PASAMOS DAS LAREIRAS Á CULTURA GLOBALIZADA

 

 

PASAMOS DAS LAREIRAS Á

CULTURA GLOBALIZADA

 

Casa da Olga. Orixinal de Augusto Trillo.

 

Xosé María Gómez Vilabella

 

en cousa de medio século. ¡Xesús, que cambio, que evolución, que se non o vivira non o crería!

 

Pero non é certo que nas nosas aldeíñas, neste rural galaico, se cumprisen esas divisións, eras ou idades que poñen nos libros da Historia Universal, pois aquí tivemos as nosas etapas, outras, por certo que ben características ou diferentes. Dito en sínteses:

 

Non saímos da Idade Media ata que se redimiron os foros... Tiveron a súa evolución, ¡secular! Daquela, da Idade Antiga pasouse / pasamos, á Media, a dos foros, que foi a fórmula dominante de cesión da propiedade en Galicia, desde o século XIII ata principios do XX. En vez de Media podíamos chamarlle Idade Foral.

 

A desamortización, ¡Idade Moderna!, abriu unha posibilidade para que os detentores do domino útil se fixesen coa propiedade plena das terras cedidas a foro, pero, ¡aínda!, con/en condicións moi restritivas, que aguantaron ata o ano 1.855.

 

Desde o 1.855 a desamortización foi unha medida que converteu a unha boa parte do campesiñado en propietarios plenos das terras que viñan traballando. Pero tamén tivo a virtude, ¡ou a traxedia!, de lanzar a xuventude á emigración, principalmente para devolver os cartos aos usureiros, aquela maldición das vendas con pacto de retro...

 

O proceso da desamortización foi longo e intermitente; iniciouse no 1789 para rematar, dun xeito formal, no 1924, co chamado Estatuto Municipal, pero non foi absoluto pois á miña/vosa casa viñeron redimir os foros que herdáramos en Caraño, dos Gómez de Neira (Casa da Olga), sendo eu un rapaz, séxase, despois da Guerra Incivil, ¡onte!, que me lembro perfectamente daquela escena.

 

Esta ¿etapa histórica? tivo estas fases:

-Desamortización de Godoy (1798-1808), que afectou aos bens da Compañía de Xesús, seis colexios Maiores universitarios, e diversos hospitais, hospicios e tamén casas de misericordia.

-O Trienio Liberal, de 1820 a 1823, que afectou a todo tipo de bens do clero regular.

-Desamortización de Mendizábal (1836-1854), que escacharrou os bens do clero secular, así como os das encomendas da Orden de San Juán de Jerusalén.

-O bombazo definitivo veu coa desamortización xeral de Madoz (anos 1855-1924) que abarcou o que quedaba: Comprendeu os bens afectados polas desamortizacións anteriores e aínda non vendidos, así como os pertencentes ao Estado ou corporacións civís (municipios, beneficencia, instrución pública). Afectou especialmente aos chamados “bens de propios e comúns) dos municipios, pero excluíu os denominados “ bens de aproveitamento común”; aquí en Galicia quedaron excluídos os “montes en man común”, que pertencían ás comunidades veciñais (parroquias) e non aos municipios.

 

A todo isto tamén se baleiraron os pazos, pois moetarizadas as súas rendas, e coa facilidade do estudio nas capitais, os fidalgos fuxiron para elas, cos fillos, reservando os seus pazos para os veraneos familiares, e pouco máis.

 

¿Que era un pazo? Aquí tivemos unha definición moi axeitada: “Capela, palomar e ciprés, pazo es!”. ¡Burros, pois as pombas serían símbolos da paz, pero tamén foron, e son, focos tóxicos, xa que se multiplican con rapidez, e así danan o mobiliario, e tamén sementan enfermidades contaxiosas. ¡Por algo os meus frades de San Cibrao tiñan o seu Pombal a medio quilómetro do seu convento!

 

Zoonosis. Refírese ás enfermidades infecciosas de animais que se poden transmitir aos humanos.

 

A asfixia foral aquí en Galicia. ¡Aquela si que foi pandemia, unha pandemia xeral que nos tivo encadeados, mudos, escravizados, por séculos, e aínda así ben pouco se leva escrito/informado dela, desa cruz do noso calvario rural!

 

Non existen, ou non as coñezo, estatísticas que permitan saber con exactitude a implantación territorial dos foros. Afírmase, iso si, que no século XIX ao redor dun 75 por 100 do noso territorio estaba suxeito ao réxime foral; neste réxime coexistiron foros e subforos, e participaron catro axentes sociais, en relacións binarias, e por veces, ternarias, cando existía subforo: a nobreza, o clero, a fidalguía intermediaria (titular de foros e subforos desde o século XV), e mailas familias campesiñas. A propiedade de libre disposición en Galicia, daquela, era relativamente reducida, así que as relacións sociais de produción e de distribución estaban condicionadas polo réxime foral.

 

A redención foral estimulou a emigración, que desde aquela non parou ata o eclipse da guerra incívica, pero tan pronto nos abriron as fronteiras, primeiro, outra vez, para América, e despois por Europa arriba, o campo entrou na súa agonía actual, aínda que con algunha medicación, como foron as compras dos tractores xubilados por León e Castela adiante, auténticos saldos de maquinaria agrícola.

 

Coa modernidade, sucesivamente, viñeron as cociñas bilbaínas, as radios, os televexos, os móbiles, etc.; en definitiva, pasamos á CULTURA GLOBAL, GLOBALIZADA, que é a era, a idade, na que vivimos actualmente.

 

¿Amigos/inimigos das lareiras? O principal, sen lugar a dúbidas, foi aquel ¿santurrón/matón?, de mal nome don Hermenegildo. ¡E menos mal que non era galego senón franco! ¡Un matón co nome dun mártir, que por algo escondía esoutro nome!

 

 

Deixou dito que el só era “responsable ante Dios y la Historia”. ¡Pois a Historia, tan iletrada que é, absolveuno, que nin case se fala das súas atrocidades! Para comezar, fíxose “novio de la muerte”, disparándolle a un lexionario que aborrecía as lentellas; pero limitareime a Galicia:

 

 

-Fixo a guerra levando á morte, maiormente, a mouros e a galegos, así que ás mozas, soíñas nas súas lareiras, só lles quedou atizarlle ao lume, arar coas vacas e facer na media; ¡madriñas de guerra, en definitiva!

-Terminada a guerra, ¡oficialmente se entende!, aquelas pesetiñas, que tiñan por lema “Caudillo de España por la gracia de Dios”, foron parar máis ben para Asturias (por recomendación de dona Colares), para Vascos e Cataláns, que eran os fabricantes das armas, ademais de inquietos, e o resto para Madrid, ¡que volvía a ser Corte, corte dos estraperlistas!

 

-A todo isto, o IEME pasoulles recado aos directores da súa Banca en Galicia  para que, nas fichas de cambio de dividas, puxesen/puxésemos a contrasinal de “Turismo”. ¿E logo, que pasou cos cartos da emigración, cos que viñan para poñer as cociñas bilbaínas? ¡Eclipsados! Lóxico: no “Arriba España” non entraba, non podía entrar, a vergoña de que os galegos seguisen / volvesen a emigrar!

 

Pero aínda queda outra: Para que o Noroeste seguise sen paraugas, aquilo do “Mexan por nós e temos que dicir que chove”, as nosas obras públicas seguiron sendo privadas, ou privadas ou ignoradas, tal que a estrada -VI- , precisamente a de Ferrol, que foi a última de España en ser alcatreada!

 

-.-

 

Lareira da Casa Grande da Fervenza

 

Non é certo que fosen os romanos os que trouxeron as lareiras, que xa as tiñan os nosos castrexos, co seu pote nas brasas, ¡de carballo as brasas, e de barro a ola, que é o material máis nobre, e se non, que llo digan a Deus, que o utilizou para face-lo home, e así saímos, que cocemos canto nos meten, sexan verdades ou mentiras! O que trouxeron os romanos, para abeiralos cabe dos nosos tizóns, foron os seus lares, e cos lares, os manes, e tamén os penates, que non se atreveron a deixalos fóra, no bosque, á  intemperie…, por se llelos exorcizaban os nosos druídas, tan poderosos eles!

 

 

Asemblea de lares, manes e penates  ao redor da lareira,

¡ao redor do fogo, ao redor do fogón!

 

Lares. Ademais dos públicos, cada familia tiña, e veneraba, os seus propios, os domésticos. Aos lares consagrábanlles a mesa, o saleiro e maila vaixela; e como ofertas, os alimentos, uvas, coroas de espigas, tarros de mel, tortas de fariña..., ¡o mellor de cada mesa! Os romanos sempre cultivaron o seu “Do ut des”. ¡Se che dou é para que me deas! Con aquelas ofertas pretendían pagarlles aos deuses a súa protección fogareña, que era o mellor que tiñan, o mellor que había, as súas reunións familiares cabe dos tizóns, ¡cálidas!, no entorno da lareira.

 

Manes. ¿E quen non ten defuntos? Pero ademais de telos, como tódolos países, como tódalas razas, os romanos tíñanlles medo aos seus mortos. Cabe pensar que igual non os trataran ben en vida, e temían as súas, hipotéticas, vinganzas! Por algo lles facían ofrendas exquisitas.

 

Penates. ¿Os que penaban? Por se necesitaban algo, o pater familias, cabe da lareira, tiráballes ao lume as primicias dos alimentos, en especial o sal e maila fariña. ¡As chispas dos tizóns, que non aos penates, saltaban de ledas ao ter consumos selectos!

 

En definitiva, que a lareira, ademais de quentarlles o corpo aos nosos entregos, quentáballes, vigorizáballes, o espírito.

-.-

 

 

Máis poderosos, infinitamente máis, os Técnicos da Concentración Parcelaria que se atreveron a meterlle unha pista ao castro da Graña, exactamente polo medio!

 

-.-

 

A CALOR DA LAREIRA

 

As lareiras eran moito, pero non o eran todo pois nelas oíase pero non se vía, a diferenza do que pasa agora con esa entremetida á que chamamos “tele”, e por veces, “telegaita”. Poño por caso, para ver un morreo de rapaces tiven que ir á escola, e mellor me fóra non velo pois ata que me casei maldito un conseguín: ¿Eran virtuosas, ou non me querían? ¡Coido que as dúas, asemade!

 

No recreo, en días fríos, cruzábamos o curral, a cen, para acudir á lareira, na cociña vella de Candal, onde a señora María Manuela, sen omisión algunha, ¡Deus llo pague, que de seguro xa lle ten pagado, tan santa que era!, non regateaba estelas para que non se lle apagase a fogueira dos rapaces. Un daqueles días, despois de quentar as mans, sentín unha necesidade, outra, así que crucei a eira para ir ao horto, alí por detrás das loureiras. ¡Que espectáculo, miña madriña: o Antonio de Maceda, un mangallón, que seguía indo á escola por xenerosidade de don Jesús, que nunca llela negou aos mozos, así estivesen licenciados do Exército, á hora do recreo escapulíase, a saber por onde e para onde, que nunca o vin quentando as mans; estaba alí no horto, pegadiño á criada da casa…, dándose un morreo, ao estilo destes que se ven agora na Tele!

 

Eu, non sei se pícaro ou discreto, agacheime detrás dos ramallos dunha loureira, cos ollos tan abertos coma os dun león; evacuei, abotoei o calzón, pero…, eles seguían! ¡Que boa cousa debía ser aquilo para que tanto tempo lle botasen, e logo que nin oían ni vían a intromisión do neno!

 

Ao día seguinte, coa mala idea de espreitar desde as ventás do colexio, díxenlle ao mestre que non ía saír ao recreo para rematar aqueles problemas que nos puxera no encerado, que se me atravesaran. ¡Mentira; o que se lle atravesara ao traveso era a malicia de ver un novo capítulo daquela serie tan erótica! Os problemas do encerado remateinos, e ían ben, pero o que ía mal era a miña espreita pois aquel día…, non acudiron ao horto! ¡Igual estaban na palleira, arrincando feo para dárllelo ás vacas! Cando volveron a entrar, os do recreo viñan coloradiños, nenos e nenas, pero en particular Antonio, o mocetón; tampouco souben se aquel día estivera na lareira, cos cativos, ou arrincando herba; se foi isto último moita deberon arrincar, para que tan colorado viñese!

 

Aquel ensaio debeu ser frutífero, pois non tardaron en casar, ben namorados supoño, a xulgar pola cantidade de fillos que criaron. ¡Teño claro que ían, que se comportaban así, con boas intencións, pero…, a min déronme un mal exemplo, aínda que sen querer, pois, o dito, tiven que chegar ao casamento para catar un bico, co que me gustaban as rapazas!

-.-

 

A primeira das escolas foi a lareira

 

As lareiras serviron para moitas cousas, sendo as súas principais funcións quenta-lo corpo e estimula-lo espírito, ¡a universidade xeral! Das lareiras, e sen case transición, pasamos ao televexo, que vén a ser a universidade global, fría e caótica. Con iso e con todo, pouco se leva escrito delas, e pouco sitio se lles reserva nos nosos museos, etnográficos incluídos, así que teño para min que, onde tanto queda por dicir, algo poderei engadir, apoiado, documentado, nas miñas vivencias persoais, patrimoniais, e por tanto, transmisibles.

 

Daquela comezarei as lembranzas con esta evocación da cociña da Olga, evocación do gran debuxante Augusto Trillo, que por iso a puxen na portada. O pazo da Olga foi o fogar daqueles antepasados meus, os Gómez de Neira. Cociña de pazo, como lle correspondía, e por ende, con campá de pedra, pero as labregas, as casas do común, tardaron en ter extractora porque situaban a lareira medio a medio da casiña, sen sobrados enriba, que dese xeito cumprían coa función polifacética de: rodearse das cortes do gando, quentándose reciprocamente, o gando á xente, e a xente ao gando; evitando perigos de incendio, aínda que se atizase con toxos; de paso, tódalas habitacións do sobrado recibirían calefacción nas súas cabeceiras, e luz exterior nas fiestras. ¡Non se me diga que estaba mal descorrido!

 

Outra función das lareiras da que pouco se ten falado, acaso por un pudor mal entendido, é que tamén fixeron de sala de partos. ¿Si; e por que? Lóxico e sinxelo: Nas cociñas estaban as cambariñas dos avós, de par das cambadelas, dos presebes do gando, cerradas e coas táboas afumadas, pero abertas pola dianteira. O seu xergón era o mellor da casa, de lá branca, pura e ben escarpullada. Nese sitio discreto e cómodo recollíase a parturiente tan pronto comezaba coas dores; por saba baixeira, pelicas de ovella. Ao tempo, os homes da casa saían en busca da parteira, coa egua aparellada se vivía lonxe; no ínterim, a avoa acendía o lume, se non o estaba, para que o neno atopase un ambiente similar, e non se arrefriase no intre de apertarlle o cordón umbilical co conseguinte fío de liño. ¡Así nacín eu, eu mesmo, que llo preguntei a miña nai a primeira vez que vin parir unha vaca!

 

-¿Mamá, tamén me lambiches, como fai a nosa Teixa?

 

-Non, filliño, que a ti lavoute, con auga morna, a señora Manuela do Rego; precisamente desa pota, da grande, desta que temos nas trepias!

 

Os afortunados tivemos dous templos para unha mesma relixión: O familiar e mailo parroquial. No meu caso concreto, por te-la fortuna de ser pobre, mentres vivín na casa patrucial gocei do altar familiar, ¡a lareira!, con meu avó de oficiante. A outra sorte foi que en Montecubeiro viñamos dos frades, ¡dominicos, nada menos!, así que nacín co seu signo na fronte: ¡Ora et labora!

 

O templo familiar, xa digo, esfargallouse co plaxio dos ricos, ¡dos chamados ricos!, que contaminaron o país importando cociñas bilbaínas con mesa marmórea, e daquela, ¡adeus lareira, adeus mesa de levante! Baixa-la mesa, mesmo diante da cociña, e poñerlle os manteis, era moi parecido ao que facía o noso Párroco na igrexa, na outra, pero máis nosa era a fogareña, limitada ao grupo familiar. Os da parroquia tamén eran irmáns, tamén, pero cun ADN distinto, máis…, diverso!

 

A veces é bo comeza-la casa polo tellado, e neste caso teño a tentación de comeza-la cociña na mesa de levante, pois dela conservo a inveterada costume de meu avó, ¡avó e padriño, dous títulos excelsos!, de bendicir a mesa: -Señor, acepta estes froitos, que da túa man nos viñeron, e a Ti chos ofrecemos, para que, fortalecendo o noso corpo, teña bo asento o noso espírito. Amén.” ¡Deus, que aperta lle vou dar cando volvamos a vernos! Pero iso será se chego á súa altura, que a del era moita, e coido que é imposible que encollese Aló Arriba; antes ao contrario, pois dou por seguro que, de albeite, ascendérono a…, a Cura de Almas! Aquí Abaixo, a diferenza de dous tíos seus, ¡por culpa daquel Mendizábal!, non chegou a ter unha coroa peluda, pero Arriba seguro que lla deron de estrelas.

 

Naquela mesa, na de levante…, que? Pan nunca nos faltou, aínda que na guerra, ou máis ben despois dela, por culpa das cotas e das requisas, houbo que engadirlle patacas á fariña para que as fornadas chegasen ata a nova colleita, que sempre se facía esperar; ¡nunca veu antes do mes da Sega! Co que levo soutado, de landras e de castañas, entendo que podíamos logra-la ceba sen quitarlle o salvado ao noso pan de cada día, pero viña así, de costume, que ninguén nos dixera, ¡e menos o muiñeiro, que cobraba a maquía en fariña, nunca en farelo!, que o pan integral é…, máis pan! O peor foi que a madriña, ¡sería de tanto parir fillos, de tanto compartir o seu calcio!, quedouse sen dentame de moi nova, que xa a coñecín desdentada, e para roe-los codelos do pan víase negra, sendo roiba! Menos mal que o avó lle aconsellaba botarlle as rafas ao caldo, e así, máis que mastigar, a pobre engulía.

 

Xa que falei do caldo, volvamos ao pote. ¡Ai caldiño, caldo, patacas, fabas, verzas ou grelos, e…, unto! O unto era, tiña que ser, debía estar, curado ao fume, pois o outro, aínda que unte, non é unto! Caldo ao xantar, e papas á cea, porque o xaxún rompíase cunha cunca de leite…, desnatado! Xa o dicían os de Ortigueira: O que papa a nata, non ten sorte coa manteiga. As deces e mailas merendas, comezaban coas flores de Maio…, indispensables para cavar, fose no monte ou na chousa, pois, sen unha talladiña, quen resistía o resto do día!

 

Tres clases de potes, tres: O propiamente dito, que tiña tres tetos, tres saíntes do mesmo material, tamén chamados pés; a pota, que se era pequeneira asentábase nas trepias; de aí viña aquilo de chamarlle “trepia” a muller que non se conformaba co apoio do seu marido, e buscaba un terceiro…; diso nunca faltou desde que Eva se namorou do seu guapo, do seu Lucifer! As da terceira clase tiñan asas, e nas asas o colgadoiro, para penduralas do guindais, ou guindastre, ou gramalleira, que eses nomes tiñan, ademais dun lugar preferente tras da lareira, onde recibían a calor, pero afastadas, que así non se queimaba o seu madeiro xiratorio, xeralmente de castaño ben curado.

 

Na pota cocíase de todo, desde os cachelos á tira de touciño, complemento natural dos cachelos, maiormente daquela que escaseou o pan. Pero o que máis me gustaba da pota eran as fretes, ese residuo que queda ao derrete-la manteiga. A manteiga, artigo de luxo, para unta-los ricos urbereños, volvía na pota ao seu estado líquido, ao inicial, pois doutra forma non podía entrar na vexiga porcina, onde, solidificada de novo, aínda que doutro xeito, xa se facía conservable, e por ende, vendible nas feiras. ¡Pobre vaquiña, que seguía pacendo e pacendo, mentres o xato aprendía a facelo co feo do presebe, destetado antes tempo…, por culpa de mante-los larpeiros urbanícolas!

 

Santa Teresa deixou dito que Deus tamén anda entre os potes, ou máis exactamente, coa xente dos potes, que daquela eran mulleres, a feito, pois aínda non chegara o día de vesti-los homes de negro para convertelos en cazoleiros da hostalería. ¡E tería razón, pois non hai mellor gloria cá duns potes ben atendidos! ¿Como se atenden, ou atendían, os potes? ¡Como ía ser, con estelas de carballo, a ser posible ben sequiñas, sendo as mellores as que secaban debaixo do hórreo, ben aireadas! Ao unto dálle, ou dáballe, toda a graza da súa graxa aquel afumamento nas táboas da cociña vella; e para o resto, igual, que por algo se destapaban as potas cando rompían a ferver. Disto hai que deducir, tamén, que non era exacto, que non era correcto, aquel dito que dicía que, -“Xente nova, e leña verde, todo é fume”. ¡Mentira parcial! No da leña é certo, pero no da xente nova…, grazas sexan dadas a Deus que os afuma, pois, para apagados, para cinsa, chega cos vellos!

 

O rosario, diante do crucifixo, pendurado no sitio máis visible da cociña, rezábao meu pai, ¡el, para darlle exemplo á xeración seguinte!, e sempre despois da cea. ¿Por que despois? Advertencia do albeite, do avó: -De grandes ceas, están as sepulturas cheas, así que compre comer pouco, pouco e cedo, para deitarse coa dixestión feita; e de froita, á cea, cero, que non lle convén ao corpo converte-los azucres en alcohois. ¿Entendido? O de entendido, pouco, pero, palabra de Avó, palabra de Deus!

 

Despois do rosario aínda quedaba atizarlle ao caldeiro dos porcos, ¡dos irmáns, que así lles chamaba un veciño, Sidro de Brais! -¿Por que?, lle teño preguntado. –Meu neno, por dúas razóns potentísimas: Primeiro, porque dan a vida polo home…, no mellor dela, na ceba! E segundo porque, de esfolados, as súas vísceras son idénticas ás nosas. Día virá en que os cirurxiáns as utilicen para substituír as que se nos avaríen”. O albeite, meu padriño, dicíame que niso non lle fixese caso ao Sidro porque, aínda que hai humanos que son verdadeiros irmáns dos porcos, nunca un porco quererá ser irmán de certos humanos.

 

O latín de meu pai daba xenio oílo, e non o dalgún Cura, pois el pronunciaba amodo, vocalizado. A súa memoria prodixiosa permitíalle repetir o Misal coma se o tivese diante, e logo que, ademais do latín, galeguizaba, traducía directamente, para que llas entendesen os nenos, todas e cada unha das invocacións da Ladaíña, cousa que nin o Párroco facía. Moi ben o deberon recibir no Ceo pois non había rosario dos seus nos que non pedise polos defuntos da casa, do lugar, da parroquia, de Galicia, de España, de Portugal…, deténdose particularmente nas ofertas por aquelas benditas ánimas que non deixaron no mundo cartos para pagar responsos, ou parentes que diso se ocupasen! Tampouco se esquecía de rezar polos emigrantes…, “eses orfos que están en terra de infieis, e por tanto, en perigo de contaminarse…” A el cobrábanlle as bulas, pero as súas ían gratis, coreado polo resto dos presentes.

 

Co aumento do gando viñeron dúas innovacións: Os cortellos exteriores, comezando pola corte da egua; e no interior a descentralización da lareira, que se levou para un curro da casa, co cal tiveron/tivemos unha ventá, e coa ventá, un vertedoiro, amén dunha luz directa pois a cenital das bufardas era farto exigua, tendo que suplila cun consumo enorme de leña, que ademais de quentar alumaba.

 

 

O vertedoiro exterior supuxo un gran avance, un gran confort: hixiene, comodidade…, e incluso para osmar pois a súa ventá tamén servía para espia-la xente que pasaba, as andanzas dos veciños, as mudanzas do tempo… De par da pía, a sella, ou sellas, que só foron de aros amarelos nas casas que tiraban a potentes; nas outras seguiron sendo de ferro remachado, por séculos. Dunha das asas colgábaselles a ferrada de extrae-la auga, que xeralmente servía para beber directamente; un luxo era colgar da outra o “bote”, que ultimamente viñan de aluminio.

 

 

O vasar, ou alzadeiro, pendurábase do outro lado da ventá, servindo para colgar, para ter á man os utensilios do comedor, á vez que de escorredoiro. As mulleres da casa, atreveríame a dicir que sen excepción, dábanse unha maña encantadora para repenicar grandes tiras de periódicos, ¡desde que comezou a habelos!, que lles facían uns calados primorosos, e servían de fondo e de adorno para o andel daqueles adminículos: cuncas, pratos, coadores, culleres e culleróns, garfos, etcétera. As casas de media magnitude evidenciábana colgando, tamén, pola asa, a chocolateira. O “chiculate” era cotián, preceptivo, nas reitorais, e optativo nas de segundo orde, salvo no caso das parturientas que o tiñan de precepto, xunto coa manteiga que lles levara a comadre, as roscas da feira, os ovos fritidos, etcétera, etcétera, pois non hai tanto tempo que se extinguiu o costume, a obriga recíproca, de levarlle o cesto á parida: unha, como celebración; dúas, para que aleitase ben; e tres, para que non tardase en volver a menstruar pois facían falta emigrantes para que mandasen algo de prata, e con iso librarse, entre outras minguas, das vacas de cabana, paga-los foros, os consumos, os réditos do usureiro…

O fregoteo era cousa das mulleres pois os homes, torpes que somos, aínda non aprendéramos. E como o xabón tardou en vir, nada mellor que fregar coa cinsa da lareira, un deterxente insuperable…, e barato, que tanto servía para as cuncas como para a roupa branca!

 

¡Ouh Santa Lareira, que, despois da matriz de miña nai, fuches o núcleo da miña crianza, e coma min, o de media España, comezando por Galicia, terras de Santiago, nas que, tendo o noso Santo Patrón entronizado e venerado, non fixo falta utilizar a súa espada porque só Al Mansur se atreveu a visitarnos, e para iso, non podendo levarse o noso Credo só cargou coas campás!

 

Rosalía despedíase dos ríos e das fontes…; ¡eu tamén, pero máis ben da miña lareira, lareiriña na que me criei, que todo o demais xiraba en torno ao lar familiar! Na lareira, cabe da lareira, choraron os meus ollos por primeira vez, pero daquela só foron bágoas de fume! Cabe da lareira puxeron o meu berce, non para terme quentiño co lume, pois era Agosto; ¡foi para quentarme coa calor familiar, voltos cara a min, esperando de min que seguise, que mantivese, o prestixio, a dignidade familiar, que é o máis grande que pode facer unha xeración, tódalas xeracións!

 

¿Como lle puxestes ao neno?, era a pregunta inicial. Se era guapo ou feo iso resultaba secundario pois o importante era darme o seu apego, a súa relación, e non podemos relacionarnos co próximo sen coñecer o seu nome! Acordándose de Belén, ofrecéndome á Sagrada Familia, puxéronme Xosé, con María; non omitiran o de Xesús pois a Xesús, ou máis exactamente a Xesús Cristo, tíveno desde o primeiro día, cravado naquela cruz de madeira que presidía a cociña, tódalas cociñas. Non sei por que sería que non me asustou ver crucificado ao propio fillo de Deus, e iso que daquela aínda non sabía que o seu sacrificio fora iso, voluntariamente aceptado, pois á forza non hai sacrificios senón torturas. Cristo estaba diante miña, presidindo a familia, e aínda que as tiña cravadas,  o neno sempre tivo a impresión de que me collía no colo, coas mans máis agarimosas que se poda dicir e pensar; ¡máis aínda cás de miña nai, con todo ser, tamén, divinas!

 

Cando as visitas se facían numerosas, natalicios, festas dos avós, a patronal, ruadas…, e tamén nas labores colectivas, rogas de cavar, gadaña, sega, malla, fía do liño, e por aí adiante, caber diante da lareira facíase complicado, así que, se a banca, ou bancas, non chegaban, e como o par de cadeiras era privilexio, ¡trono!, dos avós, aínda que os meus habitualmente non as ocupaban, non había casa que non dispuxese, gardados na palleira ou no hórreo, duns cantos mesotes, fosen de tres ou de catro patas. Os cativos e mailos solteiros, mesote, por suposto! Canta máis xente, máis calados os rapaces: unha, por obediencia debida, e outra porque…, porque ao lado daqueles experimentados, que íamos dicir!

 

Os dicires eran…, o que xa dixen: universitarios! Pero cunha particularidade que hoxe consideraríamos obsoleta: cando falaban as mulleres, calaban os homes, ¡todo galantería! E cando falaban os maiores calaban os nenos, mozos incluídos. Non se lle negaba a palabra a ninguén, fose cal fose o seu sexo ou idade, pero…, por tempos, sen entremeterse! ¿A cultura avanza? A cultura pode que si, pero o respecto e maila prudencia…, están de vacacións! ¿Cando pensan volver? ¡Farano cando a humanidade se decate de que tódolos atropelos son nefastos, e non só os do tráfico rodado!

 

¡Que intelixentes aqueles castrexos ao face-las estancias redondas! O pan, redondo; a mesa, redonda; ¡todo menos a cama, que sempre foi, e debe seguir, rectangular, de dúas prazas, salvo para os curas, pois eses adoitaban usar as de praza e media por…, barrigudos! O propio lume é redondo, por cadrada que fose a lareira. Aínda que as estelas, de asentadas no trasfogueiro ou murillo, formasen unha ringleira rectangular, viña o lume e redondeábaas, acabando nunha mámoa, e por tanto redonda, de brasas. ¡Deus, canto simbolismo podemos tirar dunha lareira, de tódalas lareiras, pois nelas, rodeando os trepedes, esa trindade de apoio xeral, viña o resto da corte celestial, que iso é un fogar!  

 

¿Meu padriño co soprón? Co de soprar, se entende. ¡Nin un corneta da Lexión, avivando, aclarando tódalas brasas do braseiro, que nin que se preparasen para toma-lo Gurugú! A propósito do Gurugú, conservaba, e leumo varias veces, este recorte do periódico “A B C”, que llo trouxera seu irmán Manuel para que visen que aquel quinto contaba verdades, e non trolas, como facían outros, así estivesen gozando da claridade dunha lareira:  VIERNES 6 DE AGOSTO DE 1909. EDICIÓN i. PAG. 6. “¡Vengan pronto los refuerzos últimos; caiga sobre los rifeños un castigo duro, implacable; corra por las vertientes del Gurugú cien veces más sangre mora que la que han vertido nuestros soldados!” O tío Manuel, en compañía duns mouros, axudara á recolle-los mortos e mailos feridos que os soldados españois ocasionaron ao inimigo. Máis tarde foi presentado ao caid da tribo, cuxo nome descoñecía, quen lle prometeu conservarlle a vida á cambio de loitar nas filas da súa harca contra as tropas de España… Pero o tío Manuel fíxose cunha gumía, e de afeito que estaba a matar “jalufos” esfolou aos catro indíxenas que o retiñan; nisto oíu unha corneta española ao lonxe, e orientándose con aquel son volveu cos seus, coa súa Bandeira. ¡Tan meniño eu, e xa aprendín unha lección de Historia…, grazas á nosa lareira; quen me ía dicir que, vinte anos despois, viviría eu mesmo dez, dez anos, cos netos daqueles que cativaran ao tío de meu pai!

 

Por culpa da guerra do 36 pouco faltou para ter que volver aos tempos en que se obtiña o fogo refregando dúas estelas de carballo. No meu Bergland teñen vido á nosa casa en busca dunhas brasas, que as levaban nunha tixola vella para acender o lume; nós non tivemos ese agoiro por obra e graza de meu avó materno, que tiña un estanco, e nunca le faltaron mechas para os chisqueiros de pedernal, ou pedras para os de bencina.

 

A leña tampouco sobraba, a pesares do arboredo galaico, pero…, uns cantos peros! O primeiro se cadra era porque o cabrún goza cos grumos arborescentes, que son os seus pasteis, e así impiden a proliferación do bosque! As árbores, en xeral, delimitaban as fincas pois o interior precisábase, e non chegaba, para os cultivos, fosen hortícolas, cereais ou pastos. No monte abertal non era cousa de deixar medrar as toxeiras, nin as xestas das chousas. ¿Por que? Elemental, rapaces: o toxo da mariña había que picárllelo ás bestas, e o arnal facía falta para roxa-lo forno do pan, e para a cama das cortes e dos currais. A terra ácida é insaciable cos estercos, que os dixire en tres meses, maiormente nas nosas invernías, frías e húmidas. En canto ás xestas, ¡que boa rabia merecían pola abundancia das súas carrachas!, facíanlles complemento aos toxos, así que poucas chegaban a ter un furco de diámetro.

 

¡Que razón tiñan os druídas no seu adora-las árbores, ese maná permanente que Deus nos concede, eses madeiros que son, e foron, cara e cruz da vida, co propio Xesús Cristo deixándose soster, e incluso agonizar, nun deles! Eu comezaría polos castiros…, diante, debaixo, dos que tanto me axeonllei, e non todos eran da miña casa, pois, de tanto que soutaba os nosos chegábanme a pouco! Tamén é certo que foi o único roubo que cometín; iso si, reiterado, ano tras ano! Era cuestión de madrugar, e con iso, un cestiño e mais un saco, veña soutar! Cando se levantaban os veciños, o Pepiño de Gómez xa volvía para a casa arrastrando no saco, cheo, pois eran tantas que non podía con el ao lombo. Daquelas castañas: As dos bullós pelábaas de noite, a carón da lareira, coa luz das brasas, que xa tiñamos un cestiño de táboas da medida calculada para que nos chegase para os seis, ao xantar do día seguinte; mentres, o resto da familia facía as outras labores da casa. As asadas, nunha latiña que furara meu pai cunha punta de piso, e sobre das brasas, ¡bendita lareira, que non me cansarei de lembrarte!, pasteis, pasteis de castaña, castañas asadas nas brasas, os únicos doces que coñecíamos a maioría dos nenos da miña bisbarra! Coas castañas unha trampa, necesaria pero trampa: ceba-los cochos…, para despois matalos!

 

Landras non roubei; landras, non, que tiñamos abondas na nosa carballeira. Se aquelas castañas foron o meu confeito, as landras facían felices aos porcos; axudáronlles a engordar, antes, e por tanto, tamén a morrer antes!

 

 

De froitas, ¿que? ¡Infinitas! Viñan deseguida os amorodos bravos, que se reproducían anualmente, sen outro coidado, no valado do fondo das cortiñas de Abaixo das casas. Unha vez tanto me acheguei á beira do valado, ¡non se podía desaproveitar ningún, nin sequera os do valado, por ortigas que os escoltasen!, e cos ollos cravados naquelas xemas preciosas, os pés, descoidados, esvararon, así que a miña caída foi de antoloxía, tres metros de alto, ou máis! Como o sitio estaba illado e solitario, os meus berros chegaron ao Ceo pero non ás casas, así que me valeron os anxos, e non as persoas, de tal xeito que en cousa dunha hora de queixas xa estaba o neno buscando unha escarpadura livián pola que agatuñar, pola que gañar altura para volver á mesa morotal. ¡Morotal, pero case mortal!

 

Tras dos amorodos non tardaban en chegar as cereixas, comezando polas enxertas. Nunca gabeei ben, nunca fun un bo trepador, ¡nin trepador nin trepa!, así que me valía dunha panca das de varexa-los castiñeiros á que lle atei un fouciño pequeneiro, e con esa artimaña os rubís baixaban do ceo, do extremo sollío das ramas, mesmo á miña boca. Con iso, e por iso, creo que o maná dos israelitas eran..., as cereixas!

 

Logo viñan as ameixas, que tiñamos dúas árbores moi agradecidas xunto da caseta da herba de miña tía María; e digo agradecidas porque ao comeza-lo inverno meu padriño arrimáballes unhas picañadas de esterco, cunha cesta de excremento das pitas, do noso poleiro, co cal as ameixeiras, ledas e agradecidas, melloraban, ano tras ano; en cantidade, pero tamén en calidade. ¡Morreron de vellas, pero deixaron coias esparexidas, así que, de fillos, e netos, e bisnetos…, deben ter un a lot of, que din os ingleses! Tras das ameixas viñan as mazás e mailas peras… Daquela os mozos contaban unha canción picaresca, que tardei anos en entendela, ¡torpe, ou inocente, que era aquel rapaz! Esta noite, de madrugada, abalei unha pereira, que nunca fora abalada…;  tra-la-ri, tra-lará!

 

En canto ás mazás xa me estou cansando de repetir que o pecado da Avoa, o de Eva, non foi de mazás, que niso o Xénese botoulles a culpa por non escandalizar: ¡O pecado da Eva foi que se namorou de Lucifer, Príncipe da Luz, e púxolle os cornos ao seu Adán por…, porque era iso, un adán, que estaban xuntos e non se molestaba en compracela; por iso lles viñeron os fillos tardíos, e xa coa herdanza pecaminosa!

 

As mazás son manxar celestial, crúas, asadas, ou en sidra, así que nos lles botemos culpas que non teñen; ¡sempre se acusa aos inocentes, por…, por indefensos!

 

¿Peras? Para asar, e para compota, as “pardas”, pero esa raza, a forza de enxertos, multiplicárona, clonárona, tirando unha descendencia espuria que non se lle iguala ás do meu Bergland.

 

Non se me esquecen os figos, en absoluto, e iso que lles debo unha caída encima dunha colmea; daquela as abellas, enfadadas comigo cando debían anoxarse coa figueira quebradiza, puxéronme a cara feita un globo, un cabezudo, precisamente o día da festa do Santo, para máis INRI!

 

 

Por último, e non por desprezalas, estaban as amoras das silvas, das silveiras, que se vendían caras porque había que pagalas cunhas rabuñadas espiñosas do máis doloroso.

 

Está claro que a natureza neste país é prodiga, e por tanto, seguramente por iso, témola desprezada, esquecida, aburrida. Sería cousa de reunir á xuventude actual, tan descridos e tan desagradecidos que adoitan ser, en torno a unha lareira, para explicarlles aquelas xenerosidades tan gratas, e…, gratuítas!

-.-

 

 

 

“¡Miña casiña, meu lar…!” ¡Pero que intuición a de teus padriños; que ben apreciaron que bautizaban, máis que unha rosa, unha roseira, unha Rosalía! As túas espiñas ían por dentro, ¿non si? E con iso e con todo, aínda non te subiron, aínda non te subimos, aos altares. ¡Eu, si, e outros moitos, tamén; case diría que todos, menos os curas…, con todo se-la filla dun crego, ou precisamente por iso!

 

Galicia ten unha bandeira e dous patróns, Santiago á parte: Santa Rosalía e San Castelao! Cada un á súa maneira, pero ninguén coma eles tivo tan fundido, tan refundido, o corazón coa cabeza. Ámbolos dous foron devotos, uns devotos excelsos, “da casiña”, e “do lar”.

 

Limitándome ao meu rural, á miña casiña e ao meu lar, os propios, os familiares: Despois dos clásicos, elementais, “pai” e “nai”, o primeiro dos vocábulos que impactou nas miñas orellas foi o de “soprón”, que así lle chamaban a aquel canón de escopeta, co extremo taponado a excepción dun orificio polo que nin case cabía unha agulla de calcetar.

 

-Xosé, dálle ao soprón, que se nos vai apagar o lume, e aínda non ferveu a pota dos cachelos!

 

Repetía miña madriña cando o padriño se distraía cos seus contos, que sempre os fabricou sobre da marcha pois nunca un repetido lle oín. Daquela o padriño levaba o canón aos seus beizos, e sopraba con tal forza que alporizaba os rescaldos da lareira, nun santiamén. Para facelo tiña que contraer fortemente os seus beizos porque non lle xuntaban ben debido a un cáncer que tivera, de fumador lle chamaron, que lle fora cauterizado, eliminado, cun ferro roxo, aplicado sen anestesia, pois aínda non se coñecía na nosa bisbarra.

 

Previo aos sopridos, un feixe de leña, así que, entre a resurrección do rescaldo, o aire comprimido, e mailos efectos da cambota, o lar volvía a ser lar, resucitaba!

 

“¡Miña casiña, meu lar…!”. Versos parecidos aos teus gustaríame sopralos se con eles puidese resucitar a meus avós…, pero tampouco fai falta xa que pronto, por lei de vida, os terei dándome a man para axudarme a subir. ¡Eles me bautizaron, eles me darán a man cando chegue ás portas de San Pedro! ¡Amén!    

 

Contistas, ou máis exactamente educadores, eran os dous, o materno e mailo paterno, pero o da casa…, nin que fose un catedrático, e iso que case sempre se sentaba, como un máis, na cabeceira da banca. En cambio eu, que ía para bancario, aínda que daquela sen sabelo, a miña preferencia estaba na mesota pequena, das tres patas, lixeira e movible, circunstancia que me permitía colocala fronteira de meu avó, co cal non só escoitaba senón que lle apreciaba a xesticulación correspondente a cada unha das súas leccións.

 

A transmisión oral, esa cátedra infalible das lareiras, viña directamente de Adán, de avós a netos, e por iso era permanente, bíblica, certa, sen posibles erros, sen florituras de redacción pedantesca coma a que adoitan conter os libros de texto.

 

Pero non todo era cousa do avó pois miña madriña, ¡anxo ela!, foi a que me ensinou a persignarme; ¡iso antes de aprender a manexar a culler! “Anxo da miña vida, miña doce compañía, non me desampares, nin de noite nin de día, pois eu só, perderíame. Amén”.

 

Non hai avós, non pode habelos, salvo que estean endemoñados, que lles ensinen mentiras aos netos; ¡nin mentiras nin cousas mal sabidas! ¿Cabe, existe, mellor certificado de boa conduta que o feito de ser avó, e se a iso se engade o apadriñamento do bautizo, cátedra absoluta, de omni re scibili!  Por Lugo din que, -O que ten padriño, bautízase; pero mal dito, ou mais exactamente, maldito, porque estanse referindo ás recomendacións, os enchufes. Os padriños do bautizo son outra cousa, son as chaves que nos abren a primeira porta das sete que ten o Ceo!

 

Os pais son cousa á parte, pois a súa preferencia está en asegura-lo pan de cada día, iso que, ademais de pedilo no Paternóster, hai que sualo, traballalo, merecelo, pagalo… Se tivesen que suplir aos avós, nin nas vinte e catro horas! Pobres son os nenos que se crían sen pais, ou sen pais bos, pero desgraza infinita é criarse sen avós, pois tales orfos dificilmente atoparán neste mundo un amigo que lles supla esta deficiencia, esta carencia total.

 

Despois das lareiras viñeron eses libros de contos, de contos ilustrados, que din que valen, que están editados, para desenrola-la imaxinación dos rapaces. ¡Son un sucedáneo! A imaxinación normal, natural, sa, sempre a cultivaron os avós, no colo, cabe da lareira, tan completa e tan perfecta que aqueles rapaces nunca tiveron antollos de droga, este veleno da imaxinación que seica ensina a ver visións, pero nunca realidades. ¡Ou si, a realidade do auto envelenamento!

 

 

Os ástures, nosos veciños: As fiadoras e mailo zoqueiro repasándolles as almadreñas.

 

No primeiro cuarto do século pasado as lareiras seguían de primavera: Florecían os contos, as ruadas, as visitas dos esculcadores, as fías… A cultura de entón aínda era absolutamente intra, intra e oral, primordialmente oral, con poucas excepcións, entre as que se atopaba a casa dos Gómez de Bergland, con dous tíos curas e outro escribán. Precisamente por boa letra, catro regras e algún problema, na quinta do 17, no Rexemento Zamora, daquela trasladado a Ferrol, para “pacificar” Ferrol, un Ferrol que aínda non tiña Caudillo pero si Tejeros, un DionisioTejero con fábricas e barcos para o que traballaban centos de obreiros que comezaban a abri-los ollos, a sentirse persoas, e por tanto dignos de ser pagados e tratados con dignidade, meu pai foi elixido Director da súa Academia de Analfabetos, e ascendido, ipso facto, a Cabo…, para que tivese naquel…, ¿cargo?, autoridade demostrada; demostrada, e por tanto, acatada. En consecuencia tocoulle levar o pulso de máis de medio Rexemento…, que aínda non fixeran o “o”, nin sequera cun canuto!

 

Entre o que levaba sabido da súa lareira, aquelas escolas de Montecubeiro que tanto “oraban et laboraban” coa herdanza recibida do seu convento de dominicos, o estímulo de seus tíos, xunto cuns libros de Dalmau Carles que lle mandara súa tía Ramona, a muller de Nicolás Salmerón (fillo), teño oído, -e non preciosamente a el, que era a humildade personificada-, que conseguiu, naqueles dous anos de “mili”, poñe­-los analfabetos, todos eles, sen excepción, a escribir cartas de namoro para as mellores mozas do lugar de cada quen; o problema foi outro, ¡que non todas foron lidas polas propias destinatarias xa que, por aquel entón, eran as mulleres as máis iletradas; séxase, de profesión, “sus labores”!

 

No segundo cuarto do antedito, do XX, coincidindo precisamente cunha fase de desenrolo económico, veu o desenrolo cultural. ¿Non sería á viceversa? Naquelas lareiras, sen deixar de “estar” a contos, pasouse a falar de política, e tanto se falou, tanto se razoou e tanto se espeliu a xente que, no 31 déronlle “jaque mate” ao Rei, de paso que lle abrían as portas a unha república democrática. O noso paisano, o castroverdense Manuel Cordero Pérez, respaldando nas Cortes Constituíntes a iniciativa da santanderina Clara Campoamor, saltouse a disciplina do seu partido e, utilizando a exemplaridade da muller galega como referente, non pediu, esixiu, que se lle dese o voto á muller…, e lográrono! ¿De onde saíron aqueles bríos do señor Cordero? ¡De onde ía ser, da súa lareira de Riomol, cuxas pedras e cuxa ventá tiven a honra, ¡si, eu, servidor!, de bicar devotamente, en agradecemento polos froitos daquela calor, daquela ilustración!

 

 

Por esta ventá asomouse ao mundo moderno o neno Manuel Cordero Pérez.

 

En xullo do 36, ¡adeus paz fogareña, adeus lares, adeus manes, adeus penates, e de paso, adeus despensa! No seu lugar proliferaron as migrañas; ¡e nada de jaquecas, nada de media cabeza, senón a cabeza toda, enteira, conmocionada, extraviada, aterrada! Os fillos deixaron de emigrar, deixaron de producir, deixaron de ser unha esperanza…, na desesperanza de que non volvesen, nin da guerra nin do monte!

 

Naquela catástrofe, naquel terremoto, para máis drama, para máis crueldade, non se podía saír da casa sen que te obrigasen a berrar, ¡Arriba España! ¿Arriba España, a voz triunfal dos emperrados en afundila? ¡Non eran voces humanas, non eran desexos humanos, senón ouvidos do Canis lupus, unha praga deles, que nin a lagosta africana! ¿Africana? ¡Si, claro: viñan de África; non foi que volvesen a Covadonga; trouxéronos a Covadonga! ¿Para que, para ter que comezar outra Reconquista de oito séculos?

 

 

Os Regulares, ou seu paso por Castroverde,

¿para reconquistar Covadonga?

 

Entre lusco e fusco pechábanse as portas, coa tranca por dentro! Mal conselleiro é o medo pois en lugar de pechalas era mellor abrilas, aínda que só fose para descubrir aos que adoitaban escoitar da parte de fóra, ou para darlles cun tizón nos ollos; os covardes apuntaban de día…, para non perigar eles! De día facían as levas, levando lonxe aos denunciados, canto máis lonxe mellor…, para dispararlles impunemente, lonxe das casas, lonxe do lar protector!

 

¿A quen levaban, e quen era o matador? Caín mataba, e Abel morría, que sempre morren os mellores, os bos e xenerosos. A Historia repítese, pero…, ¿onde están agora, segue Caín no inferno? ¡O máis probable é que si! ¿Eran roxos os perseguidos e azuis os outros? ¡Teño para min que roxos – roxos eran os sanguinarios, roxos que non azuis; os acusados eran os da alma branca; claro está que así eran pois claro resulta a pouco que analicemos os seus antecedentes, os seus cumprimentos. ¿Os outros? ¡Os outros xa foron xulgados polo Xuíz infalible, sen apelación posible; a min só me queda engadir, que non desexar: que os coma o demo!

 

 

 

Servidor diante da lista dos fusilados de Montecubeiro. ¡Sacáronos da súa lareira para subilos ao Ceo! ¡Fixéronlles un favor!

¿Onde estarán agora os matóns? ¡Seguro que no inferno!

 

As visitas de casa a casa, de lareira a lareira, escasearon, foron a menos, e tan só se producían canto un veciño precisaba dos outros, tal que por unha enfermidade do gando; meu avó era, seguía sendo, o albeite máis acreditado da bisbarra. Nin dicíamos nin nos dicían; o lume seguía acendéndose día a día, pero as conversas apagáronse…, por anos! ¿Quen era o ousado, ou por mellor dicir, o incauto que se atrevía a formular o máis mínimo comentario, fose do que fose, expoñéndose a unha acusación inmediata no cuarteliño máis próximo? Uns delataban por medo, outros por estúpidos, e algún por…, proselitismo, que nunca faltou unha ovella moura en ningún rabaño!

 

Aos nenos seguiron ensinándonos a rezar, e o rosario duplicouse, alongándoo para pedir polos que morreran aquel día, fose na fronte, nas tapias dos cemiterios, ou na corredoira que ía á igrexa do lugar. Do resto…, mutis! Cunha excepción: Meu padriño, que ao visita-los veciños co gando enfermo algo aprendía, de algo se decataba. Despois, na súa sinceridade e na súa afouteza, así como na confianza que sempre puxo en min (¡grazas, Avó!), algo me refería, algo me foi explicando; algo que daquela, dito en público, era causa suficiente para un fusilamento inmediato. Cando remataba as súas referencias, adoitaba persignarse, á vez que musitaba un enfurecido: ¡Vade retro, Satana!

 

En canto á tristura do pote naqueles anos non sei que será mellor, se lembrala ou esquecela definitivamente; pero, de repensado, mellor será tela presente…, aínda que só sexa para ser económicos, aforrallóns, pois o que é guerras, sexan frías ou quentes, sempre podemos volver a telas, e como individualmente non se poden evitar, polo menos que nos collan con aforros na despensa!

 

O pote estivo triste, pero descansado non, pois, ao escasear o resto do condumio, moitas pataquiñas, verzas e fabas foi cocendo, día si e día tamén. Non tardaron en vir as cartillas do racionamento, así que… ¡Vouno contar! Na taberna de Vitoria de Rioxoán, valéndose de que o marido era mutilado de guerra, e os irmáns conducían, nunca faltaron tentacións detrás da tenda, así que, mentres Camilo entretiña aos gardas na cociña “económica”, ¡e tan económica, que nunca unha peseta lles cobraron!, a súa muller si que as cobraba despachando no reservado…, ¡ás amigas!, un litriño de aceite, medio quilo de azucre, cen gramos de café…, e pouco máis! ¿Divertido, non si?

-.-

 

 

 

¿Contos? ¡Contos, non; contas! O Estraperlo, en letra e música de Fuxan Os Ventos:

 

¿Que levas nesa saia
que tanto valor lle dás?
Levo garavanzos e fabas
para ir a estraperlar.

Con iso do estraperlo,
con iso de estraperlar.
Con iso do estraperlo
nin Deus quere traballar.

¿Que levas nesas alforxas
que tanto valor lle dás?
Levo café e azucre,
da raia de Portugal.

-.-

 

 

Ao comezo da guerra fomos vivindo das reservas pois había algo de todo, cos “ultramarinos” in crescendo; ¡iso, ultramarinos, de consumo cotián! Pero despois, cos mozos de caqui, ou envoltos nunha manta a saber en que chousa, a produción foise ao “carajo”; ¡nin mozos, nin abonos minerais, nin case ferramentas pois o ferro precisábase para fabricar instrumentos mortíferos en detrimento das vitaminas! O trigo de Castela tamén se resentiu pola deserción do seu mular, que foi requisado para as ¿necesidades? bélicas.

 

¿Requisas? ¡De todo, a feito! Alemaña e Italia mandaban instrumental, que o probaron aquí minuciosamente, como ensaio para a súa festa do holocausto; pero o condumio para a fronte ía de Galicia; de onde, senón, pois o resto ou era campo de batalla ou territorio comanche!

 

¿Haberá algo máis triste que unha cociña baleira, baleira de xente, de xente e de potas? A pouca xente que quedaba nelas, choraba, e non soamente polo fume. ¿Eran lareiras, ou cemiterios?

 

Para lembrar aquelas lareiras do loito bélico pouca memoria se precisa, fose en vangarda ou na retagarda. (¡Que mo digan a min, que participei, e sufrín, coa muller e co neno evacuados nun avión militar, ex combatente, somatenista, na guerra de Ifni, 1957/58, e tamén a teño presente, que nin preciso cerra-los ollos para rememorar aquelas escenas dantescas!).

 

 

Na de Ifni, adestrándome.

 

Para comezar polo de pouca importancia: Aquela pizarra, de lousa, cun fío de liño pasado polo seu furadiño para colgala da espeteira. ¿E logo, o papel…? ¡Do hixiénico, nada tan fresquiño coma unhas herbas daquelas do horto! E do outro, nin de barbas nin de trapos; trapos non había, do ben que se aproveitaba a roupa; e as barbas, como moito unha vez á semana, que non tiñan tempo nin humor para rapalas, pero tampouco facía falta pois o que cumpría era que as mulleres os repudiasen, que non eran tempos de criar fillos para a Patria, que bastantes estaba tragando. Naquela pizarra: letras, contas, conxugacións…, de todo un pouco, ou máis ben, pouco, que non había humor nin para culturizarse. ¿De que lle serviu a cultura á xeración dos 30? ¡Serviulles para aprender a esixir en vez de pedir, e con iso os caciques, asustados ante a caída das súas prerrogativas, botaron man da escopeta de cazar coellos para…, para cazar insubmisos!

 

Meu pai, co único delito de exercer na nosa bisbarra de Mestre de a Ferrado, ameazado polos franquistas, durmindo na pedreira das Carballeiras, simplemente envolto nunha manta, e rodeado de silvas, de pinchorras, de sapos e de serpes. (Eu, servidor, en lembranza súa, en memoria súa, construín, fixen construír, o meu refuxio PRECISAMENTE na pedreira que lle serviu de protección; así paseina de pedreira a altar!).

 

 

Fixen esta casiña na súa pedreira, coma un “panteón” en memoria súa.

 

Pero como todo o malo ten algo de bo, naquelas noites de vela púxose a pensar que era unha idiotez molestarse en cultiva-las patacas para que despois as comesen, fritas, os catro mangantes da fusila: ¡Eureka! Cunha peta, unha aixada e unha pa, fixo unha foxa como para enterrar catro vacas; a continuación foise ao palleiro e carrexou palla ata que lle deu o sono, que seica foi ao riscar o día. Unha sonata de nada, e a continuación levanta-las patacas…; ¡levanta-las para soterralas de inmediato naquela foxa da cabeceira da leira, enriba das pallas! ¡Estouno vendo, estouno lembrando coa mesma nitidez que vexo nesta pantalla o fluír das letras pulsadas! ¡Fodéronse os da requisa, pois aquel ano requisáronos de todo, de todo menos patacas, que xa era algo!

 

Unha noite petaron á porta, tan forte que ata o neno espertou. Baixaron abrir, tremendo:

 

-¿Quen vai; quen chama?

 

–Abride rápido, que non hai perigo; son Pepe, o Pepe do Taberneiro…

 

Pepe do Taberneiro era o único irmán de miña nai, por certo que moi querido dela e de todos nós; un artista, que sabía de todo e facía de todo, pois ata dominaba o verbo dos arxinas. Sabía de todo, menos o camiño do altar, que xa fora unha vez e esquecéraselle: viúvo e con dous nenos que aínda non ían á escola, pediulle a unha cuñada que retornase de Cuba para axudarlle a crialos; ela asumiu o seu papel con tanta plenitude que incluso se amancebaron. Chegado o Alzamento, un dos que primeiro se alzou foi o Cura de Luaces, que se apresurou a reclamar dos gardas e dos falanxistas que lle eliminasen aquel pecador, sen sequera levarllo ao confesionario, onde o atopasen, pois o mal exemplo, segundo aquel carca, debe erradicarse instantánea, definitivamente, aínda que os nenos volvesen a quedar orfos, que iso era o de menos comparado co escándalo parroquial. Meu avó viunos vir desde lonxe, aos azuis, capitaneados polo que logo sería piloto, Cortón, e avisou ao fillo, que se tirou pola ventá oposta á entrada da casa e deu en correr polo rego dos Corzos arriba…; máis que un corzo, que xa é dicir! No camiño de Sarille había unha castiñeira oca, e non dándolle tempo para máis fuxir, nin forzas para seguir, meteuse, de cara, no seu podrico, coa boa sorte de que os perseguidores, ofuscados no seu correr, nin da castiñeira se decataron! Cando pechou a noite, seguindo polo mesmo rego ata Maxide, e de Maxide a Bergland polo rego da Pasaxe, chegou á casa de súa irmá sangrando polas cen feridas que se fixera ao cruzar rectilíneo por cantas silveiras lle taponaban a ruta da súa fuxida. Sen sequera quentarse, pois o lume xa se apagara, con catro panos para estiñar as feridas, e unha manta para envolverse, dixéronlle da pedreira onde se escondía seu cuñado, e aló se foi, a por máis silvas!

 

Deixando outras, por certo que tamén moi gordas, para non acabar coa paciencia do amable lector, ¡antes dicíase así!, relatarei tan só aquela mañá na que saín á eira a por un brazado de estelas para acende-lo lume, e face-la parva. Nisto, que non sei como ollei para a casa de enfronte, e, ¡ouh milagre!, as lousas tornáranse camisas azuis, co couceiro apuntando á nosa! Rodeárona, e nin precisaron petar á porta pois meu padriño, avisado polo neno, saíu para fóra, apoiado na súa caxata, como de costume:

 

-¡Que salga o desertor, que saia Daniel…! Esixiron con voz tronante, vinte voces infernais.

 

Daniel era fillo de moza, sobriño de meu avó, que vivía coa nai na casa, partida, dos Gómez. Seu pai…, ¡seu pai un cara, un veciño, do mesmo lugar, que se negou a recoñecelo, así que non merece ser recordado! Daniel, espírito culto e avanzado, alumno que fora de meu pai, seu primo, negouse a incorporarse cando os alzados recrutaron a súa quinta: -“¡O Goberno actual é legal, máis ou menos atinado, pero, legal, xa que foi elixido democraticamente; así que, se a maioría non está conforme, moción de censura, e novas eleccións!”. ¿Verdade que razoaba ben?

 

Aquel día non estaba na casa; nin na casa nin na palleira, que ben se fartaron de cravar galletas na herba, e de pegarlle tiros a miña tía, por tras das súas orellas, para que o fillo dese a cara, e coa cara o peito. Certamente non estaba. Meu padriño, ao ve-lo martirio de súa irmá, alzou de caxata e deulle un garrotazo con ela ao Cabo da Garda Civil, Jesús González, do Corgo, segundo aquel lle daba ao gatillo; ¡outro que estará no inferno, salvo que Deus premie aos malos e castigue aos bos!

 

A escena de Daniel foi como para levala ao cine, pero dáse o casual de que miña prima, e tamén prima do susodito Daniel, Mercedes Cora  (Mercedes Carrodeguas Gómez), que era a que entendía de cine-,  despois de deixar filmadas once películas, levouna un cáncer de peito, daquela incurables, ou pouco menos. ¡De seguir viva, que ben se lle daría face-lo papel de nosa tía María; eu pediríalle para min o de meu padriño, pois aínda que non coxeo, conservo a súa caxata!

 

 

 

 

 

Mercedes Cora (Mercedes Josefina Carrodeguas Gómez), en Madrid, ano 1953, paseando coa miña dona.

 

 

A lareira da torre de Xiá. San Paio de Narla. Co forno ao lado.

 

¿Queda alguén que negue, que se atreva a negar, que as lareiras constitúen un herdo importantísimo na nosa cultura, na propia, e por tanto, un patrimonio transcendente?

 

Despois das “Bilbaínas” (tamén chamadas “Cociñas económicas”) os labregos mercaron tractores. Esta foto é do tractor de Casanova de Rois. Na casa destaca a cheminea da cociña moderna.

 

¿Que xa estamos inmersos niso que chaman cultural global, ou globalizada, contaxiada, mundial; nesta do nudismo, por veces, e outras na dos calzóns caídos, estilo Cantinflas? ¡Certo que o hábito non fai ao monxe, pero tampouco o desfai pois non se chega a monxe sen unha herdanza cultural, do bo e do malo! O Seminario da vida é, ten que ser, debe ser, ou estaremos retrocedendo, un coador que nos sirva para depura-lo groseiro, de paso que se aproveita o líquido, as boas ensinanzas, a experiencia aquilatada. ¿As débedas tamén se herdan, non si? ¡Pois a principal das nosas é a de recoñecer, agradecer, e asumir, todo aquilo que fixeron de boa fe os nosos entregos en ben da súa descendencia!

 

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

ADENDAS

 

NARRATIVA DE LAREIRA

 

 

O Concello de Lugo, concretamente a súa Concellería de Cultura e Turismo, editou unha antoloxía dalgúns escritores que escribimos sobre as feiras / festas de san Froilán; recollido e presentado polos profesores J Luis Calvo e Yago Rodríguez Yañez.

Nas páxinas 85/86 dese libro sae o meu artigo "Narrativa de Lareira", que fora publicado no Especial San Froilán, de El Progreso, o día 6-10-1991. Di así:

“Face-las mallas era o pecho, o precinto, rotativo, anual, dos afáns labregos. ¿Foi un bo ano? Esta era a reflexión do paisano, ¡cando o paisano non se desvelaba polo prezo do leite senón pola tulla do pan: centeo, trigo, aveas...! Agora veu a especialización, e quedámonos sen calendas, sen estacións agrícolas.

“O San Froilán sempre foi a festa estacional, a da colleita; festa cume e lúdica. ¡Grazas a Deus que chegamos ata aquí..., e coa malla feita! Leva-la besta, a besta ou a poldra, o mular, o que houbese aquel ano, que non se vendera en Adai, no famoso Trece de setembro... ¡Non se venderan adrede, no cen por cen dos casos, porque nos quedabamos sen pretextos para convence-la muller, a Filomena de cada quen, de que había que ir aló, chovese ou fixese sol, ao San Froilán, para vender ese animal, esa res...; e de paso proverse dos aveños outonais, as loras, as aguilladas, as ferramentas de corte...!

“Para os rapaces novos, ou medio novos, se cadra estou falando en chinés; pero será galego, bo galego, galego auténtico, familiar, fogareño, se lles lembro que a volta do San Froilán era celebrada na lareira, a carón das chispeantes estelas de carballo, pelando pataquiñas das novas, e quitándolle espiñas ao bacallau que trouxeran de Lugo os avós de cada casa, pois para daquela -¡todo hai que dicilo!- despois das talladas consumidas polos malladores, os touciños xa lle quedaban altos á avoíña, nin subíndose ao mesote!

“Coa volta á lareira, os contos. Ante todo, as peripecias do San Froilán: a xente vista e non vista co aquel da aglomeración, o Barrigaverde, o Tragaestopas ardendo, os cochiños eléctricos nos que tanto e tantos aprendemos a turrarnos cos outros choferes... Despois diso, esgotados os temas capitalinos, e coas primeiras chuvias outonías, entre sementeira e paraugas, viñan as tertulias, as narracións, os contos.

“¡Canto aprendemos con aqueles contos dos avós, diante daqueles televexos chispeantes, creativos, das brasas! ¿Gramática parda? ¡Desa tamén, pois a vida é un cóctel de virtudes e de picardías, de verdades e de fantasías; de contos da lareira, en definitiva! ¿Morreu todo aquilo? ¡Non; non morreu, pero evolucionou! Nalgún aspecto, a peor, porque agora as historias xa non as conta o avó, que era pícaro e ocorrente, como bo galego, pero quería facer de nós boas persoas, persoas íntegras, virtuosas, traballadoras, estudosas; ¡persoas de xeito e de palabra, nunha palabra!

“Agora as historias, as consignas, as lavativas cerebrais, cóntanolas a sociedade de consumo..., ¡e non é doado, nin permanente, estar vacinado contra o consumismo, o desenfreo, as fantasías importadas, que foron, que son, narradas, ás veces, por xente doutros intereses, doutras crenzas, doutros estilos de vida!

“Polo San Froilán tamén arrea duro a Escola, que entrou en quente no setembro. ¡Deu-los ampare, que ser Mestres, agora que os avós se van a Benidorm en lugar de contarlles contos aos nenos, miúda responsabilidade a que lles toca a eles, aos profesores, ensinar á vez do divino e do humano, da ciencia e mais do arte, da gramática parda, e tamén da outra! -Xosé María Gómez Vilabella”.

-.-

 

 

Mes de Defuntos

 

 

 

Rapaces, o labrego despídese; pero o gandeiro, nesta bisbarra, de momento, non. No sucesivo importaremos, ¡que divisas sóbrannos!

 

Nós, os que estamos en idade de testar, acollémonos á vosa audiencia para deixar constancia do noso paso polas agras do Condado de Flammoso. Así que vaia por diante a nosa filiación: Somos os sucesores daqueles maiores, daqueles aos que Astete denominaba, Maiores en idade, dignidade e goberno. Pois ben, de presentados, acudirei ao refrán que afirmaba que, Pai vello e manga rota non son deshonra. Isto da manga rota non require comentario xa que os folgazáns, todos eles, conservan a roupa impecable, non precisan remontes. Isto ten a súa filosofía, o seu aquel. Un pai, un vello, e quen di un pai, á nai inclúe, ámbolos dous, nunca deshonran, nunca deshonramos, que se en algo desvariamos, ou se en algo nos torcemos ou disparatamos, tamén pode ser por culpa desa canle, dese rego sanguiño, cerebral, que seica se atoa cos anos. Por iso, máis que dos presentes, que sería unha certa egolatría, quero referirme aos ausentes, aos devanceiros, aos nosos vellos, aqueles que nos criaron, que nos educaron, que nos aconsellaron e coidaron; quero evocalos, aquí e agora, para dedicarlles a ofrenda dunha evocación colectiva, xunto co mozo lector, a todos eles, á súa memoria, á súa lembranza. E tamén, por extensión, a esta mocidade que nos aguanta tal e como somos, precisamente por vellos, cos anos en riba, que é do único ou do que máis presumimos, neste xúbilo tan xubiloso e tan honroso dos xubilados, dos cedentes do facho, dos dadores da testemuña xeracional.

 

A VIDA É UNHA CARREIRA DE OBSTÁCULOS, unha ximnasia permanente, para competir, para manternos en forma; unha loita esforzada, unha proba de relevos. Recibimos o fachuzo no mesmo colo da nai, e despois, todo seguido, preséntase o pai, de consuno, para comparti-la crianza, primeiro nos brazos, e despois da man, sempre da man. Tras diso vén a escola, o ensino, os consellos, a carteira sempre aberta para soportar as necesidades de cada intre. Toda unha vida cedendo, dando, transmitindo, neste relevo xeracional, amoroso e permanente, que así é a historia, unha sucesión de crianzas abríndose paso, transitoria, transicionalmente, amparándonos nuns e amparando aos outros,. Nesta panorámica, nesta transcendencia, canto digamos e fagamos ten algo de facho, ou mellor dito, queremos que teñan, gustaríanos que o teñan, que proporcionen un certo estímulo ás xeracións relevantes. Dalgún xeito, máis ou menos explicitamente, estámoslles dicindo, Rapaces, vedes que aínda somos capaces de facer algo útil, e incluso cousas divertidas, aínda que alguén, por aí adiante, xa nos dea de baixa por obsoletos, por carrozas. A nosa historia, en tanto en canto factor estimulante, podería tabularse, podería concretarse, así: Criámonos nas miserias dunha guerra tan estúpida que ninguén se molestou en explicárnola, simplemente porque non tiña, non tivo, explicación lóxica, e partimos, procedemos, polo menos unha maioría, dunhas escolas miserentas, invernais, descontinuas, aquelas da pizarra de lousa, máis con iso e con todo, ou se cadra precisamente por iso, porque nos vacinou aquela austeridade estrema, espartana, de pan e touciño, fortalecidos, temperados, nunha serie de privacións, vigorizados naqueles acatamentos respectuosos, curtidos naquelas carencias nas que só sobraban as molleiras, fomos capaces de chegar ao que chegamos, o que chegastes, o que evolucionastes. Pois ben, neste relevo actual, con estes antecedentes, a nosa consigna nesta entrega do facho aos mozos, coido que pode ser, que debe ser, un prego, unha invitación, para que avancen eles, todos eles, un pasiño máis, para que nos adiantedes, canto poidades, canto queirades, xa que vos elevamos, en parte co noso esforzo, ao andar seguinte, catro escaleiras, máis ou menos, catro zancos por riba de nós, así que é xusto, parece xusto, que nos pasedes, que levedes para adiante o voso propio paso, co honor debido, e así ata o relevo seguinte.

 

Certo é, tamén, que tivemos os nosos erros, as nosas caídas, catro desalentos, pero con iso e con todo esta xeración, a nosa, a dos vosos vellos, nacida, criada, nas miserias ás que aludín, fixo, fixemos, certas valentías, que ben nos decataremos diso a pouco que lembremos, que sopesemos, o noso balance, partida por partida. ¿Quen se lembra, hoxe, de que na nosa infancia, moitos de nós, andamos nos terróns, queimando nas tolas, enzoufados de cinsa, que non hai praia no mundo que poña a un tan moreno, por non dicir, negro? ¿Quen sopesa, quen valora, aqueles esforzos, as sachas sucesivas, interminables, as decrúas do monte e das chousas, os nabais correúdos, a gadaña, as segas, as mallas poirentas, aquel puxa puxa de verdadeiros titáns para arrinca-lo esterco dunhas cortes fondas e cheirentas, atafegantes? Os carretos, case que permanentes, mañá por noite; as aradas suorosas, cos cadullos ata o mesmísimo marco para aproveita-las terras; faenas monótonas, aburridas, falando coas vacas, tan só coas vacas: Ei, Marela, non perdas o rego. As leñas, os estrumes… Todo iso fixemos, que de aí vimos, e a partires diso evolucionamos, sen outros luxos máis que o de botarlle pan ao caldo, e pan houbese. Pero se avanzamos, se triunfamos, non foi só coa forza física, senón, e maiormente, cos azos recibidos dos nosos entregos, coa forza do seu razoamento estoico e laborioso, exemplar, corrector, alentador; por ende, estes méritos hai que compartilos, en xusta correspondencia, con aqueles patrucios, cos devanceiros, así que, como se trata de talentos prestados, mellorables, transmisibles, aquí nos tedes os vindeiros, tódolos rapaces, dispostos a seguir co facho instrutivo mentres nos quede un chisco, un lumen, de lucidez. 

 

Xubilados do corpo, si, pero da mente, non; por iso coidamos ter a obriga de servir de estímulo transmisor, transcendente, sen decaementos, ata que nos chegue a hora do tránsito, ata que nos incorporemos, nos tamén, que é lei de vida, ao paraíso do eterno descanso. Daquela, nese feliz reencontro, dirémoslles aos nosos, aos que nos precederon, AOS QUE NOS ESPERAN, ao pai, á nai, aos avós, aos veciños e parentes, coa satisfacción do deber cumprido, Aquí estamos, que ata aquí chegamos, pero, nestas chairas tan verdes do noso Castroverde, fermosas, inesquecibles, verdadeira mesopotamia do Azúmara, do Chamoso e do Tórdea, que aramos ao dereito, todos nós, porque seguimos as vosas regras, os vosos consellos, tal cal. Daquela, para virnos, fixemos, deixamos feito, un testamento, público, aberto, estimulante, ao estilo voso, xa que herdamos, e agora legamos, os vosos afáns, os vosos consellos, á xeración seguinte, cedéndolles o facho dunha fidelidade sostida, inveterada. Para constatar que nada perdemos, que nada se nos foi das mans, que nada se nos esqueceu de canto nos ensinaron aqueles maiores, aqueles devanceiros, tan ledos e tan sufridos, todos eles drogados do traballo, tan só do traballo, incomparables, meus pobres, que ata se foron ao alén sen o goce dun modesto retiro pecuniario, pídovos, nesta evocación, un aturuxo, un urro, ben forte, para que o oian, para que o repitan, os nosos rapaces, para que non esmoreza esta cultura rural, enorme, polifacética, herdada, transmitida oralmente, da que tan pouco se leva escrito porque non hai quen sexa capaz de abarcala, de sintetizala, nin sequera nesta idade dos ordenadores.

 

Pídolle a esta xuventude, a do noso relevo, que sigades oufanos, con crise ou sen ela, e que ufedes, de cando en vez, en memoria dos nosos defuntos, dos seus testamentarios.

 

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

 

 

¿En que se parece o pote colgado dunha gramalleira

á España da primeira década do XXI?

 

 

Lección de Economía apocalíptica para alumnos intelixentes

 

Hai moito tempo que o escudo de España deixou de ter xugos e frechas? ¡As frechas desapareceron no século pasado, pois os rapaces de hoxe en día nin frechan nin son frechados; o de agora son atumes, unhas atumes liviáns, uns papeliños engomados, que por iso se di, ligar! En canto ao xugo, ás cangas, renóvanse cada catro anos, mais, para disimular, no dicionario da Constitución lese, puxeron, listas cerradas!

 

As aguias, aquelas aguias imperiais fóronse, e como a natureza ten horror ao baleiro, esa fauna foi substituída por falcóns. ¿Quen, como, e cando? En tempos había, houbo, esculcadores, para amaña-los casoiros. Pois ben, se cadra inspirados niso, agora temos propagandistas da fe, que utilizan os subornos monetarios como carnada para mante-los seus falcóns. En definitiva, que fan os falcóns? Voan, voan alto, de casa en casa, e descenden ata a mesmísima lareira polas mesmísimas antenas, sexan da radio ou da tele. ¡Ao menor descoido, atrápante, e de paso póñenche cadeas, unhas cadeas peores cás letras de cambio, pois átante a catro anos vista, séxase, longo prazo!

 

A todo isto, o pote, que? Os potes de agora serven para cocer, para abrandar, esa pel de touro á que chamaban España. ¡Iso, España, que deixou de chamarse Hesperie, (cuniculosa), pero só foi de nome pois seguimos sendo “terra de coellos”, que así nos denominaron os fenicios, séxase aqueles traficantes, agora chamados financeiros! O pote ponse a ferver, atizado polos políticos, de xeito tal que, cando máis ferve, canto máis se lle activa a circulación, a ebulición, máis vapor, máis  subirse ás nubes. E, ¿que son as nubes? Para que o entendas: Agora chámanlles “paraísos fiscais”. En definitiva, que o contido do pote evapórase, e, salvo que lle vaiamos engadindo algo, tal como produtos exportables, pois aquel ouro da Torre de Sevilla esgotouse, e o depositado en Rusia, tamén, chegará un día no que o pote se baleirará definitivamente. ¿Daquela, que? ¡Vouvos suspender, por torpes! Daquela só queda vender o pote ás potencias estranxeiras, como chatarra, que para outra cousa non servirá.

 

Das gramalleiras, que, que aínda non falamos diso? ¡Ao non haber potes, nada mellor que colgar eses falcóns das propias gramalleiras, e asalos vivos, tal e como facía a Santa Inquisición para espanta-los diabros, que por algo lle chamaban así, Santa!

 

Xosé María Gómez Vilabella

 

-.-

 

 

 DA NOSA HISTORIA:

ESQUECEMENTOS IMPERDOABLES

 

 

 

En canto á elocuencia dos sepulcros cabe afirmar que non hai sepultura que non fale, aínda que non teña lápida, se queremos escoitala, ou entendela. Aprendino de meu avó e padriño cargando toxos por xunto da Cruz do Zarro Novo de Montecubeiro, onde se enterraron, por séculos, os abortos e mailos suicidas da parroquia. Daquela díxome o patrucio: Se queres entender os comportamentos da xente de cada época, párate a analizar os seus enterramentos.

 

 

Desde aquela data nunca entrei nun cemiterio que non me parase a ler no libro aberto das súas foxas: o único que non serven é para distinguir ricos de pobres, pero si se diferencian os cultos dos incultos, aínda que neste caso o nivel cultural apreciado é o dos fillos ou herdeiros pois adoitan ser os que encargan as laudas, pero hai un caso, ao que por certo estou bastante vinculado, no que foi o propio interesado o redactor da arenga lectiva. Refírome á tumba de Ben-Cho-Sei, cemiterio de San Francisco de Ourense, onde se pode ler:

O SEÑOR
D. XOSÉ RAMÓN Y FERNÁNDEZ OXEA
(BEN-CHO-SEY)
GRAN CRUZ DE MONTEALEGRE,
COLECTOR DE BARALLETE,
PREBOSTE DE TANGARAÑO.
TEN O GUSTO DE LLES OFRECER
ÓS SEUS AMIGOS O SEU
NOVO DOMICILIO NO CUMIO DO
CIMITERIO DE OURENSE,
ONDE OS AGARDARÁ ATA QUE O
BOTEN DALI OS EDILES DE TURNO.
A SÚA DONA E A SÚA FILLA PRÉGANLLE
ENCOMENDEN A DEUS A SÚA ÁNIMA.
NOTA.—QUEDAN SUPRIMIDOS
TÓDOLAS HOMENAXES POSTMORTEM
PORQUE AS COUSAS OU SE FAN
Ó SEU TEMPO OU NON SE FAN.

 

 

Cando asistín ás súas charlas no Centro Gallego de Madrid, entón na calle San Quintín, varias veces de par da súa sobriña Carmina Cerrada Algarra, e por tanto coa miña atención dividida, pero aínda así admirado da súa amenidade, da súa ironía e non menos daquel patriotismo afoutado que o levaba a falar galego diante do entón Presidente, o xeneral Constantino Lobo Montero, ¡en pleno franquismo!, ben me decatei de que o seu nome merecía letras de ouro, e non só de mármore.

 

Por aqueles tempos, este servidor, entre servi-la Patria e estudar algo, andaba ben ocupado en facer un bo uso do “Carné de Investigador” que mo conseguira o neto de Martínez Campos, tamén xeneral, para desempoar legaxos no Archivo Histórico Nacional, que me servirían de base para redactar, e seguidamente editar, o meu primeiro libro, “Castroverde. Bosquejo histórico-geográfico”. Este libro saíu cunha lagoa, a de non coñecer, aínda, a obra do Miguel García Teijeiro, que fora alcalde de Castroverde. Por aqueles tempos a principal das lousas puxéraa o franquismo sobre as foxas históricas, así que ninguén se molestara, ¡nin se atrevera!, a falarnos aos nenos da labor cultural do susodito. Este artigo de hoxe quere, e pretende, sinaladamente, render unha modesta homenaxe ao citado don Miguel G. Teijeiro, pois, levándolle nisto a contraria a Ben-Cho-Sei, “as cousas”, as débedas, hai que facelas, hai que pagalas, aínda que sexa post mortem!   

 

Localicei o libro de Teijeiro, “Migajas histórico-arqueológicas. SARTEGOS de la comarca de Castroverde”, baixo a referencia F 6471 da Real Academia Gallega, e práceme compartir este achado cos meus lectores para que á súa vez gocen desta lauda posta por un asturiano aos sartegos dos nosos entregos castroverdenses.

 

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

 

Meus queridos frades…

 

 

 

Fondeira do convento de San Cibrao.

Ben visibles as chafalladas das sucesivas restauracións.

 

 

Meus queridos frades, estaba aberto o portalón das encuastras, e como faltaba media hora para a misa parroquial…, acordeime de vosoutros e, entrei!

 

Estou paseando polo que foi a vosa horta, e de paso, pídovos audiencia: ¿Queredes falar comigo, que me sigo considerando fregués de Montecubeiro? Para presentarme: Meu bisavó tivo aquí dous irmáns; por suposto que foi cando este edificio estaba enteiro, que agora, ¡xa vedes!, isto que queda en pé, tan mal restaurado, non é máis que a parte traseira do convento, pois o resto…, o resto tamén descansa en paz!

 

¿Onde están as vosas almas, almas que non ánimas; e de paso, cantos sodes, cantos fostes, sumando beneditinos e dominicos, por suposto? Xa sei que estades no Ceo, pero, Ceo tamén é aquí, aquí en San Cibrao, pois, como Deus está en todas parte, aquí o temos, e vosoutros con El!

 

Sendo eu cativo, e dada a circunstancia de que cheguei a saber o Astete, da primeira á última, un franciscano que, a falta vosa, veu predicarnos unha novena das ánimas, emperrouse en levarme para Herbón, pero meu pai queríame de morgado, e como os curas non podían, nin poden, casar…, non se desfixo de min! ¡Miúda decepción se levaría cando lle dixen que, xa que non fun ao convento, iría voluntario para o Ministerio, outro convento, coa diferenza de que en Madrid xurábase, comezando pola bandeira! Agora sigo casado, a Deus grazas, así que, o de Herbón, definitivo! Pero estou disposto a facer un noviciado con vosoutros, meus frades queridos e admirados…, se me aceptades! Se me aceptades virei por aquí a miúdo, que se está o portalón pechado, salto a parede, pois, de momento, aínda estou áxil!

 

Daquela, ¿por onde empezamos? Se outra cousa non mandades, comezarei polo Credo…, para que vexades que sigo sendo crente, e iso a pesar dos dez anos que pasei en territorio musulmán! Xa sei, xa, que dá igual dicir Deus que Alá, que Deus hai un só; iso si, baixo tres formas, ás que chamamos Trindade. Queridos frades, que guapo é lembrarvos, imitarvos! ¿Imitarvos? ¡Non vai ser fácil, pero, intentareino! O primeiro que vos quero preguntar, se non é pecado: ¿cantos quedan na parroquia con un entrego frade, fose beneditino ou dominico? ¡Nesta soidade, e non caer na tentación? ¡En todo caso temos o antecedente de Rosalía, filla dun cura, e ben boa, ben sa, ben intelixente que saíu!

 

Outra que ardo por preguntarvos: ¿Que tal lle foi a Mendizábal no Ceo, perdoásteslle? Como non me contestades, vou calar, mais seguirei falando só; falando só pero facéndome á idea de que estou dialogando con vosoutros, meus queridos frades. Vou falar moito, pero escribirei menos, un case nada, porque este portátil pesa o seu, e os dedos tamén se cansan de teclear. En todo caso xa repican as campás, así que entrarei na igrexa, que logo empezará don Manuel co seu Introibo ad altare Deu! ¿Como envexo a don Manuel, e que feliz sería eu se os curas se puidesen casar, pois, daquela, mañá mesmo me ía para Herbón, xa que antes non me deixaron!

 

Xosé María Gómez Vilabella

 

-.-

Na escaleira

 

 

Na escaleira, si; indecisos, si; ¿daquela, a que vén iso de molestarnos se tal opinan de nós, dos galaicos? ¡Pois eu téñoo a moita honra! Torpes, e ridículos, son eses sabios de vía estreita que non precisan elixir, que non saben dubidar. ¿Haberá cousa máis científica, máis profunda, que dubidar metodoloxicamente ante as circunstancias confusas e difusas, ou inéditas para o actuante?

 

En cambio pintan a Xustiza representada nunha cega que manexa unha balanza de dous brazos, sopesando… ¡A Xustiza é obxectiva, unidireccional, non comparativa, pois nela non se pode, non se debe elixir entre vara ou metro! A Xustiza é, rotundamente, unicamente, o camiño central, o recto, o correcto, aquel que leva ao premio dos bos e ao castigo dos malos; aquel que indica as consecuencias de extraviarse. Dous brazos son, deberan ser, as posibilidades volitivas: acertar, ou errar!

 

¿Acertar con respecto a que, ou a quen? ¿Errar con respecto a que, ou a quen? Non hai decisión pequena sen grandes consecuencias, á corta ou á larga, para nós ou para o próximo. Tanto é así que, se a cortina está baixada, se non albiscamos as consecuencias mediatas, ¿quen ousa tacharnos de indecisos? ¡Só os prudentes son / están indecisos! ¿Un galego indeciso…? ¡Aí o tedes, aí tedes un sabio, un prudente, un experimentado! Iso non é óbice para que, na ineludible, non dea un paso á fronte, pero disposto a asumir as consecuencias. ¡Isto é responsabilidade!

 

¿Tanto custa un si coma un non? A saber, porque o custe dirano as consecuencias, e non sempre se coñecen ab initio! Só os pobos inmaturos, ou os nenos mal criados, están prestos a dar zancadas, pase o que pase, teñan ou non o abismo diante dos ollos. ¿E se hai cortinas? ¿Por que se di que os pobos que ignoran a súa Historia están condenados a repetila? Ou tamén, ¿por que o home é aquel animal que tropeza dúas veces na mesma pedra? ¿Non será porque soñamos grandezas, logros fáciles, en vez de afianza-las pisadas?

 

Os italianos din iso de que, “Chi va piano, va sano e va lontano!”. ¡Se van amodo é que dubidan, que elixen, ou tratan de elixir, o mellor camiño, o que leva a…, ¡á meta proposta, por lonxe que lles quede! ¡Prudencia, reflexión, estudio previo, que son a base do edificio da seguridade, das consecuencias positivas! En tódolos ordes da vida, incluído o económico, tan abafante hoxe en día. ¿Que fixemos cos recursos escasos? ¡Deixar de ser galegos e imita-los veciños: tira-la casa pola ventá, darlle un rotundo si á fantasía, ao luxo, a  molicie…, irnos polo camiño cómodo, avanzar antes de ata-los zapatos! Nalgún caso, nin zapatos, que botamos a correr descalzos, descalzos e sen provisións, sen reservas, sen alforxa! ¿Fixémolo polo que dirán, por iso de que nos chamaban indecisos? ¡Se así foi, é que non somos tan vacilantes, tan prudentes, como de nós se dicía!

 

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

 

 

A lareira de Álvaro Cunqueiro

 

 

Xa non va quedando na nosa Galicia as lareiras de antano, as cociñas baixas, terreas, nas que se facía o lume sob as grandes chimeneas de amplia campana, e sobre a terra mesma ou chan alzado, de lousa. Da chimenea colgaba a gramalleira que sostiña a caldeira na que se cocía pra o gado. Sobre o lume mesmo estaban as trébedes, nas que se poñían as tarteiras. Arredor da lareira estaban os bancos, ou e escanos, nos que a xente comía e se quentaba. A carón da lareira poñíase a callar o leite, e na gran campana afumábanse os chourizos queimando loureiro, e no teito secaban teouciños, xamóns, lacóns. O galego respetou sempre o lume, e estimou que era couxsa sacra o que ardía no lar.

-.-

 

 

Non, non é a fonte de Siloé, pero pouco lle falta.

¡Ai Fonte do Peregrino, se falases, daquela informaríasnos de cantas caras guapas lavaches, e de canta sede apagaches! Non é difícil adiviñar que foron moitas, entre elas esta roiba belísima, tanto de cara como de corazón, e incluso de apelido: María Dolores Amor, que foi Directora da Obra Social cando a Caixa era nosa, séxase, de Galicia.

 

Sen fontes no camiño non habería Camiño. ¡Que si, Rubén Darío, que estou contigo en que se fan andando, pero andando de fonte a fonte…, para recargar, sexan cabazas ou pelellos, pelellos ou vidros! 

 

Cando pasou por aquí o Santo de Asís, eu non estaba, ¡aínda non, que me faltaban non sei cantas xeracións!, pero si estaban neste lugar, que aínda non se chamaba Vilabade, ¡porque non viñeran os abades!, os entregos da miña tátara Concordia, Concordia Carballedo, así que foron pasando a tradición de xeración en xeración, cousa que tamén fago eu deixando constancia diso neste relatorio das lareiras. Cando si estiven foi nesta última ocasión, e daquela tirei de máquina, segundo estou demostrando. 

 

San Francisco foi un excelso valedor dos pobres, e María Dolores tamén; doutro xeito, pero, tamén! Vellos e xubilados gozaron coas súas atencións, múltiples, amén do seu sorriso, que sempre o tiña, ¡e o ten, pois, grazas a Deus, vive, e faino pletórica de saúde! Con iso e con todo, aínda me falta vela nos periódicos, ou na tele… ¡Explícase: facer o ben, sementar bondades, non produce ruxido, non produce ondas!

 

¿Como podería ser, e chamarse, Verde, o noso Val Verde, o noso Castro, se Deus non nos dotase dun milleiro destas fontes frías, milagreiras? ¿Verdade que non, verdade que non sería exacto, nin exacto nin correcto?

-.-

 

 

Dar consellos na lareira, arte ou ciencia?

 

Arte

Busca respostas estéticas.

A arte está baseada na emoción e na intuición.

É idiosincrática.

Aliméntase da comunicación visual e/ou sonora.

É evocativa.

Baséase en valores que rompen tradicións.

 

Ciencia

Busca o coñecemento e a comprensión de tódalas cousas.

Baséase no uso da razón.

Vive da normativa.

Require unha normativa para a súa comprensión.

A súa estratexia é explicativa.

Aliméntase, nútrese, de valores sistemáticos baseados na tradición e no cumprimento das normas.

Os consellos ou se dan a conciencia, ou traballamos para o diabro. A frase non é miña senón que a herdei de meu avó. ¡É culpa, ¿ou mérito?, del, por sabelo todo, todo de todo o que daquela se sabía!

 

Para os consellos non fai falta dispoñer dunha lareira, ¡aínda que eran axeitadas para iso!, pero si dunha experiencia e dun criterio maduros, perfeccionados; se non perfectos, si tendendo a iso, á perfección, séxase, coa mellor das vontades. En canto á experiencia, a labor de meu avó como curandeiro, albeitar, veterinario sen título, e por tanto visitador e coñecedor dun número considerable de familias e de situacións, dáballe pé, ocasión, para unhas análises comparativas cuantiosas, cuantiosas e atinadas. Polo que fai a criterio, isto só madura acumulando moral e prudencia, séxase, intelixencia sa e construtiva.

 

¡Canto ben, ou canto mal, pode facer un consello! De aí a responsabilidade do conselleiro. Mais para opinar tamén se precisa oír, oír ás partes, e mellor por separado; contrasta-los seus informes, os seus argumentos. Da escrupulosidade de meu avó daba fe aquela sentencia súa, tan esixente, pois dicía: “Do oído, nada crido; e do visto, a metade!”. ¿Era, ou era, esixente, incluso consigo mesmo? El refería que aprendeu moito dun veciño que sempre acudía a dous avogados: No despacho dun deles presentábase como denunciante, como inxuriado, como prexudicado; e no outro, como denunciado. ¡Estes galegos...!

-.-

 

A torre de control da actividade agropecuaria

 

As torres de control da nosa agricultura tamén eran as lareiras; abaixo, si; a ras da terra, si; pero desde elas outeábase o ceo, controlando, en consecuencia, tódolos movementos, tódalas saídas e tódalas entradas.

 

As premonicións do tempo tamén eran cousa dos avós, expertos en postas do sol, que lles indicaban, sen lugar a error, o prognóstico do día seguinte. Comentando os datos do día, despois de reza-lo rosario, iso si, e de muxi-las vacas, tamén, por suposto, cadaquén aportaba as súas iniciativas, pero a decisión era un atributo, ¡outro máis!, dos avós, que a tomaban desde a súa cadeira, ¡desde a súa torre!

 

Con respecto ás terras: Aínda se usaba o arado romano, aqueles de madeira, e iso por dúas razóns: porque, coa guerra, escaseou o ferro, e tamén porque en terra branda ou ben traballada e ben abonada os seus sucos eran liviáns e non soterraban demasiado a semente. Diciámoslle “romano” pero teño para min que xa o tiñan os nosos oestrimnios; o que seguramente fixeron os romanos foi adaptarlles unha rella de ferro.

 

Tivo unha parte negativa o de pau, e foi que, las ladeiras, ¡todo Galicia é unha ladeira!, entre a gravidade e mailas chuvias, a terra boa, a lixeira, a movediza, foi descendendo, costa abaixo. Claro que non hai mal que por ben non veña pois así, século a século, fóronse enchendo e aplanando os nosos vales; ¡a continuación, prados verdes, infinitos!

 

A propósito das aradas: Nunca vin que o mencionasen nos libros de psicoloxía, pero o certo é que non había mellor síntoma, trazo ou característica definitoria do carácter e da valía dun home que a observancia da súa arada, das súas labranzas: Regos tortos e desiguais, home trapalleiro, tamén, en todo o demais!

 

 

Xosé María Gómez Vilabella

 

-.-

 

Das lareiras pasamos aos salóns.

 

Nesta xuntanza estou coa nosa afillada (hoxe no Ceo, esperándome), súa nai, seu irmán (Controlador aéreo), e maila miña dona.

 

¡Os salóns do Ceo eses si que deben ser grandes para que caiba tantísima xente!

 

 

-.-

 

 

Lareira, compartida co Exército?

Obriga non só moral, senón legal, recollida nada menos que nas Reales Ordenanzas Militares de Carlos III, ano 1768! “Ningún soldado podrá exigir en el alojamiento que tuviere, otra cosa  que cama, luz, agua, aceite, vinagre,sal, y asiento a la lumbre...”.

 

Antecedentes: Xa nos tempos de Augusto se daba aos soldados, nos seus aloxamentos, cama, leña, sal e outras miudezas; o importe deste gasto pagábase do produto dunha contribución especial.

-.-

 

 

Quedábame, esquecíaseme...

 

a lareira máis importante de todas, a lareira sacra, aquela de Nazaret.

 

 

 

Isto é o que queda da casa que tivo a Sagrada Familia en Nazaret

 

Aquí criouse Xesús, o noso Xesús, que por certo frío non pasou, iso non, xa que, carpinteiro San Xosé, e carpinteiro o propio Fillo de Deus, estelas, recortes, serraduras..., non lles deberon faltar.

 

(En Nazaret, os veráns son largos, moi quente, húmido, áridos e despexados, e os invernos son fríos, mollados e maiormente despexados. Durante o transcurso do ano, a temperatura xeralmente varía de 7 °C a 31 °C e rara vez baixa a menos de 3 °C ou sube a más de 33 °C.)

 

A lareira da Sagrada Familia tivo unha particularidade: que nela o que ensinaba era o Neno, sempre asistido do Espírito Santo, por suposto. Se daquela que subiron a Xerusalén e o deron por extraviado, o que estaba era ensinando aos propios doutores do templo, (Lucas 2, 41.52), ¿que non faría na súa propia Casa?

 

Xosé María Gómez Vilabella

 

-o0o-