AQUEL VERÁN EN LUGO (III)

.../...

Desde que se marchou para Friol, ela, a miña Verónica, invoquei de novo ao Centurias, que me quedaba moito por aprender:

-¡Ave, invictus Servio Tulio Apicus; volve para aquí, outra vez, que xa quedei libre!

-¡Aquí estou; feito un servo, servando os teus mandatos!

-Agradézocho ben, que o tema proposto para esta tarde para min é importantísimo, que levo toda unha vida matinando na nosa gran traxedia. Xa sabes que me refiro á epopea do noso Medulio, que xa a rexistrei amplamente no meu libro “Castroverde. Bosquejo histórico geográfico”, publicado en 1950, que daquela tiña eu 20 anos, mais agora quero probas ampliatorias, pois, como din os clásicos, "¡sapiens nihil afirmat quod non próbet!" Agora que te teño, contigo son probas definitivas, ¡indubitables!

(Sapiens nihil afirmat quod non próbet! = Os sabios non deben afirmar cousas que non sexan capaces de probar!).

-¡Ah, o Medullius; que fanatismo, que decisión, a dos teus antepasados!

-Eu chámolle patriotismo. Ademais, ¿en qué quedamos? Se vos entregaban os castros, vosoutros de seguida lles diciades aquilo de que, "Roma non paga aos traidores". E se nos defendiamos ata a morte, morte de teixo, por suposto, o cualificativo era de fanatismo...

-Non terxiverses, Oestrimnio, que a Roma á que ti aludes non é a cesárea senón a curiácea.

-¡Desculpa; é que quixen facer un xogo de verbas, e saíume algo torpe! O que tomo en serio é a cousa do Medulio; ¿vas a contarmo tamén en serio, con todo detalle?

-Tan en serio, que se queres fírmocho nunha tésera..., ¡daquelas do Fornariño, en barro de Bonxe!

-Non, que non é necesario; ademais o barro vai mellor para as fretes que para iso das inscricións documentais. Se me dis a verdade, toda a verdade, prometo eleva-la túa historia aos libros da Historia, para honra e gloria, túa e dos fastos imperiais.

-¿Farasme un arco de triunfo, aquí en Lugo; por exemplo, niso que chamades Avenida de Ramón Ferreiro? ¡Seica é un sitio precioso!

-Fareicho, si, que non teño inconveniente, pero na Avenida da Coruña, que é a miña..., ¡se chego a ser Alcalde!

-A Alcalde podes chegar, que me vai parecendo que es político de sobra, ¡incluso para Lugo! E diso do Medulio, pregunta, que che contesto, do pé á pá.

-¡Daquela imos aló, partindo, como non, da premisa de que Estrabón chamounos "Gallaice famae melius populi"! ¡Aí é nada!

(Gallaice famae melius populi = Galegos, un pobo da mellor fama).

Tulio confirmoumo:

-Iso foi certo; unha verdade absoluta, incontrovertible. ¡Miúdo pórtico te buscaches, meu enchufado, querido Oestrimnio!

-Esa verdade foi a que nos perdeu xa que, conxuntamente coa sona persoal, chegouvos a Roma a dos nosos ourives, a dos torques e fibelas daqueles Oestrimnios, dos Saefes..., dos Célticos en xeral. ¡Nada, que provocámo-la vosa envexa..., sen querer!

-¡Non exactamente! Provocastes a nosa emulación, que iso era un desafío, un reto para aquelas cohortes invencibles... Pero a todo isto, ¿que é o que sabes do caso? Para non andar con redundancias, fala ti primeiro.

-¡Home, como saber, pouca cousa! Sempre investiguei baseándome en razóns xeográficas e de estratexia militar; e cada vez que lin algo sobre guerras, ou discutido con militares profesionais, sempre busquei descubri-lo antídoto para as teixoeiras do Medulio, o seu cómo, o seu por qué, o seu onde...

-Paréceme que te entendo, leal Oestrimnio: Viviches coma se estiveses no bafo dunha terma, coma se te estivesen afumando os teus druídas, aqueles que ofertaron o sacrificio humano, aquel holocausto Medulliensis...

Afagueino con exceso, e paseime:

-¡Pero, qué oio; este Centurión...; coidaba que só pensaban os gregos!

-¡Si, en efecto, eles pensaban, pero nós copiámoslles! Abríronnos o rego; humanizaron aos deuses, co cal, nós, os romanos, pasamos, ascendemos, de simples guerrilleiros a deuses. A receita déunola feita aquel sofista, o tal Protágoras: “O home é a medida de tódalas cousas: das que son, en tanto que son; e das que non son, en tanto que non son”.

-Pero vosoutros saístes máis pragmáticos...

-¡Claro! A nosa técnica, do grego Tekne, provén precisamente do seu pensamento; nós, os romanos, o que fixemos foi darlle valor práctico, pragmático, ao seu pensamento, ás súas reflexións. De propósito: ¿Tes lido a Aristóteles? Fáiseme que si, que de aí dimana ese desexo teu, febril, por saber...

-Pois si, que o teño lido... Máis é, que se non fose competición, como me pasou co leonés dos refráns, sería capaz, aínda hoxe, de recitarche de memoria o comezo da Metafísica de Aristóteles... ¿A que é así? “Todos os homes teñen na súa natureza o desexo de saber. O pracer que nos causan as percepcións dos nosos sentidos son unha proba desta verdade...” Etcétera, etcétera. ¿Queres que che dea clases de grego...?

-Nativo, déixate de murgas, e sigue co tema principal, ou paramos con este parlamento. –Molestouse; ou se cadra celouse dos meus saberes.

-Pouco máis che podo seguir, Centurión. Espera, que como teño mala memoria vou buscar, aí na biblioteca, eses libros da historia lucense... É para refrescar o que dixeron Floro e mailo Orosio, por noticias que recibiron do Tito Livio... Si, aquí está. Vexamos, primeiro, ao Floro, L.A., neste fragmento sacado da Rerum Romanorun Epítome, II, 33,50. Aquí din que di Floro: "No último lugar, o asedio do Monte Medulio, ¡ao que rodeaba un foxo de XV millas sen interrupción, vixiado constantemente pola presencia daqueles soldados de Roma... Cando os bárbaros se decataron da súa situación extrema, á porfía apresuráronse a busca-la morte, no medio de banquetes, polo fogo, polo ferro e mailo veleno, que se obtiña dunhas árbores chamadas teixos, previa a operación de espremelos... Así, a maior parte, libráronse da servidume (aos romanos, por suposto) pois aqueles indómitos loitadores considerábana peor cá morte...”

Cerrei aquel libro, trémulo de emoción. O Centurias, un tío aleuto, ben que mo notou:

-Impresionante descrición, ¿non é? ¡Tal cal! Pero, Oestrimnio, se iso te impresiona, así relatado, imaxínate vivido de cerca como foi o meu caso; a min, todo aquilo deixoume tan abraiado que me parece que foi unha guerra de onte mesmo... Perdóame esta interrupción, e pasa a Orosio, esoutro libro, ese que tes aí, ¡que tamén é de fiar!

-Agora mesmo, Centurión; ¡á orden! Pero déixame comentar primeiro, déixame dicirche, que eu coñecín teixos nesas chousas de Córneas e de Vilafrío, moitos, antes de que fixesen pastizais... Esas árbores, espontáneas nesta comarca, tamén deron o topónimo Teixeda, nas abas da serra do Pradairo, que é un monte paralelo do Monciro, que eu descarto que veña do xermánico "taxone" porque é evidente que esas terras das que che falo non son propicias para o porcoteixo...

Paso a Orosio, agora si, concretamente ao seu Historiarum, VII, 21, 7-9, e léoche onde di que, "Ademais, as partes ulteriores de Gallaecia..." Oes, Tulio, aquí en Lugo estamos na parte ulterior de Galicia, ¿non si? Logo hai que entende-lo ulterior como visto desde Roma, e iso non son as Medulas, que as Médulas, Sil arriba, son, foron, unhas explotacións auríferas posteriores, tardías, en plena pax romana, que para daquela xa tiñades escravos deste país, ¡abondosos e fortes! Por conseguinte, xa que imos ben, sigo: "... as que chegan ata o Océano conquistáronas os legados Antistio e Furnio, que despois de grandes e de duros combates asediaron o Monte Medulio, que se ergue xunta ao río Miño, no que se tiñan refuxiado gran multitude de homes. Escavando un foxo de XV millas en derredor, completaron o cerco. Cando aquela turba de homes vigorosos e feros se decatou de que non podían aguanta-lo asedio, nin competir na loita pola súa evidente inferioridade, decidíronse polo suicidio voluntario, por medo á escravitude... Así, todos á porfía, déronse morte polo fogo, polo ferro e mailo veleno..."

Impresionante tamén, ¿non si, meu Tulio? Pero, agarda, que xa remato de ler, que me quedei sen alento, abraiado de tanta heroicidade.

-Pero tómbate nesa cama, que veño observando que a túa xente usa dese remedio en tipoloxías similares.

-Que non, Xefe, que non é un problema fisiolóxico senón emocional. Quedei sen alento, meu Tulio, asombrado polo que tiveron que padecer aqueles antigos para ir resistindo, de castro en castro e de bosque en bosque, polas beiras deste Miño; e quen di do Miño, tamén inclúe aos afluentes, particularmente o Lea e mailo Azúmara. ¿Explícome?

-¡Coma un libro aberto! ¡Multa paucis! (Estás dicindo moito en poucas verbas!)

-¡É que o teño así, aberto! Pero co libro acabo neste punto, que precisamente desde aquí collo un bolígrafo e papel e dispóñome a escoita-las túas ampliacións. ¡Cando gustes!

-Ben; pois, daquela, Oestrimnio, iremos aló. O máis importante xa o sabes; e do resto, pouco hai que dicir, que algunhas cousas tamén as sei de oído, de escoitalas na nosa Academia Militar; pero aló, en Alexandría, naquelas clases de Formación do Espírito Romano... Como é sabido, en boa estratexia o que lle interesaba a Roma era bloquear a Península Ibérica, rodeala, cinchala; subir polo que é hoxe Portugal, controla-lo Miño e asentarse na Terra Chá, que as montañas, sobre estar pouco poboadas, daquela non eran rendibles aos nosos efectos, e difíciles de dominar coa cabalería...

O que queira situar ao Medullius –Proseguiu o Centurión-, perde o tempo buscando in situ cipos ou paredóns e inscricións que lembren esa batalla, que non foi exactamente un choque frontal entre dous exércitos, nun punto concreto, cal puido ser o das Termópilas, senón algo distinto: unha guerra de ocupación, castro a castro! Ten presente, tamén, que non podíamos, nin nos conviña, alongarnos da costa, concretamente da nosa cabeza de desembarco, séxase, do seo brigantino, onde nos demos présa por situa-la torre de Hércules, o facho da nosa seguridade marítima...

Máis ou menos, aí por Castro de Rei, onde o Miño recibe ao seu afluente aurífero, o Azúmara, foi onde confluíron as tropas, ou máis ben os reforzos, as centurias frescas, desembarcadas, con aquelas que viñan do Limia, por terra, polo interior, de Sur a Norte. Así, reforzados, incrementados, aceleraron a ocupación castrexa, e non só iso, senón que foron establecendo zonas ou asentamentos campamentais. Unha vez ocupada a gran citania de Viladonga, chantaron estacas en Andión (daquela, Andelón), precisamente nas beiras do repetido Azúmara. A partires do Andelón ocuparon, entre outros, os castros de Rois, Trasín, A Graña, Maxide (terra das ameixas), Insúa, Sarceda... Así encaixados os castrexos, ¿que lles quedaba máis que fuxir, evacuar, cos seus rabaños, cara a un sitio alto, defendible e con auga, con lagoas, como era o monte da Meda, posteriormente adxudicado ao vencedor, Ciro?

Xa saberás que ao Centurión Ciro, amais de recolle-lo seu nome no mons do holocausto, Mons – Ciro, adxudicáronlle, en premio, como trofeo de guerra, una gran extensión de terras, precisamente nas abas do seu Mons, de onde xurdiu a actual parroquia de Cirio, que non ten nada que ver coa cera dos cirios, senón co seu ocupante, ¡Terras de Ciro! Puntualizareiche que iso de que o foxo co que rodearon ao Mons aquel, o referido, o que logo se chamou de Ciro, porque foi súa aquela cohorte, a que o bloqueou, tiña efectivamente esas XV millas de contorno, pois, ademais de que concorda co dito por Floro, fácil é de medir, e máxime agora que tedes telémetros e demais material topográfico de alta precisión.

-¡Meu Centurias, coa acidez do terreo, terras de aluvión, non quedou rastro del, nin do foxo nin daquelas estacadas! ¡Coñezo ese terreo, palmo a palmo..., de andar ás mozas!

Aquela alusión ás mozas non a entendeu, pero seguiu:

-Si e non, pois un Cabo calquera, mesmo de Zapadores, dos de hoxe, está capacitado para recoñece-los puntos de apoio lóxicos daquel cerco, daquel vallum (cercado, defensa, parapeto), ¡e non se vai equivocar nin sequera nunha milla! ¿Ti coñeces ese monte, ese Mons Ciro?

-¡Xa cho dixen! Andei ás mozas, de caza..., ¡pero desoutra, desa na que o cazador adoita ser cazado! Sempre me fixei naquel entorno coa evocación do tráxico Medullius entre as miñas cellas...

-Daquela estarás canso de saber que o Mons Ciro, vulgo, Monciro, semella, parécese, a un sombreiro alongado, coa curota afundida, na que por certo hai unhas lagoas pequeneiras... ¡Fácil de subir cos feridos e co gando! O foxo natural dos seus costeiros requiría pouca trincheira, pero moitas estacas, que daquela sobraban, que aínda non viñera esa moda dos incendios... Os nativos subiron a partires do castro de Sarceda..., e os nosos erixiron, como posto de mando, un castellum, que deu orixe ó lugar de Castelo, entre as engrobas da Ínsua e mailas Folgueiras actuais. Contaban tamén coas foxas naturais de Pena e das Veigas de Feás... Un rastriño natural tiñámolo no Poste de Folgueiras...; etcétera. E logo estaban, entre outras fonduras, a Agra das Sete Cancelas, o lugar de Rebordaos, Serés, San Miguel do Camiño, do Primitivo, ou sexa, da Vía Lucus-Gigia...

Para vixia-los nosos movementos do Campamento de Romeán tiñan esas abas que baixan a Córneas, á Meda, Vilafrío, e por aí adiante. Atrás, na retagarda, quedáballes o campamento de Andión, daquela chamado Andelón, xa mencionado.

Como sabes, o Mons Ciro era talmente o que cadraba co sistema defensivo castrexo ó que estabades acostumados, só que noutra magnitude. Daquela a retirada nesa dirección, cara a ese punto, dende a cunca do Azúmara, río que nace precisamente nas abas dese monte, foi estratexicamente lóxica, sen posibles alternancias. ¿Anótalo?

-¡Si, si; aceptado; magnífico estratego es ti, un Maginot, que se fose hoxe, faríante Comandante do Estado Maior! Pero o que non imaxino é, cómo puideron caer as nosas fortalezas do Azúmara, esa especie de Liña Sigfrido..., tupida de castros, a cal máis alto. ¿Que tácticas empregastes?

-Vosoutros, os nativos, non estabades adestrados, nin adestrados nin ben organizados; aos teus antepasados me refiro; en agrupamentos numerosos, vello problema racial...; ¡idiosincrasia galaica, para dicilo en termos actuais! En consecuencia, impotentes para unha guerra xeométrica, das de orde cerrado, de filas pretas en cada sintagma de 16 x 16... Lémbrate tamén que aquelas sintagmas, as nosas, aqueles cadros, encabezábanse cos hastatis, que eran aqueles especialistas que alanceaban de lonxe...

A vosa valentía estaba no corpo a corpo, táctica que respondía a sistemas bélicos prehistóricos, arcaicos, ou sexa, desfasados. E non poñas esa cara de póker, esas mocas de disentimento, que ti ben sabes que o erades, e que aínda sodes, desa feitura: bastante insolidarios, que incluso vos pasa agora, incursos na Comunidade Europea para os asuntos socioeconómicos, que non conseguides xerar un mínimo de cooperativismo, ¡sendo, como é, a cousa máis doada deste mundo!

Tíñame abraiado, así que lle preguei:

-¡Vale, vale; xa está ben, e non me avergoñes máis! Pero, amigo Tulio, outra cousa: descríbeme un pouco cómo era, e quén o fixo...; ¡refírome ao foxo aquel, ao das XV millas!

-¡Oi, aí si que me pillaches...! O foxo aquel..., ¡tivémolo que facer nós, nós mesmos, os propios romanos; mellor dito, en colaboración cos nosos escravos nubios...! As túas gens con subirse ao monte, e guindarnos pedras, ¡tiñan defensa abonda! Tratábase dunha escavación co seu agger (Amontoamento, morea, de materiais, neste caso con fins defensivos), elevado coa mesma terra do foxo, cun valado, ou vallum, de estacas aguzadas, de cada parte. ¡Aquela si que foi unha obra de romanos, aquela si!

Dinlle un pullazo; dialéctico, por suposto, vingativo:

-Pilleite noutra vergoña, meu Romano sofista, que con cerco ou sen cerco, ti sabes que no Mons Ciro os nosos podían manter gando de abondo como para vivir durante anos, así que sospeito que algunha mala pasada lles gastastes ós meus, ós nativos, ós meus antepasados, para levalos ó seu holocausto naquel desespero. Esa mala pasada, calquera que fose a vosa trampa, moi vergoñenta debeu ser para Roma xa que os historiadores, todos eles paniaguados vosos, catacaldos paceños, calaron nese punto. ¡E ti tamén o eludes, agora, de presente, picarón!

Sorriuse irónico, pero foime sincero:

-Querido Oestrimnio, só os párvulos ignoran que a Historia está redactada polos vencedores de cada época..., ¡pero eu non podo ser desleal contigo! Tivemos que poñerlle lume ao voso monte, en efecto; ao futuro Mons Ciro, quixen dicir, desde as súas abas e por varios puntos, a favor do vento, para que vós quedase en claro...; ¡en claro, calveado e sen pastos! ¡Non mo lembres, non mo recordes, que aquilo foi unha ignominia, ademais dun mal precedente, que así os galegos aprenderon que as queimas do monte son a mellor arma en contra dos veciños...! Disto corto e cambio, como di esa telefonista do balneario, que nos queda moita historia, da substantiva, por analizar, e ti xa vexo que es un insaciable nisto das fastosidades históricas.

O Mons Ciro visto desde San Cibrao.

(As lagoas están no alto, fronte á rozada)

Aquel gran milite, aquel Centurias Servio Tulio Apicus, seguiu falándome do Medullius, con plétora; da xénese daquelas guerras, das precaucións que tomaron aquí en Lugo aqueles romanos..., ¡para asegura-la súa pax, que foi máis precaria do que a xente pensa! Tan maratoniana foi aquela disertación que por veces tívenlle que pedir papas, papas e comprensión, ata o punto de que xa me doía o calo de tanto darlle ao bolígrafo. Tulio atopábase a gusto contándome esa Crónica Lucensis, retallos dela, así que tiven que aguantarlla, enteira, ata nos detalles máis nimios; ¡que a dé transcrita, eu, enteiriña, iso é outro cantar!

Por de pronto quedábame sen anotar un pequeno pero curioso detalle: Que os romanos, daquela, aínda non fundaran Lugo. Ademais dos campamentos, digamos que, auxiliares daquela campaña, daquelas batallas, unha vez abatido o Medullius, ¡quedáronse nel! Así se fundou a Meda, hoxe Santiago da Meda, que foi o Lugo primitivo, o seu centro de operacións, desde o que se lanzaron á conquista ástur, seguindo a ruta que hoxe chamamos “Camiño Primitivo de Santiago”. Paulatinamente foron trasladándose ó Lugo actual, por dous atractivos: Ante todo, pola existencia das augas termais, luxo do que non se privaba o Pretor; e por engado, a situación castrexa de Lugo, orellando un río navegable para os seus lanchóns, o Miño, que lles facilitaba o envío, por Ourense e Tui, das súas remesas nutricias, ademais do ouro!

Cando volveron aqueles bañistas da súa excursión, de Friol, eu seguía, aínda, traducindo aquelas notas taquigráficas, as que tomara daquel relato enciclopédico. Disimulei diante da muller, como puiden, dicíndolle que estaba facendo a estrutura dun conto para presentarme a un Certame do Concello de Lugo; despois ela, cando baixou para cear, subiu un paquete de biscoitos, para que eu non tivese que interromperme na "estrutura" daquel suposto relato.

En pequeno labirinto me metín; e todo iso, repito, por fuxir daqueles autos LU, dos do propio Lugo. ¡A vida, que ás veces nin sabemos cómo escoller! ¡Terra esta de leitugas, de leitugas e de romanos!

¿Vedes como aquí, neste Lucus, co seu alfoz incluído, todo é misterio, tentación, verdor...? Farían falta dúas vidas, e tamén a memoria dun millón de megas, para abarcar todo o que nos ofrece Lugo, tanto de pasado como de presente. E logo din que lles falla o turismo, que a Xunta regatea... ¡Fallan eles, que non saben vende-los seus encantos; os do seu país, quero dicir; auga incluída, piscinas climatizadas, historia, pazos, paisaxe, fontes, ríos, vales e montes, arboredos infindos, praderías que para si as quixese o deus Manitú...! Un país paradisíaco, inédito, virxe, inmaculado; unha bandeira marxa, con raxos verdes e amarelos, ocres ás veces, ¡que así é como nos ven os anxos desde arriba cando se dispoñen a cheira-las nosas chorimas!

Pero irei calando, que nun senso pragmático igual non interesan os meus ditirambos... Se en lugar de haber tido unha emigración unidireccional Lugo - Suíza, houbese sido de orde inverso, Suíza – Lugo, a estas horas tíñannos descuberto, e por conseguinte, mercado, adquirido. ¡Vaia drama, se para ir ao noso Lugo tivésemos que pagarlles a entrada aos Suízos, coma quen visita un museo!

Á mañá seguinte si que esperei polo sol na cama, máis canso cós que foran de excursión. Xa volvía a miña dona do seu laboratorio esteticense cando tratei de resga-las miñas lagañas. Non é boa cousa consentirlles ás mulleres que se levanten antes cá un, que despois témo-las de esporóns todo o día:

-¿Que che pasa que non te levantas? Xa fun aos chorros, e incluso almorcei con outra amiga, tamén da Normal, que empezou hoxe o seu novenario das augas. ¡Como ves, medio Lugo é Normal! E agora subo á City, coa Madrasta, de tendas e demais preparativos para a súa voda..., que por iso te esperto, para que non me esperes a xantar, que levamos tarefa para todo o día, ¡ou máis!

-¡Oh, Deus, qué grandeur, qué honor, o da miña xente!

-¿Que é ese novo disparate? ¿Volvícheste tolo, coma don Quijote, de tantos libros que les? ¿Que grandezas, que honores nin que parvadas, se aínda onte, coma quen di onte, eras un labreguiño, fillo de labrego, e a maiores, un vulgar zoqueiro...? ¿Xa non te lembras de que levabas as zocas nun saco, ao lombo, desde Bergland, para vendelas na feira de Castroverde, e que as sobrantes deixábalas na taberna do Escardel para a feira seguinte?

-¡Xa é honra, xa, vir de labregos...; pero a iso súmalle vir de heroes, que daquela sáenos unha bandeira, un lábaro! (Estandarte imperial). ¡Gloria victis! (Gloria aos vencidos; neste caso, aos medullienses!).

-O que che sae a ti, polos ollos, son as lagañas..., ¡as lagañas e maila saba, que a tes de bufanda! Á forza de encarrelarte nela, de dar voltas na cama, fúchela enrolando ao pescozo, de mala maneira. Agora que me fixo, estache saíndo unha coroa que...; ¡que xa pareces un cura lefrevián!

-¡Non, que é de franciscano; de lego, para ser exactos! Chámase tonsura, tonsura natural, que así xa a teño para cando me dean Ordes Maiores..., ¡daquela, ao enviuvar! ¡Pero ti, unha casamenteira, qué entenderás diso!

-Parece que che volve a razón, que xa discutes comigo. ¡Grazas a Deus!

Enfadeime con ela, en serio que si; e desta vez, moito:

-¡Que razón nin qué bobadas! ¿Sabes que che digo? Que como tes parentes na Bretoña, debe ser que ti vés doutra raza, desa dos bretóns, aqueles do Mailoc, e por iso non tes nada que ver, nin te emociona, a xesta do noso Medulio, ¡que agora xa o sei todo!

-¿Rapaz, onde foi iso do Medulio co que sempre andas ás voltas? ¿Foi ou non foi nas Medulas, por causa desas minas de ouro das que tanto fala Felipe Senén?

-¡Onde ía ser; aquí, na Meda, cerquiña de Lugo, no Lugo primitivo! Ás Medulas mandaron escravos, pero foi despois, moito despois, desde que se fixeron con escravos, que foron arrinca-lo ouro, controlados por libertos, que eran os juppies de daquela. Xa sabes, os do vergallo, os da tralla... ¿Desde cando emigran os caciques, co ben que se vive neste Lucus dos xamóns?

-¡Lóxica ten! ¿Sábelo certo? ¿Onde o liches?

-¡Seino..., desde onte mesmo!

-Mira ti por onde, se foi aí na Meda...; na Meda naceu meu pai, que de alí era miña avoa...

-Entón é certo que algo de medulliense tes; ¡supoño que será un cuarteirón! Pero eu avantáxote, que teño a metade, que meu avó, un deles, naceu na terra deses castros da rega do Azúmara, por onde foi a retirada. A hipótese máis verosímil debe ser que o meu devanceiro, fose quen fose, daquela quedou tan ferido que o deron por morto...; é lóxico, pois, que coas présas da retirada ao Monciro, que tal é o nome que lle puxo o Centurión Ciro despois da súa pírrica vitoria, que nin os cadáveres puideron enterrar... De todo isto infírese que un dos meus antepasados, seguramente curándose el mesmo aquelas feridas, acaso con celidonia, da cativeira, da medicinal, e por encima, balocos, para a bisma, á forza de comer castañas e landras foise recuperando, ¡que ata chegou a ter familia! Refórzame esta hipótese o feito de que meu avó fose albeite, moi sabido en herbas curativas, que agora entendo que lle viñan aqueles saberes por tradición ancestral, familiar, ¡de séculos!

A miña dona, sempre exercendo de tal:

-Hai un pouco tiven a esperanza de que volvías ao uso da razón, pero vexo que tes recaídas, recaídas profundas, meu señor Quijano, ¡e non precisamente El Bueno! -Riuse de min, moito, facendo que barrenaba na súa sen.

-Ti es unha incrédula, e iso a pesares dos teus rezos, así que, miña Tomasa, que xa non te teño por Verónica, terás que ver por ti mesma ao Domine Tulio, para que saibas, dunha vez por todas, de onde me veñen estes descubrimentos históricos, esta summa lucensis que acadei aquí, aquí mesmo..., ¡veraneando, para máis pracer!

-¡Maridiño, nunca te entendo! ¿Esoutro amigo teu, o Felipe..., o Senén non, esoutro, ese que sempre che fala das escavacións arqueolóxicas nos castros de Lugo, non se chama tamén Felipe..., Felipe Arias? ¿Como é que lle dis, agora, Tulio?

-Meu amor: Primeiro, que non digas Felipe, senón don Felipe, que ámbolos dous Felipes son autoridades na materia, ¡que xa é casualidade! E segundo, aínda que primeiro no tempo pois a súa idade é de dous mil anos..., estoutro amigo, ¡que son tres, e ben distintos!, anda por aquí cerca, que tivo un problema de bautismo, un bautismo interruptus, que se di así, e por iso, por certas cuestións de rérum natura (Da propia natureza desa cousa), non pasou a reválida do Ceo... ¡Como el di, misterios da nosa Redención!

A miña Tomasa-Verónica botoume unha reprimenda, outra:

-¡Que esteamos aquí, ao redor das termas, non te faculta, nin xustifica, para que volvas ás orixes dos teus antepasados, ou sexa, ao paganismo!

-¿Muller, que sabes ti de cómo son os xuízos para entrar na Gloria de Deus? ¿Ordenáronte de..., diso, das Ordes Maiores?

-Eu só sei que lle tremo ao meu, que ben quixera facerme santa..., sequera fose para aproba-lo exame, á primeira, sen pasar polas faíscas do purgatorio! ¡Ben sabes cánto me molesta o fume, e se nos infernos hai tanta fogueira como din...!

O riso tocábame a min, así que me aproveitei:

-¿Ves como estou en razón? ¡O problema do meu querido Servio Tulio Apicus é precisamente desa natureza! El deuse a coñecer comigo, aquí mesmo, nas termas, que aínda que veño dunha raza hostil, para el inimiga, encontroume puro, amigable e merecedor da súa confianza... Precisamente andamos buscándolle a incógnita ao seu problema, que non pode subir ao Ceo, non o deixan entrar, por agora, porque está a medio bautizar!

-¿A medio bautizar? ¡Deus, que disparate! ¡Iso non pode ser...!

-Si, muller, que, como dixo aquel sabio, o alexandrino, "Nihil médicum est", (Non hai termo medio (en certas cousas), ¡nin na eternidade!

Custáballe crerme, así que me duplicou:

-¿Todo iso é verdade, da boa? ¿Non será un relato literario, deses que soñas de noite e despois pásalos ao ordenador de mañá cedo?

-¿Muller, pilláchesme nalgunha mentira? ¡Dinche palabra de casamento e cumprina; foi por poderes, iso si, pero foi; e foi sen lúa de mel, pero témola agora, grata e indefinida!

-¡Por Deus, que non, pero esta é gorda, demasiado para ser crida, demasiado para que pase polo ollo da miña agulla!

-Pois podes crerme, que ademais ten boa demostración, ¡ben fácil! Decididamente vouche presentar ao Tulio, pero antes tes que prometerme que serás respectuosa coas reminiscencias pagáns que aínda lle quedan...;  que non teña que recordarche as recomendacións do Vaticano II con respecto á evanxelización ecuménica... ¡Xa sabes o que tiven que facer con aquel cura tan integrista, con aquel que denunciei ao seu propio bispo...!

Puxo os dedos en cruz, formaliña de todo:

-Xuro ser piadosa e comprensiva co teu amigo Tulio, pero déixate de misterios, e preséntamo dunha vez, ¡se é que existe!

-Daquela voucho presentar, de verdade, agora mesmo, pero ti, tranquiliña, non te asustes coa súa aparición, que o vou convocar co noso contrasinal. Así: ¡Ave, invictus Servio Tulio Apicus! Amigo Tulio, xa podes aparecer, e faino con tranquilidade, que aquí a miña muller xa razoa..., ¡desde hai un minuto!

Ela enfadouse comigo, outra vez, moitísimo:

-¡Eu sempre razoei; en cambio, ti...; ti es un orate, que non un vate..., cousa diferente!

-¡Si, Tomasa, si, o que queiras, que agora estamos en público...!

A todo isto, Tulio fíxose visible, e rendeulle os seus saúdos máis protocolarios, tal e como lle ensinaron na súa Escola, na Diplomática, aquela de Alexandría:

-¡Ave, preclaros lucenses, ilustres calaicoes! Miña Señora, aos seus pés, e que os deuses che sexan propicios; que a Diana dos Batitais che conserve esa louzanía, ese cheiro, eses bríos...; que o divino Eros alente o teu matrimonio...; que Mercurio, o deus da prosperidade...

Verónica, ou máis ben, Tomasa, interrompeulle aquelas loanzas tan inusitadas e anacrónicas, que as tivo por ridículas, volvéndose cara a min, un tanto desconcertada:

-¡Este tío está borracho, se cadra desas emanacións do xofre...! ¿Pero, por qué paganiza, a estas alturas; non me dixeras que está a medio bautizar?

-¡Si, muller, dincho a entender, que por algo este domine, este Tulio, aquí presente, cre, asemade, en Deus e tamén nos deuses! O seu non é, non foi, un pasamento clásico, tal e como o entendemos nós, senón, máis ben, unha transición, temporal e atípica...

Tulio defendeuse como lle cumpría:

-Señora, non sei por qué se escandaliza comigo, que aquí polo Balneario vén moita xente, da polidéusica, séxase, deses que aparentan crer no Deus único, no da Santísima Trindade, e ao mesmo tempo adoran o diñeiro, o poder, a fama, o luxo...; un longo etcétera. ¡Nada, que moita auga bendita, pero tamén son millonarios niso dos altares polidéusicos; tal que fenicios, en definitiva!

-¿En altares, en qué altares?

Tomasa-Verónica non o seguira, ¡perdérase nos puntos! En consecuencia, o Tulio, sempre cortés, amplificou, explicouse algo mellor:

-¡Si, señora; quere dicirse que eses tales teñen un ara para cada deus..., en propiedade! Aquí mesmo, en Lugo...

Naquel intre da conversa a miña dona deu en apañar cousas para o seu bolso, que eu ben sei o que iso quere dicir, pero Tulio non parecía darse de conta , e víase disposto a seguir dándolle símiles, casos e filosofías. Ela, volvéndose de cara, puxo o seu punto final:

-Meu Gatte, interésame este aparecido, ¡de verdade!, que cousas así..., ¡nin nos tempos da Santa Inquisición! Pero tedes que desculparme, rapaces, que esa voda non espera; ¡urxe!

Tulio non soportou aquelas postergacións, aqueles desaires:

-¿E logo, ínclita señora, o meu bautizo, si; o meu bautizo pode esperar? ¡Tede piedade de min! ¡Pídovolo por..., por meu tío Augusto, polo voso fundador! E logo que, a maior abundamento, primus... Non, así non, que volo vou dicir en galego, que é o voso: Aquel que é primeiro no tempo é mellor no dereito, que ben veces volo terán dito os propios pais, ¡principio básico das vosas morgadías! ¡Señora, eu nacín..., hai dous mil anos!

Pero a "señora", ¡nin co de ínclita, nin con tal aforismo! Daquela tiven que moderar na tensión emerxente:

-¡Tés que escusala, Tulio, que che é unha casamenteira impenitente, que pon primeiro as vodas cós bautizos! Esta, o que é por Cupido, fai calquera cousa, pero, o que é por teu tío Augusto..., ¡por ese, por ese nin sube comigo á muralla!

En consecuencia, o Centurias resignouse:

-¡Xa que é así, que o sexa por moitos anos! ¡Eu bico etereamente a súa man, miña señora..., etcétera, que ben ve que non podo dobra-lo espiñazo por culpa desta lórica squamatae (Cota de mallas, de pregues ou láminas escamosas), que me cingue o peito, tal que un xustillo de bronce!

Ela asentiu, conformando; ¡que remedio lle quedaba!

-¿Por moitos anos? ¡Ah, iso está ben! E ti que os contes, rapaz, pero desde o Ceo, que aquí abaixo hai parados dabondo. Parados e fantasmóns; ¡se eu che contase...!

Tulio, ao verme cortado, advertiume, en plan de corrixenda:

-A ver, Oestrimnio, ¿a qué esperas? ¡Deixoute hipnotizado, sometido! Por min non te cortes, e dálle ese bico de despedida á túa muller; despois volve a durmirte, que é o que mellor se che dá, que así, desmadeixado, logo pareces un cadáver daqueles...., ¡medullienses!

Contesteille algo ido, amodorrado:

-¿E ti...? ¡A verdade é que aínda me queda sono..., pero non che podo face-la descortesía de deixarte só! ¿Ou si?

-¡Por min non te preocupes, que regreso á capeliña das termas, que alí estaba, precisamente facendo penitencia e pedindo perdón polos nosos abusos de autoridade; polas nosas violacións, polas nosas violencias naqueles séculos de pax romana..., que xa logo me vai parecendo que sexa eu o único culpable daqueles abusos, daquela auctoritas desbordada... Xa ves que os outros foron pasando ao Ceo, paulatinamente; pouco a pouco, pero a eito; ¡supoño que sería por prescrición histórica das súas faltas...! ¡Isto de se-lo último dos romanos, aquí en Lugo, eu, un patricio, sobriño do César..., non é xusto!

-O último dos romanos...; ¡non tal! Por aquí vén, de cando en vez, o noso Monseñor Rouco, que é de Vilalba, pero de tanto vivir en Roma, e de tanto Dereito Canónico que ten na cabeza, ese é máis romano cós do Palatino!

A miña muller, que xa ía na porta, daquela tivo do del, e volveuse en redondo para dicirme:

-Aquí o Centurias é un tío salgado, aínda que iría mellor chamarlle, salitroso...; ¡abofellas que si! Con esa planta, e con esa chlamys (Clámide briosa, capote militar en forma de capa grega), con esa intrepidez..., ¡todo glamour, todo damage! Hoxe, aquí, sería Capitán de Paracas, ¡polo menos! Comprendo que o aguantes, meu amor. Se cadra, incluso sería cousa de presentalo para Concelleiro, ¡que é un tío fardón! O que non sabería dicir é en qué rama, en qué lista, en qué partido...

Dinlle a miña opinión máis sincera:

-Si; certo é que ten boa facha, pero de lugués, nadiña, que aínda hai clases, que este é un puñeteiro romano...; ¡un conquistador impenitente! Está confinado, aquí, nas termas, por unha orde, expresa, de San Pedro, que nun arrouto dos seus, en contra dos romanos, fíxoo cabeza de turco, ¡e seica se esqueceu de indultalo! Ben sabes como era Pedro, que de seguida tiraba de espada; daquela...

Verónica-Tomasa cando quere tamén é xusta, e nisto foino:

-¡Non, por aí non paso, que niso non estou contigo, que xa sabes que San Pedro, despois das súas arroutadas, arrepentíase daqueles prontos..., que os choraba amargamente!

-Muller, si, tes razón; tela, que un esquecemento pode habelo incluso no Ceo... Aquí o noso San Pedro atou desta maneira tan drástica porque o Xefe dos curas ten que dar exemplo; así que haberá que desatar isto, tal e como foi a sentencia, ou sexa, completándolle aquel bautizo... ¡Para unha vez que alguén me pide unha recomendación, en Lugo..., e non sei a quen acudir!

Verónica todo o resolvía facendo calvarios:

-¡Pídelle luces á Virxe dos Ollos Grandes, ou á Señora do Camiño, aí arriba, nesa capela do Carme...!

-Terei que facelo, pero ti vaite, que xa é tarde. ¡Ah, e ten coidado en Lugo con eses afeccionados á bolsa allea, con eses noctívagos da muralla, requisadores eles, que tal parecen bastardos de Roma...! ¡Con perdón, Tulio! Outra cousa: agora, ao saír, deixa posto o carteliño da porta, para que non molesten, que me entrou un sono tan pesado..., ¡que parece de vinte séculos!

-¡Adeus, meu amor! ¡Xa sabes, ata a noite!

Tulio encarouse coa Verónica:

-¿Señora, e a min, qué? ¿A min que me leve o diaño? ¡Sequera ben palatino fun con vostede...! Foi cousa dos suevos iso de deixar empolica-las mulleres, e agora vense as consecuencias daquelas tolerancias; ¡bárbaros, máis que bárbaros...!

Outra vez, xa na porta, Verónica parouse para dicirlle:

-¡Desculpa, Tulio! ¡O caso é que eu non sei cómo despedirme das fantasmas; afellas que non!

-É igual, señora, que eu tampouco sei cómo despedirme das Mestras que usan Chanel do número cinco. ¡Iso..., ese cheiro tan especial, non é normal nunha Mestra, nin sequera aquí en Lugo! As de Lutecia non tiñan esta categoría...

A miña Verónica enfadouse, por enésima vez, con toda a súa dignidade:

-¡Este romano é un faltón! ¡Que se crerá que somos as Mestras de Lugo...! ¡Por algo o teñen retido, por algo, con media redención ao lombo!

Daquela foise, pero dando tal portazo que mesmo me quitou aquel sono que se me viña encima. Tulio increpoume, algo resentido coa miña dona:

-¿Ves ti qué soberbios e qué presumidos sóde-los cristiáns, que esa muller largouse..., dándome coa porta nas nafres!

Doeume, e devolvinllas:

-¡Peor che fixo San Pedro, daquela..., nas mesmísimas portas do Ceo!

-¡Natural, que ese é máis cristián do que a túa muller! O Concilio ese, o último, ese Vaticano II, seica liberou algo o ecumenismo, pero, a ver o que dura, que iso de que tan poucos esteades, ou vos creades, en posesión da verdade absoluta..., ¡faivos intransixentes cos catecúmenos! En definitiva, que aquí estamos perdendo o tempo con bizantinismos, esquecéndonos do urxente, do fundamental...; como proclamou Tito Livio naquela ocasión tan decisiva, "¡Dum Romae consúlitur, Saguntum expugnatur!". (Mentres Roma delibera, aló, nas Hispanias, Sagunto está sendo asaltado).

Parecía ter razón, así que enmudecín desa temática, pero ocorría que aquel estremecemento que tiven coa sacudida da porta quitoume o sono, de raíz, así que daquela mesmo puxémonos a falar de temas históricos, coma sempre, empezando, por asociación de ideas co que antes se dixera, pola Elia Flacila Augusta, que seica foi unha galega simpática, moito, pero, sobre todo, foi a inventora das recomendas, máis que santa Rita, que daquela tódolos gallaécicos das familias nobres lle pedían que influíse no seu Teodosio para ir ao Servizo Militar, ¡a por honores! ¡Que cousas tan interesantes se descobren bebendo historia en fontes sublimes, tal que nestas de Lugo! ¿Non si?

Por aquel esgotamento que me entrara coa impresión do Medullius, ata o sexto día non tiven ánimos para volver á ducha das cen pirolas. Cando me decidín, e tan pronto como empezaron a saír setas de auga quente polos cen buratos, todo se me figurou que estaba no propio Medulio, e que me disparaban setas todo ao redor; así que, daquela, senteime, non sei se medorento ou abatido, derrotado, eu tamén, que máis ben sería para que aqueles chorriños me zoupasen por arriba, na cachola, e ma despexasen de tanto pesadelo. Nada máis poñerme nesa posición moruna oín, que non vin, pois tiña os ollos pechados, ao meu Cronista irredento:

-¿Cambiaches de relixión, querido Oestrimnio, e non obstante, dilecto alumno?

-¿Por qué o dis, carísimo Tulio? -Balbucín coma un neno.

-¡É que, nesa postura, cara á Meca, e rezando suras, así, literais, enteiras, xa me dirás!

-Máis ben miro ao pasado destes lugueses, que non dou asimilado tanta heroicidade xunta, colectiva. A verdade é que tampouco me estraña neles, nin tampouco que por aquí sempre estean falando da romanización, particularmente daquelas batallas, das miniensis...

Tulio, coa súa enorme perspectiva histórica, matizou:

-¡Eran outros tempos...; outras gens, outros tempos!

-¡Si que o eran; e, a máis diso, a raza aborixe, a miña, a oestrimnia, afrouxou moitísimo ao contaminarse cos vosos vicios!

-¿Vicios, vicios nunha Roma fecundante de tantas nacións, mater (nai, creadora) dun Dereito do que aínda mamades, mamóns litigueiros..., salvo catro adaptacións traídas polos pelos daqueles catro peludos da Xermania, suevos, godos, e demais xente de mal vivir, que nin vivir sabían?

-¡Si, vicios, cacho vividor, maiormente o de querer vivir coa suor dos de enfronte...! Por aquí díxose que o caciquismo veu de América... ¡Un corno; o noso caciquismo, o galaico, vénnos de imitar aqueles Centurias tan..., conqueridores; tan conqueridores e tan conseguidores; intermediarios en definitiva!

-¡Estasme difamando; difamando e decepcionando, todo á vez! -Para evidenciarme o seu enfado deulle unha forte sacudida á porta do aquarium (O recinto dos baños), contra da que eu estaba arrimado.

Tentei modera-la situación, que se ía do meu control:

-Rapaz, non sexas impulsivo, que tan só o é en tanto en canto ti es, ou fuches, un membro da vosa oligarquía, da romana... ¿Sabes que che digo? ¡Que moi folgado estás, tanto coma nos tempos do voso Imperio, e por iso te aburres e me das o coñazo! Se eu mandase nestes baños, xa que ti non padeces das calores do inferno, que seica é de onde veñen as augas xofradas, e xa que non dormes, daquela teríate, as vinte e catro horas, dándolle á bomba do frigidarium (Cuarto de baño, en frío), que o precisan moito esas viúvas, ¡pobriñas!, que andan por aí tan..., ¡sedentas! ¡Si, esas que tanto suspiran, esas que se laian acotío!

-¿Frigidarium tendo este río, este Miño, meu e delas, a dez pasos? ¡Aquí nunca fixo falta tal cousa...!

-Chacho, ¿seguro que non, nin coas quenturas percibidas...?

Rifoume, moi en serio:

-A malicia nun cristián é froito de perdición; ¡así que deixa en paz ás viúvas, que teñen abondo coas súas...; coas angueiras, co loito e coa negra sombra; en definitiva, coas saudades de cada quen; e, ademais diso, non volvas a dicir que o inferno está soterrado, que non, que non é certo: o inferno está na mesma superficie, concretamente onde estean os teus, eses cristiáns tan pícaros e desafectos!

Quixen suaviza-la tensión, quixen pax romana, así que fixen un esforzo de acomodamento, que se algunha experiencia recollín nesta vida é que máis benaventurados son os pacíficos cós guerreosos, pois nada acrecenta tanto as ruínas coma o guerrear:

-Precisamente porque me teño por bo cristián, e a pesares do que opine a miña muller con respecto á miña brusquidade, eu compadézome delas. ¡Moito!

-Pois de ti non depende ese socorro ao que aludes..., ¡salvo que te pases ao Islam!

-¡Ou que alguén me acepte a proposta de instalar un frigidarium cabe do sudatorium (a sauna, con fornos de leña para vaporiza-las augas), que estas augas do Miño ás veces baixan turbas, máis turbadas aínda do que están esas viúvas; xa me entendes, de sobra que si!

-Non me enlegues, argalleiro, non me enlegues; e menos cos teus trabalinguas, con esas anfiboloxías galaicas, que a dialéctica nos meus tempos era máis sinxela.

-¡Pois, mira ti por onde, eu inicieime nela, na vosa, lendo ao Cicerón, ao kíkero, que por certo, se mal non lembro, tamén era Tulio; iso, Marco Tulio!

-Xa que o liches, saberás a quén se deben estes antros de perdición, que así lles chamaba ás termas o teu venerado San Ciprián; ¿non si, Oestrimnio?

-Por moi inculto me tes, que iso sábeo calquera, incluso esta Engracia de Riotorto, que o gran promotor da hidroterapia foi un tal Asclepiades, médico persoal de Cicerón. ¿Si, ou non si, Camarada en Xefe destas Centurias, das lucenses?

-¡Por esta vez fixeches diana, meu Frecha! Ben, pois, xa que tanto sabes de como funcionaban estes baños, daquela, na miña civilización, e dada a túa inefable picaresca, estráñame que non propoñas que instalen uns cantos unctorium aí abaixo, cousa da que agora se carece. ¡Haberá que suxerirllo ao Director!

(Unctorium = Compartimento das termas no que un escravo (masaxista) lles daba friccións aceitosas aos bañistas de alto standing, aos nobres).

-¡Iso, depende!

-¿Depende...; de que, Oestrimnio, de qué depende?

-¡De que sexa eu quen escolla ás masaxistas!

-¡O dito: non tes remedio; á parte de que aquí só manda o Empresario! Pero será mellor que cambiemos de materia...

-O que ti queiras, puñeteiro oligarca, que pasáche-la vida dando látego aos meus paisanos, ou mirándolles para o embigo ás paisanas, ¡e agora vésme con estas refregas de conisterium! (Sitio para facer ximnasia, tira-los dados, loitar, etc.). Has de saber, milite do nabo, que eu terei mala imaxinación, pero, de feitos, xa quixerades te-la miña limpeza; ¡ti e mailos vosos bastardos...!

-Mira, Oestrimnio, que nin eu, nin os "nosos bastardos", che consentiremos eses xuízos difamatorios; ¡aquí démo-la cidadanía romana, descantiá, case desde o mesmo Medullius!

Burleime, a pracer:

-¡Á forza, iso foi á forza, que o fixestes para evitar levantamentos, que en Lugo sempre tivemos moito levante...! ¡Vaia pax romana que nos trouxestes!

-Non tal, que foi como admiración; e incluso, como fraternidade. Mira, eu lárgome, que tamén cheiras a xofre, ¡e non precisamente ao destas augas! ¡Vaste condenar, Oestrimnio; ti tamén!

-¡Eh, eh, un momento, camarada, que tan só quixen facer unha crítica construtiva..., en broma!

Nada, que se largou, daquela mesmo. Como os romanos son así de soberbios, nin as miñas desculpas quixo escoitar. Mentres me secaba e me vestía, din en cavilar que:

-¡Teño que afanarme na busca desa virxe, desa oestrimnia, que se non o fago, e pronto, este arquivo inxente, inxente e sapiente, que é o Tulio, daquela non me perdoará as inxurias, particularmente as desta mañá! E logo está a comenencia; ¡co que eu aprenda, igual escribo un bo rolo, un rolo rolento, así de grande...!

O concepto "arquivo" asocióuseme con estas ideas dicotómicas: Os descendentes daquela oestrimnia, da de marras, da que medio bautizou ao Tulio, ¡ou viven por aquí, aínda, en Lugo, ou é que emigraron! Primeira premisa. Dos que se quedasen en Lugo, maiormente morgados, con terras polas beiras deste Miño, ou polas abas do Parque, tanto poden pertencer ás igrexas da Ponte coma ás deses barrios, desas Portas de Santiago e do Carme... En calquera destes casos terémo-las súas liñaxes nos libros de Bautizados da igrexa respectiva..., que ou seguen nela ou pasaron ao Arquivo Xeral do Bispado. Pero como non sabemos qué apelidos levan os posibles descendentes daquela oestrimnia, haberá que investigar, unha por unha, cada familia, ¡tódalas de por aquí!, e iso levarame un ano, ¡como pouco! Terei que pedir unha excedencia no Banco, cousa que me prexudica bastante, pois os cartos nunca sobran...

Nisto, que saíu unha voz desas da ultratumba, susurrante, de tras miña:

-¡Hai outra solución; mellor, e incluso máis barata!

-¡Ah! ¿Estabas aquí? ¡Querido Tulio, cánto che agradezo que volveses, que xa te daba por indisposto! ¿Como é que sabes, como adiviñaches o que estaba planeando, que aquí, agora, non hai córvidos?

-¡Elemental, meu Oestrimnio: estabas pensando en voz alta! E tamén está iso da telepatía, que se nos dá mellor aos espíritos que aos viventes. Volvín para presentarche desculpas..., ¡porque as verdades non deben ofender, endexamais, nin sequera aos romanos! Pero, ao que iamos: coido que che resultaría mellor utiliza-lo método dedutivo. ¿Coñécelo?

Como naquel intre entrou Xulio, o enfermeiro, dando instrucións a unha clienta, saín do soto das duchas, e seguidamente fómonos para a miña habitación, á 201, ¡que xa a teño por miña!, pero en silencio, que se o Director chega a verme así, falando só, ¡igual chamaba a Lugo pedindo psiquiatras...!

Xa arriba, naquela habitación inesquecible, volvín a comunicarme co meu intruso, co inefable Tulio:

-¡A ver; ti dirás, sábeotodo! ¡Desembucha!

-Buscamos unha virxe, ¿non si? Concretamente unha virxe oestrimnia, descendente doutra ídem, ¿non é? Pois, nese suposto, eu vexo, na miña óptica, que a cousa é fácil, doada de todo; vaia, que está chupado: ¡Ti, que podes saír de aquí, vas visita-lo cura de San Lázaro, que seica é o barrio principal da nosa Ponte, que o vexo desde aquí...!

-Non sexas inxenuo, meu romo e ben querido romano, que nisto entra o secreto de confesión; e aínda que ese cura saiba perfectamente cales son as súas pecadoras, e por eliminación deduza que as outras son virxes, el non pode ser indiscreto, ¡nin coa propia ama!

Pero aquel Tulio, coa súa preparación alexandrina, máster puro, tiña solucións para todo:

-Hai métodos dedutivos, de moitas clases; por exemplo, podes dicirlle ao crego que che sentan ben as augas, e que, por tanto, queres afincarte neste barrio... Que como es rico, daquela, en consecuencia, buscas unha muller de xeito, aínda que sexa pobre... Nesa tesitura, nesas circunstancias, a ese excelente párroco só lle queda unha opción, ¡a de recomendarche unha virxe!

-Dilecto Tulio, ti esqueces un detalle minúsculo, subxectivo..., ¡que estou casado!

Non lle serviu o meu argumento:

-A ese curiña, que seica é tan inocente coma un santo, que aquí no Balneario falan marabillas dese home..., ¡dille que estás viúvo! El non terá picardía para distingui-los pillos, que se a tivese, ¿non cres que xa sería bispo, bispo ou cardeal?

-Fasme lembrar ao meu avó, que dicía a miúdo que, "Máis discorre un famento cós cen Letrados do noso Parlamento".

-Déixate de refráns, que se che ocorren algo tarde, e vaite ve-lo señor cura. ¡Que sexa pronto; ten compaixón de min, desta ánima en pena!

-¿Ti, un ánima en pena? ¡Pois que Deus non che dea peor purgatorio có de poder ve-la déshabille de tantas mulleres como pasan por un balneario! En calquera dos casos quéroche ser leal, así que, ¡ás túas ordes! ¡Centurión, fiat voluntas tua! ¡Ave!

(Fágase a túa vontade!).

Aínda que facía calor, que en Lugo, xa se sabe, ou todo ou nada, púxenme de gravata para empatarlle favorablemente a aquel presbítero tan tradicional; ¡e aló me fun, cara á igrexa da Ponte! Alí, no adro, atopeime cunha muller encantadora, que case me recibiu cos brazos abertos, ¡que non todas o fan!

-¡Bos días! Quixera falar co párroco...

-¡Como non sexa por teléfono...! Estalle en Santiago, de exercicios, ¡como está mandado!

-¡Meu pobre, con esta calor...!

-Sonlle Exercicios Espirituais, que neses non se súa..., ¡polo menos, por fóra!

-Iso entendo, iso entendo, cara madonna. Daquela avise ao señor coadxutor, se é tan amable...

-¡Oi, meu señor, iso dos axudantes parroquiais éralle antes..., xa nin sei cando! Agora escasean as vocacións, que a xente prefire casarse, e subsecuentemente cobra-lo paro, así que, nesta miseria, ¡cada dez parroquias un cura!

-¡Claro, claro; e vostede non pode confesar, que se non, a estas horas...!

Non se enfadou, e mais dinlle motivos; ¡os santos, á vista está, non se enfadan por miudezas!

-Confesar, claro que non..., ¡polo de agora!, pero, perdoarlle esa parvada que está dicindo..., ¡iso si! Mire, como se lle nota que precisa confesión, agarde un momentiño, aí na igrexa, facendo o exame..., que xa lle mandarei a don Filiberto..., ¡tan pronto chegue!

-¿Quen é ese señor, un sancristán?

-¡Xesús, Xesús, estes fregueses anovados, cómo son! Don Filiberto é o párroco da outra igrexa, da nova, aí ao lado, nesa urbanización, que esta parroquia enxameou, e daquela, por falta de coadxutores, duplican as parroquias...; na ausencia do noso, ¿entende? Logo virá, logo, que está aí abaixo, nesa Praia do Miño...

-¿Bañándose? ¿Tan cedo? ¡Meu pobre; vai coller unhas terciás de aquí te espero...!

-¡Non, señor! Andará por aí, dándose un voltio...; ¡iso, footing! De paso..., ¡de paso que pasea, pragmatismo, pois imparte moral, que con só a súa presenza, as mozas xa non se atreven a poñe-los novos bikinis, iso da tanganica, iso do top-less...! ¿Non sabe, esa cousiña cousa que destapa máis do que tapa, e precisamente por onde máis se precisan as tapaduras? ¡Deus me perdoe tan sequera por nomealo, que estas cousas, entre cristiáns, nin se deben dicir!

Daquela persignouse, lo menos dúas veces:

-Vostede vaia facendo esa contrición, que don Filiberto non está pola dor de atrición nos homes, que di que agora, vostedes, só teñen medo ás mulleres. ¡Xesús, Xesús, qué mundo este...; sobre todo da Ponte para aló!

A tal momento volveu a persignarse, mermellando tamén non sei que xaculatoria. A min pareceume que non debía escandalizala, así que procurei contemporizar:

-¡Que razón ten, e qué pastoral a dese home de Deus! ¡Que tempos de Misión nos tocou vivir...! Este don Filiberto debe ser un gran curador das almas... Mágoa que non se poda casar, ¡que educaría ben aos fillos...! Mentres el axuda a esas mulleres da praia a vestirse decentemente, co seu exemplo, por suposto, outros mortais, tal que eu, só temos, e só damos..., ¡iso, mal exemplo! Estas desigualdades na humanidade preconizan que haxa inferno, que está claro que non se precisa un dogma de fe para establecelo. ¿Non lle parece así, querida Ama?

-¡Vai ben, por aí vai ben; siga meditando, que xa vexo que sabe facelo...; e despois desas reflexións pase aos dez Mandamentos! ¡Máis ou menos, unha horiña santa, que en menos non se repasan como é debido! Para o exame..., iso, mellor o fai aí dentro, na propia igrexa, de xeonllos para que non se lle vaia nadiña deste fervorín transitorio, ¡que vostede non ten pintas de ser un místico!

Daquela misioneira tiña que escapulirme, como fose:

-¡Pois..., eu non lle son tan bruto como aparento! Pero iso fareino despois, que agora teño présa, que irei busca-lo cura á Praia. ¡Deica logo, dona Aldonza!

Cando o din atopado, corteime un pouco:

-Señor Cura, eu...

-¡Querido amigo, cánto gusto en volver a velo!

Quedei de pedra ao verme descuberto: ¡xa non lle podía mentir!

-¿Logo, vostede, coñéceme? -Xoguei a desconcertalo.

-¡Pero, se nos vimos en varios enterros! ¿Non se lembra que nun deles dábame mil pesos para responsos, e eu díxenlle que aqueles eran gratis?

-Xa me lembro, xa; pero a min non me quedou a conciencia tranquila, así que gardei aquel billete.... ¡Teña, para as necesidades da súa parroquia! Así que, ¡non me mal interprete!

-¡Esta parroquia non é a miña! Terei que explicarllo mellor...

-¡Xa o sei, xa o sei! Teña estoutro, dous, duplicado do anterior; quero dicir, consecutivo, ¡para a súa! ¿Non ve que teñen números correlativos? ¡Ata non sei para qué os fan así, que de seguida se xebran!

-¡Iso é outra cousa! ¡A cada parroquia, o seu! Pero qué raro se me fai que veña a esta Praia do Miño sen a súa señora, tan guapa que é, que o honra por onde pasa. ¿Vostede non andará de caza furtiva, aquí por Lugo..., que isto das infidelidades, hoxe en día, é unha epidemia? Lémbrese daquela advertencia do escravo que seguía ó Emperador, ¡Cave ne cadas...! (¡Cuidado con caer...!).

Obviamente non servían de moito as miñas evasivas, nin os meus disimulos:

-¿Tamén coñece á miña dona, señor Cura? ¡Non coidaba que a súa beatería tivese tanta sona!

-Si; pero é de vela con vostede, que sempre andan xuntos, e por iso me choca velo agora, aquí, en solitario! Niso da felicidade matrimonial xa sabe que é mellor prever que curar, que desde que chegan as desavinzas..., ¡nin os curas as damos curado! Por iso, por iso me fixo nas parellas..., e sempre rezo para que sigan a pares, ou, do contrario, ¿de onde van saír tantos seminaristas, por suposto que varóns, como se precisan? ¿Vostede nunca pensou no revoltixo que se armará no Ceo para colocárlle-las mulleres a eses homes que tiveron varias? ¿Daquela, con cal os poñerá San Pedro, coa primeira, coa última, coa do medio...? ¡Ese lío non é cativo!

-¡Si, señor cura, comprendo; comprendo todo iso, que facían falta moitos da súa crenza, e tamén da súa ciencia! Ben, o caso é que..., vaise casar o fillo dun amigo, cunha virxe de aquí, deste barrio, e por culpa diso mandoume buscar algunha referencia da súa familia...; ¡xa sabe, como se facía antes, antes do relaxo democrático!

O crego aquel era tan listo, ¡a mais de santo!, que nin dubidou:

-¡Se teñen a seguridade de que é virxe, iso, nestes tempos, xa o di todo! En calquera caso vostede déame o aderezo desa familia, a ver qué podemos facer... É para sabe-la súa solvencia, que agora haille trampas para todo. Daquela poden ir ao Rexistro, ao da Propiedade, ou ao Banco deles...; ¡xa sabe, iso dos informes! Tamén están esas axencias da investigación privada, o NIF da Facenda... Temos toda clase de medios informativos, así que agora, con todo iso, só casa mal quen quere..., ¡ou quen quere irse á gloria sen purgatorio, ao día terceiro!

Desconcerteime, que con aquela eminencia sacerdotal, as cousas non me saían segundo o plan previsto; ¡ningunha!

-Ben, pois...; pero o que máis nos importa é a moral. ¿Sabe? Isto dos papeis, ás presadas, que así van ao peto... Nada, que agora non atopo a notiña que trouxen, coas sinais da rapaza... ¡Terei que darllas noutro momento, señor cura!

-Nese caso volva por aquí..., ¡cando as atope! Mire, como vostede é xeneroso, daquela tereille preparada unha lista das necesidades máis apremiantes dos meus fregueses, por se pode..., ¡por se pode seguir sendo así, tan xeneroso de seu, de seu e do seu, que esa virtude é das que entraron en crise!

-¡Iso é certo; a ver logo se na extra do Nadal..., pois a do verán..., turulú; esa vai de veraneo! En calquera caso..., ¡ata máis ver, Páter, e conserve a súa santidade!

Tan admirado quedei da sabedoría e da perspicacia do crego, e tan chascado da miña torpe enquisa, que no resto do día dinme ao bebercio, naquelas tabernas, dun e do outro lado da ponte, buscando, de paso, aquela agulla do trinque no pallar da Historia. Do trinque non sería, pero nunha delas topei cunha taberneira que me deu parola, sensual pero fina, a esgalla, e ata me fixo concibir algunha ilusión, así, á primeira vista, polas súas formas tentadoras, cheas, axamonadas, que mesmo parecían coincidir coa descrición que me dera o Tulio sobre aquela oestrimnia fondoa e tardoa, que tan remisa foi en bautizalo, e que o deixou agonizar entre a primeira e a segunda das cruces... ¡Tanto, que á terceira o espírito do Tulio xa petaba onde non lle abriron! Pero, nada, que de tema en tema acabei sabendo que a miña observada nacera en Ceuta, de familia mallorquina...; ¡así que era estrimnia, con "e", séxase, do Leste!

-Señorita, eu...

-¡Ángeles; chámome Ángeles, ou Ánxela, e para os amigos, Xela! ¿Non se me nota nestas aliñas que me fai a chambra, máis ben aquí por diante; e tamén na miña cara, que din que a teño seráfica? ¡Din que a cara é o espello da alma, e daquela, como a miña é pura...!

-¡Caramba, Ángeles, así, en plural...; por máis que, de ben mirada..., farían falta varios, polo menos dous ou tres; anxos, digo, para levala á piltra; digo, ao Ceo! ¡Perdón! ¿A vostede fixérona dunha soa costela, ou de dúas?

-Amigo, será mellor que non tome máis augardente, que empeza a predicar, e ata o de agora estivo correcto comigo; ¡conserve, pois, a súa dignidade!

-Señorita..., iso, Ángeles, anxo de anxo, plural etéreo, cun escote celestial..., de Amaltea...; mire qué ben me teño na pata coxa. Eu aguántolle..., ¡seis ou sete, seguidos! Ademais, non quixera ofendela senón cortexala; de cortexo, que non de cortello, que vostede ten tódalas trazas...

-Cortexarme, ou o que vostede queira, ¡sen restricións! Se vén con boas intencións, que eu, polo de hoxe, son ceibe. Ceibe e célibe, que son dúas cousas distintas. O que non aguanto son eses bebedores profesionais..., ¡que en Lugo tamén llos hai!

Aquela moza era un misterio: ¡excesiva carne para ser un anxo, un plural de anxos, unha morea de anxos!

-Non podo crer que vostede, con eses ollazos que mesmo lostregan, non teña hipnotizado un cento de lugueses, dos bos, dos barís; ¡a pesares das néboas deste Miño!

Desveloumo, sinceirándose:

-Aquí lle estou, neste escaparate, libre e sen compromiso; ¡o que se di, case virxe! ¿Por que pon esa cara, en qué lle faltei?

-¡Muller, así, de entrada, eu tiven esperanzas, pero...!

-¡Pois, o que lle digo, case virxe, que vaia mérito..., coa de pretendentes que teño! ¡O que oe! E mais non foi por perde-la paga do meu home, que eu, co que herdei, aquí mesmo, neste Barrio da Ponte, sóbrame para manter unha familia..., ¡se os quero ter!

¡Uf, qué suor me entrou, e iso que estabamos á sombra!

-Non lle entendo nada, pero é que nada de nada, ¡e iso que me fala con claridade, con boa dentame!

-¿Daquela, vostede, non é de por aquí? Está moi branco; demasiado para ser de Lugo, que igual vén do escuro... ¿Non será un defraudador, deses que defraudan ás mulleres, deses que acaban en Bonxe, ou en Monterroso...?

-¡Non, señorita! Eu son, sonlle..., pero non mo tome a presunción, que lle son un rendista; da Coruña, da propia Coruña. Meu pai foi un tratante en volframio...; ¡radiactivo, sabe?! Vin por aquí, aos baños de Lugo, que mos recomendaron, deixando outros por alí cerca, ex professo para respirar estas auras, estes aromas tan..., ¡miñotos! ¡Deus, qué paisaxe e qué paisanaxe temos todo por aquí; qué frondosidades...; só hai que vela a vostede, unha ninfa, unha navia, ben garrida por certo! ¡Vela e prendarme de vostede todo foi un; o que se di, un frechazo!

-¡Xa o entendo, xa, e por iso non coñece a miña historia! Pois voulla referir, a ver se á forza de contala consigo..., iso, recasarme, ¡antes da seca, que pouco me debe faltar...! ¡Élle por iso da publicidade, que dixeron na tele que se vende moitísimo máis anunciándose...! Eu éralle empregada nun bar, aló en Ceuta; xa sabe, cantineira, desas que animan aos homes a beber, e daquela pretendeume un Cabo da Lexión, pero o gran..., iso, o gran patriota, deixoume viúva, aos poucos días; enteira, sen desgaste ningún, sen pasarme pola pedra, pola súa, por culpa daquelas guerras do Ifni... Por algo cobro de Sarxento; ¿a paga, sabe? Ou aínda non sei se será de Brigada, que me ascenderon...; ¡a paga!

Eu, nin que dicir ten, ¡abraiado!

-¡Vaia ricura, vaia choio...; unha quitapenas, unha quitafames, unha escorrehomes...! -O meu asombro era total, indescritible.

-Para min iso é o de menos, señor, que el tiña herdado, aquí en Lugo, daquela cando se foi para aló abaixo... ¡Que digo aló abaixo: aló arriba, por de riba dos luceiros, que sempre dicía que ese ía ser o seu destino, o seu ascenso, que por algo era noivo da morte...! ¡Noivo da morte e casou comigo, co vivaracha que son! ¿Vostede viu semellante caso de bigamia...?

Aquela historia era cupídica, apaixoante, unha fervenza..., así que estiven caladiño, nun curro do bar, contemplando de cerca aquela cousaza, aquela matrona rezumante de lascivia. Seguiu, e seguiu, dándolle á tarabela, coma un disco:

-Cando deu aquel paso á fronte, o meu Anxo, ¿sabe?, o seguinte foi testar, ¡por se os mouros, que calquera se fía deles! Así que, ao quedar viúva, dinlle a volta ao mapa..., ¡para posesionarme das súas casas! ¡Seis, ¿sabe?, que as teño deste lado da Calzada...! Se vise o que rendan, ¡o demo de cartos, que as teño alugadas, todiñas! ¿Quere que lle ensine algo, algo que queira ver..., de cerca?

-¡Non, muller, non se moleste, que mellor o deixamos para outra ocasión...! -Díxenllo de veras, con toda humildade, vencendo tódalas tentacións do caso, que a súa exposición era total.

-¡Non é molestia, que teño eses contratos aí arriba, no sobrado! ¡Xa verá qué rica son...! Iso me din cando lles ensino a miña documentación, ¡unha documentación espléndida, das que hai poucas...!

-¡De ningún modo, señora; non se apure, que a súa ricura xa se lle nota na cara, que está de bo ano! E para alugados..., ¡iso, que estamos en Lugo! Por outro lado, ¡por calquera deles!, seguro que en cultura tampouco anda mal... Non dubido de que sabe conxuga-lo verbo estar..., ¡mellor que unha sueca!

-¿En zuecas? ¡Ai non, que sempre estou en zapatos, pero iso si, baixiños! Mire, subamos ao meu sobrado, ¡que alí gardo canto me sobra...! Élle cousa dun momento, e daquela ensínolle as miñas cousas, ¡todiñas! Aí arriba estará fresquiño, ¡que teño ventiladores no dormitorio...!

-¡Por favor, señora, non insista en ensinarme nada! Mire, eu, de documentos, enténdolle pouco..., ¡que a miña élle moi discreta, unha beata!

-¡Sendo así..., qué pena! Mire que llo fago encantada, e para daquela subimos unhas cervexas, ben frías..., ¡que algo entenderá, que vostede non ten pintas de torpe, nin de torpe nin de tímido, que por iso me deixa abraiada; insatisfeita, que tamén se di!

-Señora, eu, coa súa verba, e con esta cunca de augardente, vou servido. Non me faga caer nunha tentación..., ¡que veño de xunto do señor cura!

-¡Daquela, como guste! Homes así, que se conformen coa miña palabra, sen ve-los meus documentos..., os íntimos..., ¡hai poucos! Se algún día se anima ó casoiro..., ¡xa sabe! Vostede non me viu a documentación, pero afellas que estou rica; moito..., ¡en tódolos aspectos!

Tiven que desengana-la estrimnia, e acabei repetíndolle que estaba casado, definitivamente casado. ¡Cousas da honradez! Sen embargo, aquela mozoa era comprensiva, e seguiu comigo en amable conversa. ¡Ata pasamos da augardente á cervexa! Dábaselle ben aquel papel de gueixa..., ¡ou do que fose! Nunca vin unha muller con tantas ganas de recasar, nunca. ¿Saberán iso os de Lugo, saberán o que teñen aí abaixo? O malo será que, despois de lido todo isto, igual lle sae un aproveitado, ¡e daquela quedámonos sen gueixa! Por se acaso, non vou da-lo nome do seu bar.

Despois daqueles fracasos din en pasear polo carreiro das silvas, cabe do Miño, pero esta vez só, que tiven compañía abonda cos malos pensamentos, a cal peor. Incluso recei un Pai-Noso pola ánima daquel Lexionario... ¡Meu pobre, mira que se verdadeiramente está agora "sobre dos luceiros", de garda perpetua, moito terá que facer para dar gardado semellante viúva, semellante laparada, que mesmo parece unha tixola de roxóns, co lume saltando por riba deles! Concluín aquelas reflexións recoñecéndolle valor ao fiel Lexionario, ¡que para casar cunha femia tan teimosa en ensina-la documentación...! ¡Coido que lle fose mellor ser Carabineiro, ou Vista de Aduanas!

-VII-

Amencer por xunto do Miño, que aquí matizaría máis dicir, cabe do Miño, unha semana seguida de sinfonía acuática, de fronde e de rechouchíos, é un pracer de deuses; ¡por Xúpiter que si, como di Tulio!, pero mellor non o describo, que momentos coma estes son inefables, inenarrables. O peor foron certas discusións coa miña muller, que tódolos días espertaba coa axenda coudullada:

-Tamén hoxe me terás que desculpar, meu amor. -E deume un bico, ¡supoño que de propina!

-¡Eu sempre, muller, que xa estou afeito...!

-Digo, por deixarte só tanto tempo, ¡pero é unha obra boa, unha obra santa, coido que das mellores!

-Andas tan atarefada que nin que foses ti a Madrasta...

-¡Maridiño, hai cousas que ela soa non pode facer!

-¡Xa! Coido que para iso se casa; ¡ela, e todas...!

-Ti sempre polo malo, e menos mal que te neutralizo, ¡eu, que sempre ando polo bo! Hoxe irei con eles a Portomarín, que coa axuda dunha tía, tentaremos preparar a eses neñus, mentalizalos...; ¡xa sabes!

-¿Para que fagan, de paso, a primeira comuñón, aforrando un banquete, non si?

-¡Non; para que acepten á madrasta, sen traumas nin receos; e vai parando, que xa está ben de bromas, que un casamento entre viúvos que teñen neñus é unha cousa seria, moito!

-¡Total, que ides lavárlle-lo cerebro a les guages, e ademais, en bable!

-De paso, a cariña, se se terza. Así que non me esperes para xantar, que nós comeremos por aló abaixo; se cadra, nese Parador...

-Pois eu comerei aquí, no propio balneario, coas outras, coas asturianas..., como de costume, que hoxe tamén me sentirei viúvo, e así terei máis liberdade. ¿Vaste celar, encanto?

Saíuse pola tanxente:

-¿Daquela tomara-lo café cos leoneses; como de costume, supoño?

-Muller, non sei para qué entramos niso do Mercado Común, que aquí en España había Comunidades abondo; ¡séxase, conxuntos disxuntos!

-¡Carca, imperialista, retrógrado, ególatra...!

-¡Casamenteira, celestina, cestoa..., que por compoñer matrimonios alleos, abandóna-lo teu! -Estar casado cunha santa ten o seu aquel, ¡que non son doadas de aturar!

-Así botarasme de menos, e daquela aprenderás a valorarme. - Fíxome rabiar, canto quixo, ¡coma sempre!

-¡Pode, pode ser...! ¿Por certo, que foi da nosa anfitrioa?

-¿Esa? Lurdiñas por aí anda, pero nin me fales dela, que lle estou perdendo a moita simpatía que lle tiña, que desde que ancorou ao seu avogado, ese dos solares, está feita unha herexe. ¿E se che digo que está disposta a compracelo en casar polo Xulgado? ¡Se aquelas profesoras levantasen a súa cabeza..., suspenden a dela!

-¡Muller, máis herexía será se xa casaron, de facto, por aló arriba, tal que nos Ancares, ao abeiro daquelas uces altísimas...!

-Tes razón, marido, que moita Catedral á hora de pedir, moita oración impetratoria, moito Santo Antonio, moita Virxe dos Ollos Grandes, e despois de todo iso, desde que Deus concedeu o milagre..., ¡se te vin non me lembro! ¡Como está este Lugo desde que veu a democracia; quen o viu e quen o ve! Compadezo ás colegas, en particular ás que teñan que ensinar ética, ¡con estas alegrías nas parellas...!

Non llo refuguei, pois, ben mirado, tiña razón, en case todo, pero non llo dixen; ¡faltaría máis, contribuír á vitoria do inimigo!

Ía poñer que almorcei só, sen muller, pero non foi sen mulleres, que a cafetería estaba ao completo delas:

-¿Que tal por Riotorto? ¿Almorzaches, miña Xenoveva, miña Aura do Norte, Ninfa ledizosa, exclusiva, deste Balneario?

-Señor, chámome Amadora, ¡por se non o sabe, que o sabe, pero non quere lembrarse! Si, almorcei..., ¡coma sempre, de primeira, que estamos nun balneario de categoría, e por se fose pouco, en Lugo! Pode sentarse, aquí, aquí mesmo, comigo, que me corro a un lado, que eu..., ¡iso, en calquera parte!

-Logo, aquí mesmo, ¡onde queiras! -Arrepentinme de ser tan pillo, así que disimulei: -Eu só ocupo unha cadeira, de cada vez, ¡aínda que avulte bastante, pero é tan só unha aparencia...!

-¿Entón, non baixa a súa señora..., para toma-la parva? Para ela deixei libre este asento de xunto da ventá do xardín, así que non pense mal, que eu buscoa non lle son...; ¡se acaso, apañadora!

-¡Arestora está facendo unha parvada, outra, das súas! -Foi o comentario evasivo que lle fixen á Xenoveva.

-Polo que di..., seguro que vai cos noivos eses...; ¡de tendas, supoño, que o resto fano sos, coma todos...!

-Ben certo, ¡oh Engracia! ¡Pero qué lista es...; pouco menos cá mesmísima Tentación!

Olloume fixamente, desconcertada:

-Vostede..., ¿por qué me chama, Engracia? ¿Ou cántos nomes vou ter? Xa lle dixen que son Amadora, que así me bautizaron, fai diso..., ¡nin me lembro!

-¡Por min merecíalos todos! E dos teus anos non me digas nada, nadiña, en absoluto, que para min tes..., ¡vinte e cinco, mes arriba ou abaixo! Por certo, que niso dos bautizos e dos nomes sempre houbo erros, pero poderían corrixirse na Confirmación..., se fosemos algo máis observadores. Por exemplo, está o caso da miña muller, que ía para estrela e quedouse en mestriña; do cine, ¿sabes?

-¿Oia, vostede é observador? ¡Deus, que burrada dixen, que á vista está! Tamén din que o son eu, dentro do pouco que me ensinaron..., ¡e do menos que aprendín!

-Muller, por tal me teño, que por iso me gusta chamarche Engracia, ademais de Xenoveva, que o de Amadora non mo tes demostrado. ¡Acaso con outros...! Os nomes, coma os vestidos, non valen para tódalas mulleres. O de Engracia íache ben, do mellor: ti, que es unha quitapenas, tan comunicativa, tan graciosa... ; aínda que esoutro de Xenoveva tamén se che acae, por..., ¡por aquilo do bosque!

-¡Ai, señor, non sexa burleiro, que eu sonlle de aldea, pero do bosque, non; e de sabedoría, pouca! Mire que pouca sabenza teño, que onte pasei toda a tarde aí arriba, nese cemiterio das Areeiras..., ¡e non me decidín!

-¿A que, muller; a morrer...? ¡Pero ti, Amadora, aínda gastas outro home; gástalo e desgástalo, definitivamente!

-¡Iso nunca, que xa tiven dous! Mire, os vellos dan voltas na cama, moitas; e logo están as molestias de coidalos. Ademais, dálles por morrer antes cás mulleres... Do resto non habería dó, que aínda podo cun feixe de nabos, dos bos, por tesos que estean..., ¡así os entese unha xeada moura!

-¡Unha marabilla, ti es unha marabilla; entre a túa forza e maila túa graza, claro! Tesme que dá-lo teu enderezo..., ¡por se quedo viúvo! Tamén llelo pedín ás asturianas, que é para iso, para escoller, no seu momento, ¿entendes? ¡Home precavido..., vale por dous!

Entendera, si, perfectamente, pero regueifou:

-¡Non o queira Deus, que vostede boa estrela ten; e cale con eses parrafeos, que xa lle pedín que non sexa burleiro!

-¡Muller, é que iso da túa visita ao Cemiterio de Lugo deixoume que nin sei que dicirche; en serio que non!

-¡Se é en serio, dígollo eu, de seguida! Trátase de que me aconselle cal panteón escollo, que teño ao meu home, ao segundo, enterrado na terra...; e sequera herdei abondo como para facerlle unha casiña de mármores; ¡dos finos, deses brancos, dos fariñentos!

-¿Non che digo eu? ¡Tes graza..., ata para falar dos enterros! Entón, ¿en que podo ser útil, qué queres facerlle ao teu Bravante? -Pregunteille, intrigado.

-Pois..., de ben pensado, non lle era tan bravo, que unha sempre se decata do que perde..., ¡despois do cabodano! Mire, señor, vostede..., que seica vive na Coruña, onde fan aos Arquitectos, que xa sei que cada sitio dá as súas colleitas, tal que Médicos en Santiago, Veterinarios en Lugo, e todo iso, seguramente ten visto casiñas de mármore bonitas..., que por iso mellor me fiaría do seu gusto..., ¡para escoller a do meu Antón, que Antón se chamaba o "bravante", como vostede lle di!

Saíra polo máis inesperado, así que eu, ¡caput!

-Pois, diso non sei qué dicirche, ¡afellas que non! Esa escolleita, querida Amadora, dependerá de cómo o queiras tratar, do que che merecese en vida...

-¡Precisamente! O defunto, o último, non era malo, xa llo dixen, ¡pero o primeiro...! O primeiro éralle boísimo, e moi celoso, que aí está o meu dilema, que se escollo eu, son capaz de poñerlle ao segundo un cadelo no sitio do anxo da resurrección..., ¡para que non me comprometa se me atopo no alén co outro home! Pero non podo facelo así, que descubrirían os veciños que son unha desagradecida da súa herdanza... ¿Entende como é a cousa? Por iso, se quixese ir comigo...; ¡aí arriba, non pense mal!, ás Areeiras, daquela sería un bo favor, ¡dadas as circunstancias...!

-Si, muller, que se é con volta, vou contigo..., ¡a onde queiras, arriba ou abaixo! Pero favores, o que é favores, non chos fago, que xa ves que teño matrimonio; ¡matrimonio, e algo de moral, tamén!

-¡Ai se os meus defuntos tivesen un carácter pacífico, e parrandeiro, coma o seu, daquela ben me entendería cos dous, neste mundo e tamén no outro! Mire, o primeiro era un celoso, xa llo dixen; e o segundo, un desertor... Si, si, un desertor, que me deixou soa cando máis precisaba un home bragado... ¡Se vise cómo xea en Riotorto! Pero un erro teno calquera, ¿non é certo? Pois logo, agora que iso non ten remedio, só me queda poñerlle unha boa pedra, encima, ao segundo, ¡para que non siga presentándose nos meus soños! Mire, en confianza, prefiro soñar co primeiro, e lembralo tal e como era daquela..., ¡daquela cando me desvirgou...! E tamén para que os veciños pensen que son unha viúva agradecida, ¡como Deus manda!

Teño os meus defectos, pero servizal son, e máxime coas mulleres delicadas, así que lle dixen:

-Por min podemos ir agora, agora mesmo, tan pronto termine este chocolate. Teño o coche aí fóra, por xunto da fonte doce, que así non esperamos por ese bus que baixa de Lugo…

-¡Deus llo pague! ¿Non era de Misericordia aquilo de enterra-los mouros? ¡Pois vostede faina boa comigo, ben boa, axudándome a esquece-lo segundo!

-¿Muller, quérelo esquecer e poslle un panteón...? ¡Xenoveva, non te contradigas!

Chiscoume o ollo:

-¡Vostede sabe moito pero entende pouco! O panteón é para os veciños, maiormente, para que o vexan; a min, polo que lle dixen, o que me interesa é que a lousa sexa grande, ¡grande e boa, que non teña fendas...!

-¡Muller, para iso non temos que subir ao cemiterio de Lugo!

-¿Non? ¿E logo, como se escolle? Hai máis panteóns nesas Areeiras do que cogomelos no meu chouso, no grande; ¡por iso me pareceu que é un sitio axeitado para copia-lo modelo...!

-Engracia, se escollemos, daquela é copiado, ¡e así non ten mérito! Ti serás orixinal, tamén no nicho; ¡encárgome eu! Vou pedir papeis, aí na recepción, e fágoche un debuxo, ¡que así non haberá dous iguais, en todo Galicia!

-¡Parece de razón! ¿E logo, como será a pedra, que iso é o máis importante?

-Pois..., ¡xa o teño! ¿En Riotorto hai seixos grandes?

-¡Hainos grandes, si; tanto, coma as penas do inferno! E aló arriba, na Serra de Meira, mesmo no Pedregal da Irimia..., ¡coma casas!

-¿Deses de cuarzo, deses que escintilan, deses que hai que collelos co guindastre? -Puntualiceille a cousa para que non houbese erros.

-¡Si, deses, dos mesmos! -Aseveroume, rotunda.

-¡Nese caso, mellor así! Vouche dicir como farás: Ti encargas ao albanel, ao canteiro, un nicho de dúas prazas, ¡que sexan amplas, que non te vexan escatimoa! Á de debaixo que che pasen os restos do teu segundo, que así descansará en paz..., ¡pero debaixo! ¿Estás conforme nesta solución, práceche?

-¡Ve, iso gústame, que telo debaixo é algo que nunca se me ocorreu; nunca, nin en vida! Pero..., ¿que facemos co seixo grande, co da Serra de Meira?

-Despois de cerra-la primeira foxa, ¡cos restos do segundo dentro, por suposto!, o albanel pareda a segunda, a de encima, que así quedará libre, presuntamente para ti, e daquela poslle unha tapa de chantos, dos bos, da mellor louseira da túa bisbarra...

-¿Pero, co seixo grande, con ese do guindastre, qué pasa, qué facemos? -Engracia quería as cousas ben feitas, obviamente.

-A modo, rapaza, que o seixo pesará lo menos vinte quintais, e non se pon tan axiña. Despois dos chantos, enriba dos chantos, ¿entendes?, que che pousen, cunha pluma por suposto, o seixo máis grande da Serra de Meira. E no seixo, unha plaquiña de bronce, desas esmeriladas, con esta inscrición:

+ MEU AMOR, NON SEI VIVIR SEN TI; CHÁMAME PRONTO;

+ ASÍ QUE, ¡DEICA LOGO!

+ AMÉN

-¡Ai que cousa, que lindo; escostréxome de gusto, só de pensalo...! ¡Non haberá outro igual, desde aquí a Ribadeo, e iso gústame! ¡Moitísimo! ¡Pero, -quedouse matinando, por un intre, -cando morra eu, daquela haberá que volver a leva-lo guindastre, para aparta-lo seixo! Entón, nese momento, ¿quen se fará cargo dos gastos, dos gastos e das molestias conseguintes? ¡Iso á parte do que poda pasar entre eles, entre as ánimas dos meus homes, dos dous, polos celos do primeiro, que ese é outro problema!

A pobre inxenua non entendera a transcendencia, maquiavélica, do meu proxecto. Afondei, perfilei, nos detalles:

-¡Diso se trata, muller, que así líbraste de volver co segundo! E por outra banda, ti sen enterrar non quedas, que xa te meterán noutro nicho do lugar, noutro que sexa máis doado de abrir; por exemplo, co primeiro, ¡e daquela, todo resolto! ¿Váleche esta solución, querida Engracia?

-¡Que ben discorre vostede! ¡Déixeme darlle un bico, cousa que moito me apetece a tal momento!

Tamén a min me apetecía, pero fíxenme de rogar..., ¡por mante-las formas!

-Se é achuchado, si, ao suave, pero se non o é, nadiña, que a min as cousas mal feitas non me teñen graza..., ¡nin sequera vindo de ti!

-¡Xa o noto! ¡Vostede é dos meus, dos de antes, e ben que o sinto...!

Solucionado aquel problema, tan persoal, da Amadora, dirixinme á veiga do Miño, que ese deus é moito deus para telo abandonado. Alí no vestíbulo, cando saía nesa dirección, atopeime co director do Balneario e maila súa dona, que me presentaron á súa filla, que, ou moito me equivoco, ou vai para deusa, do guapiña que é. ¡Claro, naquel sitio, lavada cunhas augas tan boas...; ¡así calquera! Por xunto do Miño andei, volta vai e volta vén, cos leoneses, ata a hora do xantar, pero daquela non volvemos a facer paralelos entre o Miño e mailo Sil, que xa fora abondo porfiar.

Na sobremesa propúxenlles, con pouca imaxinación por certo:

-Para curti-lo xantar, ¿apetécevos volver ao xardín...?

Pancracio tíñamas gardadas:

-A min o que me apetece é unha cea de mariscos..., pero máis tarde, esta noite, que nola debes, que aquilo do outro día foi un truco dos teus, dos galaicos..., ¡imperdoable!

-Querido Pancracio, a mariscada..., ¡xa foi! Pagouna ese amigo común, o Parafuso; ¿lémbraste?-Terzou Avelina.

-Si, muller; pobre Parafuso, outro gasto matrimonial, ¡e todo polas picardías deste tío...! ¡Galego tiñas que ser!

Quixen pactar:

-Deixemos este asunto, que non é cousa de preitear outra vez..., ¡polas fronteiras dese Bierzo! Ademais ando un pouco desnortado estes días... Pola miña parte, se me deixades en paz, prométovos invitarvos ao polbo..., no día en que rematemos os baños, que antes non, que o polbo, con auga, incha no bandullo..., ¡e xa o temos bastante desfondado! ¿Non si, colega?

Pancracio, todo un señor, como bo leonés:

-Daquela quedamos niso, veciño, ¡e sen embargo, amigo! Agora, nós, imos durmi-la nosa sesta, que o día pídea. ¡Ponme aos pés da túa dona, da túa santa!

Devolvinlle a cortesía, pero ao revés:

-¡Encima, cachondeo! Non che replico..., ¡pola paz fronteiriza! Pois, logo, en vista de que me deixades só, voulle dar conversa ao Catedrático, esoutro leonés, ilustre paisano voso, que o vexo topeneando nese banco do xardín... ¡Ese señor é moito rei para non ter corte!

-Din que anda cerca dos cen; ¡unha institución! -Puntualizou Pancracio.

-¡Exactamente, noventa e sete! E segue en plenas facultades, como vedes, pero teño un amigo que o avantaxa bastante.

-¿Como poderá ser iso? ¿Máis de cen anos...? ¿Cousa destas augas, acaso?

-¡Tal vez, pero maiormente porque só envellecen os vagos, que se lles enferruxen as charnelas..., por non usalas!

-¡Agora que non vai de aposta, nin de bromas..., vosoutros estades emperrados en ser primos dos asturianos, pero no de listos, moito vos parecedes a nós, aos leoneses!-Acoiteloume aquel inefable, aquel Pancracio, que volvía a meterse comigo.

-¡Toma, máis ou menos...; igual que nos pasa cos asturianos!

-¡Diso, ren; o verde asturiano é máis rotundo có voso; e logo está a diferenza de carácter, que os asturianos son máis echaus pa lante, pero, e sobre todo, máis..., unidos!

Dinlle outra finta, xa que me provocaba:

-¡Mira que si se decatan os asturianos do que chufas neles, daquela igual che fan un monumento no seu Puertu Payares!

-¡O Pajares é leonés! ¿Sabíalo?

-¡Compadre..., abur, que isto das nosas raias non ten remedio!

-A culpa é das televisións, que non respectan os límites daquela división do señor Burgos... ¡Iso de colarse nas casas das outras Autonomías...! ¡Vai ter que intervir o Senado!

Deixeinos para irme co señor dos noventa e sete.

-…

-¡Don Dámaso, ditosos os ollos...! ¿Que tal, avó? ¿Non subiu para durmi-la sesta?

-Querido galego, en todo caso o avó serás ti, ti e mailo teu país, que esta Galicia xa era lampiña cando nos saíron os dentes en León...; digo, os montes. Así estades por aquí, desgastados e..., ¡fofos!

-Fóronlle os incendios daqueles anos, que erosionaron as prominencias, ¡toda clase de prominencias!

-¿E qué fas ti, aquí, só, sen a túa dona? -O vello era observador, con boa vista.

-Pois..., permitinme interrompe-la súa soidade..., para facerlle compañía; ¡e de paso, para aprender de vostede!

-Xubiláronme antes tempo, rapaz, que agora, nesta década dos cen, é cando estou en plenas facultades, ¡coma nunca! Primeiro, ao exilio; e despois, na mesma reincorporación, o meu xubileu. Fíxate se estarei en forma, que me sei de memoria os logaritmos dos cen primeiros números, ¡e tamén o Catecismo do Padre Astete! ¿Ti, sábelos?

Algo lle tiña que dicir, así que opinei:

-Dúas antigallas: Os logaritmos sácanse coas calculadoras xaponesas, e o Catecismo aquel trocouse, descantiá, polos programas electorais dos partidos, ¡que tamén son dogmáticos!

-¡Serán, home, serán; serán antigallas...! Cando saquei a miña cátedra, primeiro recei; e despois diso, falei do que sabía, ¡que era moito para aqueles tempos! Agora nin os profesores, nin os estudantes, se encomendan a Deus, nin saben o que din, que todo o aprenden nos libros, que por iso me xubilaron a min, prematuramente, para que non os avergoñe coa miña experiencia, ¡nin na cátedra, nin na rúa! Nestes tempos, se quitas algo de tecnoloxía, só queda vacuidade, vaguería, dialéctica gora..., ¿pero, quén se atreve a discutírllelo aos nosos estudantes? Por iso estou desexando que me chegue o pasamento, que este mundo dos robots dáme noxo, coas súas corrupcións, coas concupiscencias, ese trasfego das influencias...; información bolsística privilexiada, ganancias ilícitas... ¡Tantas cousas negativas, tanto podre...! Por se todo iso fose pouco, os agrónomos substituíron as esterqueiras polo regadío do xurro..., ¡que non hai mellor matatroitas! ¡Onde cheira a silo, tamén ule a purín! ¡Onde había chorimas, viñeron os capitalinos, eses ignorantes do alcatrán..., e plantaron eucaliptos!

-Profesor, ¿non lle apetece internarse polo dous mil arriba..., sequera sexa para ver se volven as chorimas?

-¿Para qué?

-¡Para ver se isto mellora! ¡É unha esperanza, o último que se perde, que iso se di!

-Prefiro velo desde arriba, con permiso de San Pedro, que seica é o Porteiro Maior nese Ceo dos cristiáns..., ¡se é que non o destituíron daquela do Concilio de Juan XXIII...!

-¿No Ceo dos cristiáns, tan só nese? -Retruqueille.

-¡Por suposto, que os musulmáns teñen eunucos nas portas do seu, do sétimo, previsores que son...! Seica é pola escaseza das súas hurís, que igual se lles pasan ao reino dos curas..., ¡por iso de que tamén son virxes! Tanto é así, que estou cavilando se facerme musulmán..., ¡dadas esas perspectivas! Oes, por certo, ¿ti sabes se continua funcionando en Guitiriz aquela mesquita que lles fixera Franco aos mouros, aos feridos da guerra de España?

Non souben contestarlle, que a información turística neste país aínda está no barrelo. Saín pola tanxente, por onde puiden:

-Vostede preséntase tan puritano que se eu lle preguntase polos seus pecados, supoño que me dirá que non tivo ningún.

-¡Tiven, sete; e ademais outro, de achego!

-¿Oito pecados, ou fillos? ¡Don Dámaso, non se me escorra!

-Sete fillos, coa primeira muller; sete pecados, dos que ben me arrepinto, pois, de tanto ensinar aos do próximo, descoidei aos meus, e por culpa diso, os sete chegaron a ricos. É unha regra matemática: ¡alí onde estea un rico, se vostede se fixa, atopará un ignorante!

-¿Como así, don Dámaso? ¡Parece unha contradición...!

-Moi sinxelo: As persoas que se dedican a cultiva-lo espírito, esas teñen pouco sobrante para cultiva-lo horto, ou sexa, para as comenencias materiais...

-¿Que me di do outro pecado, dese do seu fillo de achego?

-Meu pobre, ese foi venial, que morreu aos cinco anos, da malaria.

-Nunca souben que houbese malaria en León...

-Foi no Brasil, no Mato Grande, xa cerca do Ecuador.

-¿Logo, vostede, con todo ser Catedrático, tamén emigrou?

-Emigráronme, rapaz. Aos de Franco parecíalles que sabía demasiado, e daquela mandáronme ensinar ás pampas arxentinas...; e aló me fun, coa muller e cos sete nenos. Cando quedei viúvo, mandei para España aos sete fillos, a bos colexios de pago, pero eles aprenderon maiormente gramática especulativa, e agora teñen unha vellez gris, ¡podres de cartos e fofos de ideas! Vívenche todos en Madrid, ao grande, en Puerta de Hierro, naquelas mansións...; todos eles gozando dunhas rendas inxustas, para máis vergoña!

Daquela que me quedei só, en Bos Aires, un día do outono, paseando pola Praza de Maio, parouse mesmo diante miña o carro dunha mulata moi, pero que moi, sambeira. O chofer non foi capaz de repara-la súa avaría, e por iso metín os meus ollos no seu motor; ¡máis ben para ve-la mulata, de cerca! Tan ben lle caín, que me levou consigo ao Brasil, para administrarlle aqueles negocios, e daquela acabei de administrador xeral seu..., ¡que por iso tivemos ao Joâo!

-¿E logo, esa brasileira non veu para aquí, con vostede, aos baños, ou é que non quere mostrala en público? -Á forza de convivir coa miña muller, eu volvinme periodista, de afección.

-¡Non, non é así! Fun eu o que non se quixo ir con ela ao Ceo, fai agora..., vinte anos, que daquela aínda non sabía a lección desta vida, e preferín seguir neste mundo..., ¡para doutorarme en Experiencia!

-Vostede é unha enciclopedia, polo que conta pero tamén polo que de vostede se relata, aquí, neste balneario. ¿Así que, con tantos anos como ten, igual me pode referir algo daquelas guerras do Marrocos...?

-¡Xa fai anos que ninguén me pregunta por aquilo de África! ¡Estache tan lonxe..., África!

-¡É que..., sonlle medio historiador! De afección, ¿sabe?

-Entón direiche que fun amigo persoal do Abd-El Krim, ¡pero que moi amigo!

-¿Non me irá dicir que vostede espreitou para aqueles rifeños?

-Ao contrario, que contribuín á pacificación, moito, ¡e mais non me deron unha triste medalla, nin sequera de bronce, que nunca fun pelota, e nin sequera un pisa-méritos alleos!

-Xa sabe, niso dos premios non son tódolos que están, nin están tódolos que son. ¡Pero conte, conte, don Dámaso, que a Historia é a miña debilidade!

-Cóntocho se non o publicas, que os lectores igual pensan que é a batalliña dun vello, ¡e por esas non paso!

-Perdoe un momentiño, que vou ao meu coche, pola gravadora...

-¡Rapaz, de técnicas, nada! ¿Ou é que non tes memoria para reter quince minutos de relato?

-¡Daquela, cónteme, xa, que son todo orellas! -Humilleime, con sinceridade.

-Pois..., deuse o casual de que estando por alí cerca do Dar Dríus, díxome outro Sarxento, que el estudara Dereito en Madrid, e que por entón Abd-el Krim, compañeiro seu de curso, era un cabaleiro. Ocorréuseme dicirlle que unha cousa era a guerra de dous países, e outra moi distinta pelexarse dous amigos, e animeino para que berrase ós do outro lado do barranco, dándolles o seu nome, por se andaba por alí o seu compañeiro... ¡Casualidade ou providencia, o rifeño estaba cerca, efectivamente, e daquela avisárono, de contado! Entón pedimos aos nosos xefes que nos deixasen pasar, aos dous, como parlamentarios, coa bandeira branca...

-¿Atrevéronse? ¿Tiñan..., baraca, vostedes?

-Non só pasamos aquel día, senón varias veces máis. E nas tendas dos rifeños, cos pinchiños e co té, quitámo-la fame e maila sede, toda a que levabamos das nosas liñas, que daquela a metade do Presuposto español ía para os réptiles do noso Rexemento. ¡Ti sabes o tragaldabas que eran aqueles bechos...!

-Si, xa o sei, que hai pouco que se extinguiron; ¡agora estílase, ou destílase, como se prefira, iso dos fondos reservados...! Aquelas guerras, por outra parte, ¿foron ou non foron un tremendo esforzo económico para España? ¿Como foi, logo, que vostedes pasasen tanta fame, con tanto diñeiro que se gastou nelas? Coido que se transferiu para África flus abondo como para réptiles, para mouros e cristiáns, asemade, todo a un tempo; ¡iso á parte do que se derreteu en Madrid...; coa calor, claro!

-Rapaz, ti xa te afeitas, ¿non? ¡Pois logo! As cociñas de campaña de entón tiñan a propiedade de mingua-la comida, de revela, mesmo, mesmo, coma se lles aplicasen os impostos aqueles do Consumo, ¡en progresión xeométrica! Pero ao que ía: ¡Abd-El Krim era, en efecto, todo un cabaleiro, ademais dun patriota!

-O de patriota non llo discuto, pero, ¿un cabaleiro...? Estou evocando a matanza de Annual, por exemplo; aquela dos Barrancos; aquel afundimento da Comandancia de Melilla...; ¡todo iso!

-Ti, meu querido diletante, a Historia certa non a busques nos libros, e menos aínda nos de texto; pregúntalles aos vellos do lugar, concretamente ós que estivemos no escenario do crime... Vouche contar un segredo: Aquel desastre do Annual non foi cousa tan só do Xeneral Silvestre, daquel lanzado, ben mandado pero irreflexivo, non, que o ocasionaron, directa e persoalmente, certos oficiais nosos, media ducia deles, que como podían saír de noite dos campamentos, das acampadas, co pretexto de facer descubertas íanse ós aduares..., ¡para viola-las mouriñas! Por iso aquelas consignas dos mouros, aquelas vinganzas atroces, inmediatas, sanguentas, ¡fóronche rabiosamente coránicas!

-Créollo, que eu tamén andei polo Magreb, e coñezo, se ben de oídas, ese tipo de reaccións. De propósito, don Dámaso, ¿non se lle ocorreu desertar, nunca..., en vista daquelas chapuzas, nosas, pseudocoloniais?

-Fixen algo mellor, que lle pedín ao Abd-El Krim un contrasinal para usalo se nos viamos apuntados, ou cercados, ¡e déunolo! Só tiñamos que berrarlles, "¡Iahia Abd-El Krim!". E así, daquela, con só iso, os dous Sarxentos tivemos un salvoconduto, ¡permanente!

-¿Don Dámaso, nunca publicou aquelas aventuras..., digamos que, internacionais?

-¿Para qué? As aventuras coloniais, particularmente as do Marrocos, e quen di Marrocos, di o Ifni e mailo Sáhara, non son publicables, que se dis a verdade, a verdade delas, ninguén chas cre, ¡e para mentir, eu non sirvo!

-O que me estraña é que os nosos oficiais lles consentisen, a vostedes, si, que desen aquelas vivas ao noso inimigo.

-¡Pero se non as cheiraban, que os nosos xefes, de arabía, o que é da arabía e do bérber, cero! So sabían dicir, jalufo, chapar e missiano. ¡Ah, qué distinto sería aquel Protectorado se soubésemos o seu Al Qurán!

-¿Vostede, sábeo?

-Naturalmente que o sei, de memoria: en árabe, en castelán, en galego…, ¡no que queiras, que falo sete idiomas, e non coma estes universitarios de agora, que se conforman con dous ou tres, ao sumo! Os mesmos políticos, moita Unidade Europea, e algúns van a Bruxelas con tradución simultánea; ¡unha vergoña! Escoita, que cho encomezo: "¡No nome de Deus, o Clemente, o Misericordioso! A loanza sexa para Deus, Señor dos mundos..."

-¡Pare, pare, que acaba de darme unha idea, pois, se outro non se me adianta, e tan pronto me xubilen, prométolle que farei unha boa tradución do Corán ó galego, que eu tamén..., tamén sei algo de árabe!

-¿Quen cho lerá, meu iluso? ¡Por non ler, nin len os periódicos, que os mercan para fardar con eles debaixo do brazo! ¿Sabes que en España se vende hoxe case o mesmo número de diarios que antes da guerra? ¡Con esta incultura de fondo, non vale a pena quedarse por aquí!

Retomei o asunto musulmán, que me entusiasma, case que tanto coma a romanización galega:

-Por de pronto, os nosos pescadores, eses do banco canario-sahariano, xa utilizan a arabía para encomendarse a Alá..., ¡cando os deteñen coas mans na masa, digo, na rede!

Don Dámaso quedouse meditabundo, reflexionando, e só me dixo ao despedirse:

-¡O único, eses..., por máis que os nosos pescadores xuran noutra lingua, que o fan en arameo cando afirman que se lles estragou a búxola, o compás..., para xustifica-los seus adiantos, os seus abusos! Pero voume, que de seguir contigo, es capaz de preguntarme máis, moito máis..., ¡incluso po-lo negocio da pesca abisal!

-VIII-

Na mañá destoutro día non me pasou nada memorable, ou, polo menos, nada apuntei nos meus cadernos, pero, ao serán, sen previo aviso na carteleira, apareceu por alí unha orquestriña; supoño que a pagaría a empresa pois ninguén pasou bandexa, nin bandexa nin factura aos hóspedes.

Despois dunhas conversas intranscendentes no salón azul volvín ao dormitorio, ás miñas tarefas, pero cando estaba máis concentrado, dálle que te pego co bolígrafo, interrompeume a miña Verónica:

-Maridiño, déixate de escribir trolas, e máxime aí, sentado nesa cama, que defórma-lo colchón. Aséate e baixa, que están tocando un pasodobre, como nas vellas romaxes, ¡que isto, para min, son tambores de guerra! ¿Non ves, non sabes, que Lugo é o país da música...? Tanta historia, e se cadra ignoras que o deus Pan fixo aquí, en Lugo, precisamente no Chamoso, ¡que era a mellor terra de pan levar deste mundo, ata que a invadiron de piñeiros!, unha frauta básica, dun cañotiño de alcacén... Pois si, eses foron os principios da música, que mo ten dito dona Xusta Latas, ¡có que sabía ela de todo iso!

Acepteillo con reservas:

-Muller, ou é que non cho contou correctamente ou esqueciches algo esencial. Creo iso do alcacén, que tamén as teño feito, eu mesmo, pero son máis antigas, e desde logo mellores, aquelas que se facían sobando un renovo vizoso de castiñeiro, antes de rompe-las xemas, que se lles despegaba a casca tenriña, sen rachala. A eses cilindros ocos poñíaselles unha palleta, da mesma cana interior, cun orificio semicircular..., ¡e daquela, concerto seguro! As palletas do alcacén eran unha cousa garota, máis ben infantil... ¿Ti que tocabas na Normal, que vos ensinaban, daquela?

-Uih, a música da Normal érache..., ¡iso, normal, normaliña de todo! Alí, con dona Xusta, todo era piano, que iso das frautas de castiro ensinaríancho a ti no rural... ¡Veña, decídete, que xa están nela!

-¡Muller, eu só me movo de aquí, da piltra, se tocan xenerala! ¿Non te lembras das alarmas da nosa África? -Fíxenme o farruco.

-Daquela, se tocan esa xenerala, terás que bailar co Tulio, que aquí el é o único miles con dereito a levar faixa..., ¡supoño!

-Déixote bailar con el, que do Tulio non me celo; ¡non penetra, non ten levante...!

-¡Indecente! ¡As mulleres honestas non bailamos cos fantasmas...! Ademais, vaste dar, aí abaixo, no salón, un lote de aquí te espero, que calculo que...; ¡si, tocamos a tres por cada home! Chacho, ximnasia fas pouca, pero hoxe vas perder..., ¡tres quilos de sebo!

-Espera un pouquiño, un instante; agarda a que remate isto dos vellos do Balneario... Estou poñendo aquí, e non é ningún disparate, o que dixo Virxilio, deles, aquilo de que, agnosco véteris vestigia flammae! (Recoñezo as pegadas, o rescaldo, dunha chama antiga, ou sexa, que as paixóns non se extinguen ao completo, nunca!). ¡Seguro, seguro que tamén o dixo nunhas termas, se cadra nas de Caracalla, que eran as máis luxosas..., rodeado de vellos e de vellas, a cal máis verde!

-¡Acaba dunha vez, e déixate de lerias! Deixa en paz aos romanos, que aquí por Lugo todos pensan que nos fixeron grandes obras, e ti empérraste en demostrar que foron cousa dos nativos..., ¡a lategazos! Como sigas con esa tese..., ¡nunca a Concelleiro chegas!

-Muller, coido que debería ser ao contrario, que na democracia a ninguén castigan por dicir verdades. Ademais, non é exacto iso que dis, que eu admito, e incluso admiro, a promoción e maila dirección facultativa das obras daqueles romanos, pero engado e matizo que se fixeron coa suor dos de enfronte, séxase, coa suor dos aborixes, dos oestrimnios, nosos antepasados, o que debe ser motivo para valoralas nos seus xustos termos, ou sexa, máis, ¡moito máis!

Completoume aquela idea:

-Por exemplo, cun bando prohibindo que os cans mexen na muralla, e suxerindo que lles leven unha bolsiña-retrete colgada da cadea. Que os carteiristas, eses descoideiros, vaian roubar á..., ¡á casa de súa nai! Etcétera.

-¡Miña pobre! ¿Que culpa lles terá ela de que queiran vivir coa suor dos de enfronte, como fixeron aqueles romanos, dos que se cadran son bastardos...? ¡Dime, muller, razoa, aclárate!

-¡Entón, deixémo-lo Miño correr! ¡Abaixo, sempre para abaixo, por debaixo da ponte vella, da romana!

-¡Parabéns, querida, que por fin vas entrando en agullas, aínda que sexa amodo, tan amodo que logo pareces o tren correo...; pero algo é algo!

Verónica non me aguantou máis requilorios:

-Marido, déixate de cuchufletas, e baixemos ao baile, que esa musiquiña chega ata aquí, á intimidade desta alcoba, e daquela estame facendo cóxegas...

Describir un baile de vellos, ¡de "vellos-mozos", que iso da terceira idade aínda é máis pexorativo!, resúltame inefable; é máis difícil que..., ¡que facer un soneto, agora que non se estilan! O único no que non dubido é na fiabilidade das estatísticas, que por algo os seguros aseguran de mellor gana ás mulleres. ¡Deus, que guapas se conservan as máis delas; que esveltas cando se poñen de faixa para bailar! O malo é que, sobre estar cinchadas e incómodas, o seu partenaire está apalpando, nestes casos, monecas..., ¡de lona!

-¡Eu prefería apalpárlle-los michelíns...! -Confeseille á miña, nunha das poucas pezas nas que lle fixen caso. Non sei se teño dito que ela baila cos pés, e que eu gozo da música coa cabeza; o malo é que a música, en vez de aledarme o corpo, emborráchame o espírito, ¡alléame!

-¡Cala, tarabelo dos nabos, e non pérda-lo ritmo, que a próxima terás que bailala coa Cesárea, que te está solicitando cuns ollos coma pratos!

Resistinme:

-Non quero, abrenuncio, que esa semella te-las pernas ríxidas, e ademais..., ¡téñolle medo! ¿Que me pasará se a piso..., tal que nun descoido?

-Maridiño, terás que facelo sen pisala; terás que bailala ben bailada..., ¡para que esas asturianas se vaian satisfeitas de Lugo! ¡É o costume; unha cortesía balnearia, versallesa...!

Tentoume o demo e díxenlle:

-¿A esas? Para que se fosen satisfeitas, habería que facerlles algo que me sei eu, algo máis que un baile...; ¡e co robustas que se ven, daquela tería que ser nunha cama elástica!

¡Fíxena boa: outra vez propasado! Pero amansoume:

-¡Xa estás cos malos pensamentos! ¡Mira que te deixo plantado, aquí mesmo, no medio da pista...!

-¡Faino, se te atreves, e daquela verás o que duro ceibe: calculo que tres segundos, cómo máximo! -Ía de farol, por suposto. ¡Que disparate chamarlle a iso, en España, tratándose de españois, Terceira Idade; insisto; e menos aínda desde que vai aló unha semana, sexa nas augas ou no turismo subvencionado! De quitado lambadas, alí bailouse de todo, catro horas seguidas, ¡que iso non hai xuventude que o resista! ¡Con dicir que en certos bailes ata bailaron as mulleres coas mulleres...! Eu matinaba: ¿Que opinarán disto eses maridos que se foron ao Ceo, diante delas, para facerlles de anxos gardiáns...? ¡De seguro que estarán anoxados, celosos...; ou polo contrario, igual pasa aquí o que pasa porque eles o propician, intercedendo por elas, facilitándolles este divertimento tan..., honesto!

Cando me librei da Cesárea xa tiña catro ou cinco chiscándome o ollo, dúas delas tamén asturianas, recentemente incorporadas aos baños, así que non puiden con tanto harén e fíxenlles acenos de que se me dobraban as canelas. Daquela volvín para xunto da miña rapaza, que tamén esperaba por min, ¡e non precisamente con boas intencións!

-¡Esta é a nosa! ¿Lémbraste? Están tocando o Vals do Emperador, que o bailamos aí arriba, no Círculo, aquela vez, nas festas de Carnaval...

-¡Muller, para carnes, aquí; para carnes, e para vales..., de perdición, pero, con eses xustillos...! ¿Oes, será honesto este férvelle-férvelle, este bule-bule, a estas alturas da vida...? ¡Lugo, terra de leitugas, que o dixo Tulio!

Miroume con cara de asasina:

-¡Tan honesto como bailar na Catedral de Sevilla, ou cantar en Monserrat, que bailando, o que é bailando, nunca nada pasou!

-¡Claro, claro! Pero..., ¿e despois? ¿Despois diso, despois do baile, de postas as verzas a ferver..., na pota respectiva...?

-Rapaz, despois diso..., ¡a rezar!

-¡Non che sei se estas, despois desta fervenza, se irán á cama sen tentacións..., ou rezando un rosario, como fas ti!

-¡Afina a orella, e cala, que te perdes nos puntos! ¡Maldito; pisáchesme! ¡Mira que che dou unha dentada..., por paspán!

-¿Sabes que me gustaría, e mais non podo coas canelas?

-¿Si? ¡Dimo en latín! -Gustáballe rirse dos meus latixos, pero nesta ocasión saínlle ao galego:

-¡Botarlle unha bailada...; qué digo unha bailada, unha pernada, á nosa anfitriona, á Lurdiñas..., antes de que ese avogado a pase polo xulgado...!

Verónica non admitiu aquela broma; parouse, deixou de bailar, e case se volve contra min:

-¡Se aínda fose pasala pola pedra das gadañas, para que colla fío..., e volva á Catedral! Pero, en calquera dos casos, só te presto para bailes honestos, destes de salón. A miña colega, esa moxigata, seguro que onde está bailando, arestora, é no Círculo, que estes señoritos dos solares por aquí abaixo sempre andan coma o aceite, ¡por sobre da auga!

Despois daquel desafogue volveu a colle-los puntos; e eu resigneime, ¡á forza!

-Terei que esperar a que quedemos viúvos, ela e mais eu, ¡e daquela non me terá graza!

Despois do baile, xa ás tantas da noite, veu polo noso cuarto o inevitable Tulio. Advertinlle:

-Fala baixiño, Centurias, que a miña bailona quedouse adurmiñada, coma un anxo, co rosario nos dedos, aí, bicándoo, e daquela sería un pecado espertala. Así que, baixiño, e pouco, que tamén me sinto morrer, que hoxe fun un home-taxi. ¿Entendes? ¡Non me alugaron á perpetuidade simplemente porque non quixen...!

-Ti o perdes, que me estiven lembrando das nosas bacanais naqueles campamentos da Meda, de Romeán e de Andión; precisamente víñache referir aquilo dos nosos bailes, danzas ventrais e todo iso...

Non sei que máis parolou, ou se calou, que daquela mesmo quedei grogui, que danzar coas sesentonas non é para sesentóns, que a esa idade quen máis quen menos ten a súa inercia lastrada.

Xa cerca do día espertei cun pesadelo: ¡Que levaba vinte séculos de vida, vivindo en Lugo, sempre en Lugo, pero non foi nada terrorífico, pois, excepto aquelas convulsións da chegada dos suevos e dos bretóns, o resto foi pacífico, mesmo bucólico! O que me espertou, o pesadelo verdadeiro, foi cando cheguei ao 18 de Xullo do ano 1936, que me vin fusilado, simplemente porque fora partidario de dárlle-lo voto ás mulleres, e Pilar Primo de Rivera emperrouse en soster que a muller era tan só a sección feminina do varón!

Paseinas apuradas, pero tranquilizoume ver na cama contigua unha cariña anxelical de muller, así que me dixen, ¡Non todas son marimachos!, e con aquela grata impresión adormecín de novo.

Neste día, ¡outro máis de felicidade pletórica, lucense!, pero terei que moderarme nestes enxalzamentos, non sexa o diaño que alguén pense que me subvenciona a Concellería de Turismo do Concello de Lugo, espertáronme dous ou tres paxariños, lavercas ao parecer, pousados no peitoril da fiestra do noso cuarto, na que dá ao Miño; ¡piaban de gloria! Pero máis alto piou a miña muller, que me quitou daquel arroubo cantaruxándome á orella non sei qué, nun trilo estridente:

-¡Quinto levanta, tira da manta..., que temos que falar!

-Muller, -protesteille, -eu prefiro escoita-los paxaros, e cos paxaros, de fondo, xa teño este ruxerruxe miñoto, que logo parece unha sonata desas de berce. Isto é algo delicioso, turisticamente inacadable fóra de Lugo, que de aquí para abaixo este río electrízase, e daquela perde boa parte do seu candor.

-¡Ti si que o perdes, o candor e mailo outro...! Casualmente subín a verte, antes do almorzo, porque esas asturianas deron en matinar que lles gustaría coñece-lo camiño, a paisaxe por onde ían, desde aquí, do Lucus, á súa Gigia, aqueles antepasados, aqueles romanos, que seica chegaban aló tan descansados, a pesar da viaxe, que sen sequera bañarse enrolaron e conquistaron ás avoas destas amigas...

Incorporeime na cama:

-¡Iso que dis é interesante! ¡Conta, di! -Animeina, e mais non era preciso facelo dada a súa idiosincrasia.

-Paréceme que che queren propoñer, xa que te dás de romanófilo, que as leves de excursión por esa Vía; ¡lo menos, vinte ou trinta quilómetros, pedaciños a pé e pedaciños no coche!

-¿Daquela, que fago contigo, miña dona, miña Gattin, mon amour? ¿Onde te quedas, onde te deixo? ¿Que farás mentres...?

Nisto apareceuse o Tulio, que estivera á nosa espreita, pero sen configurarse de corpo presente, ou sexa, invisible para os mortais:

-¡Telo fácil, parente! ¿Ou é que aquí a señora non sae de compras coa vedette esa, coa Madrasta? Ela díxolles ás compañeiras, aí abaixo, que precisaba quedarse, que tiña sen mercar roupa interior...

-¡Este Tulio está en todo...! Pero niso tes razón; que lle axude a miña Verónica a mercar esas cousiñas, as miúdas..., aínda que, de ben pensado, non me parece que o Parafuso estea conforme con..., con ese estrago. ¡Eu, nos seus calzóns...!

-Non vos metades en camisa de once varas, que o traballo de quitarlle á noiva esas..., esas puntillas, non vai ser voso... -Interferiu daquela a miña muller, e iso que era unha conversa máis ben de homes.

Eu, sen escoitala, seguín co Centurión:

-Oes, Tulio, documéntame sobre esa Vía, a Lucus-Gigia, per loca Fons Sacra, que é para fardar coas asturianas, despois, de posto ao día en Historia... ¿Práceche?

Daquela o Centurias púxose a falar comigo, acobado no ventanal e visiblemente sensibilizado daquelas andainas polo alfoz de Lugo, coa vista extraviada, como abarcando aqueles arcanos, aqueles vinte séculos da historia lucense, todo dunha tacada:

-Pouco hai que dicir. Aquel itinerario baixaba á Chanca, que desde alí cruzaba por un bosque de ameneiros e de abeleiras, pragado de rulas. Da Chanca subíase a ese castro que agora din Castelo... ¡E foino, en tempos, que desde esa atalaia espreitabamos as posibles incursións dos castroverdenses! Por alí, de par da nosa Vía, tiñámo-lo Campamento de Tiro de Frechas con Arco, ese que chaman..., chamouse despois..., ¡iso, o nome dun santo!

-¡Vas vello, Centurión, que estás perdendo memoria! Iso chámase, agora, Campo de Tiro, ou de Aplicación, do San Cibrao. Foi campamento militar ata o declive do franquismo...

Tulio defendeuse das miñas picardías:

-¡Unha memoria completísima, tipo RAM..., que ben o fixo, que aínda non teñen nesa Xunta, e tanto que fardan, un ordenador da miña capacidade! ¡Vinte séculos de memoria...!

-¡Por Deus, non me fales de ordenadores, non mentes a forca na casa do aforcado..., polo menos mentres duren estas vacacións! ¡Sigue!

-Desde ese San Cibrao, as carballeiras eran impresionantes; ademais das arceas, cada dous por tres, unha niñada de xabarís, ás landras. ¡Oi, se chega a vir por aquí aquel Obelix, o das Galias! Por alí adiante, de seguida se subía á pedra santa dos oestrimnios, tamén chamada, Círculo Lítico...

-¿Onde está iso, para apuntalo?

-¡Estaba, pero supoño que seguirá, en presente, que non seredes tan bárbaros de elimina-las aras votivas dos vosos antigos! Estaba no Vilar do Abrente, tamén coñecido por, Villarvente ou Vilarvente, no Monte da Medorra... Naquel túmulo megalítico a ara tiña un círculo, co que representaban o sol, que así podían adoralo a cada intre, ¡incluso de noite! En Vilarvente, día si, día non, casaban á lúa co sol, e desde que baleiraban os bandullos, aló que se ían, a por máis xabarís, tocándolle-la gaita do fol para sacalos dos seus cubís, ¡que esa era a loxística para a voda seguinte! Do outro traballo íanse pola sombra; se acaso algo de centeo, integral por suposto, para acompaña-los porcos, e para iso segábanllelo os da montaña, maiormente os do Monte Cubeiro, ¡a cambio do quinto dos mollos!

-Anotado. ¡Sigue, meu querido Mentor!

-Báscuas daquela non existía, que ese pobo fundárono os suevos..., no catrocentos e pico de Cristo. Seica preferían muxi-las vacas para amasar queixos, así que deron en facer intercambio cos de Vilarvente, e cos de Carballido: cada queixo, seu xabaril, ¡pero, iso si, cazado, esfolado e asado ao espeto! Desde aquelas terras non había perda, que de alí xa se oían os tambores de Romeán, os nosos. ¡Aqueles si que eran pergamiños, que se obtiñan das cabras do Mons Ciro, e curtíanse coa casca dos salgueiros da Meda!

-¿En Romeán, qué; xacarandaina, día por noite, non si? ¡Tratándose de lexionarios...!

-¡Romeán, meu neno, foi unha cousa seria! Alí estaban as mellores lexións; ¡corpos de elite...! Fíxate a qué grado de sibaritismo chegaron, que as nativas desa bisbarra para eles xa non tiñan cor, así que houbo que traerlles, en caravanas, centos de mouriñas virxes, bérberes, das de Septa, ¡que daquela, lume na palleira! Un estrago, que aqueles brutiños deixábanas tan sobadas, tan sobadas, tanto, que non se recuperaban en seis meses; ¡e daquela, nese prazo, todas a parir!

-Isto que me refires non llelo podo contar ás asturianas, e menos sen estar diante a miña muller, que o tomarán como provocación sexual. ¡Poden querelarse...!

-¡Meu Oestrimnio, daquela como ti vexas, pero tampouco lles digas, sensu contrario, que os lexionarios eran maricas, aínda que algún desviado houbo..., pero iso é un segredo do Senado!

Sigamos; que de Romeán, co que sabes de nós, dos romanos, alí inventas ti, sobre da marcha. Logo de cruzar o río Flammoso sóbese unha chousada de castiñeiros, e xa vén esa terra das papoulas e dos pampillos, iso que agora, desde que deron en pasar os peregrinos que veñen por Asturias adiante, para Santiago, din, Paderne; supón un descanso para ir ao Patrón. Por alí tiñan os cristiáns unha capela, logo mosteiro, onde rezaban aqueles peregrinos do Camiño Primitivo, segundo me teñen contado. Si, ho, un souto... Xa me lembro, xa; chamábanlle, Soutomerille, que parece significar, Souto-amarelo, pero en bable. ¡Anda ti, que non vas fardar pouco diante desas asturianas, con ese topónimo en bable, importado polos peregrinos!

-O que eu lles diga ás asturianas é cousa miña. Sigue co teu plan, co esquema turístico, que se nos fai tarde. -Compelino.

-Pois..., ¿que máis? Alí, a continuación, está un rueiro, unhas terras, que pertenceron o famoso Paio, conde de Flammoso, aquel da reconquista, que por iso lle din, Sampaio. Á vosa dereita, de par de Romeán, quedou a Villa Celarium, Vilaceleiro, unhas tullas, un graneiro de pan levar. Pero máis directo é ir desde Sampaio ao Outeiro, de par do Souto das Torres, que era un castriño ameado, unha fortaleza, onde tiñámo-la cuadriga dos cabalos de refresco: vituallas, almacén de víveres, outro granarium, e todo iso. Viña a ser como nas películas americanas, esas que dan pola tele: un posto de relevo para as dilixencias... ¿Decátaste?

-¡Pouco ten que entender, así explicado! Pero sigue, rápido, rápido e breve, que a miña rula vaise cansar de estar calada, ¡de tanto que falamos nós!

Verónica deuse por aludida:

-Neses rolos históricos, eu non me meto. Outra cousa é se falades de mulleres, ¡que daquela témonos que defender!

Tulio non lle captou a intención:

-Máis aló daquel Monte, do Monte innominado, fixemos unha ponte..., ¡unha máis!, pero viñeron eses bárbaros, os suevos, e como non sabían dicir, Ponte do Outeiro, deron en chamarlle, Recesende, que non se parece en nada; ¡nin sei a conto de que vén ese nome, evidentemente suevo! Despois sóbese polo San Miguel do Camiño, lugar, nome elocuente..., ¡ese si! ¡Puñeteiros peregrinos, qué pronto se esqueceron de que aquela vía, a nornordeste, era militar, unha Vía Augusta, que ía do noso Lucus á Gigia ástur! Fíxose anchísima, que aínda se nota e mide alí na parte de Soutomerille, porque se trataba de que pasase sen tropezos a cuádriga do Pretor...

-Por favor, Centurias, non te pares en detalles nimios...

Obedeceume, de novo:

-Por alí adiante, todo ese traxecto, nos meus tempos era verde; tan verde, tanto, que o mesmo castro era verde, que por algo lle dicían, Castro do Vallis Viridis. Enfronte, despois deses vales, está a Serra do Pradairo, que o que ten de mellor, ademais de parir dez ríos, todo ao redor, que en todos teño bebido, unhas augas exquisitas, é un Miradoiro, exactamente de 1.029 metros no cume, que a razón de 1.450 m. cada milla.... A quen moito lle gustaba subirse a esa altura era ó noso César, porque desde ese punto vía o seu Lug, todo Lugo, ¡que precisamente de tanto miralo, e de tanto admiralo, deron en saírlle cataratas nos ollos!

-¿Il non sería que..., que vise estas néboas do Miño, así, desde lonxe, e como non as admitía, coidaba que era por mor das súas cataratas? -Quixen abondar naquelas matizacións anecdóticas.

-¡Podería ser! Despois vén...

-¡Nin despois, nin nada, que xa está ben de foliada! -Estalou a miña muller, coma unha traca. ¿Non vedes que levan camiño para dous días, co cal terán que durmir fóra, a intemperie, e eu, mentres, todo este tempo, aquí, soíña, tremendo de ciumes, ou de celos, ou como diaño se diga? Anda, Tulio, vaite; vaite ao teu ephebum (¡Vai xogar cos rapaces!) a ver se te atopas con esa virxe, con esa que ten que bautizarte...; ¡mellor dito, completarche aquel bautizo...! ¡Anda, lárgate, e de paso, disólvete, que está demostrado que es un disolvente!

Tulio, reaccionando á reprimenda:

-¡Deus te atenda, irmá oestrimnia! ¡E desculpa esta monserga! ¡Ave, enigmático matrimonio, que sodes ben especiais, tal para cal: canto máis rifades, máis vos queredes! ¡Cousa ben paradigmática, que iso, en Roma, xamais!

Fose polo interese daquela suxestión, fose porque lle collese medo, que a miña dona de seguida lle facía o sinal da cruz, o caso é que o Centurias largouse, daquela mesmo, ad cautelam, se cadra ao ephebum suxerido... ¡Foise coma un raio, visto e non visto! Pero aos poucos, desde que volvín a estar só, reapareceu:

(Ad cautelam = Por precaución, preventivamente, pois unha muller celosa é capaz de eliminar tódolos obstáculos que a perturben, fantasmas incluídos).

-Ti preguntábasme por Gigia, tamén coñecida por Noega..., ¡pero deixeite sen resposta!

-Daquela explícate, pero laconicamente, que teño esas obrigas coas asturianas.

-En dúas verbas: Gigia, xunto con Lancia, eran as cidades importantes dos ástures, que o resto..., ¡montañas! Se te molestas en apuntar, pero faino á présa, dígoche o que lembro daqueles historiadores, ou por mellor dicir, cronistas, que os levabamos connosco para dar fe, para face-la crónica, dos nosos avances: Esas terras estaban fortificadas por montañas agrestes, cun mar embravecido que dificultaba os nosos desembarques. Plinio conta que os nativos chamáronlles aos nosos, “Homes serpes”, ¡polas escamas das nosas armaduras! Alí dábase a circunstancia de que os bens herdábano as fillas, así que non foi doado introducir o noso patriarcado. A toma de Gigia atribúese a Sesto Apuleyo, quen erixiu un monumento dedicado a Júpiter, cerca do fondeadoiro das Torres. Pola súa parte, Plinio deixou dito que nesa península había tres aras sestianas dedicadas en honor de Augusto... ¡E se queres saber máis, vaite a Roma, aos nosos arquivos!

Dinlle as grazas, que outro tanto sobre as Asturias non sabían nin sequera aquelas asturianas dos baños.

-X-

Os días pasan raudos e pracenteiros en Lugo; sempre e de sempre. Pasan a toda velocidade, como adoita ocorrer nestes sitios tan acolledores nos que se está a gusto, presión atmosférica incluída. Xente de trato afable, boa cociña, natureza atraínte, e cun rural próximo e accesible, que clama por un turismo de elite, culturizado e culturizador. Por parte, no aspecto negativo, que o diaño as enreda cando se pasan de boas, eu tiña o problema, irresoluto e irresoluble, daquel Centurión, que non entraba en vías de arranxo, así que, naquela altura das augas, empecei a esquecelo, a despreocuparme, dándoo por imposible. Mais como o que está de Deus non o leva xuncras, veréde-lo que pasou neste día, no décimo.

Adoito espertar dando voltas na cama, e nunha delas entreabrín os ollos atopándome cun vulto vermello na ventá que mira ao río: ¡Alí estaba o noso milite, todo cangalleiro, contemplando o Miño! Por un momento estiven tentado de tirarlle a almofada, que mo pedía o corpo, a ver qué pasaba, a ver se se caía ao Miño, disolvéndose nas augas, que iso de arrebolar un fantasma, botalo para fóra, a patadas que sexa, é unha experiencia que aínda non teño, ¡que aínda non a saboreei!

-¡Puñeteiro...! ¿Xa estás aquí, outra vez; golfo, trasnoitador? ¡Bos días, Tulio! Estiven tentado de tirarche esta almofada, a ver se te desintegras caendo ao Miño, que daquela igual volvías á nada..., ¡e con iso, problema resolto!

Púxome cara de Mestre anoxado:

-¡Home de pouca fe! ¿Non sabes que os pagáns tamén estamos redimidos? ¡Explicouno Saulo, con todo detalle! Ti, se estás de mal humor, é sen motivo, que esta noite ben que durmiches, e ben que roncaches, ¡larpeiro!

-Facíame falta, -confeseille-, que esa excursión polas primeiras millas desa Vía, da vosa Lucus-Gigia, é certamente interesante; o malo foi que esas asturianas fixéronme falar moito, tanto, que me quedei sen cuspe. ¡Con todo iso, fixémo-la ruta nun día!

-¿Todo normal, ou non? -Preguntoume, con toda inocencia, polo menos aparente.

-¡Por suposto que si, que con tres a un tempo, xa ves! Faría falta ser musulmán para saírse do protocolo...; ¡incluso nesas carballeiras do Carballido! Menos mal que me queda pouco das vacacións, que as deste ano van saturadas de mullerío, todo ao redor; ¡demasié, que di a miña Verónica!

-¿Cando te vas, Oestrimnio..., para o teu Faro; digo, para o teu Faro do meu Hércules? ¡Xa che faltará pouco!

-Moito, non, que só me quedan tres días de augas. -Puntualiceille.

-Logo, con iso, a min, outros tres; tres días de esperanza, que se ti non me atopas unha redentora, daquela vaime ser improbable que outro mortal me axude. Os nosos tempos van remotos, ¡fuxiron! Ti ben ves que esta xente, estes de agora, aínda que o aparenten, non sincronizan cos romanos..., ¡nin sequera no propio Lugo!

-Iso é certo, relativamente, pois este ano, non lembro onde, voaron unha ponte das vosas; mellor dito, dos vosos tempos, para non poñerlle de par súa outra de formigón..., ¡que faría mal efecto!

Tulio quedouse dubitativo, estático:

-Se xa non quedan en Lugo estradas nin pontes, daquelas, das nosas, ¿quen levará a miña alma ao outro lado do Hades...? ¡Estoume desesperando, cadora máis!

-Calma, Tuliño, que Deus é providente, así que algún día virá aos baños unha neta daquela oestrimnia, e máxime agora que se volven a poñer de moda estes balnearios, tanto para vellos como para mozos...

-¡Non sei, non sei; dubido diso da Providencia pois eu só son medio fillo de Deus, unha especie de fillastro...! Ben ves o meu drama...; ¡e daquela, San Pedro, ese carca, ese tío inflexible, como é de palabra, cúmprea!

-Craso erro, meu Tulio, iso de desesperarte, digo, que Xesús dixo aos seus apóstolos que predicasen por todo o mundo; ¡por todo, e niso ía incluído o voso imperio, un imperio de deidades imaxinarias!

-Caro Oestrimnio, as túas palabras son boas, que xa as oín peores, pero, os feitos...; os teus teñen de todo, que ti, en vez de saír por aí fóra para buscarme esa virxe, o que fixeches foi soltarme sedela para que che abrise as portas da Historia Galaica..., que así farás un libro, acaso un best-seller, con estes datos... En definitiva, que es un desconsiderado, un..., inmisericorde..., ¡case que un bárbaro ás portas de Roma!

-Non penses mal, que afellas que me consume esta impotencia, querido Servio Tulio, pero, ¿que podo facer por ti, coa néboa de tantos séculos neste val do Miño, neste Letheo lucense? Xa ves que, por ti, en beneficio teu, ata subín aos hortos; e baixei ás tabernas, aos antros... ¡Oi, quen me dera unha pistiña fiable, neste país das pistas, das pistas sen rotular; neste Lugo dos mil pontellos!

O Romano impacientábase comigo, que ben me chafou:

-¡Por un amigo sempre se pode facer algo máis! Por exemplo, ¿non les tódolos días eses periódicos, eses que traen para aí, á sala de espera...? ¡Particularmente ese que tanto progresa...!

-Si, Tulio, El Progreso; iso é certo. Leo todo, todo menos os anuncios, que iso faino a miña muller, ou, como ti dis, a Secretaria. A iso chámaselle, división racional e científica do traballo.

-Xa pensaba eu que a solución pode estar niso de que as mulleres adoitan ler estes anuncios. Daquela, ¡Eureka! ¡Dáme albízaras!

-¿Tulio, non estarás insinuándome que che encargue un anuncio..., co teu caso? Habería que poñelo...; non sei, se cadra na sección dos pasatempos, pois se ata hoxe ninguén te creu en presenza fantasmal, ¡que son os que triúnfan!, coido que menos aceptarán un anuncio por palabras..., ¡falando dun Centurión daqueles tempos, a medio bautizar...!

-Ti faime desas cartas ao Director, no meu nome, que esas chorradas...

-¡Queixas, dirás; queixas! -Corrixinlle aquela esaxeración conceptual.

-Pois, queixas; que esas chorradas, repito, aínda que discrepes diso, vexo que as len avidamente, buscándolle a mingola ao gato pardo!

-¡Claro que si, que neste país dos queixos, as queixas teñen porvir, moitísimo; todas, menos as dos queixeiros, por iso da Cota! Avó Tulio, coido que agora deches no cravo, que como di o refrán, ¡vale máis chegar a tempo que roldar un ano!

-No meu caso, ¡lémbrate!, van vinte séculos de rolda, ¡e nin así! No meu caso, che repito, ¡post équitem sédet atra cura! (Unha pena moura, unha negra sombra, montada ás ancas. Xa sabemos que aqueles romanos eran moi superscheiros, e iso a pesares da súa cultura e do seu pragmatismo). -Fíxeno rabiar:

-¿Seguirás ensinándome Historia se che fago estoutro favor? ¡Xa sabes, aquilo do, du ut des, do voso dereito!

Enfadouse moitísimo con aquela pica:

-¡Serás puñeteiro; nin que foses un cacique profesional pactando orzamentos...! Si, home, si, que tamén pregarei por ti..., se consigo entrar no voso Ceo pola porta grande...!

-Daquela vou redactar unha carta xeral, colectiva, a tódolos periódicos deste país. Xa cha ensinarei, ao final, ¡para que lle poñas os puntos, o til, por sobre dos íes!

Tulio era sobriño de Augusto, e ben que se lle notaba niso da dignidade:

-¡Oes, que sexa digna, sen humillacións, sen aldraxes, que non son ningún minorazo..., deses de por aquí..., reclamando na miña herdanza! ¿Non dis que tamén son fillo de Deus...?

-Fillo, si, pero, polo de agora, ¡de portas a fóra! ¡Ti es un minus, un minus minorazo!

Aquilo, para variar, tomouno con humor:

-Aínda que non teña mellora, ¿unha leira, un curruncho, nese Ceo, tocarame; ou non? ¡Con permiso do Perito, digo eu!

-¡Claro que si, Tuliño, que o que che dixen foi de broma! ¿Ou pensas que Deus anda con esas matemáticas dos terzos: que se un terzo, que se terzo e quinto, que se dous terzos? ¡Que va, home! ¡Deus é pai..., aínda que os teólogos modernos máis ben afirman que é unha nai, unha mater...; iso, unha nai-pai!

-¡Con estas verbas vólvenme as esperanzas! Así que xa sábe-lo meu plan, querido Oestrimnio: ¡a Deus rogando..., e co anuncio dando!

-Daquela vou a Lugo, a por papel e selos; ¡agora mesmo! ¡Deica logo, carísimo Centurión..., que ben caro me saes!

Cando baixei á fonte das augas, á das mornas, que está no andar inferior, case que por debaixo do Miño:

-Dona Manuela, non me poñan esa cruz na ficha dos tratamentos, que hoxe teño que facer un recado aí en Lugo; ¡voume, agora mesmo!

-¡Vostede verá, que xa pronto lle tocaba...! ¿Ou é tan urxente ese recado? ¡Que pouco miran pola saúde; e despois irase de aquí, deste balneario, difamando os nosos tratamentos, torcendo a nosa clientela...!

-Mire, señora, mire se é urxente, que preciso atopar unha rapaza, en termo de tres días, para un amiguete..., a ver se o salvamos...!

-¡Oia, señor...; señor como se chame, teña decencia, que isto é un balneario; isto non lle é o sanatorio da doutora Asland..., que aínda hai clases!

-Non se enfade, dona Manuela, que se trata dun problema de descendencia; ¡simplemente, iso!

A Encargada quixo saber, como é natural:

-¿Non será por culpa da Facenda, por iso do Imposto das Sucesións..., que queira facerlle un casamento ao seu amigo, in artículo mortis? ¡Xa coñecín outros casos, xa, aí arriba, en Lugo, que aquí, neste balneario, ninguén morre, que todos saen rexenerados das augas!

-¡Manoliña! ¡Frío, frío! ¡Non se molle, non sexa mal pensada, que non é por aí!

-Daquela, se non mo pode dicir, remate de entreterme, que ben ve que teño xente esperando pola súa quenda; ¡e hai que curalos, a todos, novos e vellos, que a estatística vai a menos!

-Direillo, si; en dúas palabras: Precisamos localizar, para unha obra, ¡das boas!, unha rapaciña solteira que herdase unha horta, por aí arriba, por xunto desa calzada que vai a Lugo...

Dona Manuela, lista de raio, entendeu con lóxica; ¡ilóxica era aquela situación do Tulio, esa si!

-¿Unha boa obra, eh? ¡Pois, nese caso, falando de obrar, é distinto! Mire, o solar da Egeria, como vostede lle chama, debe andar por..., ¡por riba dun ferrado!, pero non llo vende se non é ao contado, que non se fía deses construtores tan especulantes que nin Xudas; ¡nin eu llo aconsello...!

Coñecía á Egeria, que xa o teño referido; mesmo un anxo. ¡Deu-la case ben!

-¿Non se estará referindo a esa enfermeira noviña, esa da sala do fondo, esa que ten un sorriso que lle vai dunha orella á outra, esa que é tan bailoa?

-¡Miña pobre, quedou orfa, descantiá; élle unha santa, un querubín! Así que, se a enganan no trato dese solar, daquela terán que verse comigo, que teño influencias no Concello; ¡e xúrolle que, na vida, o que é nada vida, non conseguirán unha Licenza de Obras!

¡Por fin, unha probabilidade posible! Pouco me faltou para darlle unha aperta, e iso que é gordecha:

-Querida amiga, encantadora Manuela, para licenza de obra, unha obra boa, a que vostede acaba de darme... Xa verá como Deus lle paga o cento por un... ¡Mil grazas, miña señora; é vostede unha madriña providencial, un instrumento de Deus..., aínda que o ignore..., de momento!

A Manola, outra santa, polo estilo da miña dona, desas que botan fóra aos mercaderes do templo, de tódolos templos:

-¡Oia, señor, sen faltar, que eu non lle quero comisión! Vostedes páguenlle como é debido á compañeira, e daquela xa verá qué obra lles sae aí arriba; ¡lo menos, lo menos, oito pisos, dobres!

-¡Mil grazas, outra vez! ¡Invitarémola ao bautizo!

-Quererá dicir, á inauguración, ao ramo da casa.

-¡Ao bautizo, señora! ¡Pero xa lle explicarei iso...; no seu momento!

-¡Estes construtores, cómo son! Calquera se fía deles, que mira que chamarlle bautizo á primeira pedra, ou ao ramo; ¡algún hai que é capaz de chamarlles vivendas ás gaiolas...!

Funme ao noso dormitorio, ao 201, a cen, subindo as escaleiras de dúas en dúas, para darlle aquela información ao Centurias:

-¡Tulio, Tuliño! ¡Ave, invictus Servio Tulio Apicus! ¡Preséntate, veloz, rápido! ¡Salve, salve, Tulio...; salve, que estás salvado..., por fin! ¡Definitivamente salvado!

Acudiu sobresaltado, case asustado:

-¿Que, qué pasa, Oestrimnio, que tanto alborotas? Estaba aí, nesa capela, tratando de rezar, pero como son medio pagán, nin sei a quen dirixirme.

-¡Pois, á Virxe; sempre á Virxe; á dos Ollos Grandes, concretamente, que é a intercesora de Lugo, e de paso, nai adoptiva do xénero humano!

Non lle pareceu cousa sinxela:

-Esa Virxe, a túa, está moi arriba, e eu, para presentarme diante dela, precisaría da cativa, da oestrimnia; ¡rexenerarme, como ti sabes!

-¡Témola cerca, ben cerca: aquí, no mesmo balneario! ¡Aquí, meu Tulio, aquí mesmo! ¡Providencial!

-¿Quee...? ¡Non, non pode ser! -Tulio arrebolou o seu cassis (Cassis = Helmo metálico,. Precisamente como é metálico, tal que pasou co anel de Batitais, non puido desaparecer; se xa non está no Balneario, daquela será que o subiron, acaso, para o Museo de Lugo), que foi parar por debaixo da miña cama, ao último curro, e despois levouse as mans á cabeza, que lle debía ferver, coma un geyser, por culpa da miña anunciación salvadora. Insistinlle:

-¡O que che digo, rapaz! Trátase de Egeria, esa enfermeira noviña, a da sala número tres; esa morenaza tan bailadora... ¿Que sorpresa, non si? ¿Pero, Tulio, cómo te quedas así, pasmado; fóiseche a voz?

-¡Estaba dando as grazas á túa Virxe, á de Lugo! ¿Oes, iso non será unha broma das túas? ¡Envelénote se tal...!

-¡Tan certo como que é de día! ¡Xúrocho pola Virxe do Camiño, que a temos ben cerca, aí mesmo, na propia Calzada...!

Tulio, algo máis sereno:

-O caso é que..., menos na gordura, nas nádegas, en todo o demais, agora que reparo nela, é cuspidiña naquela oestrimnia, na que empezou a bautizarme. ¡Pero tal cal: a mesma cute, o mesmo sorriso, ollazos de ninfa...! Eis nela unha raza pura, que non ten trazas de cruce, ¡nin latinos, nin suevos, nin bretóns, nin árabes, nin xudeus...! ¡Isto é un milagre, abofé que si!

Desde que se calmou, propúxenlle ao Tulio:

-¿Convoco unha roda de prensa, e de paso, paso razón aos cóengos de Lugo? ¡É un acto relixioso...!

Pero el opúxose, con bo criterio, sempre pragmático:

-¡De ningunha maneira, que as cousas importantes deben ser discretas, discretas e íntimas! Oes, teño unha dúbida: ¿esa rapaza..., será virxe? ¿Preguntácheslle por iso, que non vaia ser peor a decepción, logo da espera, unha espera secular?

-Esas intimidades só as poden preguntar os curas, no confesionario, que xa non estamos na túa época; aínda que, por outra parte, neste caso, a dúbida ofende, que só tes que mirarlle aos ollos; ¡os ollos son o espello da alma!

-¡Terás razón, si; terala! ¿Pero, cómo lle dicimos a esa rapaza tan tímida que ela ten que ser a miña sacerdotisa inescusable, máxime nestes tempos en que a Igrexa Católica aínda non deu Ordes Maiores ás mulleres...? Isto é algo anacrónico, ¿non cres?

Calmei no neófito:

-¡Todo iso corre da miña conta! Mira, como hoxe é venres, ¡bo día para penitencias!, suxíroche que te encerres na capeliña das termas, todo o día; para prepararte con devoción, que xa me encargarei dos outros requisitos...

-¡Oestrimnio, non te esquezas de que quero intimidade, absoluta!

-Pola miña parte, eu e maila miña dona iremos de padriños. Egeria, claro está, de sacerdotisa. Queda o compromiso da Manola, que llo prometín, ¡moi en serio!

-Esa pode ir de Mestra de Cerimonias, que é discreta. Pero dentro desa intimidade tamén quixera unhas testemuñas destes fastos, que asista algún guerreiro, algún milite, algún colega que me acredite esta enésima vitoria. ¡Xa que non cheguei a Imperator..., polo menos saír nas Crónicas lucenses!

-Tuliño, agora que o dis: ¡podo falarllo ao leonés, a ese veterano que foi amigo do Abd-El Krim!

-¡Magnífico! ¡Mellor non cabe; nin a entrada de Xulio en Roma...! ¡Xa me sinto salvo; salvado e triunfante, no mesmo Lugo, no invencible Lugo, no meu Lugo rebelde! Que digan agora, no propio Senado, que Lugo, de portas a dentro, está sen tomar; ¡con murallas, si, pero indefectiblemente asediado!

-Eu quixera darche unha aperta para felicitarte por esta graza que Deus che concede, pero temo non atopar en ti materia apertable, ¡que daquela igual te esfarelas, antes do tránsito!

-Non, mellor non te achegues, que tan balorento estou que igual me desintegro antes de concluí-lo bautizo... ¡Iso trocaría a miña vitoria noutra derrota..., medulliense! Agora, neste intre, neste momento da verdade, nesta ocasión sublime, voucho dicir, nun paréntese por suposto, pero nunca escribas nada disto: Aí na Meda, nese Medulio, a derrota verdadeira, a derrota moral, foiche a nosa, a dos romanos! É un secreto, inter nos, ¿eh?, que che lembro que, pacta sunt servanda!

-¡Coido que si, rapaz, que a túa desintegración sería máis soada cá propia do Medulio!

-¡Máis o menos, máis ou menos! ¡Oi, quen mo diría: un romano salvado por un oestrimnio! ¡Por iso dixo daquela o Saulo, "Fas est et ab hoste doceri! ¡A de cousas que poden pasar neste Lugo encantado, neste Lugo encantador, nesta cidade das mil marabillas..., que por algo foi, é, sagrado, para aqueles druídas, para aqueles aborixes...; un Perpetuo Sacramento!

(Fas est et ab hoste doceri! = Tulio estaba confundido pois esa frase alertante, estimulante, é de San Mateo, co significado de que é lícito aprender, incluso, dos inimigos).

Asentín, sinceramente:

-Si, desde logo, que neste Lugo das leitugas, as mulleres fan milagres: así que, por fin irás ao Ceo..., ¡grazas a unha virxe lucense!

-Dona Cleopatra sempre falaba do nabo de Lugo..., por referencias que lle dera o seu Augusto comparándose cos aborixes desta parte do mundo, os únicos que competían coas súas..., medidas, que seica a empalmaba de dous palmus (1/4 de pe, cada un = 0,1478 m), pero estas leitugas, chico, ¡cómo arrastran! ¡Nin aquelas pitonisas de Delfos!

-¡Se chega a saberse, os teus capitolinos, aqueles netos da loba, virían casar á Gallaecia, concretamente a Lugo, e daquela as Sabinas seguirían célibes! ¿Non cho parece?

-¡Que razón tes! Nunca se me ocorrera pensar niso, pero..., ¡tes razón, que para mulleres de xeito, Lugo; como hai Deus que si!

-XI-

No día grande, no sacramental, espertounos unha chamada por teléfono do meu substituto no Banco, que me preguntou algo acerca dun contencioso que por fin parecía entrar en vías de solución extraxudicial, ¡que son as boas! Os que seguen traballando nas vacacións dos demais esquécense con frecuencia de que o horario normal dos que descansan é diferente, ou debérao ser. Daquela díxenlle á muller:

-Parece que estou tendo sorte cos contenciosos, cos divinos e cos humanos, pero tamén estou como se me mallasen a paus. ¡Coas emocións fortes xero electricidade, xa o sabes! Onte fun tantas veces ao servizo que xa me parecía que ía quedarme nos ósos, e hoxe teño unha secura atroz, que me abrasa o padal...

-¿Maridiño, non sería de tanto que parolaches coa Egeria? Dun simple darlle os bos días, agora que sabes que vos é imprescindible para a reconversión dese romano, ¡veña darlle conversa e gabanzas! ¡Nesta vida, tanto tiés, tanto vales, como din as asturianas!

-¡Sería por iso, sería, que vaia virxe...! Descubri-la valía da xente non é cousa fácil; é moito máis sinxelo descubri-la súa inutilidade, que esa, a incompetencia, "salta á vista", como din os do deterxente. ¡Deus, que simpatía, que razoar para unha soa muller, pero, convencela do seu sacerdocio, un sacerdocio feminino..., iso foi un triunfo, que niso non cría! ¡Canta distorsión produce este ambiente de cregos varóns...!

-¿A todo isto, válevos? ¿Díxovos que...? -Insinuou, como con dúbidas.

-Non, muller, que non fixo falta, que unha moza que nos custou, ao Catedrático e a min, toda unha tarde e algo da noite, para convencela de que é unha obra de caridade concluír un bautizo, aquel que empezara súa avoa, a enésima delas, ¡nada menos que convertendo un pagán, e de paso salvando un alma que leva dous mil anos de purga, de espera...!, tal rapaza non faría unha caridade, das outras, antes de pasar polo sacramento, ¡nin que llo propuxese o mesmísimo Tenorio! Por ende, ¡está virxe!

-¡A quen convenciches, e seguro que fácil, foi ao Catedrático! -Comentoume Verónica.

-¡Pois si! ¡Ese si que é un home culto, culto e claro, de culto e de clero! A pena é que pronto o chamará San Pedro para declarar, que vai cara aos cen, aos cen anos..., ¡e xa pasou a época dos matusaléns! Don Dámaso díxome, rotundamente, sen vacilación, que un home honrado, ¡eu!, que lle creu aquela historia do cabecilla Abd-El Krim sen reservas, non ía contarlle a el outra que non resultase igualmente certa. Se non fose porque lle insistín en presentalo directamente ao Tulio, daquela iría ao seu bautizo sen sequera coñece-lo neófito. En vista de tanta fe, quedamos en que se encargará de catequiza-lo Centurión, precisamente coas Actas do Vaticano II, para que Xulio...; ¡para incorporalo! ¡Ti xa sabes como é iso!

-Marido, o neófito chámase Tulio. -Corrixiume.

-Por agora, si, pero téñome que acostumar ao seu nome cristián, ao que lle imos impoñer. Foi ocorrencia do Catedrático, que opina que ese Servio debe entrar na Gloria remocicado, co nome cambiado, da maneira que fan os Papas, que así faranlle dúas fichas no Tribunal de San Pedro, e daquela o noso Centurión poderá acollerse á que lle resulte máis benévola... Por moito esforzo que me custe levantarme da cama, hoxe teño que subir a Lugo, de cedo, para ver se no Bispado conservan esas Actas do Concilio, e me deixan sacarlles fotocopias..., ¡para que don Dámaso se poña de inmediato a esta opus Dei!

-¿Opus Dei? ¡Que terá que ver o Opus con esta conversión...! ¿Todo para o Opus, todo...?

-Si, muller, e non te escandalices, que un catedrático, coas Actas do Concilio na man, catequizando a un pagán tamén fai unha obra de Deus, ¡e qué obra! O que me temo é que non se atopen no seu sitio aquelas Actas, as que enviaron desde Roma a tódolos mitrados asistentes... ¡Estou seguro de que lles estorbaban a máis de catro cóengos...!

-Se non as teñen no Bispado será que as gardan no Tesouro da Catedral, ¡digo eu! -Verónica sempre caritativa, despenalizando; ¡ou secando bágoas ou axudando a evitalas!

-Non sei, non sei, que daquela andou por aquí moito crego reaccionario, deses de Misa remisa, aqueles da involución lefreviana..., ¡e unha sabotaxe desa natureza resultaríalles unha tentación irresistible!

Verónica, que sempre estaba nos detalles, apuntoume esta suxestión:

-Oes, tamén convirá invita-lo Presidente da Xunta..., que isto é un fasto de transcendencia histórica, do que falarán, incluso, os teólogos!

-Muller, diso da Xunta, non sei; ¡o único se promovémo-lo Tulio para concelleiro de Lugo...! Pero mellor, non, que daquela o Centurión ía armala gorda, maiormente no arranxo desa muralla, que este Tulio, de metido a concelleiro, igual impón unha prestación persoal, traballos forzados... ¡Agora que os mozos, de servizos cívicos, nin a mili queren facer, xa me dirás!

-¿Baixarei soa aos baños? Sempre me tes soa, ¡menos na praia, iso é certo, que como lles tes medo ás ondas, daquela non te apartas de min!

-Coido que si, pero xa virán tempos mellores... De momento cerra, ou mellor, pecha, ese piquiño teu, de ouro, e non te vaias da lingua aí abaixo... Nin aí abaixo nin aí arriba, en Lugo, que para este acontecemento o amigo Tulio, ou mellor dito, Xulio, non quere Prensa, nin Prensa nin curiosos. ¡Quedas advertida! -Púxenme serio, por se lle afloraba a súa vocación periodística.

-¡Non sei cómo poderá ser iso, que xa o sabe demasiada xente! -Receou ela.

-Razón de máis para abrevia-las cerimonias..., que por iso fará capela co Catedrático, e mañá, ben cedo, terémo-lo bautizo. Para o luns, a voda desa Madrasta... ¡Que augas tivemos, chata: mornas e augustas, de todo, que para algo estamos en Lugo! ¡Ah, pero fáltanos unha cousiña cousa...!

-¿Podo facela, eu? ¡Mira que tamén me gustaría pasar á Historia dos romanos, sequera sexa como colaboracionista, e non só explicárllela aos nenos da miña escola!

-¡Ai, muller, podes, que ademais é propio que o fagas ti! Co pretexto de que a queres para os teus rezos, pídelle a esa monxiña que anda por aí un vaso de auga bendita...; ¡pero que sexa da dela, da do santo Antonio, xa me entendes!

Verónica, sempre previsora:

-¿Chegará un vaso; e non sería mellor unha aceiteira? ¡Tulio tenche a cabeza grande, moito, mesmo de emperador!

-Si, muller, chega e sobra. ¡Lémbrate que só se trata de concluí-las formalidades do seu bautizo! Esa auga é máis ben para escorrenta-lo diaño, por se invoca os seus dereitos a tenta-lo Xulio..., daquela, no momento sacramental!

-¡Niso non pensara! ¿Pero, con qué o pode tentar?

-Non sei; por exemplo, que lle volva o levante ao Tulio nesa media resurrección, e daquela que lle de por desexar á virxe, á nosa Egeria, ¡co churrusqueira que está! Ben sabes que nun bautizo contráense parentescos espirituais co neófito; por tanto, son impedimentos para certas cousas...; ¡impedimentos impedintes, reservados ao Papa!

-Sendo así, prudencia, que ben vai o que mal non acaba.

Tireille un bico e chisqueille un ollo, en complicidade fraterna.

-¡Supoño! Pero qué ben pensas..., ¡cando queres! ¡Xa non me divorcio, por agora; xa non!

-¡Ben sei por qué non o fas, que mo dixo ese avogado, o dos solares, o pretendente da miña colega, da nosa anfitriona! Fíxome a conta da mensualidade que terías que pasarme en caso de divorcio..., ¡e daquela, eu, a vivir das rendas!

-¡Volves a pensar mal! ¿Non será máis certo supoñer que non me divorcio porque estou namorado de ti..., ata a mesmísima calva?

-¿De verdade? ¡Oi, que cousa! -E coa mesma, deume un bico, deses aparafusados, devolvendo o meu, ¡con xuros!

-¿Collíchesme nalgunha mentira? -Desafieina.

-¡Afellas que non! ¡Nunca! -Confesoumo, con outra chucha. ¡Aquilo, o noso, tamén ía ben!

-¿Ves? Aprende isto: Canto máis se consulta cos avogados, máis preitos se formalizan... ¡Sábeno eles, que por iso lles gusta dar consellos ás mulleres!

Nisto terzou Verónica, sempre ecléctica pero benfeitora:

-¡Son un mal necesario! ¡Pobriños de nós sen defensores especializados..., neste mundo tan agresivo!

-¡Ves, iso si; xa volves a pensar con xeito! ¡Cave ne cadas, que dixo aquel romano; Tulio, non, outro, aquel escravo...!

-¿Que queres dicir con iso? ¡A min fálame en cristián, que os latixos son cousa de cregos, que por certo, niso non imitan a Cristo, que Xesús seica falaba en arameo!

Chisqueille un ollo, outro, con picardía:

-¡Muller, daquela pregúntalle ao teu avogado, ao da anfitriona, que che saberá responder, que eses tamén saben latín...., por culpa do Dereito Romano!

Verónica cortou a conversa pero deume unha azouta de cariño, como adoita facer sempre que se sinte contenta comigo, simulando que me castiga polos pecados do próximo; ¡iso, polos do próximo!

-XII-

O Miño tamén descansa en Lugo

¡Por fin chegara o día santo, o día grande, despois daqueles vinte séculos fantasmais! Congregámonos bastante cedo para non chama-la atención, na intimidade acordada, absoluta, que nin ó director do Balneario llo dixemos, alí nos vestiarios das termas, que é onde se conservan esas furnas sacras das ninfas. Pola súa parte, dona Manuela, unha muller de bo corazón pero algo prosaica, non se quixo comprometer alegando que non era tempo de carnavaladas, que por tal tomou aquel acontecemento, pero a virxe Egeria foinos de lei e presentouse de seguida, leda coma un cuco e branca coma unha pomba. ¡Deus, o que perde a Igrexa Católica con iso de non ordena-las mulleres! Tódolos asistentes portamos cirios, dos grandes, de cera virxe, ¡que era o apropiado! Empezou a cerimonia sen alboroto algún, con toda sinxeleza. Para non alarmar, baixáramos en albornoz, que adoita se-lo atondo, a etiqueta, dos bañistas.

-Neófito Tulio, ¿como queres ser chamado, desde hoxe, na vida cristiá? -Preguntoulle Egeria, ca súa voz anxelical, sen máis prolegómenos.

-¡Eu..., Xulio! ¡Nada menos que Xulio, que agora, con isto da miña conversión, teño máis méritos có noso Xulio César, aquel Imperator! Para que non teñades dúbidas da miña dignidade sabede que, ¡aquila non capit muscas!, que vale tanto como dicir que eu, un aguia, non me abaixo ás cousas miúdas. Así que, ¡aut caesar, aut níhil! (Na mesma exaltación triunfal, que el, ou César, ou nada; que non se conformaba con menos. O que non sabía Tulio, seguramente, é que unha soberbia deste tipo tamén a tivo César Borgia, que fixo desta exclamación tan romana unha especie de divisa propia, acorde coa súa grandilocuencia).

Pero non todo era paz no ninfario, que Lucifer resistíase a perder un Centurión; ¡o último dos centurións! Ante aquela percepción extrasensorial, apremiei:

-¡Rápido, Egeria; veña ese hisopo, e tamén o caldeiro da auga bendita, que anda por aquí o Demo Maior meténdolle soberbia por debaixo da chlamys! ¡Retro, Sátana! (Retrocede, Satanás!) ¡Vostede, don Dámaso, prémalle a testa ao Xulio para que non a erga con esa altanería, con esa auctoritas endiosada! ¡Así está ben! Agora, Tulio, con intención de ser bautizado, ao completo, confesa a túa humildade de cristián...

Daquela abateu a testa, por si mesmo, e pronunciou, con toda solemnidade, coma un César iso si, a fórmula sacramental precisa:

-Eu, Servio Tulio Apicus, Centurión lucensis pola graza dos deuses e do meu Imperator, quero a miña conversión ao cristianismo, ¡córam pópulo!; e coa mesma, quero ser bautizado pola virxe Egeria, aquí presente, sacerdotisa in pectore dos ritos druída e católico, asemade..., suposto que é neta de druídas, e católica fixérona polo seu propio bautizo. Nestas crenzas, quero ser chamado, de aquí en diante, Xulio, Xulio do Minio: Xulio, coma aquel Santo Padre que tanto fixo polas misións africanas. ¡Lémbrate, Señor, que estudei en Alexandría...! E de segundo, Minio, polas miñas raiceiras de vinte séculos cabe deste patricio, cabe deste río, ¡cabe do Gran Miño!

Eu saltaba de gozo, con esa satisfacción íntima das boas obras. Daquela exclamei, un tanto inquedo:

-¡Isto, irmán, xa é outra cousa, que che veu a graza e maila humildade, asemade, xuntas, todo á vez! ¡A ver, Egeria, bautiza rápido, agora que está en graza, antes de que volva ese Patanexo dos Infernos!

-Con intención de bautizarte,

eu, Egeria,

virxe descendente daquela virxe oestrimnia,

aquela que empezou a bautizarte,

bautízote,

Xulio Miniensis.

+ No nome do Pai,

+ e do Fillo,

+ e do Espírito Santo...

-¡Para aí, Egeria, detente, que nos bautizos católicos nunca se di, "Amén"..., que sería dubidar! ¡Ben, xa está feito! Agora podemos felicitar ao neófito:

(Todos)

-¡¡Noraboa, Xulio!! ¡¡Noraboa, cristián!! ¡¡Noraboa!!

(¡Parabéns estrepitosos..., a tutiplén!)

Xulio, ex-Servio Tulio Apicus, estaba radiante, cesáreo:

-¡Oi, qué cousa, qué cambiazo; qué leve e qué etéreo me sinto! ¡Agora, quo non ascendam! (Agora, que estou santificado, ¿ata onde non ascenderei!) ¡Sonvos outro; augusto si, pero magnánimo, que nin ganas teño de azoutar a ninguén! Pero vaiamos ao río, ao meu Minio, pronto, antes de que flote demasiado! ¡Imos aló, pero todos xuntos, como irmáns en Cristo, que así somos, que xa o somos! ¡Veñan, pronto!

-¿Ao río, a qué? ¡Dirás ao comedor, que pediremos un almorzo extra: picatostes, chocolate..., de curas! -Recordeille o protocolo que tiñamos previsto, prosaicamente previsto.

-¡Pois, non, meu carísimo, amado Oestrimnio, irmán na comuñón dos Santos! ¡Graciñas, pero non acepto iso, pois eu, agora, xa non son deste mundo! ¡Nunca volverei a xurar per Jóvem! ¡Ademais, quero o rito da inmersión! Quero entrar no Miño humildemente, en lembranza do Xordán...; e, de paso, no Ceo, con esta capa lavadiña...; sen o xofre das termas, pero tampouco co infernal, aquel dos meus pecados, por se me quedase algunha reliquia da mala vida pasada, daqueles abusos..., ¡coloniais! Acompañádeme, por favor, sen demora, que o meu espírito é leve, que o noto elevarse... ¡Xa é leve, levísimo, sen ataduras mundanas, sen remorsos lucensis (sen remorsos polas que deixaba feitas en Lugo; ¡causa sobresaída!).. ¡Grazas a Deus, e tamén a todos vós, meus irmáns en Cristo!

-¡Xulio, e tamén á Virxe dos Ollos Grandes, túa protectora; non o esquezas! -Lembroulle a miña dona.

-Non o esquezo, benquerida Oestrimnia; en absoluto, pero eu calaba discretamente, polo ben dos avogados de Lugo...; por iso da competencia, ¿sabes?

-¡Coido que si, que te entendo, Xulio invictus! Pero non corras tanto, que xa imos, todos, ao noso río, dándoche unha garda de honor... Espera por don Dámaso, que este velliño tamén quere mergullarse; ¡iso dixo!

Pero Xulio non agardou por ninguén. Elevando as mans, xuntas ambas, tirouse á corrente fluvial, coa axilidade dunha Esther Willians, aquela da película "Escola das Sereas" que tanto lles gustaba aos vellos de mediados do XX. Xa na auga, fixo este comentario:

-¡Que fría está a auga deste Miño! ¡Unha sensación nova..., vital! ¿Que opina disto, don Dámaso? ¿Onde quere deixa-lo seu corpo? Se expira en terra, enterrarano con honores, pero será pasto dos vermes; e se baixa ás augas, daquela as honras faranllas as anguías de Portomarín... ¡Escolla!

-Ti, que pasaches por todas, ¿que me aconsellas?

-É cousa súa, pero míreo ben, que se fai o seu pasamento desde aquí, desde o Miño, daquela conservámoslle ao Balneario de Lugo a sona de que ninguén morre nas augas; ¡nin nas augas, nin ao día seguinte!

-¡Ai, ho, iso apetéceme, que estou farto dos políticos e das súas eleccións! ¡No Ceo ninguén manda máis cá Deus! Pero, oes, ¿non terei que pasar, primeiro, polo Purgatorio?

-¡Vostede xa o tivo en vida! O meu caso foi diferente; lémbrese que axudei a face-las murallas de Lugo..., ¡a lategazos! ¡Por iso me depuraron; por iso, que aquilo do bautizo incompleto agora xa sei que foi unha estrataxema de San Pedro para terme illado, aquí nas termas, en purgatorio lento, nestas augas mornas..., que me faltaba amolecer outro pouco; un fervor, un callón! O meu era un corpo pecador, ¡e por iso, enfermo!

Don Dámaso, entusiasmado, feito unha criatura:

-¡Oi, este Xulio; que ben fala; cánto imos latricar, nolos dous, aló arriba! ¡Daquela voume contigo!

Foi todo tan rápido que nin nos decatamos se don Dámaso se caeu no río ou si se tirou, el mesmo, adrede. ¡Visto e non visto! O que si percibimos foi que daquela Xulio mirou ao Ceo, cos ollos brillantes, gozosos:

-¡Xa imos, San Pedro; e como ves, a pares! ¡Subo agora mesmo, pero déixame estar aquí..., un minutiño! ¿Si? ¡O xusto para despedirme destes oestrimnios tan garruleiros; e tamén para darlles memorias aos caranicos, aos poemanos, aos lemacos, aos saefes..., a tódolos pobos desta bisbarra! ¿Que se me acaban as témporas? ¡Daquela, ata o Ceo, irmáns queridos! ¡Xa sabedes: para comer, Lugo; cousa fina! Así que, cando queirades vir ao Ceo, nada mellor que unha cea desas; medieval, pantagruélica, ¡lucense, en definitiva!

-¿Tulio, digo, Xulio, non deixas ningunha mensaxe para estas viúvas do val do Miño? -Quixen facer esta obra enésima de caridade, emulando á miña muller.

-¡Ai, si; miñas pobres! ¡Dilles que non teñan malos pensamentos, que se aguanten, que pouco lles queda, que aló Arriba, Alén do ozono, espéranlles os seus homes, ¡con refrescos! ¡E ti, Egeria, Madriña da alma, tírame un bico!

Egeria estaba trémula, abraiada:

-¡Adeus, Xuliño, meu amor incestuoso, que me namorei do propio afillado! ¿Vaste, meu ben, e déixasme solteira? Lémbrate que quedo virxe...; ¡virxe e solteira! ¡Lémbrate diso, e sópralle a un mozo de bo ver, tal e como eras ti; a ser posible, Coronel; ou Alcalde, ou Conselleiro...! Astronauta tamén serve, ¡para que me leve á lúa, na de mel!

-¡Egeria, encanto, meu amor enésimo; xa te recomendarei ao Santo Antonio..., tan pronto como mo presenten! Por último, que xa estamos subindo, decídelle ao Cronista de Lugo que poña este lema no seu Cronicón: "Para casar, Lugo..., ¡que por algo é a terra do nabo, unha terra de zume...!"

Daquela viñéronseme as bágoas aos ollos, que non puiden resistir máis; non sei se de ledicia ou de nostalxia. Só atinei a dicirlle, cando xa ía bastante arriba, bastante alto:

-¡Xulio, que Lugo tamén é un país de leitugas; lémbrate que falamos diso...!

Despois, dirixíndome aos presentes, pregueilles:

-¡Plaudite, cives! ¿A qué esperades...?

(Plaudite, cives = ¡Pero qué facedes, cidadáns, que non apludides ao voso Centurión, ao voso Cacique, pai de tódolos caciques!).

A ovación da despedida foi indescritible. En canto a don Dámaso, que subía á esquerda do noso Centurión, ía tan farto deste mundo que nin se despediu..., ¡co educado que era!

A tal momento baixaban as primeiras raiolas do rubicundo Apolo, mesmo, mesmo, polos vidros do Polusa; por iso, cegados de luz, pouco tempo puidemos contempla-lo transo daqueles persoeiros tan orixinais, mesmo ínclitos. Despois, cando volvemos a entrar no Balneario, optamos polo chocolate, que nolo pedía o corpo. Os do bautizo estabamos tan calados, tan impresionados, que só falei eu:

-¡Mozo, aquí sobra unha cunca!

-¡Non creo; é a de don Dámaso!

-Daquela quédate con nós, e tómaa ti, que don Dámaso foise..., ¡definitivamente! ¡Subiu ó Ceo de par dese fantasma das termas, aquel Centurión...! ¿Lémbraste?

O Camareiro abriu uns ollos coma pratos, que non lle chegaban os oídos. A lingua alapeáballe coa carraxe.

-¿Foise..., sen pagar? ¡Ca, iso non é posible; don Dámaso, un cabaleiro...! ¿Que si, que se foi...? ¡Ai, logo; daquela non se pode fiar un de ninguén; cando llo diga ó Administrador...!

-¡Esa factura terá que ir a Exercicios Cerrados, polos séculos dos séculos! -Advertinllo, amablemente por certo, pero aquel mozo, habitualmente tan conspicuo e tan consecuente, ante o impago cargouse de ira e a pouco me dá nos beizos co paniño de servir. A sorte foi que non estivese presente a dona Manuela, que daquela, entre os dous, probablemente nos zurrasen. A miña dona, ante aquela experiencia, tiroume da manga:

-Marido, ímonos, e cóntalo na Coruña, que aquí en Lugo, desde que viñeron aqueles suevos, estes morgados só cren no terzo de mellora, no seu.

Fíxenlle caso, outra vez, que estabamos en Lugo, e aquí, sempre e de sempre, aínda máis cós romanos, ¡mandaron as mulleres!

-.-

Coa venia do lector, esta coroa de loureiro (laurus nobilis) dedícolla a don Dámaso, que se foi sen agardar pola súa, e iso que a tiña merecida!

Xosé María Gómez Vilabella