CONTOS DA MIÑA LAREIRA -II-

.../...

-XXIII-

O COLT DO 45

O señor Severino do Ferreiro fora aquel día a Lugo, e á volta coincidiu co José Ramón de Sarille que, ¿casualmente?, volvía de Cuba. Casualmente, non, pois aló vírase con alguén que lle deu noticias ¿exactas, inexactas?, da súa Balbina.

Os detalles referíronse na nosa lareira precisamente desde que morreu o señor Severino, seguindo o costume de darlle méritos á xente despois de morta, pero neste caso xa os tiña de antes, moitos e variados.

-¡Sempre se van primeiro os mellores! –Opinou miña madriña, moi afectada pola morte do veciño.

-¡E que o digas! –Foi o aserto da señora Xosefa da Nogueira, outra boa muller.

No meu lugar había daquela dúas especialistas: A Manuela do Rego, experta en partos alleos; e a Josefa da Nogueira, experta en partos propios, tantos, que xa lle nacera aquel neno ao que lle correspondía vir coa roda de Santa Catarina na gorxa, e todos varóns, para máis especialidade!

Había moita xente aquel día porque despois de reza-lo rosario na casa do defunto pasaron á nosa para quenta-las mans, que así non molestaban na outra. ¡Aquelas sociedades, aquelas xuntanzas do rural, mortas tamén, pero, pouco a pouco! Nisto preguntou a Manuela do Rego:

-Señor Xosé, vostede que sabe a vida e milagres de todo Deus…

-Muller, adiviño non son, pero neste caso atreveríame a dicir que a túa pregunta é se eu sei a quen lle deixou Severino aquela pistola roubada, felizmente expropiada, o Colt do 45…

-Señor Xosé, de aquí en diante vou ter coidado con vostede…, en vista de que fai lecturas do pensamento, virtude, ¡ou defecto!, que lle veño sospeitando desde fai tempo.

-¡Lóxica, muller, que é simplemente unha cuestión de aplica-la lóxica! Ti entendes de nacementos, pero de mortes, eu; e cando alguén morre, o primeiro que se lles ocorre ás mulleres é preguntar polos segredos que leva consigo o defunto, tódolos defuntos.

Cando se atoparon en Lugo (despois souben que se refería ao Xosé Ramón de Sarille), déronse un abrazo, e foi tan afectuoso que o Severino, ao apertalo, notoulle debaixo do brazo, na sobaqueira, un vulto elocuente, pero, de momento, nada lle dixo. Viñeron todo o camiño falando de mil cousas, e comparando as vivencias respectivas: Sarille as cubanas, e Severino as arxentinas. Severino retornara antes, así que era coñecedor de que o Pichabrava de Maceda adoitaba consolar naquela viúva desconsolada, tan aflixida por causa e por culpa de que o seu marido se tivese que ausentar para remesarlle a prata que necesitaban para reconstruí-la casa de Sagaruxe.

-E ben que cumpriu, -comentou a da Nogueira-, que seica mandou diñeiro de máis, que xa se debera vir antes, e non te-la Balbina saciada de cartos e famenta de abrazos!

-¡Ti enténdela! –Exclamou meu padriño, para seguir: -Eses abrazos…, por pouco lle saíron máis caros, máis aínda cá casa!

-Eu oíra que se pegaron arriba de Sarille, e que o Severino loitou con el á posta, zurrándolle coa intención de quitarlle a pistola…

-Si, Xosefa, así foi, que mo contou o propio Severino, tempo adiante. Desde que se apearon do coche de Trigo, na Cardona, deron en sonsacarse un ao outro, e como o Severino era máis forte, e o outro non cedía no seu furor vingativo, que incluso lle afirmou que pensaba matar aos dous tan pronto chegase a Sagaruxe…, pois que de aí veu a pelexa. José Ramón quedou no chan, espatarrado e medio sen sentido, no Rego do Ourulo, e Severino largouse coa pistola. Co tempo, o bo do José Ramón perdooulle á súa muller, á Balbina, pero o Pichabrava quedóuselle cun prado, mesmo xunto da porta, que o tiñan escriturado en garantía de fidelidade recíproca, e como esa Balbina se arrepentiu, etcétera, etcétera. ¿Sabedes que vos digo? ¡Que vides de rezar polo Severino, e niso equivocádesvos, pois, en vez de rezar por el, teríavos máis conta rezarlle, iso, a el, por vosoutras mesmas!

Todos dixeron amén, e só amén, pois co falado, ¡ata os nenos entendemos o conto, aquel conto que tivera tan pouco de conto, que máis ben fora un drama, un drama abortado a tempo!

-.-

-XXIV-

O San Silvestre, ¡en Pena, non; en Gloria, si!

O Papa San Silvestre co emperador Constantino.

Construíu a antiga Basílica de San Pedro, no Vaticano. O seu pontificado durou 20 anos e morreu o 31 de decembro do ano 335, que de aí lle vén o seu padroado das carreiras de fin de ano, tal que na Coruña:

Déranme permiso de Nadal no Batallón do Ministerio, e como meu primo Daniel de Carballedo me dixera por carta que aquel ano ían celebrar o santo do tío Silvestre, ¡nunha cociña económica!, optei en Lugo por colle-la liña de Castroverde en lugar da de Mosteiro. A maleta viña case baleira, así que, subindo de Bolaño a Pozos, e de alí á casa dos parentes…, a carreiriña dun can!

O caso é que dese Santo, que nin o invitan aos bautizos, se non fose porque lle dedican as pedestres de fin de ano, aquí na terra nin o seu nome quedaría, que xa non adoitan poñelo nos bautizos. ¡Celébrase que se acabase o ano, iso si, pero do Santo, carreira pedestre!

Nada máis entrar, despois de darnos as apertas máis cordiais, que xa os collín sentándose á mesa, con meus pais e outros parentes invitados, o primeiro que me dixo Daniel foi:

-Como ves, aínda que esteamos a mediados de século, nesta casa xa pasamos ao XXI, pois hoxe estreamos esta cociña bilbaína!

O meu peito debatíase entre dúas emocións, un nacemento e unha defunción, así que lle dixen o que sentía:

-O malo é que van copiar de vosoutros, e daquela, adeus lareiras!

Falouse de moitos temas, pero a voz “cantante”, que se di, levárona o santificado, señor Silvestre, e mailo seu amigo e compadre, Veiga de Serés. Chamoume a atención que o Veiga dixese, á hora da bendición da mesa:

-Propoño que recemos un Pater noster pedíndolle a Deus que mande ao inferno a todos aqueles que nos fixeron pasar tantas privacións durante esta década, en particular a ese fulano que inventou as cartillas do racionamento, que non sei quen foi, nin quero sabelo.

¡Medio en serio, medio en broma, a oración rezouse, encabezada precisamente por meu pai! Despois diso tomou a palabra o señor Silvestre, coa súa ironía habitual, que non era menor cá súa simpatía, dous carácteres que o facían encantador:

-A min, a tal momento, quédame unha pena atroz polo noso Pedáneo, ¡que se lle acabaron os carretos!

Do que alí se falou tirei a conclusión de que, naqueles anos nos que tanto carrexaran os veciños para os almacéns de Abastos, de Castroverde, cotas, requisas de produtos, etcétera, os seus carros cantaban ao ir, de cargadiños, mentres que, pola contra, o carro do Pedáneo cantaba á volta, máis ben de noite, ¡cargado co reparto que, do almacenado, se facían entre si os caciques do lugar!

Pois si que era unha lección de civismo, pero mentres durou ninguén se atreveu a levantar a voz. ¡É o que temos os galegos, que mexan por nós, e dicimos que chove!

-.-

-XXV-

O Conde que se chamaba Isabel

Realmente existiu, aínda que o seu nome verdadeiro e completo foi:

Vicente Isabel Osorio de Moscoso y Álvarez de Toledo,

13 conde de Altamira.

O seu retrato, de Goya, está en Madrid, no Banco de España.

¡Cantas veces mo refería meu avó, outras tantas gargalladas, miñas por suposto pois el sempre contaba os contos coa máxima seriedade! Coido que por iso mo repetía tódolos 5 de Novembro, aínda que as festas da Santa Sabela viñan celebrándose no verán, pero el dicía que estaban errados, (usaba a verba, “ferrados”, con ferraduras, pero eu entendíao), porque a principal das Sabelas foi a muller de Zacarías, e por tanto, nai do Bautista.

Segundo meu avó e padriño: Houbo un conde que deixou de vir a Castroverde porque era muller, unha tal Sabela, e todos se rían dela, cousa que moito a cabreaba. O caso era que aquel conde-condesa vestía calzón, coas medias á vista, pero os outros ¿emblemas? nunca os ensinou. Había por entón en Serés un tratante de ovellas, que viña a ser da casa do Carballeiro, e estando un día no Samartiño de Bolaño, que lles fora comprar ganado miúdo, fíxolles unha aposta a que era quen de presentarse no castelo, e durmir coa condesa!

-Para comezar, non te deixarán entrar, que sempre ten catro matóns gardándolle a ponte levadiza do castelo!

-Vosoutros vide tras miña, pero lonxe, e abride os ollos, que vos vale a pena, ¿ou non quedamos en que levo esta facenda de balde se logro o meu propósito?

Á forza de discutir, acabaron aceptándolle o desafío, e aló se foron, tras do Serés, pero de primeiras elixiu o mellor carneiro do rabaño, e levouno ao lombo, cos veciños detrás, a certa distancia.

De chegado á Praza do Rolo os gardas déronlle o alto, en vista do cal o Carballeiro, sen apea-lo carneiro, sen quitalo do lombo, díxolles:

-Seica temos señorío, que veu onte, e eu, servidor, que me teño, e son, o mellor cociñeiro da contorna, decidín facerlle unha homenaxe, que ben nola merece porque hai moito que non nos sube as rendas…

-E logo, ho, que homenaxe sería a túa? ¡Se te pasas, con esta pica picámosche os riles!

-¡Mira que sodes desagradecidos! A miña proposta é obsequiala con este carneiro para a festa de mañá, que hoxe é o catro de novembro, pero como descoñezo os gustos da señoría, tráioo vivo. ¿Terían a bondade de preguntarlle se o quere asado ao forno, ou cocido; enteiro ou en toros? ¡Fagan o favor de preguntarlle; e tamén se mo deixa preparar aí dentro, no castelo, para servirllo en quente, no seu momento!

O que facía de xefe dos porteiros foi en busca da resposta, que resultou positiva xa que a propia Sabeliña saíu ao portalón, que incluso lle deu unha aperta de agradecemento. Entrou o Serés para dentro, e aló se quedou, na Fortaleza. Os de Bolaño tardaron tres días en ver ao Carballeiro, pois, cansos de esperalo, volvéranse para ao seu San Martiño. Cando se presentou, o ovelleiro viña ríndose a estoupar:

-Fodina ben fodida, pero a vosoutros máis aínda, que me levo este ganado de balde, simplemente por unha aposta!

A conclusión do avó sempre era:

-¡Menos mal que Montecubeiro, daquela, era dos frades, que mira ti se temos que obedecer á Isabel de Castroverde…; chegounos coa de Castela!

-.-

A miña sorpresa foi maiúscula cando, polos Cincuenta, cheguei a ver en Madrid, no edificio do Banco de España, o cadro que lle pintou Goya ao noso Don Vicente Isabel, mais para daquela meu avó xa morrera, así que, de momento, non sei se el sabía a verdade pero xogaba co segundo nome do conde, simplemente para facernos rir.

-.-

-XXVI-

O misterio da criada de don Pepe Benito. Era unha pena que meu avó e padriño non fose rico pois non había, daquela, pero hoxe tampouco, un empresario que mellor tratase aos seus traballadores. Unha proba diso é que sempre se abastecía de tabaco antes de chama-la roga para cavar na touza. Daquela o tabaco tomábase, fumábase, como medicina, ignorando a súa toxicidade. Aquel ano mandoume a Pousadela, á casa do avó materno, que ademais de taberna tiña un estanco, daqueles da Compañía Arrendataria. Regresei sen nada, porque se esgotaran as existencias, pero o avó Antón dixérame que non volvese, que tan pronto fose subministrar el mesmo nolo subiría, abundante, e do mellor que houbese.

Pasaría unha semana cando vexo que se abre a cancela grande, e a continuación, cabaleiro no seu cabalo, meu avó, o materno, ¡con alforxas! Apresureime a entrar na casa para dicirllo ao padriño, que se aledou da visita. Xa tras da lareira, unha vez recollida a fardela do tabaco, que por certo a gardamos na propia artesa do pan, con todo agarimo, dixo o da casa:

-Ai, consogro, ben que cho agradezo, que se está facendo tarde para decruar aí arriba, na chousa, e xa sabes que nunca chamo aos cavadores sen terlles abasto.

O de Pousadela:

-¿E logo, ti, que es menciñeiro, albeite, que tamén te chaman así, non lles deixas fumar follas de tróqueles, co baratas que saen?

-Antón, o que se queira suicidar que o faga na súa casa, e non na miña, precisamente por iso, porque sei o que me traio entre mans; tes que saber, aínda que seguro que tamén o sabes, que os tróqueles teñen dixitalina, que en altas doses fai estoupar o corazón…, e chégalles con afumar os pulmóns!

-De paso, dándolles tabaco, favoréceste coa envexa, que de seguro cha teñen por ter un consogro estanqueiro. Pero disto xa falamos abondo, así que che vou referir un caso, unha cuestión, que tamén ten que ver coa menciña.

-Xa che teño dito, -avanzou o padriño-, que ti fumas demasiado, así que, de paso que lle das propaganda á túa mercadoría, estás chamando pola parca, e chéganos con pagarche o tabaco sen encima ter que pagarlle responsos ao Cura de Luaces!

-¡Vaia, ho, nin que foses adiviño, pois de curas vai o asunto!

-Xa sei que vai de curas, pois esa exclusiva do de Azúmara debíala ter ti, que era menos pecado. ¡Mira que un cura, á fronte do almacén do tabaco, invitando a morrer…! Claro que, de ben pensado, así ten dous negocios: Primeiro, o do tabaco, e despois, o dos responsos, que lle pagan por rezarlles aos que el mesmo axudou a morrer!

Eles ríronse, pero eu non, pois aquilo de que houbese un cura que axudase a morrer gustábame, que xa vira poñer extrema uncións, máis eles ían por outro camiño: eu polo camiño, e eles polo carreiro! Seguiron co diálogo, pois o cativo, naturalmente, oía e calaba:

-Onte coincidimos catro, alí na Azúmara, e co cura, cinco, pero o que levou a voz cantante foi o taberneiro de Rioxoán, que lle preguntou ao crego:

-Señor Cura, vostede, que ademais de estanco ten confesionario, ¡confesionario e púlpito!, farame o favor de aclararnos unha certa dúbida, que ademais de humana ten o seu aquel de sagrada?

-Ti, fala, pois, do que eu non saiba, doutores ten a Santa Igrexa que nos saberán responder.

-Xa, que o lin no catecismo, pero o meu é doutro cantar. Díxose alí en Rioxoán, precisamente na miña taberna, que a criada de don Pepe Benito acaba de parir un neno…, concibido por obra e graza do Espírito Santo!

O crego, afectado, e todo escandalizado, apresurouse a explicar:

-¡Pero que torpes sodes! Ese conto seica anda, pero estano retorcendo: Esa criada, certo é, acaba de parir, pero ten a enfermidade da memoria, que non sabe, nin sabe nin se lembra, nin quere perder o seu emprego na casa de Pepe Benito! Os curas sempre fomos habituais nas casas dos ricos, que por ser os que teñen as riquezas meirandes, están máis obrigados a soste-la Igrexa, pero nesta ocasión ese colega está pagando caras as ceas.

-¿Deron en cobrarlle? –Dixo meu avó que preguntara el, meténdose na conversa. O avó, se daquela houbese periodistas de carreira, el sería un deles. Pero o señor Cura da Azúmara explicárase mellor:

-Non sexas parvo, Taberneiro, que polas ceas só cobrades vosoutros, os taberneiros… Din que se di, e eu podo referilo así porque comigo ningún deles se confesou, así que estou libre da gardar ese segredo, que don Pepe Benito, para desviar sospeitas, aconselloulle á criada que dixese  que o seu, o dela, fora…, iso que andan dicindo: ¡Cousa do Espírito Santo! Desta maneira, onde recaen as sospeitas? ¡No Cura da Parroquia, pois é o que ten tratos co Espírito Santo!

-A todo isto, a criada, que; non será cega? –Seica insistiu meu avó; e o Cura:

-A criada di que ela, da casa do seu Amo, só sae de día, e que non lembra que se lle achegase ningún varón; que se foi de noite, como apaga o candil ao deitarse, mal pode ver a ninguén. Daquela conclúe tal e como lle mandaron: ¡Que tivo que ser cousa do Santo Espírito, ou do criado de don Pepe Benito, pero que non o pode xurar!

Desta historia non cheguei a saber máis nada, pois os avós, decatándose de que tiñan menores ao seu redor, mandáronme para a corte onde meteran o cabalo, a pretexto de que lle levase un brazado de verzas. ¡Canto estorban os rapaces á hora de referir maledicencias!

-.-

-XXVII-

¡Subir a Lugo, unha epopea!

Este xa é máis moderno có daquel episodio, así que tomo prestada esta foto pois dos coches ¿antigos? non as teño, e logo que, aínda que un dos seus herdeiros se casou con unha prima miña, do Zapateiro de Fonteo, xa non sei onde viven para pedírllela. Para o caso dá igual, pois aquel problema foi xeral; o que máis me importa é deixar constancia da forza que colleran as nosas mulleres, e non precisamente facendo ximnasia, ou si, pois tal era, por máis que recibise outro nome: Coa escaseza de varóns, tanto durante a guerra como na post, as mulleres da miña bisbarra igual araban que calcetaban. ¡Con iso e con todo, mirade que ten estatuas e rúas o meu Lugo, pero aínda non lles puxeron monumentos ás mulleres monumentais da ¿nosa?; da nosa guerra, non, da deles, aquela dos catro caciques temerosos de perder o mando, e co mando o machismo entón imperante!

Eu coñecía á Carme do Antón Grande de Vilarín, e non só de ir á Misa a San Cibrao, que case ocupaba a porta da igrexa cando entraba ou saía, así que, de par dela, só os anxos! Chamábanlle o Grande a seu pai, pero a filla non necesitaba dun ADN para evidenciar a súa procedencia. Seica casou, pero daquela eu estaba en África, e ninguén me mandou a dicir con quen; ¡seguro que foi con un fillo de Hércules, pois os outros…! Mirade que tiña forza o Sidro do Campo, pero a súa veciña, aquela Carme…, incomparable, monumental! Vilarín non é un lugar excesivamente abeirado, e iso debe favorecer as crianzas xa que tanto medran e tan fortes son. O espectáculo seguinte non o vin, pero contóunolo, precisamente sentado na banca da nosa lareira, José da Caseta:

-Teño visto mulleres rexas, aló na fronte, que, ao avanzar, os homes abandonaban as casarías, quedándose elas dentro, elas e mailos nenos…

Interrompeuno meu avó:

-Pois iso…, ata sería perigoso, co mullereiros que son os mouros…

Non dixo máis nada, pero eu, que xa oíra falar de violacións, adiviñei a parte omitida.

-¡Non o sabe ben, que non había Sarxento que os frease! Pero a de hoxe témola na parroquia…

O avó, entremeténdose de segundas:

-Non fai falta que digas o seu nome, ou si, pois Carme soa ben!

-¡O de Carme é pouco, pois unha rapaza así merecía dous ou tres nomes, e de paso, dous ou tres homes! O caso foi que, trenzando xestas, aí arriba, no vedro da Poza do Barro, para facer a sebe que nos correspondeu, non sei como levantei a cabeza, que ata fixen viseira coa man, pois estaba rompendo o sol, pero algo debín oír para que me chamase a atención. ¡Vaia se me chamou: A Carme de Vilarín, que baixaba polo atallo, con unha vaca, e atopouse co camiño cerrado coa sebe do vedro! Tíñao fácil, dar a volta polo Escouredo, ou seguir o que vai á Graña. Tiven claro que quería baixar directamente para aquí, para Bergland, coa vaca deshonesta. Nisto, que a pouco se me saen os ollos: Carme meteuse debaixo da vaca, por entre as patas dianteiras, e upando nela, arriba, púxolle os pezuños enriba da sebe! A vaca, miña pobre, que lle quedaba se non era obedecela, así que se foi para adiante, de fociños, e caeu espatarrañada do outro lado da sebe! Despois saltou a Carme, simplemente con apoiar unha man nunha das estacas, e ¡zas!, caeu enriba da vaca!

Meu avó, co pícaro que era:

-¡Pobre vaca, que desilusión se levaría ao verse coa Carme enriba, cando ao que viña era ao touro, aí, á Casa Grande!

Con isto visto e oído, xa non me sorprendín cando, na mesma banca, meses despois, se presentou o Manuel da Nogueira, que era cesteiro, levándonos unha cesta de talas:

A madriña:

-¡Ai, ho, que es ben oportuno, pois ata tiñamos poucas, e logo vén o tempo de recoller as mazás! Xa nos dirás canto é?

-Nada, señora, que llela traio en penitencia polos meus pecados… ¡Roubeilles un carballiño, aí adiante, no chousiño, para cestos, e esta quedoume sen vender nas feiras do San Froilán, así que me dixen: Foi cousa de Deus, que me manda restituír!

-¿Así que vés do San Froilán? ¿Non irías coas cestas ao lombo?

-¡Pouco menos, pois ao lombo leveinas ata Luaces, en catro viaxes, e alí collín a Liña de Trigo, para Lugo! Por certo, voulles xurar que é verdade o que logo direi, pois como teño sona de ladrón e de mentireiro, igual non me creen!

Os cesteiros sempre tiveron sona de ladróns, de ladróns de árbores, e despois mentían dicindo que traían as talas de aló lonxe, da Marronda, así que oímos e calamos, esperando aquela novidade, aquela promesa:

-Cando empeza a Costa de Teixeiro, precisamente naquel descansiño onde está facendo unha casa o Cura do harmonio, ía tan cargada a Liña que nos mandaron apear…, para empuxar; eramos todos homes, menos a Carme; ela mirou para o señor Avelino, para o chofer, e díxolle: -Estes vaidosos que se poñan polos lados, para enderezar o coche, por se lle forzo a dirección, que por atrás, axudándolle ao gasóxeno, chego eu, de sobra!

Miña madriña:

-¿E chegou, co longa e co súbita que é a costa de Teixeiro?

-¡Se a vise…! Arriba, onde comeza a baixada de Rubiás, parou o coche para que volvésemos a subir, e daquela, o señor Avelino díxolle á Carme:

-Se non fose porque che teño medo, que igual me estrangulas con unha aperta das túas, dábache un bico…, de agradecemento!

-¿Deullo? –Preguntou o padriño. E Manuel:

-Non, non chegaron a bicarse, que ela aceptaba, pero o señor Avelino tívolle medo!

¡Canto sinto non chegar a coñecerlle o seu Obelix, que moi grande e moi famoso debeu ser para atreverse a casar coa Carme de Vilarín!

-.-

-XXVIII-

¡Que pequeno é o mundo e que grandes eran as lareiras!

¡Pois non, non podo rematar, aínda, porque se dá o casual de que os Reis, ¿os Reis?, trouxéronme un libro de Santiago Carrillo, e dáse a circunstancia de que garda relación coa miña lareira! Na súa páxina 137 pódese ler: “Con los legionarios su conducta se caracteriza por la decisión de fusilar a un soldado que se negó a comer el rancho;”

¿Verdade Pedro Gómez, Pedro do Cando, que, de licenciado da Lexión estiveches uns meses na miña casa, exactamente antes de irte de criado a tempo enteiro dos Vega, de Río de Castro (Fonteo), e que, entre outros moitos episodios que da Legión lle referiches a meu avó estaba aquel das lentellas…?

Ti, falando de don Hermenegildo, sempre subliñabas o seu sangue frío, a súa baraka, o medo, ¡respecto, non, medo!, que lle tiñades en África, na Legión. Pero aquilo de que tirou de pistola, matando un legionario, que caeu exánime na propia mesa do comedor simplemente porque lle repugnaban as lentellas, e que desde aquel día se vos mandasen comer cactus, cactus comeriades, sempre me pareceu unha trola, unha fantasía de soldado licenciado. ¡Pois mira ti por onde, agora, lendo a Carrillo…!

Se os lares falasen..., ¡nin o Espasa!

-.-

-XXIX-

A Panceira de Vilar,

que foi segar e volveu segada.

  

-Daquela, atragóuselle o pan? –Foi o que preguntou a inocente de miña madriña oíndolle ao Vindiego referir algunhas consecuencias da súa cuadrilla nas segas castelás do pasado verán, que aló se foran por San Pedro, acollidos ao dito de, La mies viene por San Pedro, que se la ofreció el Maestro.

¿Mandato divino? O do trigo, si, pero, iso de que llelo segasen os galegos, ano tras anos? ¡Iso sería humano, pero o que é divino, non!

-Señora, agarde, que aínda estou comezando a historia. Só lle dixen que fomos ao pan, e volvéusenos unha torta, en particular para esa Manuela de Vilar, que deu en engordar desde que fomos a Palencia…

-E deron en chamarlle “Panceira” polo pan que comeu? ¡Miña pobre: ía da fame, así que non habería trigo que lle chegase!

-Señora…; o caso foi que ela tamén comeu pola outra boca, pola vertical!

-Serafín, como non te aclares…, que ti, desde que deches en ir ás segas, aprendiches a falar doutro xeito…, a golpes de fouciño, que mesmo cortas as verbas para acabar dicindo as cousas a medias, a cachos!

-Mire, señora, e mire ao seu arredor, que a estes rapaciños médranlles máis as orellas có resto do corpo, e como o señor Cura nos amoestou que non escandalicemos ás criaturas…, así que, ou os aparta da lareira, ou terei que  pronunciarme en castelán, coa metá fóra! E máis, agora que o penso, aquel patrón, de metade, nada, que lle meteu o fouciño ata o mango, rachándolle o mantelo, e co mantelo, esa cousiña das Manuelas, esa que traen cando nacen, tan valorada dos cregos que a teñen moi presente para subilas aos altares.

-¡Serafín, vasme tolerar! –Aquela inocente quería saber, e á vez presentía algo gravísimo naqueles fouciños da sega. ¡Notábaselle!

-Señora, se algunha muller ten motivos para tolear é esa Manuela de Vilar…, que con só seis meses, pesa tres quilos de máis!

Agora ela entendeuno; agora si!

-¡Pobriña, así que era iso! ¿E como o fixeches, ho, casado como estás, que agora non ten arranxo?

-¿Eu? ¡Deus me libre de tal; pero con iso e con todo, teño os meus remorsos, pois, como capataz da cuadrilla, no debera aceptar propinas, pero o cabrón do patrón insistiu en dárnolas…!

-¡Logo pagouvos ben…, para que volvades, supoño!

-Xa volvín, eu, tan pronto mo dixo Manuela, que collín o tren de Palencia…, ¡outra vez co fouciño na man, só que esta vez leveino para segarlle as criadillas se non se aviña a casar!

-¡Así ameazado, casará! ¡Deu-lo queira! ¡Amén!

-Non, señora, que non pode, que xa o está, con dez gromos, cinco de cada clase. O único que conseguín foi que me dese algún carto para axudarlle á Manuela, e para iso grazas a que o ameacei con dicírllelo a tódolos veciños do seu lugar…! O caso foi, o pecado estivo, na gula, que nos propuxo levar á Manuela para a cociña, ofrecéndonos mellorar a comida, que así nola faría ela, ao noso xeito, boa e abundante. ¡As miserias, señora, pois, miseria trae miseria, e a fame non é boa cociñeira! Manuela cociñou, claro que cociñou; cociñou de máis, que de paso fixo unhas tortillas cos ovos do patrón… ¡O resto…; o resto, señora, salta a vista; ou mellor dito, está para saltar, pois, dentro de tres meses…, outro segador, ou segadora, que máis dá, pois eses casteláns non paran de sementar!

Ben se esforzaron nas súas metáforas, pero eu, e iso que aínda non tiña as orellas tan grandes como dixo o Vindiego, oíno todo, entendino todo, e tirei as miñas conclusións: ¡Cando un patrón ofrece máis cós outros, malo, pois é que algo está tramando!

-.-

-XXX-

A muller que lles tiña medo aos cruceiros

Rois: O seu cruceiro, agora mutilado.

Isto oínllo a meu sogro, Casanova de Rois, e non foi precisamente na lareira senón na cociña nova, pero dá igual porque foi dos poucos patrucios que se negaron a desfacer a cociña vella cando lle puxeron a bilbaína, mesmo ao lado da antiga. O conto saíu desta maneira:

-Así que ves a ser parente dos do Nabal, de Vaille?

-A avoa dos que son da miña idade era irmá de meu avó e padriño... Incluso teño unha anécdota desa casa, que me dá vergoña contarlla, pero, como pai que é da miña Estrela, gardarlle un segredo sería en min un pecado..., máxime xa que vostede non os ten co xenro! Foi a cousa que cando lles morreu o rapaz da casa, que viña a ser da miña idade, alí na súa cociña acordaron rezarlle un rosario mentres agardabamos pola chegada do Cura de Suegos para saír co cadáver..., ao lombo, que así era daquela!

-¿E tocouche cargar co parente...?

-¡Non exactamente, que os había máis forzudos, meirandes cá min; o que me tocou, o que me mandaron facer, foi rezar un rosario, no ínterim... Dixeron, tres ou catro mulleres, que eu era moi listo, e que o debía rezar. ¡Atufeime, e collín o rosario, pero...!

-¿Pero que, ho, pois as cousas interruptas non xeran! ¿Que pasou? ¡Xa que rompiches a falar, fala!

-Xa lle dixen que me dá vergoña, polo ridículo que fixen! ¡Eu tiña rezado, na casa, pero tamén en público, un cento de rosarios, mais aquel día, supoño que polos nervios, encrespados pola perda dun parente ao que lle tiña gran afecto, atordeime de tal xeito que, aló polo medio, esquecín se os misterios que tocaban aquel día eran gozosos ou dolorosos, e…, empapucei! ¡Trágame terra!, escapóuseme, que ata o dixen en alto, pois así mo recordaron tempo despois! Naquel intre houbese preferido entrar na caixa e que saíse dela meu primo! Ata daquela nunca tanta vergoña pasara, en ningún sitio, e menos mal que estaba diante meu pai, así que, quitándome o rosario das mans, discretamente, seguiu el coas preces que faltaban!

-Con nervios…, ¡cos nervios, ou coa borracheira!, pasan cousas incribles, pero certas; ¡pasan, pasan! E xa que vén a conto, xa que falamos de Vaille, vouche  contar o que me pasou, precisamente aí fóra, na aira. Pero primeiro dime: ¡Chegaches a coñecer á Benita de Xuárez!

-Si que me lembro dela, e aínda a vin na última feira de Mosteiro, na taberna de Primitivo, competindo co Xusto de Gandoy.

-¿Competindo…, en beber, ou en falar? ¡Porque anda que os dous…, niso…, de concurso!

-Estaban bebendo, con unha xerra de viño, daquelas de barro, no mostrador; se falaban, eu non os oín, que non me parei a iso.

-Agora que xa sabes que bebía tanto ou máis có Xusto… O caso foi que pechara a noite; era por Navidades…; polo Nadal ou por Reis, máis ou menos. Eu saíra á pendella, para quitar un feixe de herba para a cea das vacas, e nisto, desde a mesma boca do alpendre, oio unhas voces descomunais, que nin que viñesen dun alma en pena! Daquela andaba moito o lobo, ¡ás portas de xaneiro!, así que dixen para min: ¡Alguén que lle teme ao lobo, ou aos lobos, pois cando andan á loba, en manada, non se acovardan de baixar por entre das casas! Na palleira estaba o carro, así que collín un fungueiro e saín ao descuberto! Nisto que vexo saír do carriozo que baixa da fonte, a todo meter, pero caéndose para os lados…, á Benita!

-¿A Benita de Xuárez?

-¡Á mesma! Díxenlle: -Benita, onde deixas os lobos; agocháronse no carriozo, que non os vexo?

Borracha viña, pero coñeceume:

-¡Ai Rieliño, váleme…, que cho pido por Deus;  acompáñame ata o monte de Lucas, que vou para a casa, pero…, pero…! ¡Ou non, que ata será mellor que me deas casa cu…, cuberta…, aquí mesmo, nun brazado de herba…, e pécha-la porta, que ese home…, igual segue aí, e nos dá unha malleira…, aos dous!

-¡Calma, Benita, calma, pois aquí mesmo, a tal momento, o único home son eu, e voute socorrer, no que precises, que unha cama dispoñible téñoa, agora que están en Lugo dúas das fillas! ¡A ver, cálmate, e explícate!

-Aí arriba… -E apuntou coa esquerda, pois a dereita tíñaa ocupada en sosterse con una vara desas das vacas!

-¡Aí arriba, que? ¡Aí arriba o que está é a fonte!

-Despois, despois da fonte…; un home…, que abriu os brazos…, para collerme…, para violarme… ¿Entendes?

-¿Arriba? ¡Arriba da fonte o que está é Cristo, no seu cruceiro! Veña, apóiate no meu brazo, que imos aló!

Eu, impaciente, coa miña curiosidade desbordada:

-¿Había un home; no camiño…, co cerca que están as casas? –Coa miña impaciencia, case lle aborto a historia.

-¡Home foi, pero xa non o é; polo que di o Cura…! ¡Tratábase do Cristo do noso cruceiro, que o tomou Benita por un asaltante, así, parado, no cruce dos camiños! ¡No que ela tiña razón era no dos brazos abertos, ¡tan abertos que os tiña, pero, cravados, cravados nesa cruz de pedra!

-¿E despois, despois diso? –Volvín a preguntar en vista de que o Casanova se cansara de falar.

-¡Ah, si, que non rematei; pasoume coma a ti co rosario; perdoa! Volvín a entrar na casa para coller un farol, e co farol…, ata Vaille! Ela para a cama, que a deixei na súa casa, de portas a dentro, e eu, de volta á miña, que xa os collín durmidos, do tarde que era. Pola mañá díxome túa sogra, con toda picardía, que por que non me quedara a durmir coa Benita, xa que cheguei a Vaille!

-¿E vostede?

¡Xa que mo dicía en broma, en broma lle respondín:

-Nin que me pagase, co que cheiraba a viño, a viño podre!

-.-

-XXXI-

O mouro de Guitiriz

Mesquita musulmá de Guitiriz

Estabamos en Bergland, na lareira de meu primo Daniel, celebrando que, ¡por fin!, o licenciaran en Regulares de Ceuta, aínda que da Península nunca había saído. Na súa Mía de Regulares, compañía dun cento deles, ao ser todos musulmáns, agás Daniel, o Capitán nomeouno Cabo Furriel, así que comían pola súa man; ¡de todo, de canto estivese barato, con tal de que non cheirase a jalufo! (Do caro, dito sexa nunha paréntese, só comían os Oficiais, e tamén…, Daniel, que por algo e para algo era Furriel!).

Non volveu rico, pero volveu feliz; o seu problema foi que trouxo tres linguas no macuto: Levara consigo o galego, daquela que Franco anestesiou, digo, indultou, a cantos desertores se presentasen en Lugo, para ser destinados…, a onde ninguén quería ir! Co Capitán falou en castelán, ¡maña fora!, e cos noventa e nove chapurreou, aprendendo algo de arabía naqueles tres anos de convivencia…, direi, pacífica!

Nas filloas estabamos, que mediodía era, cando petaron á porta do curral:

-¿Quen vai, que se lle ofrece?

-Mi ofrecer pedras de afiar, das boas, para hoces y guadañas. ¡Barato, barato!

A tía María volveuse para a cociña, e díxolle ao fillo:

-Danieliño, sae ti, que é un barbudo, e igual quere que lle abramos a porta para roubarnos!

Nisto que Daniel, ollando polo postigo, identificouno, ¡cheiroulle a moro!, e xa lle dixo:

-Oh, paisa; Al-Handulilah! A Salaam Alaykum! ¿Qué haces aquí, pues la Jihad está terminada…, de momento?

Contestoulle:

-Al-Handulilah! Sabah el kheer! Wa Aalykum A-Salaam! Mi vender piedras, barato, barato, y si tu dar Gadaa a Hamed, yo regalar piedras; y también de mechero!

-Pasa, Hamed, que casualmente estamos comiendo, y probarás filloas.

-Tu saber que mi no poder; ¡ualo jalufo! ¡Mulana prohibir!

-Ti pasa, que estas son de leite, que as fixo miña nai, aquí presente.

¡Meu pobre, a fame que traía, que ata repañou o prato co pan! De ben comido, e coa auga bebida, todo se lle volvía levar a man ao peito, e do peito á boca, e da boca á fronte, para indicar que estaba satisfeito e agradecido. Daquela díxolle Daniel:

-Como pedras xa temos, agora páganos contando a historia da túa vida. ¿Desertaches de Regulares?

O outro:

-Llevarme a Guitiriz, moribundo, pero yo rezar, besaf, y cuando guerra terminar, yo licenciado. En Guitiriz conocí un cantero que hacía piedras, y mandarme venderlas, casa por casa; lejos, lejos…, para no hacerle competencia!

-¿A como, a como as vendes?

-¡Barato, barato; igual gadaña que fouciño: uahida pisita, cada piedra!

A tía María deulle unha peseta, pero non lle admitiu pedras, dicíndolle:

-Este billete é para que non te quedes sen cea…, de agradecida que vos estou porque non matastes ao meu fillo, e iso que seica fixo a guerra rodeado de mouros!

-Mamá, que eu estaba con eles; e non de fronte! –Amoestouna o fillo.

-Para o caso, dáme igual; que non puideron contigo!

Despedíronse con un ¡B´Slama, e o moro, Shukran jazeelan!, ambos felices por aquela coincidencia. Tamén me quedei eu, ditoso de comprobar que os mouros saben traballar, tendo onde facelo, e non como dicía o Julio do Roxo, aquel lexionario que preferiu irse á División Azul antes que seguir no Rif. ¡Non lle sentaría ben a calor, e preferiu Siberia!

Cando o contei na escola ninguén me creu, e iso que todos o viran. ¿Mouros polas portas, en Montecubeiro? ¡Non era mouro senón zarabeto, e por iso falaba en infinitivos! –Dicían todos, ao unísono- Se daquela non me creron, e iso que o viron en persoa, como podo contar, agora, historias dos meus dez anos en África? ¡Máis incribles lles serán á xente do meu lugar! 

-.-

-XXXII-

A herdeira herdada

Mira que é difícil entender esta clase política herdeira do franquismo, pero tampouco era doado para os rapaces da posguerra entender aqueles parladoiros das nosas lareiras en tanto en canto se tocaban temas de escándalo; un esforzo dos nosos avós para que as criaturas non herdásemos malicias; agora recoñézoo, e de paso, agradézollelo, pero naqueles tempos ben que me tiñan intrigado. Un daqueles contos que, repito e insisto, de conto nada tiñan senón de crónica local, ¡polo menos local!, foi o da señora Virtudes do Fato, máis coñecida despois da súa morte polo alcume de A Herdeira Herdada. Vouno referir tal cal o lembro:

Achegada á igrexa, tanto, que non había mes que non ofrecese un galo ou un coello para as Ánimas, ou para San Antonio, dicían dela que sempre a vían confesarse con curas que non fosen da parroquia. Ía moito aos enterros das freguesías circundantes, e como daquela había curas para todo, que nin case cabían no presbiterio, un ou dous baixaban aos confesionarios, e tras deles, a Virtudes do Fato. A penitencia seica a cumpría na parroquia pois era o noso o que lle mandaba, para coidalos, cantos vellos desafiuzados e solitarios ían quedando na rodeada. ¡Meus pobres, ben coidados estarían, pero nunca ao ano de vida lle chegaron!

¿Como era posible…? Aínda que sempre abundaron as viúvas, de cando en vez alguén quedaba viúvo, viúvo e achacoso, e aló ía o noso Cura, co seu macho, para levarllo á Virtudes. ¡Hoxe chamariámoslle Teresa de Calcuta, ou similar, por máis que non se lle parecese, como irei dicindo! Nunca fallaba: Vello trasladado e Escribán solicitado, que era o propio Crego o que acudía a Castroverde para pasarlles o recado.

Virtudes, así chamada, e por tal tida, non era egoísta, ¡que va!, así que nunca testamento firmou onde non quedase claro que herdaría o sobrevivente, fose ela ou o patrucio. Eles non tardaban en morrer, así que a xente da bisbarra non dubidaba en propalar que a causa da morte fora a felicidade, desproporcionada para aqueles patrucios que tiñan os fillos en América, ou…, sobre dos luceiros, que tamén había deses!

¿Que lles daba? Pola forma de falar da veciñanza, cariño! ¡Tanto os amaba, que se lles ía a fala, en cuestión de semanas! Ata que un día…

Pero aquí vén a parte cru da historia: Presentouse na reitoral un home xa maior, que se non era vello viña avelloado, ¡traballos da emigración! Díxolle ao señor Cura que eran tan grandes os seus baúis, que os deixara en Castroverde, na taberna do Escardel, para que llos gardasen en tanto en canto organizaba a súa vida. Máis lle dixo: Que deixaba terra na Habana, ¡fanegas!, plantada de cana do azucre, tanta coma a superficie de media parroquia; que non quería nada da herdanza de seu pai, pero si agradecerlle á Virtudes os coidos que tivera con el.

Despois de darlle a cea, aló se foron, con unha lanterna de pilas que traía o cubano, a visitar á Virtudes, para darlle as grazas, para tranquilizala, e de paso para repetir a súa historia: a terra da Habana, os baúis, pesos na Coruña na Banca dos Sobrinos de Pastor, etcétera, etcétera. Máis, nisto, o diabro, que sempre se levou mal cos cregos, ocasionoulle unha indixestión ao cubano, estando aínda na casa da Virtudes, e saíu ao curral, á presa, onde seica se meteu os dedos na boca para forzar o vómito. Isto foi o que deu en dicir a xente, pero, como antes referín, en metáforas!

Virtudes preparoulle a cama de hóspedes, a mesma onde as diñara o pai do cubano, tan do seu agrado que, ao día seguinte, xa reposto da súa ¿calculada? indisposición, desfíxose en afagos coa Virtudes:

-¡Ai muller, se estaba agradecido polo que coidaches a meu pai, agora, con isto meu, o duplo! Voucho dicir sen rodeos, que aló en Cuba aprendemos a ser directos: Véñoche desafiuzado dos médicos, que teño un cancro…, de estómago, que por iso me dan estes trousos, así que me apresurei á viaxe porque quero sen enterrado cerca, ao lado, de meu pai.

-Daquela vou avisar a don Valerio, que entre o médico e os meus coidados vaste recuperar, deseguida. ¡Tan pronto te cures, vou encargar un novenario, para darlle as grazas á miña Virxe, a das Virtudes!

-Muller, non esperaba menos de ti, que xa me informei do pródiga en coidos que fuches con meu pai, pero no meu caso é tempo perdido, que che repito que veño desafiuzado. O que che propoño son dúas cousas, ambas urxentes: Que lle pidas ao señor Cura que nos case de inmediato, sen amoestacións, para ganar tempo, e de paso, que nos traia un escribán, que quero testar. Esta noite, notando que ía a peor, decidino: A miña riqueza ten tres saídas: Ou para ti, ou para o Cura, ou para o Estado, pois ben sabes que a riqueza abandonada pasa ao Estado, inexorablemente.

-Home, así, sen pensalo…, pero…, para o Estado, non, que teñen abondo; e o señor Cura tampouco está na miseria! Desde que tomes este caldiño, vou á reitoral!

Dito e feito, coa particularidade de que cando ela volveu co cura e co escribán, unha charca na cociña, da enésima golfarada!

Tanta presa corría o casoiro que se fixo de inmediato, e…, aos quince días, o cubano sandara, e a Virtudes morrera! ¿De morte natural? ¡Tamén sería de amores, que xa era costume naquela casa! O caso foi que Virtudes pasou á historia local co nome de, A Herdeira Herdada!

-.-

-XXXIII-

A radio vella

Unha coma esta téñoa, consérvoa, eu.

Pero a mellor das que levo tido foron aqueles parladoiros das nosas lareiras. ¡Afellas que si! Na miña, coma en todas, ten habido estridencias, falares máis altos e máis baixos, contos e referencias máis ou menos axeitadas, xente da boa, ou máis que boa, ¡boísima!, alternando con algún hipócrita, ¡que os houbo, e haberá, en todo tempo e lugar, mentres o mundo sexa mundo, séxase, ata o Xuízo Final, pois o que é no máis aló será imposible resucitar as contradicións!

Da xente de cerca non vou falar, nin para ben nin para mal, xa que se trata da intimidade persoal, pero teño lembranzas de moitos de lonxe que, con todo selo, estiveron cerca de min, da boa impresión que me causaron, e do moito que deles aprendín.

Segundo as radios captan ondas curtas, medias e longas, así os nenos aprendíamos os falares e mailas novas, con tal de que fosen circulares, concéntricas, vividas e traídas por aquelas visitas inesquecibles, que tanto nos impresionaban. No meu caso concreto non tardei en percibir que ata na lingua había diversidade de formas para certas cousas, termos distintos, desde as ferramentas aos pensares, e iso que á miña lareira só acudían galegos da rodeada, que non eran de tan lonxe posto que dacabalo viñan e volvían. Claro que tamén ocuparon aquelas bancas da cociña uns cantos madrileños, da propia familia, pero tamén doutras, que eses viñan en tren, e máis ben no verán. ¿Falaban castelán? ¡Xunto da lareira castrapeaban!

Os de Pol pouco se diferenciaban dos do Val, pero os parentes da avoa materna xa tiñan outro estilo, traíanme aires e matices de Lexo, de Baralla, de Becerreá, de Oselle… ¡Galicia, unha, pero, variada!, que iso era o que pensaba eu, daquela. ¿Hoxe? ¡Hoxe, entre as viaxes e os mass media, somos máis iguais, máis…, ata diría que, amorfos!

Os nenos estabamos calados, case sempre, salvo que nos preguntasen. ¿Por un respecto esaxerado? ¡Si, e tamén, pero máis ben porque o cerebro infantil é esponxoso, sempre sedento de saberes e de entenderes, sexan ou non positivos, nocivos ou non!

Naqueles abanos parlamentarios, viñese ou non a conto, nunca faltou unha evocación das nais para os seus fillos de América; os pais, tradicionalmente machistas, máis ben oían e calaban, acaso para que non os tivésemos por débiles de carácter. Estas lembranzas foron exactas, análogas, entenrecedoras, en dous momentos diferentes: antes, e despois da Guerra. ¿Naqueles tres anos…, esquecéranse dos emigrantes? ¡En certo modo, si, pois, nas poucas ocasións en que deles se lembraban era para envexalos con un, ¡Grazas a Deus que se foron a tempo…!

Agora, de presente, encarreirados polo XXI, globalizados, trasladados os parladoiros da lareira á terraza do café da esquina, sen familia para máis inri, que por non haber nin matrimonios quedan, ou máis ben escasean, fálase do tempo, desa maxia dos políticos, da cleptomanía xeneralizada, de quen coñece a quen para ver se…, un enchufe, así sexa co salario mínimo! Cando paseo polas beiravías do meu barrio, a pregunta que máis me fago é: ¿Deus, por que pasamos da emigración externa á interna, cos pais e / ou coas nais ausentes, separados, divorciados, e non só os fillos? Pero vou calar, vou facelo por amor ao próximo…, para non facervos chorar, se é que bágoas vos quedan, se non as tedes, tamén, globalizadas!

-.-

-XXXIV-

O MIGUEL DE EIRÓN

Os nosos non trouxeron fotografías, e esta é das mulleres do outro lado, aquelas que dicían: “Preferimos ser viudas de héroes a esposas de cobardes”. Pero os nosos, segundo fantasiaban nas lareiras ao seu regreso, non as tiveron por tan virtuosas, aplicándolles as catro letras en tódolos seus relatos. Entre o envelenamento cuarteleiro, a friaxe das trincheiras, o anonimato daquelas actuacións brutalmente exacerbadas, aqueles rapaciños, tan inocentes que saíran das súas lareiras, volvían feitos unha  piltrafa humana, en tódolos sentidos!

Despois deste “introito”, informo: Este conto non é propiamente de lareira, da miña quero dicir, pois este relato oínllo a meu avó de Pousadela, no mostrador da súa taberna; era día de ración, para retirar tabaco, pero, con ser tantos, ninguén se deu de novas, proba de que este relato xa circulara:

Dicíase que o Miguel de Eirón as violaba a feito, guapas ou feas, e que sempre lles dicía:

-Foi para que teñas un fillo guapo e valente, pois a quen parecerse ten.

O que non se dixo foi se elas agarraran aquela semente salvaxe. No que houbo detalles foi no seguinte:

Ía o susodito Miguel, feito un galo, camiño da igrexa, con cinco rapazas do mesmo Eirón, que para daquela, fóra de nenos e de vellos, pouco varón había no país. Elas, que o debían levar premeditado, ao chegar ao Cruceiro da Granda dúas situáronse detrás, agarrándolle os brazos mentres as outras lle quitaban aquel cinto de coiro que trouxera do cuartel. Co cinto atáronlle as mans, pero nin así llas soltaron, por se acaso! As tres de diante, despois de abrirlle os botóns da petrina, tiraron das súas forcas, aquelas grandísimas de suxeitar os moños, e con toda a súa forza e presteza retorcéronlle ao Miguel os seus órganos reprodutores. Polo que contaban, ninguén acudiu a socorrelo.

Desde entón non houbo feira en Mosteiro na que non se vendese unha copla que comeza así:

As mozas de Eirón,

delas si e delas non,

caparon ao Miguel

retorcéndolle os collóns.

…

-.-

-XXXV-

Os netos de Caín

¡Inzaron coma o xoio, e se iso pasou na miña parroquia, que viña de ter frades, dominicos, por máis datos, que non sería nas outras!

Servidor contemplando a lauda dos 15 netos de Abel

Aí tedes os nomes, así que o fotógrafo evitoume a molestia, ¡a dor, máis  ben! de ter que teclealos. Só teño que engadir que, de ningún deles, nunca tiven malas referencias; antes ao contrario. Resístome a comenta-los feitos..., porque son, porque foron, dramáticos! ¿Quen os fusilou? ¡Quen ía ser: os netos de Caín!

-.-

-XXXVI-

A curva de Romeán

Ninguén dubida, é imposible facelo, da sacralizade das lareiras, pero tamén hai lugares no terráqueo que nos pasan desapercibidos, ou ignorados, e iso a pesares dos grandes servizos prestados á humanidade; tal é o caso da curva de Romeán, baixando de Paderne a Romeán, que o paso a referir pois igual son o único vivente que o sabe.

Eu, servidor, fixera con éxito o primeiro dos exames de ingreso no Banco, pero como me sentía esgotado, e o segundo aínda non fora convocado, metín os apuntes na maleta e…, tren en medio, ata o paraíso de Montecubeiro, que daquela estaba tan lonxe de Madrid como hoxe de Madrid á lúa. Anticiparon aqueles exames, os segundos, e eu recibín o telegrama de aviso…, a véspera!

Illado no meu monte dos soños, non tiven outra ocorrencia que tirar para Castroverde, onde Bonifacio (Bonifacio, “o do Coche”) tiña o único taxi da rodeada, pero estaba comendo no Pazo de Vilabade, así que, outra carreira pedestre! Bonifacio, un modelo de home, deixou o prato na mesa e meteume no seu auto; daquela non había cintos, pero díxome: -Ti, atrás, e se ventas perigo, déitate no asento, que imos correr canto dea de si este cacharro, para que chegues a tempo de coller o tren!

Pasado Paderne, díxome: -Se me oes desde aí…, que che vou contar o segredo meirande da miña vida, e como te vas para Madrid non hai perigo de que se saiba en Castroverde…

Seguiu relatando:

-Foi exactamente nesa curva que vén agora: Despois de poñerse coma cubas na taberna do Escardel fóronme buscar, pero non en liña recta… Levaban a camisa nova, bordada en rojo ayer…, e foron cantando iso de “…me hallará la muerte si me lleva…”. ¡Era ao revés, pois a morte onde ía era nas súas pistolas, e tamén nos fusís que levaban ao lombo aqueles malditos!

Un deles dixera, que lle oín ben: “Pagará a cea aquel que mate menos de tres!”. ¡Así que era iso: ían a Lugo para facer unha saca, unha montería… humana, quitándoos da propia cárcere! De pronto soproume o Matamouros: “Agora que vén a curva grande, fai que tes unha avaría…!” E así o fixen: -Por que freas, por que paras”, me preguntaron. -Freei co motor, que afrouxaron os freos, así que teño que aperta-las zapatas. Baixade un momentiño, por se non aguanta o gato e se nos vai o coche! ¡Nin gato nin gata, pero a gata funa eu, pois, desde que estiveron na cuneta, entrei dentro, eu só, e arranquei ao trote, que nin o cabalo do Matamouros! A curva impediulles facer puntería. E de chegado a Lugo, quedei a durmir nunha casa de confianza, onde me tiveron escondido oito ou dez días…

Neste punto pregunteille:

-Señor Bonifacio, e á volta, despois diso, que?

-¿A volta? ¡Á volta tiven que zurrarme con un deles, e menos mal que non estaban os compañeiros, así que lle fixen saltar dous ou tres dentes, e desde aquela tenme respecto. Pero ti, o dito, pois é un segredo de por vida. ¿Palabra?

-Xúrollo; e tamén por Santiago, polo noso Matamouros.

Agora, con tantos anos ao lombo, mortos Bonifacio e tamén aqueles fascistas, tan sedentos de sangue, se me fose posible poría un cruceiro na curva de Romeán, pero ao explicar os motivos vanse rir de min, pois  ninguén cre que unha curva, salvo as das mulleres, salve vidas. Bonifacio polo medo, e os fascistas polo ridículo que fixeran, todos foron discretos, mudos, que se chega a saberse nas lareiras, daquela…, nin radio nacional!

-.-

-XXXVII-

AS BRUXAS DA CORTE VELLA

O muíño da Corte Vella

(Este contoumo o tío Pedro, irmán de meu Avó)

O conflito coas bruxas da Corte Vella, que ese é o nome dun lugar incrible da parroquia de Martín da Baleira, rematou en Castroverde, daquela que San Martiño volveu por Bolaño, que entón chamábase Xivil, pois o nome do lugar cambiouse cando permutaron esa pradería por aquel castelo que había en Lugo, alí por xunto da Porta da Feira.

O anoxo das bruxas. Foi o caso que daquela, no tempo dos Concilios de Lugo, as bruxas destes condados andaron todas anoxadas porque déuselles en coller zuna, ¡e todos eran a botalas do noso país! Os curas, co hisopo da auga bendita; e as mulleres de ben, co rosario, dálle que dálle, conta vai e conta vén. Sempre esconxurando nelas; que se, "¡Meigas fóra!", por aquí; que se "¡Meigas fóra!", por acolá; e todas esas macanas das mulleres que se tiñan por honradas.

En vista desa situación, aquelas bruxas retiráronse ás montañas, e deron en buscar un campelo para os seus aquelarres que estivese ben abeirado, onde ninguén do condado de Lugo as puidese ver nin oír. Tiveron primeiro o seu convento de misas negras aló na Corte Vella, que de aí lles vén o nome e maila realeza. Pero entre o que pasou no río Eo, e maila praga dos merlos, os frades de Meira tamén se viron negros, ¡por dentro, claro!, para conte-la invasión das súas namoradas. Esta foi a causa de que no Eo se teñan visto troitas de pé, ¡ben gordas e ben lustrosas por certo!, pois iso procede de cando aquelas bruxas tiveron a súa capital aló na precitada Corte Vella.

As condenadas, para disimula-lo seu namoramento, e que os frades non as visen en coiros, collían forma de troita; e así, cando os pescantíns lles ían aos frades coa ganchada diaria, ¡para que almorzasen na coresma!, que seica é un costume que lles veu de Cîteaux, que era onde San Bernardo citaba aos frades para observalos, ás veces ata daban en xemer na tixola. Iso pasáballes ás que se collían coa man, que daquela non lles quedara tempo para vestirse, ¡pois as do anzol xa non picaban!

Nesas estaban, que os mesmos pescantíns da Ribeira, cando apertaban coas dúas mans un feixe de oucas para atrapar unha boa troita, igual lle estaban metendo man á Bruxa Maior, ¡e as puñeteiras sen avisalo, que ata coido que o facían adrede!

A vinganza das bruxas da Corte Vella, ante o cabreo dos frades, foi disfrazarse de merlos, e papar nas cereixas que lles tiñan reservadas seus foreiros de Santalla de Piquín. ¡Con isto, os frades perderon a pouca paciencia que tiñan daquela!

Reuníronse, pois, en cabido, xa que podían pasar sen troitas, pero, ¿o das cereixas...? ¡Sen cereixas en Meira, libera nos Dómine!

Buscando solucións.

¿Poñerlles espantallos aos merlos? Non, que aquilo non servía con aquelas merlas, segundo dixo o Padre Exorcista, que tamén facía de Mestre Filósofo. ¡Había que utiliza-lo hisopo, xa que era o único remedio que daquela se coñecía! En vista do caso, catro frades, dos máis vellos, dos que xa non caían na tentación da luxuria, presentáronse na Corte Vella. Levaron para aló, ademais dos hisopos, dous pipotes de auga bendita, cargados nunha mula, ¡por iso de que as mulas son virxes!

Deu resultado, abofé, pois ata aos merlos lles entrou colite. Porén, cando volveron os frades a polas cereixas, ¡alí estaban, de novo, aquelas merlas, máis burleiras que nunca! Nada; estaba visto que os efectos da auga bendita íanse nada máis secarse a última gota; así que, ¡outro capítulo en Meira!

Despois de moito filosofar, sacaron esta experiencia: que o hisopo era remedio necesario, pero non suficiente. Iso probábase pola maior: Suficiente sería ter en camiño da Corte Vella unha recua de mulas, con pipotes de auga bendita a reo, pero non habería mulas suficientes, que as levaban, daquela, para arar en Castela, requisadas polo Presidente deles, que seica vivía nun Palazuelo de Valladolid.

¡Diso non saían! Ata que falou un leigo, deses que teñen voz pero non teñen voto. Persignouse, e deixárono opinar, de contado, en vista da esterilidade dos frades:

-Pois..., e pois..., ¡a min paréceme que sería cousa de que o Eo baixase sempre coa auga bendita!

-Cala, zopenco, que ti es un leigo en bruxas; e vante namorar...; como hai Deus que si!

Pero nisto, que estaba tamén por alí o Frade Administrador, que xa volvera de Valladolid de leva-los cartos das bulas da última Coresma, e a el non lle pareceu de mala administración a proposta do leigo.

-O malo desa proposta é que para estar bendicindo na auga acotío, para bendicila per saecula saeculorum..., aquí somos poucos irmáns; e ademais só se pode facer no Sábado Santo... ¡Iso, iso; xa o teño, irmáns! ¡Santo; ten que ser Santo!

O Prior debeu pensar que aquel Comendeiro seu collera unha insolación aló por Castela:

-¿Ti, que dis, irmán? ¿Toleaches?

-Padre..., ¡élle moi sinxelo! ¿Quen lle parece á súa paternidade que debe ser o avogado das cereixas? Non mo diga vostede, que xa o sei: ¡O patrón das cereixas é o San Bernabé! ¿Non ve que lle facemos festa no once de xuño; e que a partires diso maduran as nosas cereixas en Santalla de Piquín? Ademais eu seino ben, que en Suegos de Pol, onde tamén cobramos rendas en saco, desde que lle fixeron unha capela ao San Bernabé, as meigas de por alí sonlle..., ¡iso, unhas meigas encantadoras!

-¿Iso é certo, irmán?

-¡E non ve con que cara o digo! Se lle facemos un santuario ao San Bernabé, por aí, ao pé do río Eo, ou dalgunha fonte ou afluentiño seu, poñéndolle de conditio no trato que nos pague en auga bendita, daquela...

-¡Xa o teño, irmán! ¡En Fonteo! -Exclamou o Gran Bernardo, que se daba de listo.

-Repare a Súa Paternidade que os foros de Fonteo sonlle do convento dos nosos irmáns de Penamaior... ¡Tan arriba non chegamos nós!

-¿E pois logo...?

-Aquiétese de contado; que tamén se me ocorre a solución diso: Coido que o santuario que lle fagamos ao San Bernabé non debe estar no mesmo Eo, senón máis ben nun lugar apartado..., para que non se decaten os superiores do noso Mosteiro cisterciense de Santa María de Palazuelos, Valladolid; e tampouco El Rei, noso señor, pois a Súa Paternidade xa sabe que ámbolos dous son raspiñeiros, ¡e virían deseguida polos décimos!

-¡Ai, ho, iso tamén é certo!

-Repare que temos uns foreiros aló na Xesteira, arriba de Martín... Nesas terras mana unha fonte que é mesmo do Ceo. Esas augas baixan ao río do Real, e van paseniño, todas mesturadas, a xuntarse coas do Eo, alí precisamente da parte de riba de Santalla... Propoño, en consecuencia, que este Capítulo lle faga rogativas ao San Bernabé, ¡para que nos acepte este trato!

Así foi como se fixo a igrexa do San Bernabé da Xesteira, alí medio escondida nunha carballeira, arriba da súa fonte.

Cando empezou a baixar, mesturada a auga do Eo coa bendita do San Bernabé, as bruxas déronse conta de que a persecución dos frades ía en serio, ¡e que tiñan que ir buscando augas máis saudables! Daquela subiron polo cubeiro onde está agora San Martín da Lúa; alí fixeron unha nova acampada, pero como aqueles regatos son pequenos, era pouca auga para cubrilas, e logo que os baños de sol ténllelos prohibido o macho cabrío, que se cela de quen mire á barriga das súas próximas, ¡así que deron en tomar baños de lúa, no seu monte!

Nisto, que o Bernardo Maior de Meira soubo que seguía tendo aquelas bruxas, ¡as mesmas!, cerca do convento; ¡máis cerca aínda! ¡Nin meigas fóra, nin chispas, que as tentacións seguíanlles, acotío! Así que, ¡outra vez Capítulo! Houbo, xa que logo, outras propostas; e este acordo: ¡Facer una igrexa, outra, no mesmísimo Monte da Lúa, coa invocación de San Martiño, que se dicía que volvía a andar pola terra, facendo milagres!

O Prior pensou que se seguían por alí as bruxas, San Martiño cubriríalles disimuladamente as polpas coa súa capa, ¡e desta maneira quedarían instantáneas no cristianismo, que miúdo milagre! Pero a cousa non era tan doada, pois as bruxas son previdas.

É ben sabido que no aquelarre a Raíña só ten mando ata que o Cabrón se emparella coa virxe recén chegada ao rabaño delas, pois en cuestión de bruxas a antigüidade perde grados.

A Raíña que tiñan daquela discorreu que a mellor forma de conserva-lo seu manto vermello, e de paso fuxir do azul de San Martiño, era cambia-lo campamento para un sitio onde non houbese virxes; ¡ou onde todos fosen homes, que tamén servía! Consultouse coa secretaria, e discorreron que o mellor era propoñerlle ao Castrón do inferno mandarse a mudar para o cemiterio dos suicidas e dos criminais, aló no Zarro Novo de Montecubeiro, que daquela tamén estaba dedicado aos nenos que morrían sen sequera auga de socorro.

Foi desta maneira como as bruxas da nosa bisbarra, todas elas en procesión, saíron do lume para caer no remol. ¡Nin se decataron de que os frades de San Cibrao víanas desde o seu campanario! Vían como bailaban de noite, tódalas noites, ¡sempre en coiros, como lles corresponde! Alí, ao redor do cruceiro do Zarro Novo, estaban ben quentiñas, e ben afumadas, cunhas fogueiras de toxos que sempre as tiñan acesas, ¡por aquilo de non coller catarro ao ventre!

¡Así que aquí outra volta perseguidas! Esconxuros, aspérgeme Dómine, rosarios a tutiplén; todas esas cousas. Niso estaban cando o Cabrón decidiu subilas ao Miradoiro do Pradairo, ¡dunha vez para sempre!

No Miradoiro quedáballes o campanario a xeito; ¡mesmo por debaixo das saias! E desde aló arriba podían tirarlles peidos aos frades de San Cibrao e tamén á súa torre, que iso era outro pracer de bruxas! Pero, aínda que lles gustaba a calor, non contaban cos incendios da Serra do Pradairo, que como ten moito ferro atrae os raios nas tormentas. ¡Demasiada rifa, incluso para bruxas!

Daquela dixo a Raíña nova:

-¡Nin nos quixeron os frades de Meira, nin podemos con estes de Montecubeiro, pois, canto máis rezan, máis arde a serra, que así nos castiga Deus! Iso non tería importancia se non fose porque se nos chamuscan as pernas, e daquela non lles gustaremos aos frades novizos. Vaiamos a Santiago, aí polo Camiño Vello, polo dos Ástures, que aló, como hai tanta cregaxe, algún conseguiremos namorar!

Dito e feito, pero non baixaron do Miradoiro por Vilabade, ao sopé, por medo á Virxe do Carme, senón que arrimaron contra a louseira da Veiga Seca, con intención de saír ao Camiño de Santiago pola parte de San Miguel. ¡Miñas pobres, que de San Martiño non se libraban! Non se decataron de que o Dumiense estaba daquela, de visita, in Bolanius, precisamente alí abaixo da Veiga Seca, e de súpeto a capa do Santo deu en voar por riba delas, mesmo segundo baixaban da Serra. ¡Daquela quedaron todas virxes, e perdoadas, listas para empezar de novo!

Naquela situación non sabían que facer, pois aquilo era oficio novo, así que deron en rezarlle ao propio San Martiño:

-Santo da capa milagreira, que lles perdoaches ás bruxas cheirentas; polo poder de Deus e de Santa María, orballadas co resío da serra, agora ulimos a madeiras de oriente. ¡Fainos, aquí mesmo, un conventiño, unha casa cuberta, rodeada de cen fanegas de xardín, pois agora xa temos dentes, e podemos come-las mazás; e se non, déixanos volver á Corte Vella, que está bendita polos frades de Meira, pois aquí, ao pé desta serra, nestes prados de Xivil, non resistimos as xeadas. ¡Lémbrate que vimos dos quentes do inferno!

-Como xa non tedes Reina -lles replicou San Martiño-, agora elixide Abadesa, e despois, a madre Abadesa e mais eu, de poder a poder, platicaremos!

Elixiron para Abadesa á bruxa que máis pecados tivera, á máis lavada, á máis perdoada, posto e suposto que máis obrigada estaba para no futuro perseverar na nova conduta. Despois diso, volveu a falarlles San Martiño:

-Madre Abadesa, Priora das bruxas penitentes, en prenda de que non volveredes a desexa-los quentes do inferno, ídevos a Vilafrío, que de paso será a mellor redención das vosas quenturas. E tede por regras as seguintes: (Díxollelas, pero como son moitas non se refiren nesta bula de bruxas pías, peiteadas e arrepentidas).

Non é conto. Este conto, que non é conto nin bulo pois xa dixemos que se trata dunha bula pía de bruxas convertidas, para non caer no meigallo hai que rematalo co responso de San Martiño: Santo bendito, avogado das cochas limpas e das meigas peiteadas e arrepentidas, mentres comemos deste porco sacrificado no teu día, ("¡A tódolos porcos lles chega o seu Samartiño!"), a falta de troitas do Eo, e tamén daquelas cereixas da Ribeira, tápanos co teu manto voador para que teñamos o sol na porta, a auga no horto, e as meigas fóra, tal que polo Miradoiro arriba. Por Deus e por Santa María, un paternóster do dereito e outro do revés, mollados con un trago de augardente queimado para te-la barriga quentiña, e para que non collamos a colite dos merlos. ¡Que Deus perdoe estes pecados, e cos nosos, os do próximo. Amén!

Cuestión de méritos. De aí vén, daquel follón das bruxas arrepentidas, a confusión histórica entre o convento de Vilafrío e mailo de Soutomerille; pero a diferenza está clara: En Vilafrío profesaban as que foran pecadoras públicas, ¡para arrefriarse! Mentres, en Soutomerille, profesaban as que nin foran nin querían ser pecadoras, ¡nin sequera en privado! ¿Cales tiñan máis mérito? ¡A resposta disto non está na miña bula!

En canto ao responso de San Martiño, imprescindible noutros tempos para mata-los porcos, para lavarlles as tripas e para come-los seus roxóns, agora non fai falta rezalo pois os veterinarios encargáronse de responsa-la triquinose, dunha vez para sempre. ¡Cousas da ciencia, que non se leva ben cos meigallos!

Aínda hai bruxas, pero delas nin se fala, que agora vense na tele, a diario, ás veces espidas e outras non; ninguén lles tira auga bendita, de afeitos que estamos a convivir con elas; pero, iso si, ¡quen lles dera parecerse, no de guapas, ás da Corte Vella!

-.-

-XXXVIII-

Cando os mortos non viaxaban en “Mercedes”

Cando facían o seu recorrido desde a súa casa, a ombros dos seus deudos…, si, onte, contábase con pousadoiros coma este, ou parecidos, pero sempre ao pé dun cruceiro. Os nosos pais non tiñan présa por esconde-los seus; máis é, que se detiña o acompañamento para dedicarlles un responso, ¡outro, outro máis!, antes de chegar ao cemiterio, á súa última estación da viaxe terráquea.

¿Hoxe? ¡Sexa da casa, do sanatorio ou do hospital, directamente ao tanatorio, e de alí ao cemiterio, a cen! ¡Hai présa, para isto como para todo, ou, se me apuran, máis aínda! ¿Pranto, prañideiras? ¡Xaora, que para iso están as locutoras da radio, que dan as necrolóxicas a toda velocidade, impresionadas por cada morte anunciada!

A todo isto, ¿non será que lles teñamos medo, medo a que nos maldigan polo despego interxeracional que vimos practicando? Non, non o creo: é máis ben o signo dos tempos, que, por facelo todo á présa, pouco ou nada facemos ben. En todo caso, prégolle a quen corresponda que faga, que ordene facer polos cruceiros, que lles teñamos un respecto, sequera sexa en agradecemento por tanto que herdamos, por tanto que lles debemos aos que, in illo tempore, pasaron por diante deles.

-.-

-XXXIX-

Unha de defuntos, outra.

No adro actual, estivo o cemiterio vello de Montecubeiro, concello de Castroverde (Lugo). Ditoso mes, que comeza con tódolos Santos e remata elixindo a San Andrés. De defuntos, si, pero de carnavaladas, tamén, pois, detrás da cruz sempre andou o diabro.
Meu avó tenme falado daquelas bromas, daquelas carnavaladas de antes da guerra; lémbrome de varias, pero unha das que máis me impresionaron foi a de cando el, con media ducia de veciños, anticipándose ao Día da Cinsa, concretamente no amencer do Martes de Carnaval, saltaron a parede do cemiterio vello e acenderon unhas velas daquelas de cera, que se facían nas casas ao esmelgar, chantadas na propia terra dos últimos enterros. Un dos cómplices, que era ferreiro e entendía de chaves, conseguiu abrir a porta do campanario, e deu en toca-las campás, ¡como se houbese defunto!
O avó, desde a currada do convento, petoulle ao párroco co cadeliño de ferro da porta da reitoral. O crego, entre o chamador e mailo repique das campás, asomou por unha ventá, refregando os ollos:

-Quen é, quen chama, quen morreu!

-Señor cura, baixe pronto, así sexa en cirolas, para que os vexa antes de que se vaian, que están saíndo das covas!

O cura, incrédulo:

-Morreu Brais?

-Non señor; todo o contrario, que están resucitando!

O cura baixou a toda présa, cos calzóns de baeta colorada á vista, e nada máis abrir a porta, como meu avó deixara aberto o portalón que dá ao adro, divisou aquelas ánimas, acarapuzadas coa correspondente saba de liño, correndo polo campo. Sen dicir nin pío foise á sancristía, saíndo co caldeiro da auga bendita na esquerda e co hisopo na dereita.

-Señor cura, onde vai, que esas non precisan responsos! Non ve que están resucitando! Veña comigo á porta do cemiterio, por se continúan saíndo…

Como era de noite, o cura viu as luces a ras da terra, pero non se decatou das velas que as producían. Daquela tirou de hisopo, e deu en esconxurar.

Contaba meu avó que tardou bastante en reaccionar, en decatarse de que todo aquilo era un bromazo:

-Como estás aquí, a estas horas?

-Madruguei para ir a Librán, axudarlles a bota-las patacas…!

-Para aí, non te largues, que tes que darme o nome destes sacrílegos, que así se burlan do seu párroco!

-Non podo, que non o sei! Eu vin e oín o mesmo ca vostede: As campás tocando a defunto…, e sen campaneiro! Despois diso, esas ánimas, que non teñen nome… Non ve que son anxos, ánimas resucitadas, e están dando voltas aí no adro, porque aínda non lles deron o emprego celestial, que veñen aparvadas, do Purgatorio, máis ou menos como fixo vostede agora mesmo, ao espertar!

Aqueles eran carnavais, e aquelas eran chanzas, unhas carnavaladas que facían resucita-los mortos!

-.-

-XL-

Das penas de Barredo ás do Rif.

-Ai, Andrés, achégate á casa da Anuncia, que vai ser mediodía e aínda non veu polas ovellas para levalas ao monte coas súas. Igual se puxo de parto, que onte vina moi cargada, moi pesada…

-Muller, nese caso imos os dous, que igual tes que axudarlle!

Anuncia quedara orfa de nena, e para máis cruz, saíu algo infantil, algo crédula, tanto, que lle fixo caso a un veciño máis esperto cá ela, que a catou antes de irse para Cuba; aquel fornicador foise sen a rapaza, e tampouco volveu, pero a semente quedou, tan sementada que aos nove meses Anuncia non podía coa carga! Petaron á porta, pero ela non respondeu; o seu cadeliño, si. Non tiña pechadura así que puideron entrar, pola mesmísima corte das ovellas! O can a tal momento lambía no neniño, o cordón estaba sen cortar, e Anuncia…, fórase ao Ceo, que ben merecido o tiña!

-Ai, meu Andrés, foise, pero deixounos un regaliño! Precisamente a nós, que non temos fillos, así que vai ser cousa de crialo nos mesmos, en por nós.

-¡Con tal de que non lle poñas Andrés, que por aquí hai tantos que cando din ese nome nin se sabe cal ten que contestar!

-Eu poñeríalle Santiago, que seica é hoxe… ¿Non oíche-los foguetes, aí na Meda?

-Acéptoche a idea, pero, ¿e se nos sae un Matamouros, se nas quintas o levan para África…, tantos que están levando, que nós igual non xuntamos para libralo, para pagarlle a Cota?

-¡Déixate de mexericadas e axúdame; primeiro quenta auga, e despois avisa aos veciños, que veñan botar unha man, que se nos xunta o parto co enterro; empeza pola Virtudes da Casa Grande, que está de leite, e pídelle que reparta con este neno…, antes de que sexa tarde!

…

Pasaron os anos e aqueles protectores morreran, case xuntos, en cousa dunha semana, dunha epidemia de cólera, tan nefastas que eran. Santiago, ao igual que súa nai, q.e.p.d., especializouse en garda-las ovellas, na casiña onde naceu, pois da outra botárao un sobriño dos patrucios, que se proclamou herdeiro universal deles, e nesas estaba cando se presentou o Casiano de Castroverde, que facía de Porteiro, tanto do Xulgado coma do Axuntamento:

-Santiago, tes que saír para Lugo, de inmediato, que entraches en quintas, e tocouche África…

-¡Maldita sexa! ¿Daquela, que fago coas ovellas, e coas cabras, a quen llas encomendo?

-Mira, ho, dáse o casual de que teño que pasar polo Alvaredo, así que podo avisar a ese tratante que chaman o Cego, pero que non o é, non de todo, para que chas veña comprar, hoxe mesmo, que así levas cartos, que non che virán mal nesa África do demo, tan careira que din que é!

…

Xa en África, como o viron forte destinárono a Zapadores, e nesa consecuencia chegou a noite do 21 de Xullo do ano 1921, atopándose Santiago, con un Cabo e oito soldados máis, cava que te cavarás aló arriba, nas montañas do Rif, para facer un fortín de merda…, xa que merdoso resultou! Presentáronse uns mouros con senllas fusilas, tan mouros coma a noite, e por engado cubertos cunhas xilabas mouras, así que lles foi doado mata-los españois daquel blocao, un por un. ¡Un por un, non, que Santiago, precisamente o noso Santiago “Matamouros”, salvou a vida, desmaiándose! Os mouros, ao velo espatarrado, dérono por defunto e largáronse, que aínda quedaban máis españois no territorio, máis blocaos, e Abd El Krim dixéralles aos seus que o “cupo”, o copo, era de quince mil mortos; para tantos españois eran poucos mouros con poucas fusilas, así que cargaron coas armas dos mortos e seguiron gadañando españois, por todo o Rif, para completa-lo desastre!

Mortos no monte Arruit,

a maior parte deles galegos, paisanos nosos,

porque os pobres non tiñan para pagar “Cuota” que os librase de África.

Cando volveu en si aquel Santiaguiño de Barredo, ao verse rodeado de tantos anxos sen fusilas, ¡que no Ceo éntrase sen elas!, o primeiro que pensou foi:

-Ata que veñan recollernos terei que comer do que atope, así que vou baleirar uns cantos destes sacos terreos para recoller neles tódolos víveres, e mailas cantimploras, que estes compañeiros xa non os precisan, e poñerei todo baixo terra…, por se volven os mouros para arroubarnos a auga e mailo pan, como fixeron cosas fusilas!

Os días pasaban e por aquel blocao non viña ninguén, ¡nada!, nin mouros nin cristiáns. Nesta espera o noso Santiago observou ao lonxe un rabaño de cabras, sen trazas de pastor! Foise achegando, e con dúas ou tres cantimploras que levaba, previsor que era, muxiunas, e tivo leite para recuperar forzas. Xa máis entoado, botou man dunha baioneta que atopou debaixo dun morto, e con ela matou un cabrito, que de esfolado e ben asado, ¡iso si, de día, para que os mouros non visen lume ao lonxe!, púxoo de pé. 

De pé estaba, e non se volveu a desmaiar de milagre ao achegárselle unha pastora, toda atarapuzada, ¡precisamente a do rabaño! Miráronse detidamente, pero non houbo reproches. A moreniña, un sol de rapaza, díxolle, con toda afabilidade:

-Mi estar Aisa. ¿Entá…?

O rapaz, que tampouco se cortou:

-Mi estar…, Santiago. Xa sabía que estaba no inferno, pois isto outra cousa non é; o que non sabía é que houbese diabros con saias, e encima cuns ollos…, que nin a Virxe do Carme, aquela de Vilabade!

O mouriña tamén era orfa, así que, máis por xestos que con verbas, fóronse entendendo, e xa levaban dous anos de convivencia cando Aisa lle propuxo vender as cabras, e con aquel diñeiro embarcar en Melilla para irse a España, xa que tan guapa era Galicia, segundo el lle dixera! Así o fixeron, coa sorpresa de que cando baixaron a Melilla a quinta do rapaz xa estaba licenciada, quitándoselle de repente os medos a que volvesen poñelo de uniforme.

Deron chegado a Barredo, e alí tíñanlles dúas novas: Unha, que naquel tempo o sobriño dos seus protectores fórase para Cuba, cobizoso que era; e outra que, antes de irse, ao parecer polo medo que lle meteu o Crego da parroquia, deixoulle ao Cura,  con carácter de testamenteiro, o testamento de seus tíos, para que llo dese ao Santiago cando volvese de África, ¡se é que volvía!, que o tivera escondido, dándose de herdeiro universal. Naquel testamento o herdeiro real, o efectivo, daqueles patrucios, era Santiaguiño, que con iso volveu aos altares: Casa, terras, gando… Non se sabe se comeron perdices, pero felices si que foron…, que ía sendo hora!

-.-

Este caso seino porque mo contou o Carteiro de Francelos, casado con miña prima, dos Nabal de Vaille, que como lle levaba á Aisa as cartas que lle viñan do seu Marrocos chegou a gozar da confianza daquel Santiago, ¡un Santiago casado cunha mora! Este feito considéroo de interese para a intrahistoria de Castroverde, e por iso o relato aquí, para contribuír á conservación dos nosos “episodios” máis célebres.

-.-

-XLI-

Foi a por lá…

¡Foi a por lá, e volveu tosquiado! Agora, que tanto se fala de corruptela ¡democrática!, acordeime daquel conto dun Secretario que se meteu a redentor..., e saíu crucificado!

No Pardo reinaba don Hermenegildo... “La Codorniz” cerrárana, ¡por un mes!, simplemente por dar o parte meteorolóxico daqueles días: “Reina un fresco general procedente del Noroeste de España”. E os Secretarios, xente algo preparada, iniciada en Dereito, levaban da súa man aos caciques locais, cegaratos eles, pero cun estómago a proba de bombas..., que dos bombardeos xurdiran! ¡Que cousas, que ata dá arrepío contalas, pero..., pasaron!

¿De verdade, pasaron? ¡Ou pasaron ou as soñei, pois, nalgunha que lles teño contada aos netos, eles ben que responderon:

-Avoíño, con nós non fagas literatura, pois iso que dis é imposible!

-¿O meu, o da lareira, o daqueles tempos da Ditadura, que a Ditabranda xa pasara, aquilo non, e isto que traen agora os periódicos, isto si? ¡Por algo din que apenas se vende prensa hoxe en día; claro, trae novas, relata chanchullos imposibles, incribles..., auténticos contos do Avó!

Eu, relata réfero! ¡Segundo mo contaron así o conto! Érase unha vez un Secretario excepcional... O problema está en que non estou seguro de que Municipio me dixeron que era...; algo de Rei, unha cousa así como Neira de Rei, pero, cos anos que xa teño, espero e pido desculpas pola miña amnesia.

Aqueles alcaldes, aqueles das alcaldadas, tan ben analizados no “Catecismo do labrego”, un libro excepcional, que me parece que é de Frei Marcos da Portela, foran a peor. ¿Pourquoi? ¡De porcos, nada, pois aquilo dos xamóns quedara obsoleto, desprezado! No franquismo, en certas mesas quero dicir, pasouse do porco ao marisco, así que as porcalladas foron a maiores, máis..., refinadas!

Unha das fontes de ¿aprovisionamento? ¿Dise así: aprovisionamento? Aquelas fontes, xa que logo, digo, manaban, dimanaban, da Comisaría General de Abastecimientos y Transportes: ¡Os “cupos” impostos ao labrego! Coa particularidade de que Frei Marcos xa morrera, e non había cristián que se atrevese a falar, e menos a escribir.

“Para, coño, que minto, equivócome”, que así dicía o señor Ramón do Escouredo: Houbo un, un tal Rivas... Se non era Rivas era algo parecido; “Arriba”, non, pois arriba era aquilo da Falange. O de menos é o nome, así que vou ao caso concreto..., ¡ata onde sei!

Aquel Alcalde..., ¡calquera, pois todos xuraban igual, ¡Polos Principios do Glorioso Movimiento Nacional!, elaboraba os cupos... Si, ao estilo de como se impoñía, aló antes, aquel imposto do “Consumo”, que era cobrado arbitrariamente, a ollo de bo cubeiro, quere dicirse, amigablemente: ¡canto máis amigo, menos consumo..., do de pagar, se entende!

Destes “cupos”, unha parte saía para Lugo, e a outra... ¿Como era aquilo do Guadiana, que nas Lagunas de Ruidera, evapórase? Pois cos “cupos” algo parecido! No caso do Concello de marras, seica, que así mo contaron, estas evaporacións non eran únicas, pois cando un alcalde abría a boca, non había manxar que chegase, fose en especie ou en cartos. Daquela Franco respondía unicamente “Ante Dos y la Historia”; e os alcaldes..., ante o Gobernador Civil, xa que eran os Pretores do Cónsul Supremo!

Contan que ao incorporarse o Secretario do meu conto, impoluto que ía, non quixo mancharse coas complicidades ambientais, e..., denunciou ante o Xulgado da 1ª Instancia ao seu Alcalde. ¡Boa a fixo, que lle deron ao péndulo en sentido contrario, así que o xulgado resultou sendo..., o propio Secretario! Atribuíronlle de todo, de todo menos o de queimar as fontes do Neira, que a iso non se atreveron!

-¿Avoíño, que pasou, logo, con Secretario?

-Pois...; daquela, no Ejército, un movemento era: “¡En su lugar, descanso!”, pero ao Secretario do conto saíulle de sentenza: “¡Descanse fóra, lonxe do seu lugar; expulsado do Corpo, a perpetuis!”. ¡Sorte que tivo en que se referisen ao Corpo dos Secretarios Municipais, porque en casos así, aos denunciantes, aos que pedían equidade e xustiza, de onde os expulsaban era do seu propio corpo, do físico..., fusilados! ¡A alma, -segundo eles-, para o inferno, e os corpos, na cuneta!

Despois deste relato, os meus nenos nunca me volveron a preguntar polo franquismo: ¡Son tan listos, que lles chegou con esta lección!

-oOo-

Da lareira ao cuartel

Noite do 25 de Setembro do ano 1948: ¡O meu último rosario en familia, cabe da lareira, dirixido por meu pai! Chegáranos un telegrama de Guardia Civil ¡ordenándome! que me presentase ¡de inmediato! na Zona de Reclutamiento de Lugo, para subseguinte incorporación, ¡como voluntario!, ao Batallón de Infantería del Ministerio del Ejército. Daquela, ¡adeus, miña casiña; adeus, meu lar...!

-.-

Da lareira aos funerais

¡Todo isto nos últimos 50 anos! Dous mundos separados só por medio século. As lareiras aguantaron, como pouco desde os castros ata mediados do século XX, mais con iso e con todo, exhaustivas de méritos, ¡desagradecidos que somos!, pouca literatura levan recibido. As brasas do asado, o pote do caldo, a quentura, a tradición oral… ¿Que máis se lles pode pedir? Pero veu a cociña bilbaína, achantada en mesas de mármore, e…, fixémonos señoritos, pasando do fogar ao hotel, nun sopro!

Claro que non se pode honrar a lareira nun simple artigo, nin en catro contos, pero si invitarvos a unha lembranza. Neste propósito, aínda que deixemos de lado, ¡que é moito deixar!, as relacións de convivencia familiar, as sociais darían para unha enciclopedia: Aquelas congregacións veciñais…, maiormente nas noites de vagar, que, por climatoloxía, copaban medio ano. Sempre, ou case sempre, na Casa Grande do lugar, e iso por razóns de espazo e de…, leña! As mellores chousas, as mellores carballeiras, obviamente, eran propiedade dos grandes señores, tan ilustrados eles que, cando se estableceu o Rexistro da Propiedade, foron os primeiros en sabelo, e tan ben o souberon que se apresuraron a rexistrar ao seu nome as mellores cavadas dos montes veciñais; seguidamente serían os propios desposuídos os que lles arrincarían a pedra, os que paredarían, os que repoboarían, maiormente con castiros e carballos, aínda que algún houbo que o fixo con pinos, aos que dedicou, agradecido, fermosos poemas que chegaron a ser himnos.

Certo é que a maioría daqueles ricos restituíron, ¡parcialmente, claro!, cos seus acolledores braseiros, á plebe friorenta e aburrida. Houbo unha certa simbiose pois naquelas ruadas das lareiras igual se xogaba a partida que se contaban contos, ou transmitían episodios locais; cantábanse coplas…, e incluso actuaban os muñidores, ofrecendo, nalgún caso, “botar unha man”, no reparto daquel imposto dos “Consumos”, que o pagaban os que menos consumían! ¡Todo un mundo, en tres partes, en tres escenarios: a igrexa, a feira, e maila lareira!

Ao longo do XX apagáronse as lareiras, fosen plebeas ou señoriais, e as feiras, salvo as especializadas, trasladáronse ao súper. A súa parte social saíu ao exterior, concretamente aos adros parroquiais: ¡Enterros, funerais, etcétera! Teñen vésperas e todo, pois ata onde chegan as ondas e mailos periódicos, quen máis quen menos pon atención: ¿A que hora dixeron…?

Despois das vodas, as Misas son os únicos acontecementos nos que o rural se reviste de gravata; e as donas, como xa non se requiren velos, nin toucas, tiran de blusa escotada, salvo que sexa inverno, que nese caso…, abrigos de luxo, maiormente astracán ou visón! Da leña para a lareira pasouse á bencina para o coche; e como non quedan parroquias sen pistas, ¡esa imitación das estradas, estreitas, curvilíneas, sen letreiros e con catro gotas de alcatrán!, daquela, ¡a cen! A cen para chegar cunha hora de antelación, que é o momento de firmar e de saudar. Despois dos ritos, outra horiña de parlamento, no adro, ou na taberna do lugar, que non todo vai ser tragar tele!

Seguro que os funerados, desde Arriba, estana gozando ao ver canto proveito se tira do seu transo: ¡Ademais das honras e das preces, son causa de que non se extingan aqueles parladoiros veciñais!

-.-

Contos son os de agora, pois os de daquela eran máis ben historias, historias cargadas de Historia, de Historia e de Pedagoxía!

Xosé María Gómez Vilabella

-oOo-