:
De mil pesos para arriba, na man, que llos vou asegurar...,
¡no Leirón de túa nai!
En canto ao enxoval, vaino repasando:
arras de prata, un manto da Raíña, sabas, manteis, un tear,
unha cómoda de cerdeira...
¡Agarda, rapaz, que non rematei:
esa cómoda quéroa ben feita, que lla encarguen a Santiso,
e se non a dá feito,
sérveme do Lucas, ou de Gargallán!

-.-

O “Permite” nas festas.

De artistas invitados á feira,
¿que outros podía haber se é que non baixaban, se é que non ían,
e sempre co seu Capitán á fronte,
aqueles "Puchos" do monte, do Monte Cubeiro?
Emilia de Maxide, nosa madriña e capitana,
chea de graza e co saleiro na man,
sempre na man, salgada que era e tanto que salgaba...,
¡para que lle bebesen!,
íanos colocando nunha tarima de castiro,
aló arriba, naquel sobrado no que nada sobraba,
que todo se enchía de mocidade barulleira.
Aos poucos presentábase con senllas pratadas,
fumeantes,
que se mataba Brañanova o invariable era que fosen callos;
callos con chourizo, cheirando a bravío, picantes,
impoñentes...,
¡e menos mal que eramos mozos para curtilos
ben curtidos!
-¡Aquí os tedes, e comede amodo;
mastigando ben para que vos preste esta comida nutrinte,
pois tedes que coller forzas para loitar
os sete loitares;
non sexa o diaño que vos gañen pola man
eses señoritos de Valonga!
Fun espreitar á cociña da Silvina, e daquela...,
bohf, nada vin, nada digno de mención:
Estáballes fritindo troitas,

pequerrechas, das do Narciso.
¡O peixe, cousa sabida, aos mozos non lles dá calorías!

Mingos, aquel Capitán chispeiro, aquel do perlo...,
despois de servi-la Benita de Xuárez,
¡iso sempre, de primeiras, pois aquela muller morría coa secura
se a arredaban da fonte do Cardoso...,
ou das barricas de Mosteiro!,
xenegaba nos pipotes,
para escorrelos,
pois o viño floreado sae mal pola billa;
¡atórase!

Mal comidos e peor bebidos,
¡vinagre puro!,
saían ao Campo Grande aqueles enxebres do monte,
do Monte Cubeiro,
-¡tan só os mozos,

que a min nunca me deixaron acompañalos
nas súas liortas!-,
coa garrocha na man dereita,
¡e iso que se daban de esquerdas!

-¡Hei, rapaces,
-berraban, co pulmón cheo; co ventrullo máis ben-,
dámoslle un peso ao que nos dea un pau;
e se o valente é de Valonga subímo-la poxa,
ao contado:
por cada moca, súa onza!

Cos paus viñan as carreiras, os,
¡Ai, Deus, xebrainos, que se van matar, e morreron dabondo
na Guerra!
Mesmo a continuación,
estiñando no sangue co seu paniño das mans,
aqueles "Puchos" e mailos de Valonga
outra vez xuntos,
tan amigos, coma se nada, de ganchete incluso, pola feira adiante,
preguntando:
-¿Oes, seica houbo paus; sábese quen gañou?

Ala!, de novo en unión, a pasea-las guapas,
que as feas inzan mal,
e calquera se lles achega polo noxo que dan!
Paz e paseo, con ou sen paraugas,
polo campo adiante, marcando o paso, pasos perdidos,
coma na guerra:
¡Da Ponte ao Rielo, e da Cabrona ao Casal!

A “Narnexiña” da Ribadauga vendendo as súas roscas

De feito non comezaban aquelas troulas
ata que chegaba Marcelo, sempre puntual, ao trote,
arriba e abaixo,
que era a súa forma, o seu estilo de namorar.
Os Marcelos parecíanse ao Cid Campeador:
¡Esporas de prata, látego de sete caudas,
cunha manta de Zamora no arzón dianteiro,
¡para asentarlles as cachas!

¿Xa que hai festa, de música, que?
¡Sen música e sen pólvora, nada, aburrimento!
Os músicos nacían en Silva,
case todos.
Unha colleita máis, e sempre en abril, tal que as flores,
¡tal cal!
¡Oh milagre, nove meses despois do Santiago!
Segundo viñan ao mundo,
aquel experto en documentación, Saavedra, comprobáballela
con detemento,
¡por se saían gorronfellos e había que operar!
-Esta ten zanfona, e non fai falta agrandarlla;
estoutro amosa unha gaita perfecta
que ata non sei se será grileira...!
¡Dependerá da muller que lle toque...,
en sorte!
As muiñeiras nin que dicir ten que llelas ensinaba,
persoalmente,
aquel Muiñeiro tan divertido e tan punteiro.
¡A falta de trigo, pantrigo de Mondoñedo!
Por parte, a señora Adelaida brosláballes aos nenos
senllas corcheas,
nos cueiros.
¡Facíao con fío de seda, rosa ou azul, segundo a documentación!
Así aprendían solfexo
á vez que mexaban por si nas pelicas do barrelo,
¡co gozo das sinfonías!

En canto aos foguetes,
que tamén se precisan para que soen as festas,
¡chiisss..., pum, Otero de Xerbolés!

Entrementres afinaban aqueles melómanos de Silva,
Acevedo, o seu competidor,

¡meu pobre, outro artistazo, Deu-lo teña no Ceo e que ande de pe!,
a rastras polo Campo, zurra que te zurrarás nas latas,
recitábanos unhas salmodias anódinas, monótonas e tristeiras,
¡de Coresma en Carnaval!
O pobre eivado nin co seu estarricamento se cansaba de tocar;
nin de tocar nin de olla-las mozas,
sempre de abaixo-arriba, buscándolles a liga,
ligón que era e arrepiado que estaba de que nunca lle deixasen
¡tocarlles o pandeiro!

A Cega de Gondel morreu por aqueles tempos;
rezádelle, con devoción volo digo, polo menos un Noso Pai,
que nos deixou orfos,
¡nin sabemos canto!,
nunha orfandade de violíns silandeiros aos que nunca se volverá.

Co sol caendo, caía o pecho na tenda da Xenoveva:
-¡Hei, rapazas, acabouse este negocio;

ídevos..., ao outro!
Servidas ían as costureiras, que ademais das teas mercábanlle cintas,
xustillos, carretes, bobinas...;
un fío bo, do doce, da Cadea, a proba de tentacións,
¡tantas que había, con tantos mozos aguerridos tras delas!

Mentres turraban coma carneiros en celo,
toma e daca,
por aquelas mozas das dúas palabras,
ámbalas dúas cariñosas e tenras,
¡iso si!,
os de Caraño, raposeiros coma sempre, a velas vir,
agardando con calma, calmosos, para acompaña-las mellores.
¿Cales?
¡Aquelas de palabra certa e dote sabida!
Dos mozos de Gondel,
¿que vos vou dicir que non estea dito?
Elegantes, co pantalón a cadros, bigote fino, marciais,
gardando o paso...
¡Preciosos, unha cucada!

Despois daquelas carneiradas,
que se algo servían era para que as mozas coñecesen
ao animal que as pretendía,
-¡Collédeme, forte, que o vou matar!-,
a feira volvía, deseguida, ao seu aquel.
Por descontado que algo despois,
¡ou mellor dito, moito, moito despois,
pois no entreacto estiveran en Gua-da-la-jarra!,
aparecían no Campo Grande,
para cachárlle-la pistoliña aos maleantes,
¡se é que llela daban atopado!,
aqueles tricornes da Liña de Castro do Rei.
Saían da taberna con precaución extremada,

moita,
emparellados,
ollando de sinistro, co ollo do Canon,
couceiro en man, bravos coma o que máis:
-¿Que, que pasou aquí,
quen foi ese roxo maldito que se atreveu a perder
unha batalla campal?
¡Ai, Garduña, Garduña, se chegan a pillarte aqueles civileiros...,
que carreiras non habería!
¡Sería cousa de ver..., as deles!

Mentres, coa filosofía que lle era habitual,
e sempre coas mans no seu chaleque,
¡estouno vendo!,
desde a porta do seu emporio,
Daniel,
Daniel de Piñeiro,
aquel filósofo que se sabía de memoria tódalas leis do mercado.
¡Era tan vivo e tan servizal
que os mortos nunca lle preguntaron polo libro
das Reclamacións!
Ollaba, especulante e atento a canto ocorrese no Campo,
maiormente para aquela mocidade tan...,
¡fachendosa!

-¡Paseade, filliños, paseade; faceino con garbo...,
mentres poidades,
pois,
coa debilidade que tedes enriba,
o día menos pensado mándanme aviso...!
Daquela paseareivos eu, en andas, amodo,
¡e coas cintas de brocado!
Ás señoritas poñeréillelas brancas, por iso da inocencia,
suposta ou certa,
salvo que o cura, de telas confesado, outra cousa mande.
Por se fose pouco honor iso de morrer polas miserias patrias,
daquela vouvos poñer, enriba da tumba,
¡unha coroa verde, de laurus nobilis!
Desta guisa tede por seguro que vos envexarán todos,
a feito,
maiormente os de Mosteiro.
¡Sabereino eu, que son de Luaces...!

Atentos aos movementos do Piñeiro,
¡pura simbiose!,
estaban aqueles cregos abesullóns,
xa de loito postos,
coa sotana encima e co macho de ramal,
refrescando a gorxa nas tabernas...,
para cantar afinado!
Baratos ían, a real os repenicados, aqueles do
¡Réquiem etérnam dona eis!,
así que, entre coroas e latixos, de consuno, Piñeiro e mailos cregos
enviaban os pobres ao Ceo.
-¡Ala, rapaces, que estades de noraboa,
pois hoxe ides cear quente na casa do Pai!
¡Réquiem etérnam dona eis!
Aquilo si que era unha obra de caridade,
¡mandalos para onde había, de todo, e de todo a sobrar!
Mais, ¡para coño que minto, que dixo Ramón!,
o que é de todo, de todo non, nin había nin hai,
¡que no Ceo non se celebran feiras de Carnaval!
Seica é por culpa das beatas, pois como van de branco...,
¡o xiz non lles marca no saial!

Para saca-los mozos daquelas anemias,
e doutros padeceres máis ou menos inconfesables,
estaban os médicos municipais,
Vázquez e Gundín,
un deles presente, e o outro para vir.
Entendían do mellor á xente do país:
-¿Que tes, rapaza, dóeche a barriga, non será que preñaches?
-Non, señor, si señor, non me azore:
Fixémolo, en efecto, pero aquelas follas tan esfolladas
polas que pregunta vostede,
éranlle...,
¡do carballo da Retorta, ese de Caraño, ese que ten a folla revirada!
¡Reviroulla o vento unha noite de xeada!
¿Entende a miña cousa, entende a miña enfermidade?
Tombados ao sereo, naquela follada, señor Doutor,
se algo pecamos foille...,
¡en soños, coa febre da mocidade!
-Nese caso, muller, os males do amor, maiormente se son crónicos,
só se curan...,
¡pedíndolle data ao cura!

Daquelas feiras moitas cousas quedan no meu tinteiro,
importantes todas,
porén, deixareinas para outra ocasión,
que non quero discursar.
Poño por caso, nada se falou da Narnexa:
Enfariñaba aquelas roscas co trigo dos Campos de Cirio,
e para douralas
arrimáballes unha vela acesa,
¡que lla bendicira Xan da Cazurra desde o seu campanil!
Xan, outro bo, que seguramente está no Ceo;
¡ora ben, non sei se cos das dereitas ou cos de esquerdas,
pois con todos se levaba ben,
do mellor!
De Xan só tiña o nome, que mira ti que aturar ao Cura,

a don Federico...,
¡manda truco na Habana!

Deixo aparcado este relato, a medio ganduxar,
que me dá congoxa ve-las mozas impacientes
por bailar o tiro-liro;
e despois diso, que as toquen...;
perdón, quixen dicir, que lles toquen...,
¡a raspita!

¡Que tempos aqueles,
que secura,
toses no peito, nacidas, tise, anemia, vexigas bobas...,
racionamento, requisas..., e tres anos de quintas!
Por se isto fose pouco,
¡aqueles chupóns de Lugo larpando na nosa manteiga!
Menos mal que cambiaron, que ía sendo hora;
¡os tempos, digo, pois os de Lugo, nunca!

Xa que nos quitaron aquela feira, fagámola nós,
outra,
coa imaxinación.
"En que xa digo...", que dixo don Domnino,
un home tan nobre e tan cabal que nunca souben a ciencia certa
se era conde da Olga ou simplemente administrador xeral.

Para afoga-la secura deste cantar,
que me traian un pipote,
¡ou mellor, tres!,
A secura, digo, pois as penas, nada,
¡que as condenadas, ata no viño nadan!

Xa que estamos de farra,
neste brinde,
co ánimo ergueito e co peito de fóra,
pídovos que ufemos,
todos,
que se está perdendo o costume e mailo brío:
¡Viva Pol, e mailo Deus que o fixo,
que tanto se esforzou na súa feitura que ao sétimo,
rendido e satisfeito,
descansou!

É certo que é unha terra boa e feraz esta de Pol;
abofé que si:
Case cha, e con vinte ríos de auga limpa;
¡nestes tempos, un milagre!
Ten de todo:
carballos, castiros, ameneiros, cerdeiras, bidueiros, mimosas,
prados, hortos...,
¡e mozas!

Nada, o dito:
Un paraíso á medida do home,

de Carazo á Lúa, e do Mazo a Reguntille.
¡Tódalas terras produtivas, que todas teñen contribución,
Carboeiro incluído!

¡Viva Pol, este paraíso das mozas e das rosas,
o mellor do mundo descontando a Coruña dos meus netos,
que vale o que nos custa vivir nela,
de cara que é!
-.-

Co meu afecto, desde Coruña, para tódolos vellos de Pol,
inimigos incluídos!

Xosé María Gómez Vilabella
-.- 

Glosa daquelas feiras

Ningún tipo de propiedade témo-los vellos que sexa máis persoal que medio século de lembranzas ao lombo, entre elas, aquelas feiras de Carnaval da posguerra. Como vos quero ben, meus amigos de Pol, tamén quero, e pretendo, que as lembredes, que as herdedes, pois é probable que delas veña algún de nós, das súas consecuencias, pola cantidade de namoros e de coñecementos que motivaban, que xeraban, aquelas troulas feiradas, mixtas, metade feira, e a outra, festa; ¡tratándose do Carnaval en Mosteiro, unha festa triunfal!

Para min, no meu entendemento, a Historia da Humanidade ten tres épocas ben diferenciadas:

. Antes das feiras locais os namoros non tiveron enxunlla, carecían de conquista e de parrafeo; eran xuntoiros, xeralmente endogámicos, facilóns e sen arte, incluso con algún aspecto negativo, dexenerativo, da especie.

. Nos séculos das feiras competiuse bravamente pola moza, en público, cun coñecemento ampliado ás parroquias circundantes; buscábase, tentábase, escollíase. Daquela si que houbo unha transcendencia, un desafío.

. Hoxe en día, pero só en parte, aquelas feiras de relación persoal foron substituídas polas Agrupacións Escolares, coñecidas por un xeroglífico de iniciais, en canto ao coñecemento persoal amplificativo, pero a continuación os nosos rapaces, estes de agora, estean ou non en idade de mocear, atópanse, coñécense, neses cortellos cheirentos e ruidosos dunhas salas de festas de amplo hinterland, nas que se esvaen os referentes, os atractivos, as chamadas dun coñecemento eficaz, de verdadeira liga, ¡por máis que lle chamen "ligar"! Son ligues ásperos, próximos no físico e distantes no espiritual, con moito sebo e pouca cohesión; escasos de luz; artificiosos, séxase, en equilibrio inestable, coa inminencia dun divorcio a pouco que se lles peche a noite das súas vidas.

Volvendo ao noso, á nosa bisbarra, ao local: A poesía daqueles paseos, daqueles xuntoiros feirais, é indiscutible; cada quen aseábase o mellor posible, incluso mudando de zocas ou de zapatos por tras dunha parede próxima ao recinto feiral; e logo que había un certo nudismo, pero da propia personalidade, naquelas conversas serenas, francas, luminosas, á luz do sol, que non da lúa. Aquelas galanterías, ese mirarse abertamente nun cadro natural, aquel retratarse nas pupilas do elixido, abríanlles os ollos, ¡retratos da alma!, reciprocamente. Por parte, carguémoslle á prosa un certo entremetemento dos chufóns, dos esculcadores, que tamén os había. Esa especie ou clase social dos intermediarios case desapareceu a rendes da guerra; ¡case! Menos á présa desapareceron as liortas, aqueles paus irracionais, pero, aínda así, indo ao fondo da cuestión, aquelas carneiradas tiñan de positivo que descubrían as macanas das mozas informais e pirixeleiras, as de dúas, ¡ou tres!, palabras; o bo do caso estaba en que, de paso, descubríanse, desenmascarábanse a si mesmos, eses tales, eses pseudo pretendentes, que ata non será correcto chamarlles..., conquistadores, pois iso é, era, outra categoría, xa daquela!

Con este preámbulo simplemente evocador quero invitarvos a rememorar, a esbozar, un retrato daquelas feiras, que as chegamos a coñecer moitos dos aínda viventes; ¡por tanto, quedan no noso testamento! 

Xa que logo, aparellemos a besta, e saiamos para a feira:

Miña cuñada, Vitoria Rielo Castiñeira.

Como zorras madrugueiras, estoupando as pozas coas súas madroñas, atrancaban as entradas do feiral unha ducia de piteiras, mal faladas e feas coma diaños, case todas. Increpaban nas nosas mulleres, á vez que lles tiraban brutalmente do seu cesto de bringas, ¡pero as nosas sostíñanse de pé! A súa dialéctica, a súa competición, era máis ou menos deste xeito; se non nas verbas, si na intención:

-¡Veña para aquí, por xunto de min! ¿Non ve que ese Policarpo, -Policarpo Mendaña, de ascendencia maragata, o pai de don Delio, aquel eximio Director do Instituto, os dous unha institución, ou mellor dito, dúas-, coa labia que Deus lle deu, e coa experiencia que ten, vaina pasar pola pedra, pola súa, nun santiamén? O que pretende facer con vostede non é pretendela...; ¡non, señora, non se faga ilusións! O que quere Policarpo é fodela, facer cartos á súa conta, mercándolle por tres o que vale catro! Eses patacóns non lle chegarán..., nin para bragas! Abaixe o cesto, e véñase comigo, que lle pago ao contado: un, dous, tres..., e vai ben! -Muller, este trato é un maltrato..., que xa me ofrecían catro, aí abaixo, na ponte! -Daquela, teña, pero conste que llos dou polas ánimas, pola pena que me dá vela tan esfarrapada! E aprenda a lección, pois en cuestión de ovos é perigoso ter tratos cos homes...; ¡lémbrese que deles saen os pitos, e ás mulleres tócanos parilos!

A continuación, ¡arriba coas caixas, todo ao camión, para Montaña! Queixos coma untos, do remase, ¡un pastel!, pois a Ama precisaba facer liquidez para atende-los gastos domésticos. Coellos mantidos coas verzas da horta, restadas ao pote. Chourizos curados ao fume, feitos co amoado da parte gorda, da parte do rabo, que os levaban os de Lugo..., ¡para engorda-lo seu nabo! Unha manteiga boísima, ¡uiiih que gusto!, cousa fina, cheirando a gloria. ¡A manteiga que sobrara dos cestos naquel paristallo da nora! Tan boíña, a manteiga, que non a nora, que se ía derreter, ela soa, naquela vexiga dun porco..., coa pena de embotilla-los larpeiros de medio mundo, deixándolles o soro aos nenos do país! Galos tristeiros, que os poñían ao fresco, aló arriba, lonxe das pitas, nas lonas da baca, sen piedade. Calados ían aqueles cantores, arrepiados de selo, e pingándolles o moco de tanto chorar..., polas pitas viúvas!

¿Que nos quedaba, que nos deixaban, a cambio, naquelas feiras? ¿Que tal nos trataban, de feito, Policarpo e mailas piteiras? Con aqueles catro reais, mantelos, a escoller, que os mercaban as donas para defende-la súa saia, ¡coma quen lles pon unha sebe ás partes pudendas! E se algo quedaba, paniños, paniños de cores, estirados ou dobrados, que os vendía Amaro, daqueles que saldaban en Barcelona; case sempre tristóns, de cores apagadas, ou charramangueiros, ¡para que as vellas parecesen mozas escondendo neles as súas engurras, e de paso, as tristuras! Se algo de cobre quedaba no peto, con iso, ¡porca miseria!, tres varas, de moletón ou de flanela, para meter por debaixo do seu refaixo!

De oficios, á feira ían todos, tódolos coñecidos: barro, zocas, loras, cestas...; o pan de Mondoñedo... Aqueles aixados de face-la decrúa na Lúa, na Murúa, en Lal ou no Carboeiro, así como os legóns de reborda-la presa do muíño, eran cuestión caseira, que se lle viñan mercando ao Queitano de Bascuas. De enrella-los arados, refundindo ferralla, ¡porca miseria da posguerra, outra!, encargábase o ferreiro de Ver, que os facía lixeiriños, aforrando metal..., ¡que nin que fosen de prata! Especialista en fouces, pero tamén en coitelos de bo cortar, mangados en buxo, ¡un suízo!, Xerardo de Mosteiro.

Cando menos se esperaba, ¡outro apuro, pois as vacas non seguían o Ogino, nin había inseminación!, parían as Touras... Nas casas pobres, que eran maioría, mellor era ter deses apuros, pois as vacas senlleiras acababan nas libras, por catro cadelas!

De quince en quince, aqueles feirantes tan cargantes, carga que te cargarás nos coches de Montaña, ¡mesmo baleiraban as casas! E menos mal que non lles deu por leva-las mozas ao San Froilán para casalas cos señoritos de Lugo, ¡tanto que lles gustaban! ¡Elas a eles, que do revés non o sei!

Por aquelas catro cadelas, ¡aqueles leóns africanos!, que nin se notaban na faldriqueira, íanse polo mundo adiante aqueles produtos selectos, nosos, naturais, aos que se debera volver, traballando para a casa e non para a feira. E así tódolos anos, en tódalas estacións, ¡que ata emigraban os untos! Xatiños do leite, queixos da Severina de Varela, pitas, coellos... ¡O principal de cada casa, o mellor de cada feira! De paso, eles, os alugados, eses de Lugo, en contrapartida vendíannos o xiz, por caixas enteiras, para raia-las mozas, estragándolles a roupa; ¡se tal ocorría, que volvesen por xunto do tendeiro! Despois diso, tatachín e mal pagados, celebrabámolo cunha festa, ¡que así son en Pol de xenerosos, sempre, aínda que lles chova na eira! Por tratarse do Carnaval, en Mosteiro ademais de feira, festa!

Os feirantes da mañá, se eran de cerca, íanse pronto, arrastrando pola lama as súas zoquiñas, unhas veces lampas, e outras de empeña, segundo estivesen os camiños..., ¡e iso que había, que perduraba, a prestación persoal! Gran parte delas, ¡benditas zocas, que moitas bronquites nos evitaron!, eran pintoreiras, co pico levantado, marca de fábrica do Pintor de Luaces. ¿Eran, ou non eran, pintoreiras? A cen polas corredoiras, ou polos carreiros, por onde máis se atallase, aínda que se achantasen na lameira, que iso era, simplemente, un gaxe, que non un gaño, do oficio de labrego. Tiñan présa porque cumpría face-lo relevo da garda, para que fosen á feira..., ¡os da outra remesa!

A xeración da posguerra

Á tarde reverdecía o Campo da Feira co relevo xeracional: -¡Fóra da casa, largádevos para Mosteiro, de esculca! - Exhortaban aqueles patrucios, todos, a feito, que todos eran facendeiros; ¡velaban polo incremento da súa facenda! -Esculcade con xeito, que non vos resulte unha maula pirixeleira! E que traian o seu con que, un farroco de cartos... Atende ao que che digo, rapaz: Sempre é mellor que os traian en man, que llos vou asegurar por ante Notario..., ¡nese prado da Fonte, no de túa nai!

De artistas invitados, cóbado a cóbado cos de Fraialde, ¿que outros podía haber na nosa bisbarra se é que non ían, se é que non baixaban, co seu Capitán á fronte, aquel de Maxide..., os "Puchos" de Montecubeiro? Emilia de Maxide, a "Capitana", aquela que finou na casa do Ferreiro de Mosteiro, chea de graza, e co saleiro sempre na man para fomentarlles o bebercio, preparáballes unha pratada impoñente de callos, daquelas matanzas dos Brañanova: -¡Aquí os tedes, para que se quenten os que veñan fríos...! Comede e bebede, collede forzas para loitar, para que non vos gañen eses que mantén a Silvina do Primitivo, ¡miña pobre, que o fai a base de troitas afumadas, vendéndollelas por bacallau!

Mingos, aquel Capitán chispeiro, despois de servi-la Benita de Xuarez, ¡iso sempre, de primeiras!, xenegaba no bocoi para escorrelo, envorcándolles unha xerra do que fora Ribeiro, pois adoitaba telo picado, pousado, ¡flor pura!, aos de Montecubeiro: un neto nas cuncas, e case outro que se lle ía polo lairo abaixo, un gardapó enzoufado, vernizado coa graxa daqueles xamóns mal pesados, que por entón non había fondos reservados, ¡pero o que é pesas reservadas...! Algún daqueles lamparóns do seu gardapó eran de cera, da que verteu, todo nervioso, axudando a buscar aquelas narices que cortara Garduña, no propio Campo de Mosteiro, en patriótica vendetta.

Despois do ágape, arroutando e co pano das mans listo para venda-la cabeza, ¡que de aí lles viña ese alcume de "Puchos" aos enxebres de Montecubeiro!, saían ao Campo, nunha piña, coa garrocha de castiñeiro na dereita, ¡e iso que eran de esquerdas! -¡Hei, rapaces; dámoslle un peso a quen nos dea un pau; e se son de Valonga, unha onza! ¿Por que calades, covardes; ou é que xa non quedan ovos na feira dos ovos?

Despois dos paus, paz; paz e paseo, polo Campo adiante, desde a Ponte a Rielo, e do Porto ao Casal, que de feito comezaba coa chegada de Marcelo, ao trote, arriba e abaixo, de tras para adiante, no seu cabalo enteiro: Esporas de prata, látego de sete caudas, cabalgando a todo cabalgar, cunha manta de Palencia na dianteira para asentárlle-las cachas ás mozas tenras; ¡as de Fraialde, se entende!

De merenda na festa de Gondel

As festas sen sona, sen pólvora, esmorecían. Estas monecas da Pascua eran feitura dos pirotécnicos de Xerbolés, irmáns Otero.

¿Xa que hai festa, de música, que? ¡Sen música e sen pólvora, nada, unha cousa oca, unha desfeita, o Campo baleiro! Os músicos xeralmente nacían en Silva, que xa lles poñían no barrelo un cueiro de pelicas brosladas, figurando corcheas. ¡Cousas da señora Adelaida, que naceu en Gondel pero namorouse dos de Silva! Para foguetes, Xerbolés, cousa sabida. En espera dos de Silva, que seica se entretiñan no Azúmara tentando pescar coa propia batuta, ¡intento van iso de facelo despois do Narciso!, nese entreacto, digo, Acevedo, un músico moi chistoso, ¡un segrel!, arrastrándose polo Campo, ía zurrando nas latas enferruxadas da súa pandeireta, á vez que recitaba salmodias, salmodias e tristuras. O pobre, nin co seu eivamento se cansaba de olla-las mozas, avarento delas, sabedor de que nunca lle deixarían tocárlle-lo seu pandeiro. ¡Tanto que precisaba, el tamén, dunha tocadiña, aínda que só fose na distancia media, aínda que fose por encima...! A Ceguiña de Gondel, ¡outra institución polense!, morreu antes tempo, e daquela deixounos orfos, nunha orfandade de violíns silentes, aos que nunca se volveu, nin de mozos nin de vellos. Non sei se os teñen eses melómanos de "Leña Verde", que seguramente si, co animosos que son, uns rapaces que foron capaces de darlle a volta ao dito de que, Xente nova e leña verde..., todo é fume!

Co sol caendo, caía o pecho en Cas Xenoveva: -¡Largo de aquí, rapazas, que boto a tranca; rematou a feira; fóra, ao paseo, que perdedes o casamento! Ben podían irse, que servidas estaban: ademais das teas, cintas e carretes; ¡da Cadea, que dos ris Xenoveva non tiña! Se cadra foran dous, dous carretes, que se dicía que as de pouco peito íanse por tras dos valados para poñelos, ben postos, na dianteira, axustados naqueles xustillos de trenzas. Esa provocación pectoral servía para dous fins: predicar que valían para a cría, e con iso, que os mozos se turrasen entre si, a matar! Poño por caso, Valonga e Montecubeiro, que eran os máis adestrados de toda a bisbarra. Mentres, os Cucos, os Cambeleiros, e mailos Raposos, a velas vir, agardando pola desfeita. ¿Que o xiz estragaba aquelas chambras de satén...? Non importaba gran cousa, que xa tiñan o reposto no fardelo da manteiga, ou no cesto de vimbios..., novidades que trouxera, ¡de París!, a susodita Xenoveva. (Tardei en saber que o "París" das modas de Mosteiro estaba en Lugo...; ¿será que hai varios?).

En canto aos mozos, algunhas vampiresiñas da bisbarra asegurábanse ben aseguradas: Dúas palabras, ¡unha na zoca, e outra no zapato! Ao labrego utilizábano coma unha ferramenta: De mañá, para cargalo co cesto; ¡un refresquín, como din nas Asturias! Pero, de tarde, ¡Ai se vén un señorito engravatado, deses que prometen ternos de man branca, sen facer nada, coma as señoritas de Lugo, tal cal! Lugo era un espello da vida, ¡da boa! De aí, diso, desas lixeirezas ocasionais, desas pretensións, desas ilusións, viñan moitas das liortas referidas... ¿Para que? ¡Para mostrarlles ás mozas a fondura dos namoramentos sinceros, sen rival posible, aínda que ás veces resultase un baleiro animal, sublime idiotez; algo así coma un porco de gravata tras dunha verza fresca, inmaculada. ¡Porcos en celo selvático, que merecían que os capase aquel capador imperturbable, o Saavedra de Silva! Despois dunhas carreiras para que a xente vise o macho que era cada quen, ¡collédeme forte, que o mato!, a feira volvía ao seu aquel, pois, para cacha-los rebeldes, e para beber de gorra, de tricorne máis ben, ¡estaba a Garda Civil de Castro do Rei!

Mentres, con toda filosofía, Daniel de Piñeiro, desde a porta do seu emporio, e cos dedos no chaleco, ollaba aquela mocidade divertida e fachendosa, anémica máis ben, pisaverdes moitos deles; algún castrapeiro; tuberculosos ás veces, pero ninguén se tiña por pasaxeiro! Daniel, no ínterim, dicíalle ao seu chaleco, polo baixo, discreto que era: -¡Paseade, filliños, paseade, e faceino con garbo..., mentres poidades! Con esa debilidade que tedes encima, eses ósos recachados que logo vos furan a chaqueta, unhas orellas que traslucen..., ¡calquera día chégame un recado, un aviso urxente, pero coas medidas máis ben escasas para que lles custe pouco a caixa! Daquela paseareivos eu, cos pés por diante, pero, iso si, coas mellores cintas de seda, e unha coroa grandísima deses loureiros de Veiga do Outeiro, encima do féretro, que será a envexa de tódolos vivos do voso rueiro!

De parte de Daniel, do mesmo sentir quere dicirse, estaban os cregos, ansiosos de cantar responsos para manda-los pobres ao Ceo, ¡e que os mantivesen aló! Como a riqueza era escasa, catro, catro ricos, crego incluído, por cada parroquia..., chegaban! ¿Os outros? ¡Os outros á Gloria, que alí non molestaban pedindo esmolas!

A pesares das malas, ¡boas! intencións, fomos saíndo adiante, e subimos ao poleiro, case todos, pois aqueles mozos do meu tempo non se acongoxaban (agora din, acolloaban), ¡nin coas penas do Purgatorio, por moito que a Igrexa ameazase! Ademais diso, para sacarnos de apuros, estaban os médicos, don Carlos e mailo Gundín; un, presente, e o outro para chegar. Entendían á xente do país coma ninguén: -¿Que tes, rapaza; que queres consultar: dóeche a barriga, ou paraches de menstruar? -Señor, estame atinando, que as dúas son certas... -¿Non será que te deitaches con aquel rapaz que te acompañou na feira de Carnaval...? ¡Igual te fuches polas pallas tras do palleiro de teu pai, coa barriga ao vento, nunha noite pecadenta, desas de xeada...! A rapaza, ¡é un supoñer! -¡Non señor, si señor, non me azore, que non podo máis! Certo é que o fixemos, pero non foi no palleiro, senón debaixo dun carballo..., na Retorta, aí en Caraño... -Xa entendo, xa; aquelas follas da follada estaban da xeada, non si? -Non señor, que estaban quentes, coma o lume; viñamos de segar, e parámonos ao pé do carballo, con intención de descansar..., pero a calor non nos deixou en paz! Se algo malo fixemos en tal ocasión, foille coa imaxinación, pois eu, ao momento, perdín o coñecemento; ¡non me lembro de nada, tan só de que me mancaban as raíces do carballo...! -¿Ves como pecaches, aínda que non te decatases do que estaba pasando? ¡E logo, que tamén hai pecados de omisión, agravantes..., por falta de precaución! ¡Acórdate de que cho está dicindo este médico! -¡Señor, cúreme, pois o Cura xa o fixo, que me deu a absolución, e de penitencia un casamento válido, no altar, que iso dos carballos élle un paganismo, cousa de druídas...! -¡Eu non receito abortivos..., nin da ruda nin dos outros! -¡Tampouco os quero; Deus me libre de tal, que houbo mortes de sobra na guerra de España! A receita que lle suplico é que fale co meu rapaz, e dígalle que vostede non lle cura a súa tuberculose..., se non casa comigo! ¡Para fillos bravos, abonda cos xatos! -¡Máis vos farei, miña rapaza, que irei de padriño..., para gastar os habanos que me regalan por curarlles a tise! Como dicían aqueles romanos: ¡Do ut des! ... Médicos listos coma os de Mosteiro..., ¡nin en Santiago!

Daquelas feiras moito me queda no tinteiro; cousas importantes que me gustaría relatar..., ¡se houbese lectores capaces de aguantar! Unha delas, subir ao altar aquela rosquilleira da Ribadauga, polo doce que lles botaba! Mándolle un bico de bits, se é que llo deixa pasar a censura do Ceo. ¡Vaia roscas, Ceo puro! Seica as facía co trigo dos Campos de Cirio... ¡Terei que preguntarlle a Trigo! Tamén estaba a cousa do viño, aquelas botas de levalo ás casas... Nunca souben distinguir, pois ninguén me ensinou a beber, e tampouco a fumar; ¡a outras cousas, tampouco, nin sequera ás malas, que seica nos veñen por natureza, da caída Terreal! Dicíase que o mellor era o de Quiroga... ¿Do concello de Quiroga, ou da Casa de Quiroga? Os de Cas Quiroga apelidábanse Freire..., así que, vindo de freires, se nos daban do que bebían eles, coido que non tería maleficio!

Quédame falar da Cabrona de Luaces..., pero coido que non fará falta xa que a tiñan bautizada! ¡Ah, e tamén do sancristán, Xan da Cazurra, pero deste, se conto o que contaban acerca da súa parcería co Cura, a medias, igual me excomunga a Igrexa co seu "Vade retro satana"! En todo caso xa pasaron, ambos, polo xulgado celestial.

Con isto, con estas evocacións, moi serias aínda que eu lles bote un pisco de broma, que as teño por comúns de tódolos vellos do meu país, non sigo, que me acongoxa ve-las mozas impacientes, rabiando por bailar aquel tiroliro da época. E despois diso, a raspita. Ao final, acordádevos da muiñeira de Mosteiro; ¡pobriña, tan esquecida que a temos, que xa ninguén se lembra dela, e iso que lle restauraron a acea!

Acea do Pacio, restaurada.

¡Que secura de tempos: no peito, un tusido; e o peto, baleiro; a nosa manteiga en Lugo, untando as queridas dos larpeiros! ¿Onde, se non? E menos mal que cambiaron algo..., ¡os tempos, que os de Lugo, non! O primeiro venres de mes volve a ser feira en Mosteiro, esquecidas aquelas do 7 e do 21, pero..., ¡vai ser outra! En todo caso, aló iremos, con permiso da polbeira, e levaremos zapatos, ¡agora, todos, a feito! ¡Viva o comunismo, todos iguais, calzados do mesmo xeito! Mentres, coidado, meus vellos, con iso dos zapatos, non sexa o diaño que nolos poñan de charón, do barato, pois estes fúnebres de agora, por aforrar un euro, envólvente nun sudario, en coiros! Aínda que, ben pensado, fan ben: ¿para que vestirse de gala cando imos renacer en graza, séxase, en pelota picada? Eses do Ceo non teñen vergoña; ¡claro, non teñen de que avergoñarse!

¡Viva Pol, e mailo Deus que o fixo! Púxolle unha ducia de ríos troiteiros, aínda que hoxe estean de vacacións, a salgueiros! E no medio, para que nada faltase, unha carballeira..., ¡a de Mosteiro! A falta de frades, carballos. Púxolles uces na Uceira, castiros e bidueiros; torneiros, ferreiros..., e incluso astronautas! ¿Onde? ¡No San Martiño da Lúa; tan valentes son, que andan sen escafandro! Hortos a escoller; prados, cereixas, noces, e..., ¡roseiras! Homes rexos, de pelo no peito; e mozas..., dunha peza, que non se dobran ante ninguén! Todo lisiño, case de Terra Chá, por máis que os arrimen a Meira. Todo lisiño, salvo as curvas do Fontao, pois as outras, tratándose de mulleres..., son poucas! Por se isto fose pouco, en Rois beben auga do Ceo..., ou non é certo que sabe a gloria?

Pasa a

COUSAS DE POL

-II-

Xosé María Gómez Vilabella

 .../...