AQUEL ZOQUEIRO -I-

 

AQUEL ZOQUEIRO

Un de tantos, de tantos que había,
¡máis que bidueiros!

Zocas, na Feira de Artesanía de Castroverde

Xosé María Gómez Vilabella

O altar da miñas zocas

Para comeza-lo tema:

Estas que aquí vos mostro son as últimas zocas que fixo este servidor, ¡un zoqueiro malogrado, que parou de facelas, e de vendelas nas feiras, precisamente cando xa tiña ben apreso o oficio! Estreeinas en vésperas de incorporarme ao Batallón do Ministerio do Ejército, ¡aquela presa por irme para Madrid, con só 18 anos, sedento de estudar, algo, calquera cousa que me librase do nobre oficio de Zoqueiro! Desde aquela andaron na miña maleta, a onde queira que me levase o Destino; así que estiveron, sucesivamente, en Madrid, en Sidi Ifni, no Aaiún, en Xixón, na Coruña, e por último, de presente, na miña finca “As Andoriñas”, neste altar dos vellos, na propia cheminea. Cando me incineren, ¡por favor, as zocas, non!, que volas quero deixar en herdanza, ¡xa que outro tesouro, fóra dos meus libriños, non teño!

Xosé María Gómez Vilabella

AQUEL ZOQUEIRO

Etopea.

Contos e vivencias,
socioloxía da montaña luguesa
a mediados do XX.

-.-

Patrimonio cultural

Se lles preguntásemos aos nosos devanceiros que cousa é iso do “Patrimonio” seguro que non necesitaban acudir a ningún dicionario, pois a súa resposta ía ser, máis ou menos: -Meu fillo/miña filla, patrimonio é todo aquilo que fuches recibindo desde o berce; ¡melloralo, ou deterioralo, depende de ti mesmo! -¿Recibindo, de quen; de meus pais? -Dos teus, si, pero tamén de tódolos pais deste mundo, ¡de todos, xa que todos, quen máis quen menos, estamos aportando algo á xeración seguinte, unhas veces en positivo e outras en negativo! Cultura patrimonial é, xa que agora estudades matemáticas, unha suma alxébrica de vivencias globais e globalizantes, transmisibles de seu por simple relación social.

Acolléndome a estas reflexións preséntovos este libriño, “Aquel Zoqueiro…”, que non é outra cousa, como ben dixo Luhan, que un simple espello retrovisor que nos permite ollar a fuxida do Pretérito, neste caso concreto o das nosas bisbarras, con velocidade progresiva segundo pasan os tempos.

Como se trata dunhas vivencias, máis ben persoais e locais, non vos podo evitar o seu / o meu subxectivismo; daquela, se son aburridas, aguantádevos, pois, sen ocio, non hai negocio, non hai reflexión!

Nisto das “transmisións” permitídeme a xactancia de considerarme un transmisor relativamente válido porque se dá en min a circunstancia de que os meus estudios, ao ser tardíos, permitíronme unha saturación do rural, da que non gozaron / ou non padeceron, segundo se mire, aqueles conterráneos, aqueles contemporáneos, absorbidos, zugados pola urbe, precisamente na idade formativa, co cal, entre o que renegaron do seu horto de procedencia e mailo que presumiron de zapatos, nada ou pouco escribiron daquel pasado, ¡simplemente porque aínda lles cheiraba o esterco!

Con estas advertencias, ¡feitas e sufridas!, pasemos á letra moderna, á de imprenta, ¡para que vos resulte, polo menos, lexible, intelixible!

-.-

Zocas da Raíña Lupa,

segundo Txaro Gallego.

Aquel zoqueiro, aquel señor que vou coller de protagonista, ou máis exactamente, aquel Zoqueiro, con Maiúsculas, era/é, que se cadra tamén as leva no Ceo, -¡se lle deixan, seguro que si!-, un tío, un tío con toda a barba, que só se afeitaba unha vez á semana, concretamente nos domingos, para ir á Misa. ¡Por algo sabía latín!

Sen aqueles zoqueiros non existiría a Galicia actual pois as razas que por aquí asomaron, e aquí agromaron, tiveron familia, maiormente as sureñas, soportando e sobrevivindo á nosa humidade, por ende ás catarreiras, grazas á quentura, ao illamento, daquelas zoquiñas, inventadas no mesmo día do descubrimento dos metais cortantes. Debémoslle moito ao carballo, e outro tanto, ou máis, ao castiro, que ninguén o dubida, pero do humilde bidueiro, que o tivemos nos pés desde tempo inmemorial, ¿quen se lembra, quen lle rende culto? ¡Pois iso!

Ademais de “tío”, o señor Xosé de Caraño, da casa de “Piepito”, por este nome coñecida en toda a bisbarra, era meu tío, tío segundo, porque casara cunha tía de miña nai, unha muller dunha guapura e dunha bondade excepcionais, dos Vilabella de Pousadela, que o escribían con “b” en razón a proceder dun antepasado catalán, tarraconense para ser máis exactos. Unha santa irrepetible, e mais confesábase, que a teño visto facelo, pero nunca entendín o por que, nin de que, salvo que confesase as picardías do seu home, de tantas que aprendera zoqueando de casa en casa.

Miúdo pero forzudo, daba gloria verlle achanta-lo seu machado nun cepo dos da palleira, ¡coa forza que lle sobraba!, cada vez que cuarteaba un toro para obte-la materia prima de catro zocas, que as outras saíanlle do seguinte. ¡Total, catro pares, sendo das de diario; ao día, por curtos que fosen..., os días, que non os toros!

Outra das súas características, do seu aditamento, era aquel pucho de lá calcetada, fose inverno ou verán. Colorado, tinguido con caparrosa, e non sei con que máis, que llos facía a súa dona, María. Pero isto é o de menos pois, para min, meu tío, o “Piepito” de Caraño, pasou á historia, á miña, por obra e graza dos seus relatos: Coñecíaos todos, todos os da rodeada; dos últimos cen anos, ou aínda máis! E logo que os refería sen darse importancia; ¡ningunha! Tan só lle competía meu padriño, ¡meu avó, o de Bergland!, aquel Gómez Carballedo, descendente, tamén, da xente de Caraño, concretamente duns fidalgos da Casa da Olga, os Gómez de Neira, gromos dun suevo, -presumían eles-, ¡do conde Goma, nada menos! A diferenza estaba en que meu avó era máis historiador que contista, máis filósofo que charlatán. Un auténtico druída: ¡menciñeiro da xente e albeite dos animais, a partes iguais! E logo que non se enfadaba, nunca, nin por nada, mentres que aquel zoqueiro...; ¡aquel, de cando en vez, se o irritaban, botaba lume polos ollos! En definitiva, eran tan distintos que ata se levaban ben.

Agora que coñecedes o seu retrato, catro trazos, catro pinceladas, as fundamentais daquel zoqueiro das zocas a domicilio, pasarei decote aos seus relatos, pois eu, agora de vello, estou aflorando a memoria retrospectiva, a inicial, a infantil, e deume por evocar aquelas lembranzas, que de paso igual vos serven, agora, no XXI, para albiscar un pouco como foi aquela ¡ditosa! posguerra, particularmente no medio rural...; ¡que nunca do inferno saia quen dela tivo a culpa! Tamén é certo que a censura, con todo ser estrema, nunca puido co lume, nin co lume nin co fume das lareiras, e cabe delas, cabe das lareiras, cabía de todo; ¡de todo, con excepción da fartura!

Démoslle o encargo, o aviso, na feira de Mosteiro, que se achegaba o inverno, e naquelas circunstancias, despois do caldo, as zocas! Meu pai sabía facelas, que foi quen me perfeccionou neste oficio, tempo adiante, pero aquel ano contratárano para poñer escola aos nenos de Pousadela e de Trasín, e para aló se iría un día daqueles. Neste dilema, entre facer zocas, por máis que as lograba á perfección, algo máis lento có Piepito pero máis curiosas, auténticos zapatos, ou aquel apostolado de darlles escola aos rapaces, nunca o dubidou.

            ¡Un máis, que Ben-Cho-Shey; os mellores, fóra, e que pasen os de a ferrado, con tal de que non sexan, ou non parezan, de esquerdas!

 Entre que os Mestres do Estado escaseaban, sometidos, moitos e deles, á eliminación, ou polo menos ás depuracións, e mailo que folgaban..., ¡rara avis!, meu pai, un antigo Cabo da Academia de Analfabetos do Rexemento de Zamora, quinta do 17, estaba máis solicitado cá herdeira de Foxos, que tiña dous casaríos na mesma parroquia. Tamén era, fora, zoqueiro, meu avó, de tanta produción que, para dálas vendido, cargáballe tres sacas á besta, e con iso, ¡tira leguas! ¡Desde Bergland á Fonsagrada! Ultimamente resentíase da reuma, cadora máis, e xa non resistía de pé, sen caiada, ao pé do ripeiro.

Aquela procesión, quincenal, á feira de Mosteiro, días 7 e 21 de cada mes, iniciábase cos do Escouredo, pois os de máis arriba, tal que os de San Cibrao, adoitaban ir ás de Castroverde, que lles quedaban máis á man. Así que do Escouredo baixaban, invariablemente, a señora Dolores de Cas Mirón, coa María Manuela do Ramón, do Ramón Miranda, ¡un santo, outro! Con elas, coas vellas, outra veciña, aínda solteira, Manuela de Mariano. Todas, tamén invariablemente, con cadanseu cesto de vimbios na cabeza, asentados nunha rodeliña, por suposto, ademais do seu pelo, que adoitaban facelas dunha tela escura, xeralmente un farrapo recheo de lá. De non ter trapos á man, ¡que os mercaban e esgotaban as trapeiras de Parga, e trapos houbese!, aquelas rodeliñas facíanse de fentos, ou de herba seca, que tamén daban un bo servizo, tanto para o cesto da feira como para a sella da auga, ou incluso para a cesta das patacas.

Mulleres coma aquelas din moito da idiosincrasia dun país, dun país e dunha época, así que vale a pena lembralas, inserilas nesta historia ad intra, ¡que ata lles virá curta!

A señora Dolores de Mirón, comadre de miña avoa, que lle bautizara un fillo, ¡un de tantos!, poñéndolle nada menos que Darío. O cura non obxectara, ¡que nin se lle ocorreu!, pois aquilo de Darío, máis que a persa, ao preste soáballe a riqueza: un nome de xente rica..., ¡ideal para un pobre! Dolores, o que é de parto, pasara unhas poucas, ¡que xa tiña cinco na casa! Nove tivera súa comadre, miña avoa, Xosefa Lombardero…, ¡Lombardero e, San Miguel, porque viña de xudeus! As mociñas casaban de tan novas porque non gastaban o seu tempo na escola, nin en opositar, nin en colocarse, pois ao casoiro ían case sempre por esculca, ¡ao mellor ofertante! E logo que aqueles homes tanto se aburrían nos invernos montesíos que se ían para a cama con ganas de bailar, e cos pés fervéndolles do lume das lareiras.

O noso monte, aquel dos cubeiros, aquel Montecubeiro, ¡declarado Zona de Guerra na do 36!, tiña dous cemiterios, o do adro e mailo do Zarro Novo,

Cemiterio do Zarro Novo

(con meu padriño),

segundo interpretación do debuxante

Augusto Trillo.

así que non era problema, ningún, enterra-los abortos, consecuencia directa, natural, daquela miseria, daqueles traballos, daquelas friaxes…; ¡un cúmulo de penalidades! Para xunto dos abortos ían os suicidas, e tamén os non bautizados, salvo que lle demostrasen ao cura, ¡con testemuñas!, que aquel… enxendro? recibira augas de socorro, fosen do Azúmara ou do Ribón. Mentres houbo frades no convento de San Cibrao, naquel priorado - granxa dos dominicos, -supoño que sería por se algún dos defuntos resultaba ser fillo de tal, ¡quere dicirse, dalgún deles!-, os clérigos non consentiron que houbese enterramentos fóra da igrexa, que así están de furadas as lousas do seu chan, de tanto erguelas e de tanto asentalas, sucesivamente, ao longo dos séculos. Despois diso, e por unha orde gobernativa, paredouse, acoutouse, unha parte do adro, sinalándose, asemade, cunha cruz de madeira, a campa do Zarro Novo, a media legua do convento..., ¡para que non molestasen as ánimas daqueles malditos! Esta segunda oportunidade fíxose, segundo queda dito, para a xente de mal vivir; ¡de mal vivir, e de peor morrer!

Nesta introdución, nesta aclaración, cabe matizar que a señora Dolores, aquela donairosa da touca moura, cruzada, a pesares do seu nome e dos seus partos, a pesar de que xa se lle fora algún fillo alén do Atlántico, etcétera, era unha muller de moita correa, o que se di unha muller correúda, sufrida, ¡e por tanto, alegre, no mellor sentido da verba! Tiña unha cuñada algo lela, María, María de Mirón..., ¡pero esa merece un capítulo á parte!

En canto á María Manuela, á súa veciña do Escouredo, hai que apuntarlle un tanto de cultura: aquelas lecturas, ¡infinitas, media vida!, sempre co libro diante, ¡co da Editorial Fournier! A súa debilidade eran os ouros… ¡Deus, como gozaba cando pintaban ouros! ¿E se lle viña o as…? Se lle viña o as, prefería perde-lo xogo antes que malogra-la capía do contrario! ¡Unha obsesión…, case sexual! De casa grande, das meirandes da parroquia, tirando a fidalga, o seu cesto era dos máis pesados, ¡dos máis cheos! Por parte, nun par de fardelas: as pitas, os coellos, algún que outro queixo… O seu Ramón sabía contalas, pero…, “¡para, coño, que minto!”. Sempre falaba así, interrompéndose a si mesmo porque empezaba a fallarlle a memoria, e daquela imaxinaba glorias, a miúdo contradicíndose, ata un punto límite do que non lle deixaba pasar a súa conciencia; ¡nunca!

Para completa-lo trío daquelas feirantes do Escouredo tiñamos á Manuela de Cas Mariano. Unha tecedora de primeira, fose en liño ou en lá. Merecía ter casado, pero, con iso da guerra, os mellores fóranse; ¡dicíase que para face-la garda, eterna, sobre dos luceiros! Así que non lle cabía outra que esperar… ¡A verdade é que esperou, pero veulle, e precisamente de xeito, nada peor cós idos! A Manueliña de Mariano era un modelo de labrega, áxil, forte e decidida, capaz de voltear un arado de ferro, ¡dos de veso! Unha traballadora polifacética a pesares, ou en paradoxo, coa súa guapura, pero menos dicidora cás outras, así que se poñía granate cada vez que lles verdeaba a conversa; ¡séxase, de minuto en minuto!

A toponimia deste escoural, deste Escouredo, téñoa ben comprobada pois cada vez que levantaban patacas, co “romano”, por cada cesta delas afloraba un pelouro ferroso, ¡ou férrico, que máis dá! ¿Onde están, que foi daquelas escouras? Non había veciño que non as lanzase para o fondo da corredoira, benditas co mellor xuramento do seu repertorio, pero veu a Concentración Parcelaria, ese Anticristo da historia rural, e declaroulles a guerra ás corredoiras. Só quedou o nome, e para iso, nos documentos antigos. A provisión daqueles xacementos do ferro está/estaba algo máis arriba, no “Monte da Ferreira”, topónimo absoluto, un espazo sito entre os lugares de Bergland, Sagaruxe, Cabanela e Vilarín. As leñas dábanse, coma sempre, da parte de abaixo: ¡Carballos e uces, uces e carballos, a esgalla! ¿Que foi do ferro? A maior parte consumiuse en ferraduras, e aínda así coido que algún quedaría sen ferrar…; ¡se cadra, con máis merecemento do que tivesen aquelas eguas!

Aproveito a ocasión para informar que este Montecubeiro, ¡todo xunto, que é como lles gusta escribilo aos do Concello!, non tivo Idade Media, pois, de abandonados os castros, -daquela do Medullius, do que tanto levo escrito-, estes montes foron domicilio habitual dos lobos, ata que uns anacoretas, acaso aburridos da súa civilización, establecéronse na Valga do Santo Estevo, ¡tamén borrada do mapa coas pas da Concentración!, así como nos Pelamios de Bascuas (curtidos), e no Tamaredo (támara = desprendemento de terras, caída forte) aí arriba de Verducedo, ou no Santiago de Foxos (fosos para aqueles lobos), etcétera. Os dominicos obtiveron, por Real Graza, a graza do Couto, nos albores da Moderna; e a partires diso, ¡veñan decrúas, veñan foros! Precisamente dáse moito a calvicie entre os meus paisanos, e aínda que o vulgo teña iso por síntoma de listura, as miñas dúbidas non me faltan: ¿Aqueles frades, de aburridos que estarían neste illamento do seu Couto, ademais de rezar, non sería que laborasen…, pro domo súa?

Por parte, o lugar de Bergland, (que así lle puxeron os suevos, na súa lingua xermánica, pero, ao latinizarse, perdeu, coa sonoridade, a súa expresividade, o seu significado toponímico, que de aí tamén saíu iso do Monte Cubeiro), era a arca de Noé, ¡só que en persoas! Pero diso, de espilos para retratalos, con todo ser moitos, moitos e variados, haberá tempo, tempo e lugar, ao longo deste relatorio.

Volvendo con miña madriña: Levábame consigo ás feiras, sempre; ante todo, para irme ensinando a andar polo mundo, que para ela unha feira érao todo: ¡o seu mundo, o coñecido! Alén da feira estaban, vivían, aqueles tratantes, xateiros e piteiras, todos de Lugo. Para aló de Lugo, cara ao Nacente, outro mundo, un tal Madrid, que por alí, precisamente entre Madrid e París, estaba, vivía, súa irmá Ramona, aquela rapaciña que, de criada, en Lugo, cando o desterro do ex – presidente Salmerón, casara co seu fillo, tamén de nome Nicolás, só que García de segundo, en lugar de Alonso; outra eminencia, xa que era, exercía de, avogado, farmacéutico e periodista. De Madrid víñanlle as cartas do seu fillo Manolo; poucas, pois entre atende-los puntos de luz do palacio de Buenavista e convidar aos amigos nas tabernas da calle Alcalá, tantos que tiña, ¡amigos que non cartos!, moito tempo non lle sobraba. Caso á parte era a súa filla Ermitas, pois a Mercedes xa lle morrera, precisamente de parto, de malparto, nun sobresalto daqueles, deixando un neno setemesiño, que se criou de milagre, nunha incubadora desas dos pitos, arrolado por aqueles zambombazos, graciables, de Franco… “¡No pasarán!”, dicían eles, os cercados, pero don Francisco, máis testán que franco, deu en petar á porta con aquelas bombas, e tiveron que abrirlle a de Alcalá, ¡precisamente a de Alcalá! Ermitas era a máis galega de todos, ¡que por algo vivía na rúa do Dr. Esquerdo, un esquerdoso ignorado dos franquistas, que lle conservaron o nome daquela rúa precisamente por ignorantes, por non entenderlle nin o apelido nin as ideas. Pola ruta do Poñente, ¡América! Para alá se fora súa irmá Filomena, e corenta máis, entre parentes, veciños e amigos da familia; ¡os máis audaces, ou os máis cegos, xa que se atreveron a segui-lo ronsel do propio sol!

Como segunda función, ou encargo, ou cometido, recibín, tiven, a tal momento, naquel día, o de axudarlle a leva-la cocha da cría, cunha lea atada á pata esquerda…, función da que conservo un maimiño torto, xiboso, que mo torceu dun tirón, precisamente ao pasar polos currais de Maxide, coido que cheirando a proximidade daquel marón de Penelas, que xa o tiña probado, ¡claro que en mellor ocasión! Coa cocha, catro, catro ranchiños, que dous, dúas ranchas, quedaban na casa, previsoramente, para a cría! Iso de criar, función sacrosanta para un labrego, antes de Noé, con Noé, e despois, tamén!

Inocentiña: Non sabe que os levaremos mañá á feira!

O accidente da cocha tivo o seu incidente, que me sentín en ridículo, traumatizado. O contratempo consistiu nun tirón salvaxe, máis de xabaril que de cocha, naqueles currais, mesmo diante do pozo de Candal, no intre preciso en que o Paquiño, aquel criado para todo, upaba na besta á filla da Rosa…, ¡cousa que xa me gustaría facer por min mesmo, en persoa, e non tirar da lea dunha porca de cría! Mamá - cocha demandouse, e caín naqueles toxos, enlamados, embostados. O dedo maimiño, o da dereita, resultoume desconxuntado, que así o conservo…; ¡e por se fose pouco, aquela boneca, aquela deusa vingativa, ríndose de min, da miña torpeza!

Lambín o dedo, corenta veces, que outra menciña non tiña; nin tiña nin había, salvo que me levasen a Lugo, ¡e iso era demasiado para un simple nocello! A egua de Candal ía diante, coa miña deusa sentada de lado, na sela, que pantalóns non levaba; exteriores, visibles, quero dicir; e detrás, a pé, súa nai, co resto das feirantes, coas mulleres anteditas; e tamén con outras de Bergland, que nos deran alcance por xunto dos lavadoiros da Pasaxe. Iso da Pasaxe non significaba que houbese peaxe, senón que o Penelas, en vista de que lle cruzaban os prados para ir á Misa, -Maxide, Bergland, Escouredo, Ponte do Ribón, Pombal e San Cibrao-, optou por pareda-lo carreiro, que así, illadas as súas fincas, aforraba o criado de gardarlle as vacas; nisto que veu o seu xenro, Evaristo, un barman cubano, e para que non se lle mollasen as criadas, cubriu de lousas aquel lavadoiro das Pasaxes, mesmo de par do camiño. Tal o fixo que os mozos, ás furtadas, agachábanse no carreiro, e reptaban…, ¡para vérlle-las pernas ás lavandeiras! Eu, na miña inocencia, nunca me agachei, pero veciños houbo que me falaron de certas negruras…, ¡en vista de que as rapazas aproveitaban para facerse un lavado integral!

A miña cruz, para o resto do camiño, foi de carballo: atido á porca, xostreándolles aos ranchiños que se desmandaban en tódolos cruces do camiño, e co dedo viaxeiro, do peto á boca e da boca ao peto…, ¡sen poder achegarme á egua! ¡Deus, canto daría por ir de par súa, maiormente polo lado daquelas perniñas, así tivese que atrochar as rodeiras dos carros en liña recta, á sazón cunha cuarta de lama!

Maxide, nevado.

Chegados á altura do castro de Maxide pedinlle á Manuela de Mariano que me sostivese a lea da cocha…, ¡que tiña que darlle un recado á moura castrexa! Díxeno tan alto como puiden para que me oíse desde a besta aquela deusiña…, ¡nunha exhibición cultural! ¡Pero nin moura nin mouro, que a miña meta foi abona-las xestas de tras daqueles muretes, daqueles contrafortes castrexos, aínda hoxe inexplorados!

Cando me reincorporei á caravana díxome María, María Manuela, señora do Miranda, máis pícara cás cobras:

-¿Que, gustouche esa moura…; pero gústache máis a Manoliña, non si? –E para rubricar, chiscoume un ollo, con toda picardía, tal e como facía para dá-lo sinal do tres. ¡Condenadas mulleres, que xa nacen psicólogas! Disimulei, que era o único que podía facer:

-Señora…; meu padriño tenme falado desa grade de ouro, que a ten visto porque a utilizaba o mouro do castro, daquela, antes da redención dos foros, cando era o dono exclusivo destas agras de Maxide, pero estes veciños fóronllas usurpando… De presente, que tamén mo dixo, viven, os desa raza, do que teñen aforrado, e saen ás feiras de lonxe, onde non os coñecen, que os toman por xitanos. Volven de noite, confundidos coa noite, para que ninguén se meta coa rapaza, coa herdeira, que seica é un perigo, ¡do guapa que é! Meu avó tamén sabe que esa grade, ese aveño, teno reservado o mouro para un valente, para o labrego deste país que se atreva a durmir todo un inverno, aquí arriba, por tras destes valados de terra, que é onde teñen a porta da cova, facéndolles a garda, que así, cando veña a primavera, o mouro darase a coñecer, e ofreceralle esa filla, dote incluída, pois o mouro vai vello e quere testar, doa-lo tesouro, pero di que non hai ousado que tal faga…, ¡por se o capan no entrementres!

-Non, Pepiño, que non, que non é así. -Explicoume María Manuela, toda compracente e agarimosa- É parecido, pero menos, que chega cunha noite de garda para merece-la rapaza, pois o mouro, en vista de que non hai pretendentes, rebaixou as condicións. Cando sexas mociño, que para daquela os gardas de Franco xa non andarán tras dos fuxidos, que ese é o perigo actual, e por iso ninguén se atreve ao experimento…, vouche dar a pistola do meu Ramón, unha que ten escondida desde a guerra, que a usaba para ir ao muíño, e daquela vés para aquí, para durmir unha noite, sen medo ningún, que ti, co listo que es, seguro que te entendes con eles, cos mouros, e con iso faste dono do seu tesouro, ¡filla incluída…!, se antes non botas nunha rapaza, pois, de tela, dúas serían delito, unha bigamia!

Deixoume abraiado:

-Señora, se non fose por esta cocha, que igual se me escapa, e para deixarlla outra vez á Manuela de Mariano sería un abuso, agora mesmo lle daba un bico, deses de acción de grazas, polos seus consellos…

Aquela señora, tan xenerosa, tan maternal e tan comprensiva, nin curta nin preguizosa, achegouse á parede daquelas agras, pousou o cesto, e sen vacilar veu cara a min, toda seria, en posesión da verdade. ¡Deume unha aperta, tan forte, tanto, que a pouco me fai das costelas outros nocellos doridos! Moito llo agradecín. Manoliña, a de Candal, que tal viu e oíu, tiroulle dos freos á egua, e parouna, atravesada no camiño; daquela miroume, tamén con toda seriedade, e coido que admirativamente.

Aquí farei un alto neste relatorio para actualiza-la miña promesa: ¡María Manuela do Escouredo, cando chegue a xunto de vostede, aí, aí onde está agora, nese Alén, daquela heille dar a miña aperta, devolverlla, corresponder con vostede; fareino se é que as ánimas teñen, ou conservan, extremidades!

De alí en diante, camiño adiante, falouse de todo, pois os ranchiños, ao ir cansando, non se separaban da nai, así que eu, de encoraxado, metinme na conversa daquelas mulleres. Fíxeno con algo de picardía, iso é certo, pois aló por dentro animábame a intención de demostrarlle á cativa da egua que eu, aínda que imberbe, xa non era un anxo; que alternaba, e sabía alternar, coas persoas maiores, concretamente con aquelas amas de casa; en conversas de maiores; de vostede, por suposto, cousa que tanto lle agradaba á miña avoa, verme así, listiño e atrevido, ¡botado para adiante!, que dicía ela.

A cocha, polo camiño da Capela abaixo, aproximándonos a Mosteiro, ao Campo da Feira, tal e como se tivese unha intuición tráxica, un presentimento, deu en acocorar nos seus fillos, naqueles ranchiños que estaban predestinados á subseguinte emigración, ¡a pouco que nolos pagasen! ¡Miña pobre! O sapo de Curros, de metido na pucharca, queixábase da vida co seu, “¡Cro, cro!”, pero o que é aquela marrá…, ¡aquela marrá dáballes exemplo a moitas nais, que non todas son como deberan ser, que algunha desnaturalizada coñecín, xa daquela, e despois, tempo adiante, lamentablemente, que outras viñeron, e seguen vindo!

O resto do camiño non tivo outras incidencias dignas de mención, salvo aquel paternóster que recei con miña avoa ao pasar por xunto do cemiterio de Luaces, que me dixo:

-Eu, aquí, nesta campa, salvo algún inimigo, outras obrigas non teño, pero…, aquí están os teus bisavós, os maternos, que algo deles herdarías, pois tanto o ben coma o mal dos ensinos vai pasando de pais a fillos, e dos fillos aos fillos dos fillos…!

Desconcertoume:

-Madriña, ¿como se poden ter obrigas cos inimigos; non te equivocarás?

-Meniño, iso é a cousa máis certa deste mundo: ¡Ai de nós se non tivésemos inimigos! Os inimigos son coma a espora dos cabaleiros, que espertan ás eguas molentas! Os inimigos, sexa para defendernos, ou para situarnos á súa altura, evitando que nos chuspan, dannos que tecer, ¡e daquela tecemos, nós! ¡Ben sei ora!

Xúrovos que tardei en entendela, pero como nos ía escoitando a Manoliña de Candal, non quixen preguntar, ¡non quixen quedar de parvo!

¿Teño que retratar aquela feira, algo tan visto e sabido como é unha feira? ¡Tan visto, si; sabido, non! Sen feiras e sen mercados aínda estaríamos hoxe en día intercambiando a caza, a caza e mailas verzas, as verzas e mailas froitas, co veciño da gruta seguinte, ¡acaso cos da Cova da Valiña!

O emigrante do Campo da Feira.

Daquela en Cuba, e hoxe en bronce!

...

-¿Viches ao Piepito de Caraño?

-¡Ai, muller, non, pero a súa dona quedaba na tenda da Xenoveva do Xastre, que por certo gardouse de min, disimulando, para comprarlle un carrete de fío, deses da “Cadena”; se cadra para non repartir, temendo que non lle quedasen dous…, con isto do estraperlo!

Así estabamos, así estivemos, polos corenta arriba, a ceacú niso do desenrolo económico, pero as feiras cos seus intercambios, cos seus trocos e cos seus trucos, tiraron da produción; fóronse substituíndo os canóns pola manteiga, tal e como predicaba aquel economista, ¡Samuelson, pois o que é Franco, ese, non!

Coas catro ducias de ovos, seis queixos amasados, ¡polas mans agarimosas da propia madriña!, e unha baluga de manteiga, mareliña coma o mesmísimo ouro, todo iso raspiñado á nosa dieta, por suposto, que mal nolo pagou, todo xunto, aquel Policarpo Mendaña, o pai de don Delio, que foi director do Instituto de Lugo, ao que lle gañara eu unha bolsa, xunto coas irmás Hermida López; en total, tres aprobados para as seis becas daquel ano, pero meu pai, que sabía de contas, calculou que unha bolsa tan cativeira non pagaba a fonda, así que…, ¡para a casa, outra vez, a criar ranchos! A soutar: ¡tarrelas, mazás, landras, castañas…! Como isto que acabo de mencionar é, ¡foi!, un drama, amén dun trauma persoal, mellor será que volvamos ás delicias da feira, que iso si que é colectivo, e por tanto, de interese xeral.

A primeira daquelas ¿delicias? foi comprobar que baixaran os ranchos… Segundo miña madriña, desde a feira anterior, en quince días, de catro partes, unha, que así, por partes, era como calculaba ela. ¡Por partes, ou polos dedos! Iso era abondo para unha analfabeta que ía pola feira adiante preguntándome que poñían aqueles letreiros dos coches, dos transportes, de Lugo. Aquela “baixa” fora doada de facer: Unha OPA hostil, habilmente, oportunamente, acordada na taberna do Capitán de Maxide. ¡Amigablemente, entre vasete e vasete, por aqueles tratantes, por aqueles pillabáns da blusa moura!

-¿Que, madriña, abrandamos, ou volvemos para a feira que vén?

Se fósemos a votos, eu diría que si, que me pracía irnos para volver cos ranchos…, ¡e mentres, a soutar, para mantelos! Pero a madriña lembrouse de paga-la contribución, os Consumos e maila Cédula, que aqueles gardas de Castroverde gozaban detendo, prendendo, a meu padriño, se non a levaba, se non a pagaba, teima da que xa tiñamos experiencia, así que…, ¡que lles aproveiten, que os de Lugo o perden, que nos iríamos da feira sen comprarlles eses catro paxelos que tanto precisabamos para defendernos, tódolos da casa, da próxima, inminente, invernía!

Pero non todo estaba perdido pois íamos ter zoquiñas, ¡de estrea!, que por fin atopamos á tía María, e con catro chuchas, ben afectuosas por certo, cuñamos aquel contrato verbal, tan válido coma calquera, e iso que eu, daquela, aínda non estudara iso de Pacta sunt servanda. ¡Un pacto, unha promesa de servizos, un traballo a domicilio; dun artista nada menos, tanto en zocas coma en relatorios!

Tivemos a sorte, ¡que non todo ían ser desgrazas!, de que o Neira de Rioxoán, aquel tratante, nos retirase, de cedo, aqueles ranchiños; sempre coa caxata colgada do colo daquel blusón mouro que tan ben o definía. De cada vez, en cada man, dous choronciños, con berros de degolado, pendurados daquelas mans sucias, brutas, noxentas e implacables! Os pobres fóronse nun berro sostido, de moitos bemoles, pasando das rollas amorosiñas de súa nai á gaiola dunha camioneta, ¡de gasóxeno! A cocha, ante o irremisible, ante aquel fatalismo, calou, que nin queixa deu, e iso que era tan lista que non lle pasaba desapercibida aquela ruptura familiar, aquel secuestro definitivo, ¡por días de vida!

As nosas mulleres ciscáranse, esparexéronse, por todo o Campo de Mosteiro, atendendo ás vendas e ás compras respectivas, amén dos seus cumprimentos, da súa relación social habitual, tan intensa daquela que o normal era tratarse, falarse, interesarse polas familias e polas amizades respectivas, en todo o hinterland da feira, que tratándose da de Mosteiro o seu radio non pasaba de dúas leguas, circundada como estaba polas máis importantes de Castroverde, Castro do Rei, Rioxoán e mailo Cádavo, así que vímonos sos no medio de tanta xente.

En canto á cocha medio a tranquilizamos cuns grans de millo, que os levara miña madriña no peto do seu mantelo de dril, adrede para a ocasión, pero que resultaron un simple aperitivo. Tampouco debíamos mantela moito porque había que capala, e o señor Daniel non daba aparecido. Optamos por deixala segundo estaba, coa lea atada á raíz saínte, aérea, dun carballo, que así non perigaba.

Cumpridos coa res, tocáballes aos cristiáns, así que miña madriña mercou dúas laranxiñas, e con elas no cesto foime levando ás aforas, de man, que moito lle gustaba levarme así, por máis que xa fose un mociño de doce primaveras. Parámonos debaixo dun castiñeiro, por tras da casa do señor Primitivo, ¡un roxo, un progresista!

-Mira, neno, esoutras, que moitas e delas poden máis cá nós, vanche comer unha pratada de callos en Cas Mingos, así que nosoutros, con este codeliño, e con este touciño, andámo-lo camiño!

Estaba tan afeito á sombra, ao abeiro, tanto dos carballos coma dos castiñeiros, que os tiña por aras, por altares, que moito me prestou comer debaixo deles, ¡así fosen codas de quince días! Desde que esfolei na miña laranxa, precisamente con aquela navalliña de cachas de buxo que me regalara o señor Vicente da Ponte, quedei mirando para a madriña, interrogante, que non sabía se tiña que comparti-los cuarteiróns con ela, pois a outra, a outra laranxa, deixáraa quedar no fondo do cesto, xunto con aqueles cartos do Neira…

-Non, meu neniño, que os vellos, para o que nos queda por facer neste mundo témosche forzas de sobra, e non precisamos da froita comprada, ¡ao prezo que vai! Pero ti, si, que tes que chegar a ser zoqueiro, ¡e daquela aforras de pagarlles aos de fóra!

-Pero, madriña… -E de aí non pasei, de cortado que me quedei co seu aceno rotundo. ¡Nin pero, nin nada, que insistiu en darma toda, enteira, reservándome a outra laranxa para que a comese á volta, polo camiño, de merenda!

¿Enténdese esta afección miña a abusar das exclamacións? ¡Vénme de tanto que admirei na madriña, nos seus feitos, pero tamén nos seus falares, que todo a marabillaba, proba máis que evidente de canto lle gustaba a Creación; tódalas cousas, incluso as malas, que as consideraba tales, pero necesarias; complementarias, formativas, adoutrinadoras!

-.-

Se duro foi para min o trago da despedida daqueles marráns, ¡que vou dicir da capía! Aquel Daniel, curtido no seu oficio, ¡cruento oficio!, non se andou con melindres: retorcéndolle unha pata fíxoa caer ao chan, e seguidamente calcouna, no ventre, con aqueles zapatóns de fol, monfortinos, sen molestarse en retirar deles aquela espola dun quilo. Lanceta en rustre, catro talladas, e un cosido basto, ¡como se lles fai aos sacos! Cobrou e despediuse, á presa, que o esperaban para a cocha seguinte.

-Madriña, ¿non lle parece que foi algo bruto…?

-Non, neniño, que canto máis rápido, menos sufre o animal. Agora temos que levala amodiño, maiormente polas costas arriba, que vai desgustada, e dorida; ¡demasiadas operacións para un só día!

Cos ranchos, salvo que se reservasen para maróns, o drama era menor, relativamente, porque se lles practicaba a capía aos poucos días da súa nacenza, e daquela curaban prontamente. Por parte, as cochas da cría non eran cebables sen esterilizalas previamente, tendo, sufrindo, un postoperatorio de certos coidados: que non se arrefriasen, caldeadas de relón, apartalas dos outros da ceba para que non as mancasen…

Iso de cebar, ademais dun rito que definía ás amas, ¡Fulana é unha cebadora de medo, que fai máis quen quere que quen pode!, era unha función sacrosanta, meticulosa, programada, incluso con horario ríxido, maiormente nas bocarribeiras, país propicio pois, con aquela oferta de nabos, patacas, verzas do horto, tarrelas do campío, mazás, landras, castañas…, a despensa, a fartura, quedaba asegurada, polo menos ata o outono seguinte, ¡que non era pouco dadas as circunstancias! O primeiro caía polo Nadal, sen competencia posible co turrón, aquel evadido, aquel descoñecido, que por entón nin nas tabernas entraba. Despois viñan os outros, un, dous, tres, catro…, segundo a potencia do casal. Xeralmente en Xaneiro, aproveitando as xeadas estacionais para salgar, ¡un conxelador gratuíto, ou pouco menos, pois o sal tampouco ía de regalo!

Á volta, con iso do postoperatorio, non esperamos polas veciñas, así que tivemos ocasión de falar das nosas cousas, dos nosos segredos. Á madriña deulle por darme consellos, pero como son íntimos, sen o seu permiso non os refiro. ¡E como ese permiso non mo dará ata que nos xuntemos de novo, Aló Arriba…, ¡de momento, mutis polo foro! Do que si podo falar é da feira; ¡das feiras! Sempre se dividiron en dúas, superpostas: A de cedo, que proporcionaba os arranxos da casa, o sostén delas. A da tarde, que tiña outros tratos: ¡Mira como lle dou ao cu! ¡Mira que forte son, que comigo non vas quedar viúva! ¡Esa é de casa rica…! ¿Canto ofrecen…? ¡Ese ten obrigas na casa…! ¿E logo, non despacharon aos vellos…? Pouco a pouco, os chufóns tradicionais fóronse dedicando aos seus asuntos, por inoperantes, pois aqueles mozos que volvían dunha guerra de tres anos estaban suficientemente adestrados para todo tipo de escaramuzas, ¡espreitas incluídas!

-.-

Veu o Zoqueiro.- Veu, presentouse sen demora, como ás dúas semanas de telo avisado; ¡con excesiva puntualidade para un artista coma el! A pé, en zocas tinguidas ao fume, e cunha zamarra rusa, daquelas trenzadas e remontadas, que tiñan por botóns uns traveseiros de madeira torneada; a última moda na España franquista, autosuficiente, ¡automísera!, que a saber de onde e como chegaron aquelas prendas ao noso país. ¿Pasarían a guerra abeiradas nunha toupeira, no almacén dalgún estraperlista lúcido, lucense?

Cando saímos para abrirlle a porta da cociña, retirando o caravillón do postigo, que aínda o tiñamos posto, xa apeara o cesto, de talas e alongado, que o trouxo sostido nunha caiada, de ombro a ombro, que para outra cousa non a precisaba pois o tío Xosé non coxeaba; terzada cunha aguillada, cun pau, que o mandou, que o arrebolou, pola eira arriba, nada máis chegar, reservándose, iso si, a caiada de bambú, cubana evidentemente.

Meu padriño saíu á porta coa cachimba nun curro da boca, precisamente no esquerdo, aquel no que lle cauterizaran un principio de cáncer de fumador, aínda sen acender, que nin o chisqueiro sacara, e díxolle ao Zoqueiro, por saúdo:

-¡Ai, ho, esperabámoste cedo, pero, ao amencer, non! ¿Non será que caíches da cama, ou botoute dela a túa María? ¡Seguro que foi para que a deixases en paz, para reza-los seus matíns sen malos pensamentos!

Fíxolle graza aquela recepción; tanto, que se botou a rir, tan alto e tan estridente coma se levasen dúas horas de troula.

-Como vostede é do meu nome, e tamén do oficio, o que se di un home de mundo, voulle dicir a verdade; toda, enteira: Os lobos da Carballamarela acaban de comerlle á Otilia, ¡outra loba, así que dela non me doo!, tres años, dúas ovellas, e mailo marón. Eu, que o souben aos poucos, que se comentou onte, á saída da Misa, matinei nisto: Eses compañeiros, eses lobos do camiño, de cheos, estes días van madrugar pouco, así que eu, que lles temo como á morte, teño que adiantarme, que desta maneira non me verei precisado a arrebolarlles o cesto da ferramenta, pois, como é de talas, igual se rompe!

Díxonolo tan serio, tan cheo de razón, que desta vez tocoulle rirse a meu padriño, e así comezaron a súa regueifa, que nin que fosen dous trobeiros medievais. Polo contaxio, tamén eu, que a pouco me mexo do forte que me deu.

O Zoqueiro aceptoulle á madriña unhas fretes que quedaran da véspera, que de requentadas aínda sabían mellor. Papadas as fretes, meu tío Xosé, que aquilo de “Piepito” era o alcume da casa, a ocorrencia dalgún ocorrente do lugar, daqueles que inventaban cualificativos para poñer tachas, coma quen planta salgueiros, que todos prenden, quedouse mirando para a madriña, tal que un cadelo para o codeliño de pan do seu amo, pero ela, ¡miña inocente!, non daba captado a mensaxe, así que o Zoqueiro tivo que pasar dos acenos, da mímica, ás verbas:

-E digo eu, señora Xosefa, que xa que madruguei, e corro o perigo de pillar un arrefrío aí fóra, na boca desa palleira orientada ao Norte, ¡igual conviña que me dese unha volta aló por Veiga, pola taberna do Agustín, denantes de zoquear, que seica ten unha menciña para os catarros outoníos…!

Con isto dito, miña madriña si que captou aquela indirecta tan directa, e sen dicir palabra foise ao seu cuarto, á hucha dos seus segredos, para volver…, ¡cunha botella moi labrada, daquelas que levaban dentro unha rama de fiúncho!

-Aquí ten a súa augardente. Élle esgrevia, da mellor… ¿Non ve como fai o rosario ao axitala? Mire, vouna deixar aquí mesmo, nesta lacena, ao seu dispor, así que, ¡non se prive!

Nin case a catou, pois o pillabán o que quixo foi gastarnos un bromazo, evidenciando, de entrada, o divertido, o barulleiro, que era.

O ripeiro xa llo tiñamos armado. Armado e asentado, nivelado, que meu pai niso de face-las cousas ben feitas, ¡outro artista! O que peor se lle daba era rir; se cadra por desuso, para impoñérselles aos rapaces, que lle teñen ido á escola de vinte e tantos, incluso despois de vidos do Servizo, ou da Guerra. Situárallo no pendello novo, nuns metros que quedaban dispoñibles por diante do amoreamento do feo, que o ía atufar de raio por bos pulmóns que tivese, pero aquel “Piepito” non se queixou de nada, que estaba afeito ás palleiras; ¡e como non fumaba, non había perigo de que as queimase! O que non lle chistou foi o bidueiro, que o tiñamos torado, alí fóra, na eira, ben mollado por certo, segundo o tiráramos do carro. Se o tivésemos na palleira, igual curaba á presa, con perigo de que regañase. Queixouse; diso, si:

-¡Este Zoqueiro cobra a tanto o par, pero non entra no meu choio isto de seca-la madeira! ¿Queredes que volva máis adiante, despois do Nadal…?

Houbo remedio, que debaixo duns toxos, no cuberto do hórreo, quedaran algúns toros dunha zoqueada anterior, e con iso había para empezar. O tronco mollado torámolo, daquela mesmo, co tronzador, este servidor e meu avó; eu da parte de abaixo, da lixeira, por suposto; e despois cuarteouno o propio Zoqueiro, co seu machado. Os cuarteiróns verdes puxémolos na cociña, no caínzo de seca-las castañas, así que, en dous días, escorridos, listos para aixolar!

Meu pai iniciara a súa escola en Pousadela, así que aló ía, que se marchara con noite para non facer esperar aos rapaces. Aquel ano tiña dúas quendas: a de día, para os rapazolos, e non tan rapazolos; despois da merenda, íalle a mocidade, algún deles ex - combatente da in-civil. Esta circunstancia, esta ausencia súa, facíame sentir un pouco, ou un moito, reo da casa, un vice con respecto a meu avó.

A madriña, discretamente, embizcoume para xunto do artista, do parente, do invitado; cabe do seu ripeiro:

-Para esta semana o teu sitio está aquí, e déixate de ler papeis. Sen moverte da palleira e cos ollos ben abertos, que nestes catro ou cinco días tes que aprender este oficio, que desde que se vaia teu tío, coa ferramenta da casa colles práctica… ¿Que non chegan estes bidueiros? Daquela outros virán, que imos pinchar, ti e mais eu, aquel que quedou en pé no pico da chousa de Riba…; ¿lémbraste?

-Madriña, pero hoxe, que non chove, terei que axudar a levantar esas patacas que nos faltan, as do Leiro Novo, que se fai tarde para sementa-lo centeo, ¡e sen centeo, co pouco que cavamos…!

-¡Nin se che ocorra; ti, ao teu, que o demais facémolo nós!

Contra o que me temía, non lle desgustou ao tío Xosé terme de atusmón, que ata me dixo:

-¡Con tal de que non te poñas nesa dirección na que saltan as estelas…; e logo que me pintas ben, que así non terei que falar só, pois eu, de calado, estoupo!

-Tío Xosé, ¿e non se vai quitar ese pucho de lá, que está suando coma…, coma un carneiro?

-Vexamos: Ti sabes dalgunha clase de pote que coza sen calor, sen atizarlle e sen tapadeira?

Chocoume aquela comparación, pero calei, que non me ía rir dunha persoa maior por disparates que dixese, ou mo parecesen, pero o tío era un bo mestre e non deixaba podrecer as leccións no seu tinteiro:

-Rapaz, o corazón bombea o sangue, pero o cerebro bombea as ideas, ¡que sen lume non hai motor! ¿Entendíchelo? Por certo, que me di este motor, -e sinalou a testa-, que está para chegar unha visita…, ¡unha visita de moita categoría, desas de dúas linguas!

-¿Bífida, coma as cobras?

-¡Dous idiomas, mocoso; galego e castelán! ¿Ti sabes o que lle dixo a narnexiña de Vilar ao teu veciño, ao Ton do Roxo, na festa do San Cosme, en Gondel, con ocasión de que ese mozo quíxoa levar ao horto…, ao de tras da igrexa?

Como eu puxese cara de ignorancia:

-¿Non sabes para que serven eses hortos de tras dos adros…, no bule-bule das festas de cada lugar?

-Pois, non; non señor; como meu padriño non vai ás festas, deses contos da mocidade nada sabe; ou nada di!

-Voucho dicir, eu mesmo…, que xa es grandiño! Díxolle…, que casualmente houbo quen os oíu: “¡Ti non me fodes, que eu xa fun a Madrid, e daquela, se os curas saben latín, eu sei castelán, así que, se che estorba no calzón, fai coma os lagartos, que de quentes méxanlles ás paredes!”

Se cadra debéralle rir aquel chiste tan verde, ¡verde coma un arnal!, pero o caso é que daquela non lle pillei a graza; o que si lle comentei, algo estrañado do de antes:

-¿Unha visita, a estas horas? ¡Como non sexa que veñan buscar ao padriño, para algunha res enferma, ou de parto!

Aquel Zoqueiro, un artista, si, que non me cansarei de repetilo, pero, ¿un adiviño? El non pensaba igual:

-Mira, ho, tes que saber que as casas grandes distínguense das pobres maiormente polo número e pola grandor das súas ventás, pero delas só usan a que estea máis cerca da veciñanza. Se eu vise unha muller nunha fiestra desas, tamén ela me vería, ¡só que ao revés, ollando de arriba para abaixo! Se é que me viu, ou deixa de ser fidalga, ou quererá apropiarse dos meus saberes… Por outra parte, neste país non mandan os intelixentes; ¡iso, nunca, porque a intelixencia fai folgazán ao mandón, e para mandar hai que moverse, viaxar; cousas así! ¿Daquela, quen…? ¡Doado: mandan os ladróns, maiormente os que rouban, eses que adoitan rouba-los saberes alleos…, con tal de que teñan o corazón duro, durísimo, coma…, coma as táboas do sarxento dun carpinteiro, poño por caso!

Aquel home logo parecía un cura, que predicaban e predicaban…, pero non explicaban!

-Tío Xosé, que aínda non me dixo quen é esa visita, nin cando vai vir… Vostede, o que é de adiviño, un aprendiz; ¡máis ou menos coma min, que son un neno! Por certo, -presumín-, ¿coñece o conto daquel neno que se xactaba de saber tanto coma seu pai?

-Se o sei, a tal momento non me lembro…

-Pois meu padriño cóntao así: Chegou o señor cura e desprezou olimpicamente ao neno, que nada lle dixo, tratándoo coma se fose un vagalume, así que o rapaz, decepcionado, levantou a voz, e deu en repetir: “¡Mestre, mestre!”. Entón o cura, todo oufano, si que reparou no cativo, e agradeceulle de corazón aquel cumprido: “Gracias, niño, pero el Maestro era Jesús, y yo te soy un discípulo; eso si, de los aventajados: ¡un teólogo, que se dice!”.

En vez de divertirse, ou de rirme o relato, o Zoqueiro meteu baza:

-Voulle poñer o punto final, que o sei, e teu padriño igual cho contou abreviado, con excesiva prudencia: A dúplica do neno fodeu ao cura, moito, porque o cativo non se achantou, que lle respondeu: “Señor cura, non é por aí, pois o que estou a dicirlle é que vostede só fala aquí con meu pai, encargándolle eses trobos, pero eu tamén lle son mestre, pois cando os tapa, eu bótolles a bosta das vacas, que sen bosta, as abellas enxamean, vanse do trobo! Vanse polas regañas, ¿sabe?, tal e como lle facemos a vostede, na Misa, cando se pasa no seu predicote… ¡Pero estalle ben empregado, por deixa-la porta aberta!

Aínda hoxe non sei se tiña graza aquela peripecia do axudante apícola, pero eu funlle collendo confianza ao “Mestre” das zocas, que ata lle dixen:

-Como non atine, vostede, niso da visita, daquela terame que prestar esa bros para esmaltar un par de zocas, así llas estrague, pois eu, a tal momento, co que levo observado, tamén poderei presumir diso de, ¡Mestre, mestre!

Nin que dicir ten que perdín a aposta pois naquel intre asomou, por diante do pozo, moi lavadiña e composta, coa habitual touca de seda negra, a señora Virtudes da Casa Grande.

-¡Ai, Xosé, -sorríndolle, de orella a orella, que pouco lle faltou para darlle unha aperta, que nin que fosen parentes-, canto tempo sen vernos, e que alegría me dá atoparte aquí, que ti es o meu veciño preferido, pois a xente de Caraño viaxa pouco, e mais chámannos raposos!

Dixen para min, iso é nada, que nós non andamos ás agachadas, que por algo nos chaman os puchos, sexa nas feiras de Castroverde ou nas festas, nas liortas da mocidade!

O de “Puchos”, aplicado á xente de Montecubeiro, debíase a que, de rota a cachola, os nosos devanceiros anoaban as puntas do pano das mans, e con el na cabeza, sangrase o que sangrase, non admitían K.O.; nunca dos xamais!

-¡Muller, niso de viaxar, non tanto, -exclamou o seu “veciño” preferido, algo burlón, dándose de erudito-, que ti chegaches a Madrid, a ese Parque do Retiro, onde seica se retiran os Reis para cagar, pois o que é comer, cando os había, facíano en tódolos los presebes deste país!

-Iso é certo, pero agora, polo que a min respecta, xa ves: así, viúva, pechada neste rueiro da montaña, que por aquí non pasa ninguén. ¡Como non nos vexamos na feira de Mosteiro…! Precisamente veño devolverlle á túa madriña –engadiu mirando para min, -esta cunca de azucre, que onte tivemos visitas, e meu cuñado, co que lle gusta alternar, aínda non viñera de Castroverde coas alforxas da compra!

O Zoqueiro, a tal momento, púxose de lado e chiscoume un ollo; de home a home, ao discreto, así que non lle entendín se o fixo para confirmarme o seu prognóstico, ou para introducirme no tema seguinte, que lle dixo á súa veciña, amodo, sen solta-la aixola, que non parou de labrar:

-¡Pois, parabéns, que cos poucos que volveron da guerra, nestes tempos ter visitas é un luxo, que só as tedes nas casas grandes…! ¡Ai, muller, como pasan os anos, que aínda foi onte, pero eu, para ti, un simple zoqueiro, e ademais, co torpe que son, que só conseguín un par de fillos, e para iso a filla veu diante…! ¡Claro, eu non fun a Madrid…, que alí igual zoquean doutra maneira!

A señora da Casa Grande entendeu que non debía seguir con aquela temática, así que se marchou, co azucre, para a nosa cociña. No ínterim, o Zoqueiro partiuse de risa, ¡el sabería o por que! O que si dixo foi:

-¿Que tal vos levades? ¡Esta, ademais do castelán, sabe latín!

Sorprendeume, unha vez máis:

-Pero, tío, ¿por que nos íamos levar mal, sendo veciños?

-Hai unha cousa que se chama intrusismo…, ¡pero xa vexo que ti, diso, cero!

O Zoqueiro nada engadiu, nada aclarou, pero a min caéronseme as belidas dos ollos, tal que ao cego do Evanxeo: ¡Meu primo! En efecto, aí estaba o miolo da cuestión, ¡o ollo daquel furacán! Meu primo, ou máis exactamente, aquel curmán de meu pai, que seguía na mili, retido, en Regulares, ¡por desertor! Pero aquel rebelde tiña causa, que non é doado ser fillo de moza, ¡e co pai na porta fronteira! Claro que daquela non se coñecía iso do ADN… Todo aquilo, e algo máis, tíñamo referido miña avoa; todo, salvo esa verba, ese concepto do “intrusismo”, pois ela, como non fora a Madrid, diso, diso das picardías léxicas, non entendía.

A señora Virtudes non tardou en saír da nosa cociña e volveu pola eira, por xunto do Zoqueiro, xa sen cunca pero con aquel sorriso seu habitual, entre cordial e pícaro, que tan intrigado me tiña. ¿Sería que en Madrid sorrían daquela maneira…? ¡Ata o sería, que por algo mandaban en toda España!

-Xa quedei coa Xosefa para que veñades pola noite, de ruada, que temos luz de carburo, e así podes repenica-las zocas con comodidade, sen mete-la cabeza no lume da lareira…

-¡Ai, muller, iso agradécese, pois segundo se están acurtando os días é moito con ter claridade para cepillalas sen encima pasárlle-lo repenico ás apalpadelas!

-Xa o sabes…!

-¿E logo, falando de apalpadelas, igual tes costureiras…? ¿Hai xolda?

-¡Xosé, que temos roupa tendida; e logo que xa non son aqueles tempos de buscárlle-las cóxegas ás costureiras, como facías daquela, de solteiro…!

O tío Xosé rompeu a rir coas evocacións da súa paisana:

-Estaste acordando das mozas de Eirón…; ¡coma se o vise! Pois, a dicir verdade, desde que lle fixeron aquilo ao Miguel, eu collinlles algo de respecto, e din en mirar para outro lado!

-¿Deches en mirar, ou en tocar…?

-Ben sabes que casei deseguida, así que, con esas, calmei! O que din do lobo, cando tolea por Xaneiro, ¡que precisa casamento!

Como eu me quedara absorto escoitándolles aqueles misterios, o tío Xosé explicouse:

-Mira, neno, como isto non é un segredo, voucho contar…, ¡para que aprendas a mocear sen pasarte de listo! ¿Tes oído esa copla que di: “As mozas de Eirón, delas si e delas non, caparon ao Miguel y quitáronlle un collón…”?

-Tío, iso non sería certo, que meu avó sábeas todas, e nunca tal lle oín.

-Pois así che foi, meu neno! Aquel Miguel era veciño noso, precisamente de Caraño, e como as mozas da parroquia xa o tiñan…, ¡polo que era…!, deu en pasear por Eirón, unhas casarías que non quedan lonxe, pero o moi pillo vixiábaas de lonxe, a ver en que leira ou en que prado andaban, xeralmente coas vacas, e aló se ía, coa que estivese máis solitaria… Porén, como nesta vida todo se sabe, unhas souberon das outras, así que se puxeron dun acordo: Unha delas levaría as vacas ao prado tal, e as outras agardarían nas lindes, deitadas por tras duns salgueiros medianeiros. Á media tarde presentouse Miguel, ollou todo ao redor, e descubriu á que estaba en solitario, cantaruxando tal alto como podía…, para face-lo reclamo! Miguel achegouse a ela, sen receo ningún, e tamén sen receo dedicouse, como tiña por costume, a tomarlle as medidas do seu corpo xuncal. As outras, cando máis entretido estaba, achegáronse por detrás, e coas propias forquitas dos seus moños…, torceron e retorceron, canto fixo falta, abondo para deixalo rouquén, marica perdido!

A señora Virtudes ríase, pero eu estiven a punto de chorar, pois, aínda que non entendín ben o conto, aquilo soábame a traxedia. Ela ríase, pero aínda non sei se, co pillo que era o Zoqueiro, non habería algo de indirecta nas súas verbas, algo que ela non captou a pesares da súa listura. O caso, ou a casualidade, foi que se despediu de inmediato; iso si, recordándolle que non deixase de ir á ruada…, “que nestes tempos de tanta tristura, falta nos fai que alguén alegre o ambiente coas súas ocorrencias!”

Na miña inxenuidade, si, pero eu tenteara ao Zoqueiro e ben sabía que mo contaría todo, canto lle preguntase, así fosen mazás da verde doncela! Outra vez sos, tenteoume el:

-¿Paraches de ir á escola?

-¡Uf! Descantiá, que os da miña idade xa non van, que a de Maxide é pública!

Daquela é que ingresaches na confraría dos mozos, e por tanto, na dos labregos. Levas que facer, pois a labrego non se chega así coma así!

Sementoume dúbidas, unha meda delas:

-¿E logo, ser labrego é unha carreira?

-¡Ben que o digas! Poño por caso, a Cura chega calquera: ¡doce aniños de codas, e con iso xa se atúan con Deus! O labrego vai de por vida á súa escola, á mellor de todas, á da Natureza, para cansar e para morrer tan pronto como empeza a distinguir unha terra boa dunha rin…!

Fun a por lá e saín tosquiado, xa que tan vehemente foi a súa perorada que aínda hoxe me ten sorprendido, abraiado. Remontouse ao romano, ao arado, insistindo en que ese aveño tiña que vir de antes de Cristo, pois a xente dos castros non podía vivir tan espesa, a menos dunha legua uns dos outros, se non fose porque araban co gando, que o sacho nunca fixo eses milagres. De tema en tema levoume a considerar que sen materia prima, sen sector primario, os outros, os outros sectores, non pasarían de ser fábricas de sacos…, baleiros! Que virían novas técnicas, e abonos complementarios, para as terras, e medicinas para as pestes do gando, pero que todo iso non deixaría de ser agricultura, ou sexa, cultura do agro. Detívose en particular nunha serie de teorías, evidentemente súas, de propia invención, acerca das posibilidades que traería, co tempo, a división do traballo e maila especialización produtiva en orde e función do tipo de terras e dos centros de consumo e de transformación que fosen xurdindo…

Aquelas intuicións do Zoqueiro, de postas entón nun libro, así fose copiado á man, daríanlle ao noso artesán unha inmortalidade merecida; o que sinto é a miña tardanza en recoñecerllo, ou máis exactamente, en poñelo por escrito. ¡Deus, que de pensadores papou a nosa terra sen que llelo apreciasen, nin sequera os propios veciños!

As campás do convento de San Cibrao. Ás doce, polo sol, ¿por onde, se non?, soaron as campás do noso antigo convento, tanxidas polo inefable, e nunca ben ponderado, Afonso da Cordeira.

-Nesta parroquia, se de algo podedes presumir é das vosas campás, que mira ti que oílas desde aquí, co lonxe e co abaixo que estamos desa torre…!

Con máis sinceridade non mo puido dicir, así que eu, aquel cativo pedante e chauvinista, de emocionado púxenme a facerlle un recitado do noso poeta doméstico, parroquial, Lois do Cando, que ese deixou escrito, que non se foi no anonimato dos outros:

…

No medio e medio do Couto
está a igrexa da parroquia,
que foi convento de frades
cando a fixeron de nova;
que por iso está ben feita,
e por iso é cousa boa,
que ós frades nunca lles gustaron
de calquera maneira as cousas.
…

¿I o campanario da igrexa?
¡Máis algo non se fai conta
que o poda haber a lo menos
en doce leguas á redonda!
…

¿I a campana? Non é pulla,
pro se está máis baixa a rouban
coa envexa que lle teñen todos,
os máis das outras parroquias.
Do tempre desta campana
non se ten escoitado outra.
¡Que alegre nas procesións!
¡Como repenica á groria!
¡Que ben esconxura o trono
ca súa lingua maxestuosa…!
¡E que triste toca a morto,
cando hai morto na parroquia!
…

Nunca ata daquela outro aplauso oíra, e para máis graza, por unha composición allea. ¡Grazas, tío Xosé, pola túa benevolencia!

O caldo do almorzo foi…, ¡do que tiña que ser: patacas, verzas, e unha man de fabas, coa graxa de coce-lo touciño, amén duns chourizos, en graza e por atención ao zoqueiro! Para os cachelos, unha cunca de leite; das de barro, por suposto, que o conservaban máis fresquiño; tan grandes, aquelas cuncas, que había que collelas coas dúas mans. E como estabamos na tempada das mazás, ¡pois iso, que houbo sobremesa, diso, de mazás, asadiñas pero sen azucre, que seguía racionado!

Despois de levantada a táboa de levante, que non é ningunha redundancia, quedámonos de cara á lareira, latricando e descansando por un intre. Aqueles intres, aquelas sobremesas, eran as que aproveitaba eu, servidor, para irme ao cuarto novo, para ler… ¿Para ler, que? O que atopaba, aqueles catro libros de meu pai, que só eran catro, catro dos corenta, ou máis, pero os outros considerounos perigosos, demostrativos da súa cultura, naquel terror de Xullo do 36, así que foron a parar, uns ao faiado do cuarto novo, e os outros ao forno de pan cocer, precedidos dunha colmeirada de toxos…, ¡por nocivos, tanto para a ética como para a estética do Glorioso Alzamento! Nesta ocasión tiña Mestre, ¡outro, un Mestre zoqueiro!, así que non desertei daquel grupiño da nosa lareira. A maiores presentouse na cociña a Flora do Pacio, unha viúva analfabeta e medio inxenua, que todo o ía consultar á miña casa; segundo os temas, con meu pai ou co avó. Como o avó, pola súa coxeira, sempre tiña as pernas estiradas, Flora quedábase ao seu lado para non estorbar ao pasar máis adiante, e meu padriño, que lle gustaban as bromas, tanto ou máis có tabaco da súa cachimba, veña darlle beliscos, sen molestarse en disimular:

-¿Flora, que che pasa? Muller, non te sacudas tanto, ou é que traes pulgas…? ¡Se é así, apártate de min, que non están os tempos como para darlles de comer aos inquilinos!

-¡Señor Xosé, non me podo apartar, que non hai máis sitio nesta banca…, e vou caer ao chan!

Aquela Flora era audaz, coma ela soa; tanto que, con poucas luces e moita valentía, fórase, ou a levaran, desde a súa Cancelada á ignota Cuba, e por aló atopouse co morgado do Pacio, ¡que xa non era pazo!, que emigrara, segundo se dicía, en busca de azucre para adoza-la súa pobre vida de mangante! Contábase del que, ao retorno, seu pai dicía, “O meu Avelino trouxo de Cuba as mans de prata e a boca de ouro…”. Referíase ao seu par de dentes encasquetados. ¡Malditos paisanos, tramposos e truáns, maiormente aqueles da guerra do 98, que lle dixeran, falando daquilo de “face-las Américas”, que aquel azucre da tenda facíano as mulatas simplemente dándolle ao veo dunhas manteigueiras…, co mel das abellas cubanas!

-¿Por que teñen que ser mulatas? –Non se cansaba de preguntar o tal Avelino, pero niso non se poñían de acordo aqueles informantes, aqueles indianos, contradicíndose entre si, ata que o convenceu o señor Manuel da Casa Grande, un home serio e importante, que conseguira unha medalla por bo administrador sendo Cabo Furriel do Xeneral Rodil, aquel inventor dos “Campos de Concentración”, que lle deu a explicación definitiva:

-Avelino, ¿ti coñeces ao home da Panceira de Vilar? ¿Sabes por que non teñen fillos; sabes por que sempre anda así, engurrado?

¡Coñecíao toda a parroquia, pois nunca cabeza levantou desde aquilo de Cuba! Incluso se falaba de certos padecementos que tiña nas partes pudendas…

-Pois ben, -explicoulle aquel condecorado, aquel home de fiar, que para máis crédito, criárase na Casa Grande-, o caso é que esas mulatas danlle o dobre de revolucións ao veo…, porque…, ¡porque teñen lume no corpo, que diso están tisnadas! O Ramón da Panceira achegóuselles demasiado…, e iso que o tiñamos sobre aviso, así que… ¡Voucho dicir, pero non fales diso, que nin a Panceira o sabe! ¡Achegouse demasiado a unha delas, e sacou a mingola despuntada, derretida…, que nin que lla referisen cun ferro quente, como fai Gómez para curárlle-los cascos ás vacas!

De chegado a Cuba, seu, ¿padriño?, levouno a certo Ingenio, coidando que para iso servía. ¿El, meu pobre, que maldito un arró rozara, castigado a corta-la cana pola súa credibilidade…, de sol a sol? Pouco tempo o aguantaron aqueles caribeños, e á viceversa, acaso polo folgazán que era, e menos mal que non foi vingativo, pois, do contrario, aquel retorno precipitado ía ser mortal para máis de catro amiguetes! Canto aló gañou, fóra da paga-las pasaxes, gastouno en forrar aqueles dentes. ¿Mañoso? ¡Como non fose no de facerlle cóxegas á súa Flora, que tanto parecía botalas en falta!

Estoume decatando de que a xente do meu lugar era do que xa non hai, así que teredes que perdoarme que non sexa capaz de esquecela, á vez que admiro os repenicos do noso Zoqueiro.

-¿E logo, Flora, cando vas á túa Cancelada? ¡Vante botar en falta!

-Señor Xosé, ben sabe o que se di, que a xente non é de onde nace senón de onde pace…, ¡e eu pazo no meu Pacio, neste de Bergland! Moito non teño, pero, peor podía ser, ¿non lle parece?

Aquela Flora, aínda que pasada polo trópico, moito non trouxera, iso é verdade, nin polpas, pero tiña un tolo na casa, seu cuñado, que ademais de diminuído estaba tolleito, arrastrándose polo chan coma un cativo á forza de remar coas mans. Era ocorrente, moito; tanto, que se chega a ter preparación, igual lle pasaba por diante ao Zoqueiro. Sempre falaba coa xente das inmediacións, desde a súa eira, que nos coñecía de lonxe, por tras da parede, mesmo polo soar das nosas pisadas nas lastras daquel camiño do Escouredo, hoxe asfaltado. Coido que o seguinte caso, esta andaina, merece figurar nun libro de Episodios Locais.

Pasoulle co señor Evaristo de Candal de Maxide, daquela do glorioso cuartel de San Cibrao: Nunha das súas, ¿descubertas?, os falanxistas e mailos gardas civís, estes últimos comandados desde Lugo polo Comandante, despois laureado, e non precisamente polos seus acertos en Montecubeiro, señor López de Haro, topáronse co Evaristo, -un señor aínda máis señor có outro, có laureado, que por algo fora maître dun Gran Hotel, na Habana-, precisamente no intre en que lles encirraba os cans ás ovellas dun veciño, casualmente caseiro de seu sogro, do Penelas, que lle saltaran para o horto de tras da escola, e daquela…, ¡daquela quen vería á súa muller, á Rosa, se a deixaban sen leitugas para vitaminar as súas nenas!

-Ese carnero, el mejor de todos…; ese, el de los cuernos inhiestos como el palo de una bandera…, ¡esta misma tarde al cuartel, a San Cibrao, só pena de declararle rebelde!

¿Rebelde, quen: o cubano, ou o carneiro?

Evaristo nin se atreveu a explicarlles que non, que non era seu, que tornar daquel carneiro era unha cuestión de honra, de lexítima defensa, ¡fronte a un ladrón dos seus repolos, das coles, das leitugas, da fabas subideiras…! En vista da súa impotencia arreou coa facenda para Cas Penelas, e en vez de reclamar danos e prexuízos, ¡mercoulles o marón! Coa mesma, sen pararse a paparlle o caldo á súa Rosa, púxose de camiño, cumprindo aquel ucase do propio Sarxento, Comandante do Posto de San Cibrao. Ao pasar por Bergland, afala que te afalarás no seu carneiro, ¡mercado!, oíuno pasar o Pepe do Pacio por tras da súa parede:

-¿Evaristo, seica lle fas a competencia ao Cego do Albaredo arreando ovellas? ¡Ai, ho, para min perdiches categoría; moita!

-¡Ola, Pepe! Mira o que son as cousas, que con isto da guerra, puxeron un cuartel en San Cibrao, e como eses da fusila non traballan na terra, nin traballan nin deixan traballar, ¡daquela de algo teñen que vivir!

Pero o “tolo” non estaba por esas:

-¿Por que non os deixas morrer de fame, que así gañas ti a guerra, e daquela faslle un favor ao país? ¡Ai, ho, que es ben burro! Os que fostes a Cuba, tal que meu irmán Avelino, volvestes máis tarados do que fostes!

Iso dicía o “tolo”, exactamente iso, pero Evaristo, que de tolemias non entendía, e iso que estaba cometendo unha por non atreverse a discutirlles aos civís naquilo do carneiro, non soubo que contestarlle, que así o contou el, el mesmo, tempo adiante, ¡desde que se lle quitou o medo!, e sen outra pausa seguiu o seu camiño, o camiño da inmolación do carneiro dun veciño, que peor podía ser!

En canto á Flora, esta non se ía de xunta aos tizóns, nin cos beliscos de meu padriño, así que miña madriña tivo que confesala:

-Flora, muller, que nos estás entretendo, e os días son curtos; temos que seguir, cada quen no seu labor…

-¡É que me dá vergoña…! A cousa é que andamos coas zocas lampas, maiormente o Pepe, que as rompe ao arrastrarse, que por iso quería pedirlles se o Zoqueiro nolas pode facer, pero aquí, nesta casa, dous pares para cada un, que a vostedes xa lles pagarei, traballando, eu e maila filla! Non me atrevía a vir, pero aconselloumo a señora Virtudes…, ¡tan boa e tan lista que é!

Aquilo, aquela recomendación, para min tivo dúas caras: Unha, que alargaba a estancia do tío Xosé na nosa casa, cousa que me resultaba grata, pero a outra tiña tódalas trazas de ser unha mala virtude da Virtudes, ¡a de facer caridades á conta do próximo! Meu padriño, que el si que entendía de pobreza, apresurouse a prometerlle que ben, que conforme, pero a continuación das nosas, e que iso de “pagar”…, ¡para ela, nin chavo! No ínterim, nós, os artistas, encamiñámonos cara ao ripeiro, que era o noso deber, ademais dunha satisfacción.

Pola tarde a lección versou acerca dos cereais. Saíu esta materia porque me dixo o tío  Xosé que a mellor ximnasia para facer “muñeca”, e con iso domina-las ferramentas de corte, os movementos daquel oficio das zocas, consistía en acudir ás segas a Castela, tornando polas de Chamoso, pois o fouciño facía milagres niso das articulacións…

Por aqueles días, por aqueles tempos, a enésima contribución da vella Gallaecia ao desenrolo castelán, ao seu centralismo, consistía no desprazamento anual das cuadrillas de segadores, que case sempre ían a tiro fixo, a patrón sabido, polo menos inicial. Despois, polo San Froilán, o mular, a outra forza tractora; uns, a tirar do fouciño; e os outros/as, a tirar do arado; do arado, das carretas, dos trillos, das sacas de pan trigo… Os caporais de Montecubeiro chegaban ata os arredores de Toledo, cos fouciños preparados polo Queitán de Bascuas, pois as augas do Mazo dos Penallos, (q.e.p.d. xa que enterraron aquel mazo tan servizal, sen necesidade, por non facer unha ponte, ou unha desviación, na estrada DP 16.11), eran máis puras, máis acedas e máis frías cás do Tajo toledán, así que, eles, ás espadas, e nós, aos fouciños! A saída, a contrata, para os de Lugo – Norte, invariablemente pola praza de Santo Domingo: A fatados, coma os quintos, só que neste caso dous terzos de homes e un de mulleres e de nenos. Case sempre de zocas, que lles ían mellor cás alpargatas e cás abarcas para patea-los pallocos trigueiros, duros coma couces de toxo, que aquelas especies, aquelas variedades de entón, logo parecían as canas do azucre. As mulleres, de pano fresco, clariño, da tenda; e os homes, de pucha, que as pallaregas mercábanse de Astorga en adiante. Iso de que levaban consigo a gaita, a outra…, ¡son contiños folclóricos! En canto aos rapazolos, -nin menos de dous, nin máis de tres, por cada ducia de fouciños-, ían a corpo xentil, co posto, pois para cargar porróns días virían, ¡con máis calor que paga!

Contoume o Zoqueiro que un rapaz de alí mesmo, de Caraño, estreara uns calzoncillos, non se lembraba se de liño ou de baeta, que llos proporcionara súa nai por se rachaba o outro pantalón, o de fóra, para que non se quedase coa ferramenta ao aire, pero o pobre, ¡a falta de costume!, no tren esqueceuse de baixalos cos outros…, ¡e daquela non tivo máis remedio que tiralos á vía! En canto ao tren, xa que imos pola vía, o máis significativo é que volvían nel tan entumecidos e cansados que, por duras que fosen aquelas táboas, mesmo lles parecía que saían do inferno para entrar na gloria. Polo que fai ao gando mular, os casteláns, para amansalo ao seu xeito, xa viñan de compras o 13 de Setembro (Adai), seguindo polo San Froilán e rematando nas San Lucas de Mondoñedo. Do tren pouco máis se falou, que o tío Xosé estaba ben amolado de que non se levase a efecto aquela vía, xa firmada por El Rei, de Monforte a Ribadeo:

-Seica ía pasar polo mesmísimo Caraño, cun túnel aí na Ferradura…, pero eses chulos de Lugo quixérona desde Coruña…, así que a nosa quedou para cando volva a haber república!

-¿Tanto nos interesaba? –Atrevinme a obxectar.

-Obxectivamente que se di, unha vía que levase a Ribadeo, e non só aos bañistas de Madrid, enlazaría cos vapores de toda Europa, particularmente cara á Gran Bretaña… O noso é librarnos desas montañas de León; o noso é o mar… ¿Para que coño se vai producir se non temos a quen vender, onde están os estímulos…?

-Vender e comprar, que así se move o mundo, ¿non si? –Obxectoulle aquel cativo sabichón.

-¡Iso, iso! Mira, ho, que xa tratamos diso esta mañá. Esta autarquía, teórica máis ben, da que falan os fascistas, éche unha matrácola de cuartel, que todo o teñen na Intendencia, na Intendencia e nos polvoríns, porque eles compran e pagan, ¡ou requisan!, cos cartos do Estado, ¡cos nosos! Na vida civil para ter cartos hai que vender, cousas ou servizos, e só se pode vender aquilo que nos demandan, aquilo que precisan ou cobizan os outros. Eu estou aquí, ao xornal, porque precisades zocas… ¿Enténdelo? Esta Galicia é unha terra rica de xente pobre, que llo oín dicir ao Mestre Arximiro Rico, ese que degolaron aí arriba, na Serra, e precisamente por ensinar, por dicir verdades. Se a terra é rica, que niso concordo, o que procede é tirarlle cultivos, e con iso, cos produtos obtidos e transformados, axeitados, fagamos cousas útiles, apetecibles… ¿Que vale máis, un bidueiro ou un saco de zocas? Esa é a cuestión: ¡engadirlles valor ás cousas!

Tempo adiante tiven que estudar, entre outros, a Keynes, a Henry Fayol, a Samuelsón…; ¡e total para concluír sabendo o mesmo que me explicara aquel Zoqueiro; iso si, sen curvas logarítmicas. ¡Un simple zoqueiro de Caraño! ¡Como non o vou admirar, e incluso dedicarlle este libriño…!

Outra visita tivemos aquel día, pero xa á noite, que veu un fillo da Carme do Arrieiro, de Maxide, en busca de meu padriño para que lles fose sangrar unha vaca, que non sei que lle pasaba. Como meu avó coxeaba, o rapaz tróuxolle, previsoramente, a súa besta, unha torda máis esfameada có burro dun xitano. Levouno e volveuno a traer, así que en cousa dunha hora xa estaba connosco, xunto do ripeiro, e coa operación efectuada. Daquela comentoulle o tío Xosé:

-O que lle sobra á Carme, fáltalle á besta, que ata non sei como puido contigo; ¡será porque as bestas non teñen cartilla de racionamento…!

E con isto deron en ocuparse da boa señora: Do que comentaron, deducín que, aínda que lle chamaban “Carme” era máis ben un bolo de carne, ¡ben lustroso por certo, que así tiña a pel de estirada! Viñera desa parte de Riomol, unha terra de boa toponimia; seica fora criada dun Alcalde de Castroverde que chegou gordo á Alcaldía, ben honrado e ben herdado, así que pouco deu que manter! O caso é que se ben nutrido estaba o Amo, a Criada…, un colchón! Eu viña notando que a xente sorría cando falaban dela, pero na miña inocencia nunca lles vin a graza ás tales picardías. Caíame ben, iso si; mellor có seu home, aquel antigo Arrieiro que se pousara, ou asentara, no noso país, quedándose cos xuramentos pero sen a recua. Procedía da parte de Astorga, exactamente do Castrillo dos Polvazares, pero sempre o coñecín de caseiro dos López de Maxide.

Entre a trama de meu padriño e mailo urdido do Zoqueiro, a cousa quedou así: Aqueles López eran dous irmáns, un das dereitas e outro das esquerdas, ¡a xogada completa! En canto aos seus nomes de pía, mellor os deixamos no pión respectivo, para que amolenten, pois, para ser cristiáns vellos, faltáballes unha coada, con cinsa! O xergo, o que era das esquerdas, fora predicador naqueles mitins da partitocracia, antes da guerra, e dicíase que falaba ben, que igual parlaba do que sabía como do que inventaba, ou do que oíra, aínda que fose sen entendelo. O seu estribillo era: “Xa o dixo Marx no seu Kapital…” E como lle gustaba á xente iso de falar do capital, maiormente da dote das mozas, estábanlle atentos para ver se atopara, ou ensinaba, unha boa receita para esculca-las ricas, pero non debía ser tal xa que andaba facéndolle as beiras a unha moza máis ben pobre.

Un bo día, ou por mellor dicir, un mal día, desapareceron os dous López. ¡Os dous! Quen seguía no país era aquela moza pola de estaban pirlados os dous irmáns.

O Arrieiro, que daquela estaban de caseiros na Graña, e sobráballes tempo, adoitaba irlles traballar, ao xornal, aos López de Maxide. Chegou á casa deles, como de costume, cedo, atopándose coa porta do pozo aberta, cousa que non tiñan de costume, cerrándoa cada vez que quitaban auga, maiormente para que non lles entrase bichería. Nin chamou para entrar na vivenda pois a porta do portalón tamén estaba aberta; mirou por todas partes, e…, ¡nada, ninguén! En vista do estraño do caso saíu para buscar veciños, por se lle daban razón dos López, que aínda que se levaban mal, no traballo non lles quedaba outro remedio que andar xuntos, pero…, ¡tampouco!

O pozo aberto foi o que máis lles estrañou; tamén aos veciños; e logo que o balde estaba abaixo, e non arriba, no gancho de colgalo. Á vista daqueles indicios ataron ao Arrieiro cun trelo, que o pasaron pola mesma roldana do balde. Baixou tranquilamente, facendo pé nos estrobos ou entrantes da pedra das paredes, que o pozo era cadrado e non moi ancho, abarcándose ben de parede a parede, ¡pero…!, cando aínda non chegara ao nivel da auga, pegoulles un berro aos do brocal para que tirasen do trelo, para que o subisen: -“Un deles, polo menos un, está aquí abaixo, afogado…!”

O Arrieiro, recuperado daquel sobresalto, animouse a baixar de novo, pero esta vez con dous trelos…, ¡para subi-lo cadáver, un, un só, que non había máis! ¡Era o López das esquerdas! Do outro, o que é no pozo, nin rastro.

Foron os propios veciños os que lle propuxeron ao Arrieiro que atendese ás dúas propiedades, pero vivindo na casa de Maxide, que era unha señora casa, e aquel gando non se debía dar por mostrenco, de momento! Pasados dous ou tres meses apareceu por alí un Avogado de Lugo, con poderes do outro López, do das dereitas, do desaparecido. Aquel documento procedía da Arxentina, e viña legal, visado polo Cónsul. A cousa quedaba clara: O ausente, o fuxido, matara ao irmán, nin se soubo como, e despois diso tirouno ao pozo, largándose na besta da casa…, ¡para coller o primeiro dos barcos que saíse para América! A quen lle deixou aquela egua, ou quen a recolleu no peirao, iso nunca se soubo.

Xa como coda daquel crime, quédame por referir que entre meu padriño e mailo Zoqueiro, cada un aportando o que sabía, estiveron comentando que aquel Arrieiro como realmente se chamaba, que así estaba na súa cédula persoal, era, “Don Agustín de la Puente y Carro”, e non A-gustiño, segundo dicían algúns da veciñanza, ás súas costas, claro. A cousa seica viña de que lle preguntaban á Arrieira, con toda malicia, que como lle ía co seu home…; e ela respondía, invariablemente: -“¡Ai, a gustiño, do mellor, que me fai feliz, sempre a carón, maiormente desde que se apeou das mulas!”. A picardía viña dos chismes de que ela, a pretexto de ir a miúdo á súa casa de Riomol, aproveitaba para verse co seu antigo amo, con aquel Alcalde…

O que non me souberon dicir, e iso que llelo preguntei, foi o significado daquel nome do rueiro da Graña, pero non tiven problema pois, onde remataba meu avó comezaba meu pai. Explicoumo na primeira vez que veu á casa desde a súa escola de Pousadela:

-Mira, neno, ese castro que hai na Graña, baixando para Gondel, indica que antes dos romanos xa se decruaron e traballaron esas agras que agora dicimos da Fonte do Lodeiro. Un lodeiro xa sabes que é unha árbore… Aqueles labregos vivían nese outeiro – fortaleza… A todo isto viñeron os do calzón rabeno, que chamarlles romanos aos tales é como chamarlles árabes aos mouros, que de pura raza só eran os seus centurións, tan esfameados e tan raspiñeiros, tan folgazáns, que obrigaban aos do país a traballar para eles, depositando a gra, entre tanto a ensacaban para levala, nunha especie de huchas de madeira, e tamén en ánforas de barro, nuns granarium, ou celeiros, que de aí vén o nome que lle quedou ao lugar, ¡as agras da Graña!

Cenamos co caldo que sobrara de mediodía, que estaba mellor de requentado; máis espeso, boísimo! Para redondea-la comida, a madriña tirou de tixola, que me reclamara á tardiña para axudarlle naqueles mesteres, empezando por lavar as patacas, que na miña casa era un rito pois o avó non consentía bota-las paras no caldeiro dos cochos se non ían ben lavadas, e despois pelei as suficientes para face-las tortillas. Ela, no entrementres, subiu ao poleiro para baixa-los ovos do día; e tamén picou un par de chourizos para darlles contido e sabor ás dúas tixoladas, dúas, porque ao Zoqueiro non lle gustaba a cebola, que dicía que tiñan máis follas cás escrituras de meu pai, e que el non as lía, que non pasara da Cara de Christus.

Esta limpeza explicábase porque dicía o avó que a saúde está no aseo, maiormente no dos porcos, que son irmáns xemelgos dos homes, “nosos irmáns”, que teñen o seu interior cravado no do home, engadindo que Deus non nos fixera a imaxe e semellanza súa, ¡en absoluto!, senón que experimentara no porco, co porco, asignándonos, iso si, un cacho de espírito anxélico, que por algo nos quedaron algunhas reminiscencias do cortello, quere dicirse, porcalladas e cochadas, tanto no ser coma no estar.

Meu padriño, entrementres lle atizaba ao pote grande, ao “dos irmáns”, preparouse unha cachimbada, e comentoulle á avoa que se lle acabara a picadura, o tabaco, e que tería que pasar sen el ata que fose busca-la súa ración ao estanco do seu consogro, pero a avoíña propúxolle:

-¡Ai, ho, fai coma o señor Vicente da Ponte, que maldito febra queima, que recolle as follas dos tróqueles, e de sequiñas…, tabaco gratis!

O patrucio mirouna con ollos de conmiseración:

-Ben sei que o dis pola túa ignorancia, que noutro caso pensaría que me queres antepoñer. Muller, os tróqueles teñen un principio activo que se chama “digitalina”, e o pobre do Vicente vai sufrir cada taquicardia que nunha delas…, ¡á porta inferi! Voullo dicir, mañá mesmo, que levarei as vacas ao prado das Cavozas…, ¡a ver se chego a tempo de evitarlle un suicidio!

Despois da cea, coa expectativa da ruada non me durmín encima da artesa, como tiña por hábito, por mal hábito, ata que se decataba meu avó, tronzándome o primeiro dos sonos, o máis guapo, o máis restaurador, sempre cun forte, ¡Veña, encarrelarte na cama, que non es ningún gato!

-.-

Aquelas ruadas eran a prensa oral de cada rueiro, a única prensa libre, por máis que non dun xeito absoluto porque había que ter coidado con certos falares, maiormente cando estaba presente algún veciño daqueles que adoitaban invitar á Garda Civil, fose nas tabernas ou nas propias casas.

Naquela primeira noite do Zoqueiro, coa invitación referida, alá que nos fomos, á Casa Grande, Zoqueiro incluído, que levou as zocas do día, catro pares, xa cepilladas, nun saquete de liño que lle emprestou miña madriña. Os repenicos, tanto o estreito coma o ancho, o de marca-la sola, cravounos, enfundounos, en senllos carozos de millo, para que non lle perforasen a saca.

Dixen “fomos” por esa forma xenérica, habitual, colectiva, de falar, pero debo exceptuar a meu padriño, pois ese, por promesa, nunca pisaba a Casa Grande, en plan de diversión se entende; axudarlles, si, no que puidese, mesmo no paristallo das vacas, que iso era outra cousa, obrigas veciñais. Non podía esquecer que o morgado da Casa Grande, aquel veciño de porta con porta, lle dera un sobriño; certo, pero non recoñecido, con tódalas consecuencias do caso, partición da casa incluída. Miña madriña, que o perdoaba todo, absolutamente todo, así a cravasen nunha cruz, ela si, acendeu cun tizón aquel faroliño de queroseno, pero como o viu máis mouro có pote, apagouno, e deulle unhas fregas cun trapo de lá húmido. Despois botou o paniño da cabeza un pouco para adiante, á vez que recollía aqueles peliños brancos que lle amosaban en cada sen. Por último baixou do torno correspondente aquel mandil áspero, urdido con liño e tramado con lá, que o tinguira con caparrosa na auga dunha pota na que cocera previamente cascas de amieiro verde.

En canto ás ruadas da posguerra, toda a década dos corenta, dicíase que nada tiñan que ver coas xoldas dos primeiros trinta; logo, xa que tan divertidas eran, ¡como non serían as anteriores, das que nada me lembro pois nada podo lembrar delas dada a miña infancia! A xente daqueles anos, comparada coa que veu despois, coas cicatrices máis avanzadas, que non curadas, fixo milagres; ¡tantos, que ata inventou o pan de patacas! É certo que tamén houbo risas, pero soaban a oco, a ensaio teatral; o predominio estaba nas pullas, nas chanzas irónicas, no humor vitriólico, tirando a fel. O que é indiscutible é que a nosa alma, resucitada, rediviva, naquelas ruadas, naqueles rueiros, foi, estivo, nestes profesionais a domicilio, fosen zoqueiros, carpinteiros, albaneis, costureiras, cavadores, segadores, malladores… Por medo ou por resignación, a ninguén se lle pechaban as portas, tanto se viña de camisa branca como se a levaba azul, ¡aínda!

A Casa Grande, que niso non se diferenciaba das outras do seu grado, tiña a cociña medio a medio das cortes, sen sobrados por encima para que non lles minguasen aquela altura cenital, causa e sistema, tiro, que facía que a leña da lareira ardese perfectamente, salvo que estivese enlamada. O bo arder produce pouco fume, así que daba gloria gozalas. O normal era rodear aquelas lareiras inxentes, aqueles templos do lume, con dúas ou tres bancas de respaldo, así que a mesa non era redonda, pois as de levante fixábanse nun lateral, pero o laparío, si, ¡que para algo estaban as tenaces e mailo soprón!

A cociña bilbaína, á que se volveu a últimos dos corenta, neste aspecto foi un desastre: encaixáronas nunha corte, na esquina máis axeitada, e non sempre ao Sur. Tendo en conta o prezo dos mármores e/ou dos azulexos, ficaron reducidas, minguadas, á terceira, cando non á cuarta parte, das antigas, das de lareira. Pero o máis negativo parou nestes dous inconvenientes: ¡con elas acabáronse os contos de lareira, que nunha económica o relator sempre queda ou medio tapado ou descentrado, sen ambiente propicio; e logo que non se podía, non se pode, xogar discretamente, que lle ven a un todo, desde o dous ata o as! Dixen dous pero son tres, pois nas bilbaínas non se poden escenificar aquelas representacións, verdadeiramente teatrais: Aqueles xogos dunha mímica excelente, aqueles recitados con mocas, aqueles fiadeiros, que se ben foron a menos o liño e maila lá, outra década si que duraron. ¡Que se lle vai facer; os tempos avanzan que é unha barbaridade; quere dicirse, barbaramente!

A caldeira da Casa Grande estaba emprazada nun escuro, no punto máis afastado do vertedoiro, e era tan grande, tanto, que nin sei como coubo no carro, nin polas corredoiras, cando a subiron desde a estrada, desde Mosteiro. Naquela parte tiñamos o parladoiro da xente miúda, presididos polo Euloxio, un vivaz, que se non chega a morrer antes de vir a democracia aquel home arrastraría as masas cara á súa urna. De cando en vez paralizábanos o señor Senén, o arxentino, un home pragmático e nobre onde os haxa. Coincidira o seu retorno, temporal, vacacional, co falecemento de seu irmán, o da casa, o morgado, e xa non retornou ás Américas pola súa xenerosidade de amparar e tutelar aos sobriños orfos.

-Non aticedes máis, que os porcos, ao non atopar algo sólido na caldeada, van roe-las maseiras.

Aquel trío de bancas, circundando a lareira, tamén servía para que por detrás, ás agachadas, lles desatásemos o mantelo ás mulleres, en particular ás fiadoras, ¡roca ao van!; e tamén ás costureiras, cousa que as encabuxaba porque adoitaban gardar nos seus petos as tesoiras, as agullas, os dedais…, ¡todo un caixón de xastrería! O caso é que naquilo das mantelas desmanteladas só se enfadaban as rapazas cando o xogo era cousa de nenos, que ben se rían da mesma broma cando actuaban os seus pretendentes.

Nolos cativos si que nos riamos, por calquera cousa e a callón, que para nosoutros aquela guerra resultaba tan ridícula e tan distante, que medio a tomáramos a broma, entrándonos incluso a febre de fabricar cachorrillos co cañoto dos paraugas, que disparaban chatolas, areas, e canto lles metésemos por diante da pólvora. ¿Pólvora? Si, de verdade, obtida nin sei como, que seguiu usándose na louseira da Mouriña, e sempre houbo algún raspiñeiro dela…

Aló á dereita, por diante do vertedoiro, estaba a mesa de levante, ¡e que levante, de Casa Grande! Nela téñense xogado partidas dobres, simultáneas, cada unha de 3 x 3, e aínda así sobraba táboa para a auga, que coincidindo festa, a señora Virtudes convidaba con viño, botando man dunha garrafa de vidro, das do colo longo e estreito, cun tapón esmerilado, que levaba catro ou cinco netos, ¡ben medidos! Aquela mesa, ¡téñome lembrado ben veces diso!, algo de sacra tiña, pois nos rituais do naipe a seriedade e maila solemnidade sempre se impoñían: ¡Carta na mesa, pesa! ¡Carta xogada e palabra de casamento…, nin que baixe lume do Ceo! ¡Contra o que renuncia, denuncia! ¡Os que non saiban a cartilla, que xoguen na sancristía! ¡Quen dea, caladiño estea! ¡Baralla vella, ela mesma dá as señas! ¡Contar e rezar, non requiren falar! ¿Quen predica? ¡Eu, que por algo fixen as últimas! E así ata infinito: ¡todo un dicionario!

O ministro, o caporal das bancadas, era o señor Senén, primeiro en todo, que sempre se lembraba das saídas:

-¡Xogades vos…! (Porque tal, e porque cal)

Tan só se lle vían aqueles dentes de ouro cando trunfaba, ou cando cantaba, ou cando lle era favorable o reconto. O que sempre tiña á vista era a súa leontina de ouro, cruzándolle o chaleco, co reloxo, tamén de ouro, e tan a punto que só lle igualaba o do Afonso da Cordeira, aquel sancristán, campaneiro, enterrador e recadador dos conxuros do señor Cura. ¡Un enchufado!

Cando concorría moita xente, en domingos ou en días bos, ¡que bos eran aqueles dos traballos especiais, tal que os fiadeiros!, na Casa Grande baixaban as cadeiras do comedor, pero ninguén ousaba sentarse na redonda, na de brazos longos, que a deixaban estar, permanentemente, por tras da lareira, entre o vertedoiro e mailo caldeiro paredado. ¡Estaba alí, púñana alí, simbolicamente, como de corpo presente, coma unha trona, xa que tal fora para o patrucio, para o ausente! Nin o propio tío Senén, aquel arxentino da leontina, ousaba retela, usala: ¡El non era, non fora, o vinculeiro da casa! Unha noite que se me ocorreu medila coas miñas cachiñas, ¡cabiamos catro!, miña madriña deume coa roca no ombreiro, por riba do lume, acompañándose dun berro, ”¡Meniño…!”, que nunca outro igual me dera fóra da nosa casa. Eu entendina: Aquilo era tabú, que xa aforraban de baixala; máis ou menos, a ara dos manes e dos penates dunha casa fidalga. No resto da cociña, pois incluso coas cadeiras sobraba un resto, estaban as cambeleiras dos xatos e mailas do boi, dunha madeira tan negra coma a noite, especialmente polo sarrio que transportaba o fume, por difuso e tenue que fose. Tampouco souben porque lle chamaban boi ao touro das vacas, do que se segue que eu non ía para labrego pois aos outros cativos do lugar semellantes “chorradas”, como agora se di, tíñanos sen coidado.

Cando entramos aquela noite o primeiro no que reparei foi na señora María Manuela do Escouredo, habitual da casa, que por algo nacera nela. Estaba barallando unhas cartas noviñas, recentes, obviamente traídas da última feira, pois, do que non, xa as tería sobadas, manipuladas. A tal momento non se cansaba de explicar que non as tiña marcadas… O Zoqueiro, entre saúdo e saúdo, volveuse discretamente cara a min e díxome, ao baixiño, coloquial: “¡Aínda non!”. Non puiden evitar rirme, así que alguén debeume tomar por chosco xa que non había motivo para iso, nin visible nin audible.

Volvendo ao asunto do xogo: Nas primeiras partidas da noite participaban poucas mulleres, que se ían incorporando cando os homes cansaban de darlle ao tute, ou elas do seu fiar e calcetar. Ás mulleres dábaselles mellor a brisca, por aquilo do tres e mailo as, que neses incidentes os berros e maila bulla chegaban ata a porta do curral. María Manuela non quitaba os ollos das súas cartas, nin daquela nin nunca, pero as orellas tíñaas orientadas ao Zoqueiro, pois niso de espiar rivalizaba coa cuñada da casa.

-¡Ai Xosé, vai parando con eses contos, e con eses repenicos, que temos que repenicar unha brisca, ti e mais eu, ámbolos dous, de parella…

-Logo acabo, Manueliña, pero estas chinelas da miña patroa, da señora Xosefa de Gómez, aquí presente, requiren a súa atención…, para que axuguen con ela, coa súa eligancia natural, que mas ten que presentar na Misa Maior do Convento. ¡Cousas naturais, propaganda do meu oficio!

-Nese caso…, pero non te entreteñas moito aquí en Bergland, que no meu Escouredo ben sabes que o meu home, o Ramón, fai as huchas bonitas, que de algo me namorei, ¡pero o que é zocas…! Sempre di que as huchas e mailas cómodas son obras de arte, que por algo as levan as noivas na súa dote, pero que ás zocas non se lles dá mérito, ¡porque as arrastramos pola lama en lugar de levalas ao lombo!

O Zoqueiro quedouse mirando para ela, co repenico na man, nun xesto altivo, parecido ao que fan os zapateiros coa subela, ou os xastres coa agulla, ou os gardas coa fusila…, ¡pero acabou cedendo!

-¡Ai Manuela, tarde piaches, que casualmente tiña un par da túa medida, ben sequiñas e ben feitas, que che ían servir para baila-la muiñeira…, pero vendinas en Castroverde, nada máis abri-la saca!

A señora detívose cun abano de naipes na man, e deuse con eles un golpe de peito:

-¡A culpa é túa, por pecador! Sempre correndo para Castroverde, que non é do teu municipio, nin da túa clientela, e deixas desabastecidas ás que baixamos a Mosteiro, que é a nosa!

Non tal, pois o de ir a Mosteiro era simple comodidade, proximidade; e logo que en Montecubeiro aínda quedaban receos de cando o noso Couto, xunto cos de Miranda e Mirandela, fomos incorporados aos outros territorios do Conde de Altamira.

O Zoqueiro respondeulle facendo que poñía a palma na orella como para que non oísemos os outros:

-Resulta que teño unha querida, aló en Vilalle, -eu tiven claro que era unha chanza das súas-, e como Franco ten prohibido o amor libre, pois…, ¡hai que vela ás escondidas, e non como fan outros, maiormente os da camisa azul!

A señora do Escouredo, que tamén tería os seus comunicadores, insinuoulle:

-¡Pero esoutro non é de Vilalle…!

-¡Ah, pícara! Xa vexo que as colles sen anzol, pero a troita de onte só a vin eu, ¡que me cadrou estar na beira do río! Pois, ben, xa que o vin, contareino, ¡así me leven preso!, que troitas tan gordas non se ven tódolos días.

Quen máis quen menos, preparou a orella, pois cando aquel Zoqueiro dicía que ía contar, era que o conto merecía ser escoitado:

-Os de Pol somos altivos, porque canto máis baixa é a terra, máis altiva é a xente…

-Xosé, nin altos nin baixos, que isto de por aquí é unha bocarribeira…

-Manuela, atende, que os contos, coma os cestos, hai que comezalos polo fondo… Eu ía comparar, simplemente iso, para poñer un exemplo de altivez, que aí tedes o caso do noso Alcalde, ese don Domnino, que non se afeita porque para facelo tería que apearse do cabalo. En cambio, outros…, ¡outros hai que, de tan humildes que son, aféitanse de abaixo para arriba! Como hai roupa tendida…, -quixo aludir aos cativos presentes-, haberá que empezar por secala, ¡e despois, pasarlle o ferro!

Mencionar a don Domnino, Alcalde de Pol e Administrador do señorío da Olga, e que pousase as cartas o Ton das Figueiras (da Casa das Figueiras), todo foi un. ¡Aquel señor puxo máis orellas cá propia María Manuela! Fora Sarxento, na in-civil, e seica tivera de madriña de guerra a unha das fillas do tal Domnino, perdendo aquela relación ao licenciarse. Naqueles tempos as letras, os libros, as diversións, fóranse ao forno da contenda, pero a chamada das armas, dos uniformes, tivo moito tirón entre as rapazas: ¿polo mando en si, ou polos haberes…? ¡Coido que habería un pouco de todo! Pero deixémo-los incisos para non perde-la narrativa do Zoqueiro:

-Ben diferente, poño por caso, o voso… Cando gardei as zocas que me sobraron, como facemos tódolos zoqueiros, na adega do Escardel, alí diante do mostrador achegouse o Sarxento da Garda Civil para darlle a novidade ao voso…, ¡ao Gran Cacique! A min pareceume oír: “Baje la pata, Sargento!”, pero debeu ser que lle oín a voz do entendemento, e non os beizos, ¡tan animal que é o pobre! Do que estou certo é do que lle engadiu despois: “Aquí sobras, e na Agra de Bolaño fas falta… Xa vos teño dito que vos poñades da parte de arriba, que sempre se dispara mellor de arriba para abaixo…; e non quero descoidos, que eses de Montecubeiro igual van falando o que non deben por esas corredoiras. Se alguén se desmanda, xa sabedes: facédevos respectar!”.

Ao día seguinte conteillo a meu padriño, pero non se escandalizou, pouco nin moito, que simplemente me dixo: “¡Tennos medo…, a algúns!”. Nada máis lle preguntei, que o entendín ben.

O Zoqueiro seguiu:

-¡Iso si que é mirar pola xente de orde, gardárlle-lo camiño aos de Montecubeiro…, por se alguén se mete con eles! Pero aínda lles vou dicir máis, para que vexan que autoridades teñen. Volvendo á miña comparanza: Aí tedes ao de Pol, que sempre di, “En que xa digo…”, pero o único que di que se lle entenda é obrigar aos caseiros para que lle paguen as rendas antes do Samartiño, ¡e se alguén fala mal, que o faga! El faino en termos tan sinxelos que sempre o entenden os avogados. Pero volvan comigo a Castroverde, que aínda non rematei. Decatándome de que no sobrado habería máis lerio, eu, que son amigo de aprender, tamén subín para arriba, pero ao cuarto do comedor xeral, onde sempre se atopan amigos para comparti-lo vasete. Desde onde me puxen, eles non me vían, pero eu, si. ¡Vía, e oía! Por certo, ¡que completo é ese home! Primeiro, preocupándose dos de Montecubeiro, e despois dándolles uns consellos aos Arrieiros, que para min os quixese!

A todo isto a señora Virtudes mostrábase tan esperanzada no interese do relato que incluso lle arrimou un vaso de auga ao Zoqueiro; supoño que o fixo para que non se quedase sen verbas antes de rematar o seu testemuño.

-¡Conta, Xosé, conta! ¿Que pasou coa Carme…, tendo ao seu home, ao Arrieiro, diante!

-Pois, o que é pasar…, a saliva pola garganta! Pero o que é poder, podería, pois, cos poderes que seica mandou aquel asasino de seu irmán, o tal apoderado quéreos botar dese casarío onde os asentou…, ¡o que ben sabedes! ¿Non dicían aqueles da República, un deles ese mesmo López, que, “¡La tierra para el que la trabaje, y el chumino para quien con ella case!”. ¡Pois logo! ¿Como pretende un home que presumía da súa dereita atreverse a requirir un obreiro do campo, un pobre caseiro, por moi arrieiro que sexa, para que lle deixe libres eses bens, e así venderllos a quen mellor llos pague, ¡que os abandonou por unha simple muller!, e máxime coa cantidade de terra que seica teñen a folgado nesa Pampa, que o ten apampado?

A xente ríase a cachón, e eu daría algo, ¡pouco, que nada tiña de meu!, para que estivese alí meu padriño a tal momento, e me fose explicando aquelas indirectas do Zoqueiro que tan chistosas lles resultaban ás persoas maiores daquela ruada. Pero pregunteille ao día seguinte, mentres lle axudaba a prepara-la caldeada do gando, empezando por aquela verba, que eu nunca tal escoitara:

-¿Iso do chumino que é, a dote que levan as mulleres ao casar?

-Non lle fagas caso a teu tío, pois, cando se pon de broma, confunde o cu coas catro témporas.

Así quedou a cousa, pero a min non se me esqueceu a segunda parte daquel relato. Despois dun folgo, pasadas aquelas risas, segundo meu padriño infundadas, un folgo e mais un vasete de viño pois o Zoqueiro levantou o vaso e mostroullo á señora Virtudes facéndolle un aceno como para indicarlle que lle daba noxo a auga. Foi atendido, e o vaso cambiou de cor, pero por pouco tempo, que o lanzou ao garneato todo seguido, dun trago. Despois diso volveulle a fala:

-Como lles ía dicindo, fíxense se é amable ese Alcalde, e mais non se chama así, -dixo mirando para un cativo de Cas Nogueira que fora bautizado con ese nome, Amable-, que non lle causou ningunha molestia á Carme, que nin sequera a mandou pasar polo seu Axuntamento para axuntarse…, ¡quero dicir, para axuntarlle a consulta! Eu fíxenme o distraído pero quedei cerca dos meus compadres da Braña, axudándolles coa xerra do viño, que desde alí, cos meus ollos de lince, e con estas orellas de raposo que Deus me deu, ¡que por algo son de Caraño!, vino e oíno todo, ¡absolutamente! O Cacique, quero dicir o Gordo, cedeulle a súa cadeira á Carme, collendo para si un simple tallo que estaba esquecido nun curro.

-¿E o Arrieiro…? –Preguntou, ávida, María Manuela.

-¿O Arrieiro? Ese quedouse de pé, pois como tal arrieiro debe estar farto de andar dacabalo…, do que sexa! ¡Pobre Carme, que xa é desgraza non ter para comprar saias da súa talla…!

Volveron a rirse, incluso algún dos cativos, ¡máis listos cá min, obviamente!

-¡Xa entendo, xa, pois é máis barato ensina-los xamóns que regalarllos ao seu Alcalde! –Pinchou a do Escouredo.

-Manuela, á próxima víuselle o ranqueiro, pero ti estás de picardía, alén do que eu estaba dicindo… O Gordo seguiu explicando, ¡como fan os bos mestres! “Ti, tranquilo, que iso está nas miñas mans…, que aí non cabe desafiuzamento, que os damos por abandonados, e aplicámoslles o comiso dos bens dos roxos, dos fuxidos, que uns si e outros non, saen ou non saen á subasta, segundo a min me saia de onde ten que saír; e se hai secreto, non hai poxa; e se non hai poxa, lévaos aquel que oferte unha simple peseta, como vai ser o voso caso! ¿Gústache?”. “¡A min, si, moito!”. “¡Daquela, trato feito!”.

-¿Gustáballe á Carme, eh Xosé?

-María, vai calando, pois o gusto viríalle despois, que o remate foi este: -“Mañá vou a Lugo, que teño audiencia co Gobernador, así que ti, rapaza, saes para Lugo con eses papeis dos que temos falado…; pero ti sola…, como que vas ao médico…, para non chama-la atención!”. –“Eu irei coa Carme ata a Línea…, para levala e recollela!” –Ofreceuse o Arrieiro. –“Mellor, non, que ela non ten medo, e igual non damos arranxado e se ten que quedar en Lugo unha noite… Xa sabes que vos convén disimular, que nesa parroquia…, canto vos poda dicir xa o sabedes! Isto dos comisos leva o seu tempo, os seus trámites, e convenvos cubri-las aparencias, máxime coa de roxos que andan soltos pola beira dos camiños!”

A inquieta María Manuela volveu a mete-la zoca:

-¿Tratábase de cubrila, eh?

-As aparencias, muller; as aparencias! ¡Mal pensada!

Aquilo da poxa falsa para congraciar ao Arrieiro a cambio dos dous xamóns, ¡prestados!, por graza que tivese, aos entendidos non llela fixo, que ninguén se riu do desenlace da cuestión dos bens. Tamén me chocou que lle gardase aquel segredo a meu padriño cando falaron daquela xente, pero igual foi que prefería contalo na rúa…, ¡con máis audiencia, pois ao tío Xosé, sería porque daquela non había mitins, gustábanlle os baños de multitudes!

Desde que se cansaron de xogar aínda houbo outro conto, provocado pola propia María Manuela:

-Xosé, ¡moito aprendes dos de Castroverde…! –E chiscoulle o ollo.

-¡Ou os de Castroverde de min!

Nisto pareceume que tiñan razón os dous, xa que os saberes son vasos comunicantes, e se moito adquire o que aprende, tamén é certo que moito se madura ensinando.

-Xosé, ti que tanto sabes, ¿á que non sabes a trasnada do zoqueiro de Santadrao?

Eu oíra que nese lugar había dúas casas que se levaban do mellor, a pesares de que tiñan alcuños contrapostos: ¡A de Deus e maila do Demo!

-¿E ti, muller, como sabes iso? ¡Esa é unha historia que non honra precisamente aos zoqueiros, que por algo a temos silenciada!

-Contáronlle algo diso ao meu Ramón…; e tamén na feira de Castroverde!

-Nese caso, cóntala ti, ou refíroa eu?

En vista de que a outra calaba, o tío Xosé púxose a ilustrarnos:

-Na casa das Bouzas de Pena había unha herdeira, filla única, que estaba en idade de merecer; ¡e tanto que merecía, pois, ademais da guapura, tiña a ricura, sen partillas atrasadas! Pero o problema estaba no vello, que non quería mozos de fóra, senón da parroquia, para que engadisen capital, terras, e terras, e terras…, ¡que xa nin daba traballado as del! Pena para iso da endogamia sempre foi especial. –Comentou o Zoqueiro, coma unha explicación complementaria, para que entendésemos o seu relato- O zoqueiro de Santadrao quería pedirlle palabra á moza para a festa da Santa María Madalena da Pena, que sempre a celebran o oito de setembro… Por aqueles días estivera zoqueando en Sarceda, e díxolle ao seu aprendiz, que era do mesmo lugar:

-Imos ir por Pena, que me tes que axudar a facer un milagre na casa das Bouzas…

-Xa sabes que non te queren…

-Espera e verás, que aínda non fixen uso do libro dos meigallos, ese que trouxen de África…

.../...

Pasa a

AQUEL ZOQUEIRO

-II-

Xosé María Gómez Vilabella