CONTOS DA MIÑA LAREIRA -I-

CONTOS DA MIÑA LAREIRA

Gramalleira de museo, pois as outras..., R.I.P.!

Xosé María Gómez Vilabella

¿Se non è vero, è ben trovato?

¡Que máis quixese eu, pero, pasaron tantos anos! Estes relatos foron escoitados/referidos na miña lareira, pero a súa exposición ten que ser actual; ¡iso si, tal e como os lembro!

Daquelas lareiras veñen os seguintes:

-I-

A Valga do Santo Estevo

Esta é a pista da Concentración que sube

de Veiga a Maxide

tronzando a Valga do Santo Estevo.

Aquela noite, despois do rosario, miña nai e miña avoa baixaron ás cortes para acabar de muxi-las vacas, e meu pai, que tiña que poñer escola, como de costume, foise para o cuarto novo coa luz de carburo, seguramente para prepararlles aos rapaces os problemas do día seguinte pois el, a diferenza do avó, non improvisaba cousa algunha, preparando as leccións meticulosamente, que incluso escribía no encerado as que ía propoñer, e resolvía as contas nunha pizarra, para logo non equivocarse cos…, ¡cos nenos, non, cos rapaces, porque incluso lle viñan mozos e mozas casados!

Naquel aburrimento, e máis ben para rompe-lo silencio en que se quedou a nosa cociña manifesteille ao Avó a miña estrañeza de que aquela tarde viñera á casa do Ferreiro, cunha vaca para o boi, un rapaz para min descoñecido, que dixeron que era de Rois, da Casa Nova de Rois. ¡Boa a fixen, pois dedicoulle media hora á súa explicación! Sempre pasaba o mesmo con meu avó e padriño, que comezaba cunha verba, e tras desa outra, outra…, máis co Cura nun sermón da igrexa!

-Meu neno, tes que saber que, entre parentes, os servizos son gratuítos, aínda que tampouco é cousa de abusar… O touro do Ferreiro, que lle chamamos boi e iso que non está capado, é de boa raza, teixo, mesmamente coma aqueles que trouxeron en tempos os nosos fundadores, os suevos, que xa che dixen máis veces que este lugar de Bergland foi unha das súas fundacións…

Por aquí cerca asentáronse en varias parroquias, como nos evidencia a toponimia de moitos lugares pois daquela, Roma, no foedus que lles concedeu, permitiulles aos suevos poboar tódolos lugares baldíos con tal de que non pasasen dun terzo deste país…

O lugar de Rois, o dese rapaz da vaca, en lingua xermánica, que era a dos suevos, significa xunqueira, que aínda o é! Aí si que non cambiaron o nome, como pasou coa súa parroquia, que de Ciro pasou a Cirio, por culpa de Santiago, que cando veu por aquí díxolles que se ben era certo que esas terras llas adxudicou Roma ao seu xeneral Ciro, ¡en agradecemento porque acabou cos celtas da contorna naquela batalla do Medullius, que de aí vén igualmente o de Mons Ciro…!

Como che ía dicindo, Santiago propúxolles facer un cirio, ¡de cera!, tódolos anos, por Pascua, e acendelo devotamente, co cal iríanse esquecendo daquel cabronazo de Ciro, e a parroquia collería un novo nome, derivado, pero, distinto!

Do que che levo dito pasouse ao costume de celebra-los maios nos Campos de Cirio, ¡nos que foran Campos de Ciro!, e acender, non un velón, senón unha gran pira, e tirarlle flores ao lume, para escorrenta-las meigas, e coas meigas a maldita lembranza daquel matón, daquel Ciro… ¡Pero non te durmas, que queda moita historia!

Non sei se un bo día, ou un mal día, pois as cousas malas, por veces, traen boas consecuencias, que mesmo o fai Deus para ensinarnos a distinguir o bo do malo, uns de Rois, a Ermesinda de Soutullo e dous rapaces veciños dela, concretamente ao pasar polo monte dos Arroxós…

-¿Arroxós? ¡Pois vaia nome! –Lle comentei ao avó, interrompéndoo.

-Non ten nada de particular, pois unha arroxa é a queima dun monte para despois arrincar os torgos ou cádavos dos toxos, que son unha especie de carbón para o inverno. Como agora non deixamos medrar as toxeiras, que o monte precísase decruar a miúdo, nas cavadas, para logra-lo trigo… Pero volvamos ao caso, pois os coudullos sempre se deben arar ao final. ¡Toma nota para outra vez!

Ermesinda, non se sabe se por inocente ou por golfa, alí mesmo nos Arroxós, díxolles aos dous rapaces, asemade:

-O outro día mandoume miña nai leva-la Cachorra ao boi a Xerbolés… (Ermesinda era orfa de pai). E sabedes que me pareceu? ¡Pois que a Cachorra sentíase feliz co boi enriba, e iso que debe pesar por dúas vacas! ¿Por que non me facedes o mesmo, un despois do outro…?

¡Que máis querían os rapaces, pero o drama veu despois, cando se lle foron as regras á Ermesinda! Súa nai chamouna a capítulo:

-¿Cando, onde, e como foi?

-Nas Arroxós, vindo dos Maios dos Campos de Cirio, Manuel e Evaristo, ámbolos dous, que me sementaron os dous, pero non me lembro cal foi o primeiro!

-¿Cal mollou máis…?

-¡Como se me pregunta cal mollou menos, pois ámbolos dous parecían ter os canos da nosa fonte…, tanto ou máis co boi de Xerbolés!

Neste dilema, ningún daqueles veciños aceptou pasar pola vigairía, así que, entre nai e filla, acordaron dicir en público que fora cousa do seu criado, do Estevo, pero o Estevo, que non estaba disposto a cargar con culpas alleas…, fuxiu!

-¿Avó, emigrou?

-¡Non puido, que daquela aínda non se descubrira América! Veuse para aquí, cerca de nós, aí entre Veiga e Maxide, nese rego que agora chamamos A Valga do Santo Estevo, pois aí estivo de ermitán, ata que Deus o levou ao Ceo. Que eu saiba, foi a única persoa desta parroquia que chegou a Santo…, ben demostrado polos milagres que se atribúen ás augas do seu rego! A ermida construída polo Santo, co tempo, chegou a ser parroquia, con convento e todo, aínda que os frades dominicos quixeron un sitio máis alto, que o puxeron baixo a devoción de San Cibrao. Con eses cambios foise perdendo a devoción do Santo Estevo, do Santo e das súas augas, pero eu sigo téndolla pois o primeiro dos Estevos foi apedrado, pero este, o noso, o de aquí, foi repudiado, exiliado, e todo iso, sen culpa ningunha, que non é pouco! Deus te libre dunha mala muller, pois, igual que pasou coa Eva, gozan tentando aos homes, e os homes, como somos de barro, escachizámonos, deseguida. O Estevo de Rois, non, pois ese resistiu a tentación de casar cunha muller rica…, pero golfa!

-.-

Tempo adiante, séculos despois, eu tamén caín por Rois, buscando moza, pero a miña, a miña “Ermesinda”, non era golfa, nin rica en bens, aínda que si en feitos; tan santa ou máis có propio Estevo de Rois! ¡Nas“xunqueiras” non só se dan as ras!

-.-

-II-

O cal da Meda

As caleiras da Meda teñen o seu aquel, pero unha das máis gordas foi aquilo da incineración dos catro santos, concretamente, exactamente, na agra de Cabos Anchos. ¡Tan ben os queimaron, tan ben os incineraron, que nin o nome de cada un deles quedou, pero a historia oral sobrevive ás xeracións, e meu padriño non deixaba pasar unha, en catro leguas á redonda!

Así foi como me contou este episodio da Meda:

-Por algo que se lle escapou a teu pai, sei que te quedaches a durmir na Meda, despois de predicar na Corrida do Galo (era certo: foi na Pascua do ano 1948), e precisamente na casa dunha moreniña que che botou o lazo… ¡Ten coidado coas lazadas da Meda, e máxime se teñen os ollos mouros, que te-los ollos mouros na terra do cal algo quere dicir!

-Padriño, esa rapaza, unha tal Maruxa, gústame, a verdade é que si, pero xa tivo noivo, así que ben sei que corro o risco de que pase a unha terceira fase…, que me dixeron de súa nai que é moi negociante, e por ende, esculcadora!

-Ti, alerta, pois os mozos intelixentes, ¡e téñote por tal!, antes de ser deixados deixan eles! Pero vou ao caso:

Veña falar do Lugo romano pero esa cidade non naceu nunha noite, como fan os fungos; houbo unha conquista, uns campamentos, unha elección…, e por descontado, unhas ganas de bañarse en auga quente, nunhas termas, que seguramente foi a causa principal da decisión. No entre tanto, despois do Medullius, as guarnicións asentáronse nos Campamentos de Andelón (Andión), de Romeán, e maiormente na propia Meda, segundo a tradición. A Meda tiña canteiras e fornos, así que lles resultou perfecta para os abastecementos das infinitas toneladas de argamasa que os romanos fixeron elaborar e transportar aos nativos.

Para comezar: ¿Quen fixo a muralla de Lugo? Eses de Lugo presumen de que llela fixeron os romanos, pero é porque non queren admitir a humillación do caso: ¡A muralla de Lugo fixérona…, os de Lugo! Os romanos planificárona, e seguidamente déronlle ao látego. ¡As verdades son as verdades, por dolorosas que resulten!

De todo isto dedúcese que na Meda estiveron, e tamén lle deron ao látego, durante séculos. Pois ben, en certa ocasión presentouse Santiago, e fíxolles razoar a uns cantos, entre eles catro irmáns, que acolleron ao seu Credo, fundaron un oratorio e consagráronse a desasnar aos xentís, aos outros romanos. Pero unha cousa é predicar e outra dar trigo, así que o Centurión da praza pronto se cabreou de que aqueles irmáns, ¡catro mozos!, ensinasen a rezar en lugar de decrua-los montes: ¡trigo, trigo para Roma, unha Roma insaciable, que sempre viviu á conta dos seus conquistados!

Chamáronos á orde, pero eles non se moveron do seu retiro, da súa agra de Cabos Anchos, así que o Centurión mandou para aló un Decurión, con dez lexionarios e dez cabalos cargados con sacos de cal viva! Primeiro alanceáronos, e desde que os tiñan no Ceo, ¡que subiron coma foguetes, santos que eran!, os lexionarios fixeron unha foxa común para os catro cadáveres, cubríndoos de cal viva coa finalidade de que non quedase nin rastro deles, que ninguén os venerase, pero fodéronse pois a sona dun santo é indeleble…, para canto máis a de catro!

-.-

-III-

A VELLA QUE ACENDÍA O LUME A PEIDOS

-Xosé, o soprón! ¿Non ves que se apaga o lume, e están a chegar os que foron á Misa de tarde, co seu xaxún ao lombo?

-Muller, a culpa é túa por non escoller na leña; ¡trouxéchea mollada, habéndoa sequiña debaixo do hórreo! Como o volvas a facer, vas soprar ti…, como facía a vella do Foxo!

-Non era do Foxo senón da Gulpilleira, que estaba eu diante cando cho referiu meu irmán.

O cativo:

-Padriño, iso nunca mo contaches…

-Non é un conto decente, pero…, que cousa hai decente neste pícaro mundo? Voucho contar se me prometes non dicirllo a ninguén.

-¡Prometido!

-Daquela, aí vai: A xente deixou de crer nas meigas, pero haber hainas, que levo coñecido unhas cantas. O seu poder venlles dos pautos que fan co diabro…, mais a culpa vén dos romanos, que sempre dicían, Do ut des! ¡Douche para que me deas! O diabro dálles poderes a cambio de que lle entreguen a alma, polos séculos dos séculos! ¡Mira se é cabrón!

-E as mulleres, unhas inocentes… -Intentei defendelas, pero, meu padriño:

-¡Déixaas en paz, que se defenden soas! Tratándose de mulleres, ou xenerosas como son as desta casa, ou egoístas coma algunha que eu sei! Van ao trato con picardía, contando que as salvará o crego da parroquia, que non deixa a ninguén sen responsos, pero, ¿engana-lo diabro…?

A vella da Gulpilleira, como naceu fea, propúxolle ao diabro que, xa que non casaba, lle dese poderes para vingarse de cantos mozos a desprezasen. Eses poderes a Xoana fíxoos públicos precisamente na noite de San Xoán, que era costume face-lo lume novo no curral da Pereira, que alí hai moito espazo para correr e saltar, entre a Casa Grande e maila do Pequeno. Pois ben, xa brincaran por riba do lume tódolos presentes, menos a Xoana, así que a desafiou o Manuel do Pequeno para que saltase ela tamén, ou que clase de covarde era! ¡Saltou, vaia se saltou, pero con tódalas consecuencias, pois iso serviu para descubrir que era meiga, que antes non se soubera!

-¿E logo, padriño, as meigas non poden saltar?

-¡Saltan, ho, saltan, pero fano peidando! Xoana, mesmo ao verse enriba do lume, seica soltou unha traca de foguetes, un tras doutro, a cal máis estrondoso, co cal o lume algarafuzouse subíndolle polas pernas arriba. O escándalo estivo en que a peste que houbo non era precisamente da súa saia de liño, medio queimada, senón…, ¡terei que dicircho!, dos seus pelos queimados, tódolos de entre as súas pernas, máis que se queimasen tódolos caídos ao chan nunha perruquería de mulleres! A partires daquel intre, Xoana quedou acreditada, aínda que outros din, desacreditada! Despois diso houbo outros incidentes, públicos e notorios, pero todos dentro da súa profesionalidade de meiga, de meiga maior!

-Padriño, eu xa teño oído dicir, e precisamente nesta cociña, iso de, “Eu non creo nas meigas, pero habelas hainas!

-Rapaz, parece mentira en ti: unha cousa é dicir e outra contar, por máis que siga habendo xente que di, “Voucho contar”, aínda que non se trate dun conto! Os contos, contos son, e levantar contos, lerias, descréditos, é unha peste que non se dá ido. A Xoana da Gulpilleira era fea, ¡fea para os homes, pero máis lista que un raio!, así que as veciñas do Val, boa parte delas, tíñanlle unha envexa do diabro, e precisamente como era do diabro deron en inventar que tiña pauto con el, con Satanás. Para dar testemuño diso, fabricáronlle o conto do lume…

-¿Pero, peidaba, ou non peidaba?

-¡Aí está o punto de apoio desa difamación; que si, que peidaba, incluso en público, pois non era capaz de conte-los seus gases…, produto dos arrefríos, pois nunca braga levou, nin braga nin calzón; e tamén dunha mala alimentación, pois, ¡miña pobre!, traballaba para as casas de fóra, mal mantida e peor pagada!

Con isto, remato; o que cómpre agora, a túa lección, ten que ser que cando traballes por conta allea, fixa ti, de antemán, as condicións, pois, do que non, encima de mal pagado serás inxuriado!

O que non lembro é se lle din as grazas pola súa enésima lección, pero se non o fixen daquela, doullas agora, con réditos, ou sexa, infinitas: infinitas grazas, avó!

-.-

-IV-

O COITELO DA CARME DA LAXE

Este episodio non ocorreu, non me foi relatado, quero dicir, diante de ningunha lareira, senón diante dunha fragua, ¡un inferno de carbón vexetal!, na forxa do Caetano de Bascuas.

Meu avó e padriño levara a calzar un par de aixadas, a grande de meu pai, e miña a pequeneira, indo eu con el porque mal podía atenderlle ao saco das aixadas e de paso á súa caiada de coxo da dereita. Achegábase a decrúa do nabal, e as aixadas quedaran melladas dos croios, dos seixos, do monte da Ferreira. Tiñamos xente diante, así que tivemos que esperar, lo menos unha hora.

No intre da nosa chegada, Caetano estaba aceirando un coitelo delgadiño, coma dunha cuarta de longo, pero cunha particularidade que nunca víramos, nin sequera meu padriño, coa de mundo que levaba recorrido: ¡púxolle dobre fío, pois cortaba tamén pola cota! Alí ao lado, na mesota das ferramentas, eu xa vira un mango mareliño, de buxo, e ao seu lado, como funda, un anaco de cana, desas de andar ás troitas. ¡Cousa máis rara!

Caetano, despois de temperar e temperar, non sei cantas veces, pois aquel coitelo se non ía para barbeira pouco lle faltaba, mangouno no toro de buxo, en quente, perforando primeiro cunha broca que mesmo tradeaba as pedras. Acto seguido…, ¡enfundou o coitelo naquel anaco de cana!

Meu avó notoume intrigado, así que apoiou a súa caxata na miña zoca, nun signo evidente de esixirme paciencia, que xa falaríamos! Carme da Laxe, que resultou ser a destinataria do famoso coitelo, meteu a man na faldriqueira, obviamente para pagarlle a Caetano o seu encargo, pero este, retirándose para atrás, díxolle:

-¡Son ferreiro e non armeiro, así que Deus me libre de cobrar polas armas, e menos polas de defensa persoal!

Ela fixo ademán de achegarse para bicalo, supuxen que en agradecemento pola súa liberalidade, pero non acabou; seguramente contivo os seus afectos ante a presenza de terceiros. Deulle a man, iso si, e foise. Apenas traspasara o soarego da forxa cando meu padriño, tan intrigado coma min, pero máis discreto, comentoulle ao Caetano:

-Ese coitelo…, como moito para matar coellos! ¡Iso si, é unha peza de museo, digna dun ferreiro da túa categoría!

Meu avó non era policía, nin da secreta nin da outra, pero dominaba a arte de interrogar sen apertar.

Caetano caeu na rede, e foise da lingua:

-Esa Carme da Laxe, tan boa cociñeira como é, vai facer feliz ao Cura de Suegos, que a colle de Ama…, pero non en todo!

Non debeu ser preciso dicir máis nada pois meu padriño calou, retirando do saco as nosas aixadas, con estas únicas verbas:

-A do neno cálzaa en fino, que aínda ten pouca forza…, e cando se faga home, un home de pelo no peito, xa che encargarei outra.

Con estas fintas dialécticas a cousa quedou arquivada, pero só ata o camiño de volta:

-Padriño, non sabía que se precisase un coitelo de dobre fío para mata-los coellos!

-¡Depende, pois hai coellos e coellos! Ese coitelo non é para matar, senón para castra-lo Cura de Suegos no suposto de que faga coma o de Serés, co que estivo ata agora esa Carme.

-¿Capouno; atreveuse a capa-lo Cura de Serés?

-¡Din que faltou pouco! Pero a min explicoumo Queimadelos, ese médico de Castroverde… O Cura de Serés é somnámbulo, e de noite levántase e deambula. Nunha destas equivocouse de cama, e non volveu directamente para a súa, senón que entrou no cuarto da Ama… Queimadelos díxome que aquela mesma noite se lle presentara o Cura, en Castroverde, espertándoo, cunhas dores atroces nas súas partes, que ata tivo que poñerlle cloroformo! A Carme, como non tiña un coitelo á man, fixo uso das súas mans e retorceulle o paquete, todo incluído, así que pouco lle faltou para castralo! Como é unha muller precavida, pensou en novas armas, agora que vai para Suegos…, e por iso se aconsellou co Caetano, que entre ambos descorreron esa arma defensiva, a que viches facer, por…, por se acaso, por se tamén é somnámbulo o de Suegos!

Por algo meu avó exercía de albeite na nosa contorna, ¡por algo! Sempre creu que a medicina preventiva era mellor cá operativa!

-.-

-V-

OS LOBOS NON QUIXERON INTOXICARSE

Aqueles lobos da Ferradura estaban esfameados, pero non obnubilados. Era xaneiro e aquel ano nevara con abundancia, tal e tanto que deixaron de verse as penas da Ferradura, na Serra do Pradairo, e iso que eran ben altas, de cuarzo purísimo. En consecuencia, as ovellas e mailas cabras vivían de presebe, herba seca, uns feixes de hedra arrincada nas árbores dos arredores, e pouco máis.

Xaneiro, mes de amores para os lobos, e por tanto, de gran desgaste, pero a nutrición da época, coellos do monte, lebres, ovellas, cabras…, estaba resgardada, abeirada! Tiveron o seu conclave nos campos do Miradoiro, que pola súa altura, arriba dos mil metros sobre a costa de Alacante, que é a máis serea de España e por iso se toma como referente, porque desde alí podían abesullar toda a contorna. ¿En dirección a Meira? ¡Os vales estaban máis descargados, máis derretidos, pero quedaban lonxe! ¿Baixar ao Cádavo e rexistra-la estrada da Fonsagrada? ¡O peor de todo, unha saba branquísima, interrupta!  ¿Cara a Castroverde? ¡Non era o peor, pero había tantas casas, algunha con escopetas, e xa non fosen fusís! ¿Que lles quedaba? ¡Cruza-las Veigas de Pena e pasarse ao Monciro, ao Mons Ciro, pois nas súas lagoas a neve, coa humidade, derretíase pronto, e polo menos cunicultura terían…, a falta doutra cultura, doutros abastecementos!

Non se podían ter descontentas as femias, as lobas, que logo se poñían de cara, e daquela daban por rematada a festa. O caporal pegou un ouveo de regulamento, e botouse en dirección suroeste, saltando por riba dos toxeiras, invisibles coa neve. Tras del, toda a tribo lobuna.

De chegados ás Veigas dos Feás viron que se lles cruzaba nada máis e nada menos que o Ovidio da Porteira, que o pillara a nevada en Pena, na casa de seu irmán Darío. Afoutado que era, decidiuse a camiñar polas beiras do Azúmara, para baixar a Pol, que de alí lles viña a estirpe, porque súa nai fora Porteira na Casa do Concello, etcétera, etcétera.

Do Ovidio dicíase que era máis empeitado cós lobos, e ata sería certo pois a Falanxe víñao utilizando para…, para o que non se atrevían eles! Pasada aquela época das sacas e das mazaduras, aínda quedaban fuxidos por toda a contorna, pero Ovidio entrou no paro; iso si, un paro parcial pois cando alguén quería atacar polas costas, con pagarlle ao Ovidio…! En todo caso, a súa ocupación foi a menos, e dicíase que de cando en vez subía para visitar a seu irmán, cal fillo pródigo. No día de autos, seica o cheiraron os lobos antes de que os vise el, alí polas faldras do monte de Cobula, e agacháronse nunha campela para tomar decisións:

-¿Que facemos, papámo-lo Ovidio? ¡Está fraco, e tocaremos a pouco! –Foi o razoamento do lobo caporal.

Nisto, a loba avoa, experimentada ela, argumentou:

-Ese fillo de…, ese fillo da Porteira, adoita pasearse co couceiro ao lombo, e como lle dea por disparar, dúas pezas vainas cobrar! O mellor plan é que o lobo grande lle ouvee de lonxe…, de forma tal que marre os tiros, e despois, mentres recarga, os outros atacamos!

Houbo acordo unánime e dispuxéronse para actuar, pero nisto chegoulles unha fetidez atroz, que os desanimou: ¡Ovidio puxérase a baixa-los seus calzóns ao lado dun xesta, que así tería medios para a limpeza subseguinte!

-Maldito porco…; cheira a cadáver…; será dos crimes nos que din que participou?

A loba grande:

-Son do mesmo parecer, así que propoño seguir agochados ata que ese tipo chegue a Sarceda…, por se dispara…, e despois subimos ás lagoas do Monciro!

Así o fixeron, e proba diso houbo pois aquel ano, ao abrirse a veda, maldito un conexo, ou unha lebre, atoparon os cazadores nas chairas de Monciro! ¡Papáranos os lobos a cambio de deixar en liberdade ao Ovidio da Porteira!

Se ese Ovidio deixou fillos, ou netos, seguro que son boas persoas, pois de parecerse ao vello serían famosos, cousa da que non vexo trazas, que nada oín falar deles! A casa de seu irmán, do Darío, leva moitos anos en ruínas, alí nas Veigas, cerca da DP-1611, así que agora os lobos xa poden cruzar tranquilos, por invernía que faga!

-.-

-VI-

OBRAS DE CARIDADE

O periodismo tamén se perfeccionou e cultivou nas lareiras pois os informes parciais, os datos oídos ou comentados aquí e acolá, fose no adro, na feira, no muíño, ou mesmo nas coincidencias agrícolas, se eran incompletos ou nesgados tiñan a súa “mesa de redacción”, o seu contraste de datos e/ou pareceres, nas paroladas e nas ruadas fogareñas, sen présas, sen frío, cos patrucios das casas como moderadores. A seguinte historia non fixo falta contrastala pois chegou directamente á nosa lareira, así que o único que fixo meu avó foi cambiar nomes e lugares para non quitarlle a sona de benfeitora á Manuela, por máis que o merecese, pero, segundo dixo o padriño, que a xulgue o Ceo, que para iso está! 

Chamábase Manuela, iso si, pero meu avó, segundo queda dito, cando refería o caso, para conservarlle a honra dicía que se trataba dunha muller de Pol; meu pai e mais eu ben sabíamos que se criara, vivía e actuaba, no condado de Chamoso. Nunca se debe levantar o pano antes tempo, pero neste caso abondo encubrimos sen encima subila aos altares.

Manuela estaba casada, con…, un, dous, tres, catro…, ou máis, pero o seu amor de toda a vida chamábase Herdanza, e o alcume que comezaban a darlle era o de Muxe Homes, pois acreditouse nesa arte…, en cuestión de catro anos!

Saíra do país con poucas letras, pero neses mundos de…, ¿de Deus?, aprendeu algo de todo, maiormente a nadar e garda-la roupa, que xa é mérito! Volveu con algún cartiño e casou cun rapaz de boa familia, dunha familia de avoengo, o tal para disfrazarse de irmá da Caridade. Ensaiou cun vello do seu lugar, para daquela viúvo, atacado dunha tose que facía presaxiar un transo inminente, da terra ao Ceo pasando polo cemiterio da parroquia. Tiña dous ou tres fillos en América, e deles recibía, de cando en vez, “letras de cambio”, pero o cambio que precisaba eran coidados domésticos pois aínda que colleu unha criada, aquela rapaciña estaba a medio criar, con pouca arte e pouca maña para coidar do vello, ¡e menos mal que acudiu Manuela coas súas proposicións deshonestas!

-Véñase connosco, agora mesmo, para a miña casa, que o vou atender coma se filla súa fose, que vostede merece boa cama, e mellor comida…

O vello encantado, e tan ben atendido foi que xa ao día seguinte traspasoulle á Manuela a bulsa dos cartiños así como o mellor prado da casa; isto último coa promesa de que, no suposto de que lle pasase algo, ¡que Deus non o queira! –lle dixo-, ela gardaría aqueles cartos para as honras fúnebres, e o sobrante, íntegro, sen quedarse cunha peseta, xiraríallelo aos fillos do defunto.

Como aquel vello tardou catro meses en morrer, deulle tempo para facer catro ventas, a catro veciños, de canto tiña, menos a casa, pois chamaría moito a atención venderlla, ademais dunha perigosa impresión. Aquelas ventas negociábaas cos veciños o home da Manuela, alegando sempre que o vello estaba desasistido dos fillos, que nunca un peso lle mandaran, etcétera, etcétera. Para escriturar chamaban a meu pai, que o ían buscar con dúas cabalerías, como se facía cos médicos, e de xustificación dicíanlle que o levaban a el, aínda que vivía lonxe, porque sabían da súa honradez  e non querían que os veciños pensasen mal daquelas ventas.

Tras daquel vello, outro, e outro…, de tal xeito que a casa daquela…, ¡monxa da Caridade?, logo parecía o Asilo de Lugo. E meu pai veña facer escrituras, cousa que xa o tiña mosca, e non só pola cantidade de ventas senón, e máis ben, porque lle dicían unhas cantidades desproporcionadas co valor real das leiras. A cousa íalle coando, coñecedor que era de que os contratantes sempre dicían e poñían pouquiño para que Hacienda non os apertase, pero, un día:

-¿Como me di que non está o Manuel se onte me dixo o mesmo, e que volvese hoxe, que aínda estabamos en prazo? ¡Pois dáse o casual de que hoxe é o último día deste préstamo, que aquí traio a escritura, disfrazada de “venta con pacto de retro”, e como me falaron de que o seu home adoita ausentarse nestas ocasións, por favor, non me fagan trampa, que me afunden…, máis do que xa estou!

Manuela, ao recén chegado:

-Señor, eu diso nada sei, pero podo asegurarlle que non haberá perigo, que pode volver mañá, pero eu os cartos non llos collo, que diso non entendo, nin sei ler, así que non me vale ese papel!

Meu pai, casualmente presente, que percibiu tres contradicións: A primeira, que el mesmo, segundo se achegaba á casa, viu ao Manuel atusmando por unha ventá das do sobrado, e despois ela dábao por ausente! A outra, que estaba mentindo, que meu pai ben sabía que ela lía, periódicos que fosen! E a terceira, que xa lle chegara algún rumor de que o Manuel, cos cartos que lles pispaban aos vellos facendo que os coidaban xenerosamente, facía préstamos usurarios disfrazados de vendas con pacto de retro, e que tiña o bo costume de ausentarse, ou de facerse o ausente, aos vencementos, co cal íalles ás fincas aos debedores! Meu pai, que sempre tivo pouca saúde, ía vivindo de poñer escolas e de facer escrituras, así que para el era un luxo perder un cliente, mais, por encima de todo, a súa honradez, que era pública e notoria. Sen preocuparlle as consecuencias, rompeu a falar:

-Señor, vostede, o debedor, ten unha solución para estes casos, e dígolla eu se me proporciona unha besta, pois ata aquí trouxéronme nunha desta casa…, desta casa da Caridade!

-Besta colla a miña, que eu fágome con outra en tres minutos… ¿Que temos que facer?

-De momento, saír desta santa casa…, antes de que baixen os diabros por esa escaleira! O resto xa llo direi polo camiño.

Desde que se foron da casa:

-Os cartos da débeda tenos enriba, no peto, non si?

-Si señor, peseta a peseta.

-Daquela meta espola, que eu farei outro tanto, pois imos a galope, de aquí ata Lugo, que temos que chegar antes de que pechen o Xulgado. Vostede, con esa escritura, vai deposita-los cartos, en tempo e forma, co cal, adeus venta, adeus venta falsa!

-¿De verdade? ¡O peor é que teño a cantidade xusta, que busquei outro prestamista, e non me quedará con que pagarlle a vostede…!

-A min xa me pagará Deus do Ceo, que ese Señor é bastante máis legal có Manuel, e xa non digamos a súa Manuela! E logo que se lle fose a cobrar, moito diñeiro sería, pois no meu caso trátase de lucro cesante e dano emerxente…, que a partires de hoxe nunca outra escritura me encargan!

Seguiu habendo “vendas con pacto de retro”, por moitos anos, pois os timadores tardan en descubrirse, que Deus ten moita paciencia cos pecadores, pero…, acaban caendo, sempre, pois no pecado vai a penitencia!

-.-

-VII-

Xudeus e maragatos

Carro maragato, diante dunha casa de Castrillo de los Polvazares, amigos meus.

¡Que pronto esquecemos as lareiras, e con elas, a cultura dimanante! Meu padriño, desde a súa cátedra lareiril, moito leva falado, ¡e seguro que xa está esquecido!, dos seus admirados amigos, tanto xudeus como maragatos, ambos pobos, ambas razas, notables benfeitores do condado de Chamoso. ¿Que tamén foron ben recibidos e ben aceptados? ¡Iso é certo, cousa, circunstancia, que souberon agradecer, que non sempre pasa!

Dos xudeus contaba que chegaron ás terras do actual Corgo expulsados, fuxindo daquela raíña que falsificou unha bula papal para casarse aceleradamente con seu primo, con aquel Fernando de Aragón…; non lle urxía o matrimonio pero si montarse no resto de España, que ata se inventou un lema inexacto: “Tanto monta, monta tanto, Isabel como Fernando”. ¡Mentira cochina pois os que a coñecían deixaron testemuño de que, por riba, ela, sempre ela! Para non pagar as débedas contraídas cos xudeus, e de paso aferrollar á clerecía, outro invento: ¡Expulsalos da península! Claro que, como a Península é moi grande, e daquela estaba incomunicada, os xudeus, ¡listos eles!, agocháronse na distancia, tal que en Ribadavia, no Corgo, etcétera.

Os do Corgo pronto destacaron no comercio e na ciencia, que en definitiva era o seu, a súa herdanza. Lonxe das montañas, esa barreira que nos une, ¡ou separa!, con León, ao chegar ao que é hoxe a “legua dereita”, deron en dicir que viñan retirados das guerras de Granada, das hostes da propia raíña, que foran besteiros…, co cal a xente creunos e acolleunos, dando orixe incluso a un prolífico apelido “Besteiro”, derivado do ¿seu? Oficio. Con esta picardía incluso se deron a valer, e foron moi respectados, polos séculos dos séculos. Pero a súa verdadeira sabedoría estaba na medicina, que deles, dos seus descendentes, contaba meu avó que aprendera o básico dos seus coñecementos de albeite. Aínda hoxe perdura no Corgo, entre outros, o apelido Jacob, que o ostenta en Madrid, actualmente, un médico de fama peninsular, ao que coñecín e tratei.

En canto aos maragatos, deben a súa historia mercantil á circunstancia de asentarse en Astorga, punto notable do segundo Camiño Francés, do Interior. Hoxe discútese se a súa orixe é árabe ou asturiana. ¿Árabes, ou asturianos? ¡Tamén pode vir de galegos retirados, daqueles que interviñeron na toma de León, pagados con terras en Astorga, segundo viña de costume desde os tempos romanos!

O caso foi que, sen mouros no camiño, os franceses deron en vir por Astorga, aforrándose as montañas cántabras, e naquelas circunstancias os fillos dos guerreiros, cambiando de oficio, deron en carga-las mulas; os camiños de carro viñeron despois, máis tarde, que incluso deron lugar ao apelido “Carro” que tomaron para si os do “carro”, boa parte deles hoxe asentados en Lugo, ¡igual que se dicía no pasado século, “Bonifacio, o do Coche”!, en carga-las mulas para abastece-los peregrinos, que xa lles tiñan o camiño aló por Castela, e seguían tras deles, coas recuas, ata o mesmísimo Santiago. Á volta cargaban peixe salgado, maiormente bacallau, que de aí vén o de que as principais salgaduras coruñesas fosen dos Arredondo, Bonjoch, Salafranca… Tamén se especializaron en recoller ultramarinos no porto da Coruña, azucre, café, especias, que despois distribuían por media España; nesta actividade descolaron os De la Puente e mailos Nieto.

-.-

-VIII-

A trafulca da mula

Foi en Castroverde, un día de feira, na taberna do Escardel, que como viñera do Corgo era alí onde paraba a xente desa parte de Chamoso. E foi trifulca, que non trafulca, pois o debate era tripartito: un xudeu do Corgo, un maragato, e Brais de Bergland. Verbo: unha mula; suxeito, o Brais; do predicado, alternativo, encargáronse o xudeu e mailo maragato.

Segundo Brais, a mula vendéralla ao xudeu, pero, en vista de que se acababa a feira, e o Besteiro non pasaba a pagala, e por tanto a recollela, Brais ofreceulla a un maragato que viñera traer uns pelellos de viño de Rueda ao Escardel, por certo que en dúas pesetas máis do que acordara co xudeu.

-¡Prior in tempore, potior in iure! ¡Primeiro no tempo, mellor no dereito! –Argumentaba o xudeu. Pero, Brais:

-A entrega da mercadoría faise en tempo e forma, e nunca máis tarde da posta do sol, pois, de noite, séxase, entre lusco e fusco, xa non é día de feira! ¡Eu tiña a mula libre, ou máis exactamente, desprezada!

O maragato:

-A mercadoría que non está marcada non está vendida; ¡eu cheguei a tempo, pois a mula aínda non está marcada, e ofrecín…, o que ofrecín, así que, Valenti non fit injuria, non se lle fai inxustiza a quen consentiu, e aquí o consentimento estivo en quen non tivo a palabra de volver! ¿Estamos?

Aquilo foi precioso, un auténtico preito entre romanos.

-¿En que rematou a cousa? –Pregunteille a meu padriño, para que acelerase o relato:

-¿En que rematou? ¡En que o Brais tivo que volver para a casa coa egua e maila cría, que se lle fixo de noite, e unha discusión entre xudeus e maragatos soe durar, como pouco, unha semana, así que os gaños foron para o Escardel, que lle tiveron que pagar a cea e cama!

Desde aquel día souben que nos preitos abondo perde aquel que os gaña!

-.-

-IX-

Aprendendo a fiar

A foto é de onte, pero o oficio é de antonte. ¿Que foron primeiro, as fías ou as lareiras? Meu avó, quero dicir, o meu mestre, pois se tal non fose o avó mal podería chegar a ter meu pai aquela mestría herdada, (¡que pouco agradecemos as herdanzas; meu pai, si; eu tamén, pero…, outros?!), sostiña que o invento das lareiras foi inmediato ao do fogo…, para illarse do lume, para que non lles ardesen as peles das camas contiguas! Nestas, alguén se decatou do quentiña que resultaba a lá das peles das ovellas, e matinou coller unha sílex para cortárllelas, para librarse daquelas táboas das peles resecas, pero nisto, a muller do patriarca, alí presente, colleu un garabullo e deu en estirar a lá, intuíndo que sería máis flexible que aqueles cordóns da propia pel cos que as ataban aos pés. ¡Tate: dun garabullo pasouse á roca, pero iso foi máis tarde, moito despois, que primeiro tiveron que inventar o torno, o torno de tornear a madeira!

¿Onde fiaron? ¿Onde ía ser: Cabe da lareira, coa luz da leña, pois de día había que cazar, e subirse ás árbores para coller a froita, pero tamén atusmar na porta da caverna agardando pola aproximación dos rapaces, ou o retorno dos maridos, sucesivamente! ¡Benditas lareiras, e para iso poucos museos as conservan!

A muller máis fiadora de cantas coñecín foi a señora Xosefa de Xerbolés, tamén coñecida como Xosefa de Brais, que, desde que lle morreu o fillo, aquel Roxelio, do que dicía que lle puxera así para acollelo á protección divina daquel famoso Roxerio, que fora abade de Meira, con festa os oito de cada Agosto, precisamente o día natal do seu fillo, entretíñase fiando para os sobriños, tantos que tiña, e tantas medias que gastaban! Tanto se preocupou del o beato Roxerio que intercedeu para que o levase Deus antes de chegar á idade dos pecados, en plena puberdade, que así o entendeu ela, súa nai, outra santa!

Esta historia de lareira, aínda que a conte como conto, conto non foi, que dela dou fe, posto que a cometín eu! Era tan cariñosa a señora Josefa que case me criei tanto con ela, ao redor da súa lareira, como na da miña casa. ¡A culpa era súa, pola cantidade de lambetadas que, como casa rica, almacenaba naquela artesa do pan! Primeiro mandábame atizar, para quitar o frío, e a continuación, como pouco, unha onza de chocolate! Pero, un día…

O día estaba frío, e fóra chovía coma quen a tira con un caldeiro; leña xa quedaba pouca; así que, para non saír a buscala, nin ela nin eu, no intre en que rematara de fiar unha rocada, ¡a enésima!, alargoume a roca e díxome:

-Para que non se apague o lume, achega eses tizóns; e para non queimarte, faino coa miña roca.

Facer, fíxeno, pero con tanta torpeza que lle queimei a roca. Por suposto que din en chorar, pero ela perdooume, consolándome no seu regazo, que ata me dixo, na súa excelsa bondade:

-Alédome ben de que che pasase iso, pois esa roca facíaseme curta, e así o meu Manuel mercarame outra, na feira. ¡Se merca a roca, menos diñeiro lle queda para viño, así que hoxe fixemos unha obra de caridade!

Lembrándome do feito, á vez que dela, teño que recoñecer que non só hai santas nos altares, que tamén as tiñamos xunto das lareiras!

-.-

-X-

Na acea da Laxe, hoxe, pero, onte?

Na acea da Laxe, hoxe, pero, onte?

Onte, onte mesmo, era totalmente distinto. Hoxe son espectáculo; onte foron Nosopai, ¡pan noso de cada día, e que non faltase! ¿Antonte? ¡Antonte, sala de espera, de seguro que a máis grata delas!

Na Lei de Dereito Civil de Galicia fiouse fino, pero xa tardío: Artigo 18: Son muíños de herdeiros os de propiedade común indivisible dedicados a moer grans para consumo familiar e alimentación do gando dos seus copropietarios. Artigo 19: 1. O aproveitamento da cota indivisa na propiedade farase por pezas ou grupos de horas que acorden os copartícipes e nos días que establezan; no seu defecto, polo que fose costume, sendo exclusiva de cada herdeiro a cota asignada e, polo tanto, susceptible de permuta, alleamento ou arrendo, facendo seus os froitos ou utilidades que produza. 2. Os copropietarios contribuirán proporcionalmente ós custos de conservación e reparación do edificio, da maquinaria e do aproveitamento da auga, sen que entre eles haxa que pagar maquía. 3. Os copropietarios poderán exercita-lo dereito de retracto, no caso de transmisión inter vivos, da peza ou parte da peza da que outro partícipe dispuxese. Artigo 20: 1. Calquera modificación no uso e aproveitamento respectará o dereito de cada partícipe e requirirá o voto favorable da maioría que posúa a meirande parte do uso e aproveitamento. 2. Os acordos da maioría que modifiquen o uso e aproveitamento serán executivos, pero impugnables nos trinta días seguintes ó acordo ou á notificación”.

Esta é a parte seria, pero tamén tiñamos a festiva, a pícara: Ao muíño do meu amigo / xa lle collín o tempero: / Cando está alto, baixalo; / cando está baixo, erguelo!

Como o meu Montecubeiro tiña tantos, e cada un con dez lendas ou contos, aínda que cheguei a coñecer moitos, do que mellor me lembro é deste:

Muíño do Escouredo. Sempre ía moer o señor Ramón; claro que, nos seus días, ata que aquela tarde…; aínda que primeiro direi como o souben, que non foi precisamente na lareira:

Ía con meu pai, de mañá cedo, levar as vacas ao prado da Faladoira, dúas delas xunguidas porque, mentres pacían, nós cargaríamos un carro de folla daqueles castiñeiros, follas, ourizos e demais maleza, para mesturar coa palla e coas xestas da corte, que así lográbase un abono, un mantillo excelente. No cruce do Pacio vimos que se achegaba a señora María Manuela do Escouredo, que xa de lonxe lle berrou a meu pai:

-Xosé María, agarda por min…; unha palabriña…

A palabriña foi tan grande que comprometeu a meu pai para que, á volta, nada máis descargar o carro nos currais, saísemos para o Zarro Novo onde agardarían por el a propia María Manuela e mailo señor Constantino de Cabanela. Querían permutar unhas tenzas daqueles montes…, e eu, que comezaba a facer de axudante de perito, fun testemuña do relato:

-María Manuela, ti colles unha estaca destas, e o señor Constante a outra, e achantádelas onde vos vaia dicindo, pois para medir estas figuras irregulares hai que triangular; mentres, o meu fillo e máis eu, imos tirando da cinta e anotando as medicións.

Desde que medimos e remedimos, que había que axustar pois naqueles tempos un pé de terra era un diamante, díxolle meu pai á do Escouredo:

-Á noite xa podedes ir á miña casa para firmar os papeis da permuta, que os terei redactados, pero ten que firmar o teu home, pois este monte é parafernal seu, e ti, co lista que es, o único que podes facer é acompañalo…, por se o enganamos, Constantino, ou eu mesmo. Por certo, que xa debera estar aquí, no monte, para presenciar as medidas…

-Vai no muíño…, que agora sempre vai cedo para que non se lle bote a noite enriba…, polo medo que lles colleu aos leiróns!

Meu pai, sempre ben pensado, contestoulle:

-Muller, nestes muíños de herdeiros, poucos leiróns pode haber porque, dun para o outro, pouca fariña deixamos restrebada…, pola conta que nos ten!

-¡Ai, xa, ti ben falas, pero no noso muíño, no do Escouredo, os leiróns dese río, do Ribón, sonche moi grandes, coma homes!

-Non esaxeres, que este neno é algo crédulo, e vindo de persoas da súa confianza, sempre cre canto lle din, ou canto lles oe.

María Manuela, poñendo os dedos en cruz, e bicándoos:

-¡Por estas, que son cruces! Cando volveu Ramón, xa á noitiña, para ensacar e traer a fariña, observou que estaba levantada a trapela de ir ao rodicio; daquela baixou pola escada, para comprobar se se atrancara cun ramallo deses que por veces leva o río, e…, ¡case se desmaia, pois, augas abaixo, viu tres leiróns, mouros e grandísimos, a todo correr, e para iso, levantándose nas patas traseiras! ¡O nunca visto!

Meu pai calou, seguramente decatándose de que, por ser gordísima a chufa, eu non corría perigo, por crédulo que fose, pero á noite, cando viñeron firmar, o propio Ramón insistiu no seu relato, feito, episodio, que nos confirmou o Antonio de Mariano, pero despois, na lareira, que fora unha das testemuñas do contrato, xunto con outro veciño do lugar.

-Iso que contaron os do Escouredo é certo, que tamén mo dixo meu irmán Xosé, que lle ensinou o propio Ramón, cando volveu do muíño, unha peza de pan e unha ducia de troitas, que seica as deixaron esquecidas, cabe da moxega, aqueles leiróns…

Así quedou a cousa, ata que un día, anos despois, que entrou na nosa cociña o primo Daniel, daquela xa licenciado de Regulares, onde o tiveran recargado, por desertor indultado, con un impermeable larguísimo e mouro.

-A onde vas así, tan abrigado? –Preguntoulle meu padriño, que era seu tío; Daniel, fillo de moza, de súa irmá María, co pai…, ausente?

-Vou ao Escouredo, que seica vende unha vaca o señor Ramón, e as dúas que temos están senlleiras…

-Leva este paraugas, e deixa aquí o impermeable…, por se esperta Ramón!

-Ata será mellor, e agradézolle o consello, aínda que agora…, como xa non me perseguen…!

Alí mesmo, ao pé da lareira, repetiron o caso: Daniel, con outros dous fuxidos, ao anoitecer saían das chousas do Ribón e metíanse no muíño, entrando precisamente pola trapela do rodicio, para que ninguén os vise desde o camiño de arriba. Alí tiñan o pan que lles levara José de Mariano, que as troitas colléranas eles mesmos, á man, no mesmo río, y ían acender algo de lume para asalas precisamente no intre en que Ramón metía a chave na pechadura para recoller a súa fornada. ¡Daquela tiráronse ao rodicio, os tres, tal que tres leiróns, e despois diso, correndo polo río abaixo, quedáronse quediños debaixo da ponte do camiño de San Cibrao, co cal Ramón convenceuse de que aqueles tres…, ¿animais?, era leiróns xigantes, do tamaño dun home!

¡Canto fixeron discorrer aqueles fascistas, e con eles, os gardas daquel cuarteliño de Montecubeiro!

-.-

-XI-

Sinceridade

Vaia por diante o recoñecemento de que nas lareiras non todo era sinceridade ou verdade pois cohibidos sempre houbo, e haberá, en todo tempo e lugar, que nada coma os complexos para desatar a imaxinación, e con iso alardear, presumir, precisamente do que se carece. O vello aforismo: Dime de que presumes e direiche do que careces, tamén se daba cabe das lareiras, e por veces a gran escala, cando non había, ou se pensaba que non había, outra forma de contrastar aqueles asertos; claro que o mundo é máis cativo do que por veces pensamos.

Aquí e agora voume referir ao Lisardo do Pacio, que o escollo non tanto pola magnitude da súa imaxinación como polo feito de que xa morreu, e para iso sen descendencia, así que, co meu relato, non deshonro a ninguén:

-Ai Lisardo, Lisardo, canto te votamos en falta, todos estes anos, pois desde que marchaches ninguén volveu a tocar a gaita do fol neste lugar; ¡nin ben, nin mal! Por certo, ¿non cha quitarían aqueles do maquis, contra os que se dixo por aquí que loitaches bravamente? ¿Amansáchelos coa música?

-Algo diso houbo, señor Xosé, pero contaréillelo aos poucos, en varias ruadas, pois a miña historia élle longa, e menos mal que xa pasou!

Houbo aplausos e todo, que non sempre se acollía un heroe cabe da lareira, un mozo valente, e por engado, músico.

A narración, efectivamente, foi prolongada, que así tivemos oito ou dez días consecutivos de épica, máis que admirable vindo daquel rapaciño que sempre o tiveran por mimado: ¡Da casa do Pacio, nada menos, e encima, fillo de viúva, consolo de súa nai, que se non seguía levándoo no colo era máis ben polo que medrara, un con oitenta, que naqueles anos era moita crianza de Deus!

¡Pobre Lisardo, tanto que nos doía imaxinalo naquel témpano do Puerto de la Bonaigua, cargando con unha metralladora, bombas de piña, a mochila do rancho…, tanto peso, tanto frío, e, sobre todo, tantos perigos! Só con oírlle relatar que cando conviña facer unha descuberta, ou pasarse á retagarda do maquis para comprobar os seus efectivos, os seus preparativos, volvendo polo monte aos nosos acuartelamentos para informar canto antes, naquelas montañas, despois de terse criado a 500 metros sobre o nivel do mar, confortablemente arroupado por súa nai, pois o pai volvera de Cuba todo derreado, que así se esfarelou, precisamente dous días antes de licenciarse o seu morgado, que apenas deu chegado ao seu enterro, eu poñíame a tremer: ¡Anda que se tamén me destinan, que son do mesmo lugar que este Lisardo, para ese 5º Batallón de Cazadores de Montaña, que será de min, co dado que son aos catarros, que xa salvei de milagre cando tiven aquela bronquite…?

-¿Lisardo, -preguntoulle un día miña avoa, doéndose de tan tráxicas peripecias-, como foi que despois te mandaron para Madrid, que dixeches que te licenciaron no Cuartel de Atocha, ou entendín mal?

-Si, señora, pero non lle foi cuestión de sorte, senón de méritos, pois o Coronel, que ben me coñecía, recoñecendo o meu valor, chamoume un día ao seu despacho e díxome: -Don Lisardo, pois aínda que non tes Bacharel mereces ese título, en premio aos teus servizos, voute mandar para Madrid, que así envalentonarás aqueles enchufados de Atocha contándolles as túas heroicidades. ¡Dito e feito, pois á semana seguinte xa estaba eu paseando polo Retiro, que ata me rifaban as mozas!

A avoa, insistindo:

-Non me estraña, rapaz, un mozo tan guapo e tan valente, nese Madrid dos señoritos finos e baleiros…

Anos despois, xa na década seguinte, ¡o que son as coincidencias!, en certa ocasión, visitando ao daquela Comandante Luís Lombardero Fórneas, coñecín á súa criada, que era de Córneas da Valeira. Serviunos o café precisamente nun intre no que aquel parente me preguntaba que tal por Montecubeiro, onde estivera pasando uns días de permiso: -¡Pois, ben; e mándanche moitos abrazos, que ben sabes o moito que che agradecen canto por min tes feito!

A criada, confianzuda ela:

-¿Así que de Montecubeiro? ¡Pois de alí tiven un rapaz…! ¿Don Luís, podo interrompelos para contarlle aquí ao seu parente o favor que lles debo aos de Montecubeiro?

-Muller, podes, pero non pluralices, que o teu foi singular, pois nun rabaño, en calquera, pode haber unha ovella moura.

A rapaza, que xa empezaba a madurar, de invitada a sentarse connosco, co Comandante e coa dona, dona Carmen, Carmen Vega Val, abriu o seu libro dos agravios:

Que aquel Lisardo baixou dos Perineos precisamente por unha recomendación do Lombardero, que se trataba con un Capitán daqueles Cazadores de Montaña, pois, por mediación de non souben quen, chegáronlle cartas da nai do Lisardo, que estaba hospitalizado aló no Valle de Arán, á morte, ou pouco menos, aterecido do frío. Luís, neste punto, puntualizou que, máis que do frío, o rapaz enfermara co medo, que segundo lle dixera o seu colega, era un auténtico covarde. Xa en Madrid, comezou a saír de paseo polo Retiro coa criada do Lombardero, que lle levaba acotío grandes bocadillos, a ver se así o ía quitando daquela anemia, que o roía. O rapaz propúxolle matrimonio á criada, xurándolle que ía vivir en Montecubeiro ao grande, que tiñan caseiros, e non necesitaría facer outra cousa máis que criarlle dous ou tres fillos; ¡iso, de gran señora, señora dun pazo!

-¡Mala centella o coma, -concluíu a rapaza-, pois tan pronto se licenciou, del, nin unha carta, sabendo como sabía que eu tivera aquí outro rapaz, ben empregado por certo, e que o deixei por facerlle caso, ademais de que era guapo, da nosa terra, do noso Luguiño!

…

Remato: O irmán do Lisardo, xa antes de morrer súa nai foise para Cuba, seguindo o exemplo paterno, e aló seica lle pegaron unha sífilis que o levou ao cemiterio de Colón, na Habana. Lisardo, señorito el, de herdeiro único foise para a cidade das murallas; deixoulles o casarío aos caseiros, e el, sempre tan covarde, non fixo por traballar, en nada; as rendas fóronlle a menos, e a saúde tampouco lle foi a máis, así que, ¡ás Areeiras, en plena mocidade, en plena solteiría!

A miña conclusión é que de pouco vale presumir, de pouco vale chufar, que todo se descubre, e as glorias inventadas foxen tanto ou máis que as follas secas no outono!

-.-

-XII-

Os fungueiros non sempre apuntan ao ceo.

Carro da herba, cos fungueiros postos, agardando pola gadaña. Grazas, Txaro Gallego, por prestarme esta foto para ilustrar o meu relato, aínda que penso que os fungueiros do Chaín de Cirio non eran tan longos, pois, de ser así, non correría perigo, ou menos.

Sempre, de sempre, se lles chamou “Contos” aos relatos das lareiras pero non todos foron comedias, que tamén houbo traxedias, ¡demasiadas! Aquí vou rexistrar un relato que recorreu media Galicia, en cuestión de días, e para iso sen saír nos periódicos, que non o vin en ningún; simplemente, de lareira en lareira!

Comezarei rezando por el un Pai Noso, outro, aínda que moitos se lle rezaron daquela, impresionados polo suceso, e non creo que lle fixesen falta dada a súa sona de bo veciño e de bo católico.

Era polo Santiago, e xa se sabe que en Galicia da súa tronada non hai ano que nos libremos. De abaixo apresurábanse en darlle colmeiradas de feo, ben grandes e a miúdo. Chaín, para non ter que volver co carro, premía e premía, así que a carga xa ía alta; nisto, que nin os presentes o viron esvarar, pero, esvarou! Igual a herba non estaba seca dabondo, que foi o máis probable, e xa se sabe que, de verde ou de húmida, é un auténtico plástico, -diríamos hoxe-, así que aquel esvarón, no alto do carro, fíxoo anasarse…, coa maldita coincidencia de que un daqueles fungueiros tan ben aguzado estaba que se lle cravou polo ano arriba, tal que se fose unha subela.

Levárono ao Médico, a Mosteiro, envolto nunhas mantas, no carro baleiro dun veciño, e a paus nas vacas para chegar axiña. ¡Axiña foron, pero…, máis presa tivo Deus en curalo, que o curou a perpetuidade, tirando del desde Arriba!

O bo do Chaín moitos milagres leva feito, pois desde aquela non houbo pai nin avó, en toda a rodeada, que non advertisen aos que premían no carro: ¡Acórdate dos fungueiros daquel Chaín, que lle deron por cofia!

-.-

-XIII-

Outro conto?

¡Xa; o Exército inimigo, pero, Galicia? ¡Galicia estivo, e seguía estando, cativa e vencida; desde o 36 non levantou cabeza, ou pouco, ata avanzados os Corenta, e para iso grazas ao noso oficio de vellos emigrantes!

¡Se as lareiras falasen, se falasen os potes baleiros, e de paso as bancas, as da lareira só con mulleres, vellos e nenos, daquela os nosos clamores chegarían ao Sétimo, ao Sétimo Ceo, ese dos mouros, tantos que estivemos mantendo, dentro e fóra de España! Para eles non houbo problema: uns, porque se foron do as hurís os agardaban, e os outros porque pasaron a cobrar senllas pensións: eles, as viúvas e mailos seus fillos; os de aló, pois os de acó, froito de tantos miles de violacións, incontables, quen os criou?

Xa o teño dito, moitas veces, pero debo ser o único pois aínda me falta velo por escrito, fóra dos meus papeis: A guerra de Franco ía ser dubidosa se non fosen as carnes da nosa Galicia, tantas reses requisadas nas nosas feiras, e tan ricos que se fixeron os requisadores! Coñezo algún dos seus netos, así que podo dar testemuño de que, riquezas mal ganadas, mal levadas, soen acabar en crebas empresariais fraudulentas, monstruosas, notorias.

Naqueles tempos o lume das nosas lareiras só quentaba o pote do caldo, e tamén a caldeira dos nabos, pero, o que é ás persoas? ¡As persoas tiñan o frío na alma, e por ende, no corpo! ¿Quen consola a unha nai que lle levaron ao seu Isaac para ofrendalo no altar do deus Franco; ou a unha esposa, viúva de vivos, de vivos con gran probabilidade de chegar a defuntos, que os despediran na porta da eira cando saían para a fronte, ou para a Marronda, a esconderse, con nenos no colo, e se cadra outro no ventre?

As mesmas brasas escasearon, que non quedou quen repolase, ou arrincase as xestas da chousa, ou fendese estelas… ¡O único fendido naqueles tempos era o corazón; fendido coa macheta das bágoas!

De cando en vez chegaba unha carta, ¡previa censura, por suposto!, pero non se lían, non se repasaban á luz da lareira…, para que só a sufrise aquel a quen viña destinada! Todas dicían igual, todas mentían…, tentando tranquilizar, pero resultaba inútil pois as balas óense co entendemento aínda que non sopren nas nosas orellas, nin as vexamos pasar, vir! As cartas era o único que se lles ocultaba ás lareiras, pero sabíase delas polos tremores das mans: primeiro, nos días de espera para recibilas, e despois na outra espera, na de agardar pola resposta, sempre na incerteza de que a houbese!

A ausencia das persoas, complicada coa ausencia dos produtos, incluso dos propios, polas requisas anteditas, polas entregas forzosas, por todo aquilo que non chegaba, ou non se alcanzaba o prezo, anularon aquel dito castelán de que, Los duelos con pan son menos. Había duelos, máis dos resistibles, e o pan non sobraba. O que nunca faltou cabe das nosas lareiras foi o rosario en familia, unha proba máis de que son boas as calamidades para acordarnos de Deus e da Virxe; ¡que lamentable é que teña que ser así!

-.-

-XIV-

O Cura das dúas pistolas

Pasou en Madrid, pero foi contado en Galicia:

-¿Onde quedaron Alfonso e Ermitas?

-Alí en Cas Celestino, tomando algo con outros veciños, que tamén estiveron en Cuba, pero nós adiantámonos porque hai que revolver esa herba do prado das Cavozas..., para empalleirala pola tarde, que están pechando as nubes.

Desde que se foron meus pais, díxenlle ao Avó:

-Padriño, disme moitas cousas, pero todas, non.

-A ver, neno, dispara...

-Non se trata de disparar, senón de mexar. Eu xa sabía que as mulleres teñen dúas tetas, que as usan para dar de mamar aos nenos, pero iso de que os curas teñan dúas pistolas...?

-¿Quen che dixo esa trola?

-Hoxe, en San Cibrao, cando entramos na igrexa, o tío Alfonso díxolle á tía: “-Mira donde tenemos el Cura de las dos pistolas”. E á saída da Misa o señor Cura saíu, como de costume, para canta-lo Cara al Sol, que ben sabe que o fai o Pedáneo subido á parede do cemiterio... Pois nisto, o tío Alfonso achegouse ao Cura e déronse unha aperta, proba absoluta de que se coñecían de antes de agora! Así me explico o por que os curas levan sotana: ¡Son distintos dos demais homes!

-Neno, é un Secreto de Estado, pero non podes quedar con esa dúbida. Cando terminou a guerra, en Madrid, os de Franco baleiraron un edificio público, na Porta do Sol, que o tiñan destinado a cárcere os republicanos, e a continuación os franquistas utilizárono para encarcerar a uns cantos roxos. Entre os detidos estaba un tal Aniceto Castro Piñeira, que con estes apelidos xa entendes de quen era irmán. Acusábano de participar no pelotón que secuestrara, e despois asasinara, a Calvo Sotelo, etc., etc. El alegaba que, como Garda de Asalto, levárano a esa festa enganado, con outros compañeiros tan inocentes coma el.

-Xa o entendo, pero, ¿que ten que ver iso coas pistolas de seu irmán?

-O irmán, de sotana, pero con súas pistolas ao cinto, ¡das de matar, non de mexar!, que chegou a Madrid como Capelán do exército de Franco, colleu un taxi, ¡que casualmente era o de teu tío Alfonso! Na Porta do Sol díxolle ao taxista que agardase, que ía apearse un, pero que volverían dous!

Ao capelán non lle puxeron dificultades para entrar, pero el, desde que estivo diante dos xefes, tirou de pistolas, e apuntándolles, ordenoulles, ¡iso, ordenoulles!, que soltasen a seu irmán, que era inocente, e de non facelo, que daquela mesmo baleiraba os cargadores das dúas pistolas.

¡Os franquistas abriron, vaia se abriron, así que o Benito e mailo Aniceto, nun tris, ao taxi, e no taxi para Lugo, moi agradecidos ao Alfonso que lles axudou naquela retirada! O que non sei é se lle pagaron en pesetas, ou se foi en bendicións.

Quedei tan apampado, que non dixen palabra. Así que, coa mesma, collinlle un respecto ao noso crego, que aínda me dura; cando suba ao Ceo, ¡se me deixan entrar!, hei preguntar polos irmáns de Lourixe..., e igual que lle deron aquela aperta ao tío Alfonso, heilles pedir que me dean outra a min..., xa que son da familia!

-.-

-XV-

¡Todo a leña!

¡Todo, a leña, que incluso se utilizaban os tizóns da lareira como lanternas, a falta de petróleo! Ítem máis, a sección máis lida dos periódicos era aquela, tan eufemística, que nos informaba de que: “… habilmente interrogado, confesó…”

As cociñas, o forno de pan cocer, a máquina de mallar…; ¡todo a leña! ¡Malleiras e mallas, todo polo mesmo sistema! ¡Paz de Franco, un culto, sacrosanto, á madeira!

Isto que vou referir téñoo tan gravado, aquí, na masa encefálica, que só a morte mo poderá borrar: Na festa de Luaces, que daquela celebrábase o domingo seguinte a cada Quince de Agosto, falouse de que mallarían, ¡coa de leña!, á semana seguinte, e para iso grazas á gran amizade que tiña meu tío Pepe cos seus tocaios Pepe de Silva e Pepe de Teixeiro, ambos de Gondel, donos daquela máquina milagrosamente resucitada, ¡resucitada por obra e graza daquelas miserias da guerra!

De festa, fóra da Misa solemne, e daqueles pistos que elaboraba miña avoa, ex – cociñeira do Conde de Romanones, capaz de transformar un carneiro en maná celestial, nada de nada; ¡ou si, pois a mellor festa sempre é unha reunión familiar, cordial! De volta á casa paterna, e tamén xunto da lareira pois, aínda que non facía frío, a súa luz era imprescindible para andar pola cociña, o avó, tan previsor el, censuroulles a meus pais que non contactasen persoalmente con aqueles “Pepes” para…, ¡para conseguir!, que tamén nos mallasen a nós; quero dicir, a nosa colleita, pois eles, ¡meus pobres!, esquerdosos como eran, non estaban libres de ser mallados “por las fuerzas del Orden!”. ¡Iso si, habilmente!

Ao día seguinte, coas pernas ben abertas para sosterme na albarda, un neno de oito anos, ¡arriba, dacabalo, camiño de Pousadela!, para levarlles o recado, a petición de que influísen cos “Pepes” para que nos concedesen o grandísimo favor de mallar en Bergland, antes de que se fosen para Trasín, onde tamén agardaban por eles, case que coa meda aberta.

Meu tío faloulles aos seus amigos, e…, logrouno! Pero tiña que advertirlles en Bergland que baixasen coas vacas xunguidas, o sábado, xa que estaría a máquina en Pousadela cinco días, que era o tempo que calculaban para mallar alí, pois a da Casa Grande leváballes dous días, e para iso, madrugando, naqueles días grandísimos de Agosto. Máis era, que como se prexudicaban os de Trasín coa interferencia nosa, esixíusenos que, ao terminar coas máquinas en Bergland, baixásemos con elas, de retorno, a Trasín, coas vacas, coas nosas.

¿Parellas de vacas? ¡Catro: unha para a desgranadora, outra para a limpadora, e dúas, cabezalla e solar, para a máquina, para o motor de leña, pouco máis cativa que aquelas locomotoras do tren! Aquel convoi, pola corredoira da Veiga da Silva era impresionante, ¡a paus nas vacas, miñas pobres, que cansaban, tanto, que nos levou seis horas un recorrido, un transporte, que non chegaba aos tres quilómetros, séxase, dúas horas por quilómetro!

A primeira fornada xa a mallaran meus pais a paus, cos malles, ¡todo a paus!, pero o avó estivo acertado pois o que se di a paus era doado de mallar na xente, pero incómodo no cereal, que se resistía a soltar as espigas, fosen de centeo ou de trigo.

Coa de parados que temos hoxe en día sobraría xente para volver aos malles, pero o caso é que, de malcomidos, a forza rebe, e logo que, para volver ao cereal…, teríamos que talar os eucaliptos, outro traballo, e non dos cativos!  

-.-

-XVI-

A espreita dos cativos

As escaleiras da miña escola están sendo tapadas por un bieiteiro

As lareiras eran moito, pero non o eran todo pois nelas oíase pero non se vía, a diferenza do que pasa agora con esa entremetida á que chamamos “tele”, e por veces, “telegaita”. Poño por caso, para ver un morreo de rapaces tiven que ir a escola, e mellor me fóra non velo pois ata que me casei maldito un conseguín: ¿Eran virtuosas, ou non me querían? ¡Coido que as dúas, asemade!

No recreo, en días fríos, cruzábamos o curral, a cen, para acudir á lareira, na cociña vella de Candal, onde a señora María Manuela, sen omisión algunha, ¡Deus llo pague, que de seguro xa lle ten pagado, tan santa que era!, non regateaba estelas para que non se lle apagase a fogueira dos rapaces. Un daqueles días, despois de quentar as mans, sentín unha necesidade, outra, así que crucei a eira para ir ao horto, alí por detrás das loureiras. ¡Que espectáculo, miña madriña: o Antonio de Maceda, un grandallón, que seguía indo á escola por xenerosidade de Don Jesús, que nunca llela negou aos mozos, así estivesen licenciados do Exército, que á hora do recreo escapulíase, a saber por onde e para onde, que nunca o vin quentando as mans, estaba alí no horto, pegadiño á criada da casa…, dándose un morreo, ao estilo destes que se ven na Tele ás doce da noite!

Eu, non sei se pícaro ou discreto, agacheime detrás dos ramallos dunha loureira, cos ollos tan abertos coma os dun león; evacuei, abotoei o calzón, pero…, eles seguían! ¡Que boa cousa debía ser aquilo para que tanto tempo lle botasen, e logo que nin oían ni vían a intromisión do neno!

Ao día seguinte, coa mala idea de espreitar desde as ventás do colexio, díxenlle ao mestre que  non ía saír ao recreo para rematar aqueles problemas que nos puxera no encerado, que se me atravesaran. ¡O que se me atravesara, mesmo ao traveso, era a malicia de ver un novo capítulo daquela serie! Os problemas do encerado remateinos, e ían ben, pero o que foi mal era a miña espreita pois aquel día…, non acudiron ao horto! ¡Igual estaban na palleira, arrincando feo para dárllelo ás vacas! Cando volveron a entrar os do recreo viñan coloradiños, nenos e nenas, pero en particular Antonio, o mocetón; tampouco souben se aquel día estivera na lareira, cos cativos, ou arrincando herba; se foi isto último moita deberon arrincar, para que tan colorado viñese!

Aquel ensaio debeu ser frutífero, pois non tardaron en casar, ben namorados, supoño, a xulgar pola cantidade de fillos que criaron. ¡Teño claro que ían, que se comportaban así, con boas intencións, pero…, a min déronme un mal exemplo, aínda que sen querer, pois, o dito, tiven que chegar ao casamento sen catar un bico, co que me gustaban as rapazas!

-.-

-XVII-

A pez da bota

Aludín ás técnicas que utilizaban as ¿autoridades? para facer falar aos detidos, pero teño outra no tinteiro, a que empregou comigo aquel médico de Serés; o que non sei é se chegou a patentala.

Víñame de casta a arquitectura: Meu tío de Pousadela, capataz dunha cuadrilla de canteiros, os “Canteiros de Luaces”, dominaba, e tamén ensinaba, o verbo dos “arxinas”, así que, en Pol, tres ou catro linguas: galego, castelán chapurreado, algo de latín, de tanto oírllelo aos cregos, e por engado, a fala dos canteiros, apresa dos de Pontevedra, dos que meu tío fora alumno preclaro. O que eu non puiden acadar, Deus deullo ao meu fillo, e tamén ao xenro, así que, ¡Deo gratias, Dómine! Nesta afección, mentres meus pais arrincaban chantos, aló no monte de Sarille, para cerramento das nosas fincas, o neno, anticipándose á burbulla inmobiliaria, facía casas, a barullo, ¡sen licencias!, no rebo e co rebo daquelas pedreiras.

Tanto construín, tantas horas, tantos días á intemperie, que aquelas febres de promotor carrexáronme outras, as do pulmón! Naquel retorno, en lugar de chantos volveron co neno no carro, tan afónico que nin fala deu. Despois, xa na casa, mentres miña nai me arroupaba con tódalas mantas de tódalas camas, nin sei cantas, meu pai deulle espora á nosa egua, coa dun veciño de ramal, para recoller ao Médico de Serés, así fose de noite, que noite era, e para min, con toda probabilidade, a última.

Isto, e tamén o que sigue, contáronmo días despois, cabe da lareira, da que non me deixaban separar máis que para ir á cama. ¡De resucitado, de escarmentados, non procedía engadir riscos!

Segundo chegou, don José seica lle pediu a meu avó a bota do viño, a mellor que tivese:

-O viño dareillo, un neto ou a bota enteira, desde que me cure este neto!

-Non tal, que ten que ser agora, ou non llo curo!

¿Quen lle discute a un Médico, e máxime daquela, que non había outro desde Castroverde a Lugo?

Colleu a bota e baleirouna polo vertedoiro, sen dicir palabra; a continuación, el mesmo, don José, agarrou o coitelo grande, o de mata-los porcos, que sempre o tiñamos colgado dun cravo no alzadeiro da cociña. Seguíamos sen falar, nin eu nin o Médico. Co coitelo xa na man, rachou a bota en dúas, para a continuación quentarlle nas brasas a pez do interior. Nisto outro misterio, pois, dirixíndose a meu pai:

-Saque ese cinto, e se non ten outro átese con..., cunha corda, que o preciso para min.

Quitouse os tirantes do seu pantalón substituíndoos polo cinto de meu pai, e a continuación, coas dúas follas da bota enriba dunha tixola, sen outra palabra, nin súa nin dos da casa, asombrados daqueles preparativos, subiu ao cuarto onde me tiñan. Destapou aquel feixe de mantas e púxome as dúas follas do coiro, unha por diante e a outra nas costas. Eu non podía falar, pero seica din un berro atroz, coma se fose agonizar, ao sentir aquelas brasas no meu corpiño. Cos seus tirantes atoume os pelellos ao peito, ben apertados, coma quen cincha unha egua; obviamente para que non se me soltasen, nin os puidese quitar. Despois de todo isto seica se dirixiu aos presentes, e díxolles:

-Fodeuse o viño, pero vai ben empregado, que con isto a bronquite do neno; en dous días, ao carallo!

Así foi, pois ao segundo día aquel neno da bronquite falaba polos cóbados; en galego por suposto! ¡Outra forma de facer falar á xente, curándoa de paso, ou máis ben, resucitándoa! Don José, cando me manden subir, faga o favor de presentarse, vostede mesmo, para recoñecelo, e darlle as grazas, pois aquel día, coas febres, nin para a cara lle mirei! ¡Desculpe! Lamento non recordar o seu apelido, pero aquí ten o meu…, para que me busque nas listas de San Pedro!

-.-

-XVIII-

¡Fíate dos Cerralleiros!

Despois de cear connosco, na mesma mesa, pero sen manteis!

-Apetéceme durmir nesta banca, aquí diante da lareira, pero, aínda que é ancha, cunha media volta, igual baixo ao chan, así que, se non lles importa, dareille para atrás, e durmo nun feixe de pallas do seu palleiro…

O avó deulle o práceme, pero meu pai puxo reparos:

-Primeiro imos rezar o Santo Rosario, que sempre o rezamos en familia, e aínda que vostede non é da nosa, polo feito de telo albergado, así o consideramos. Todos temos defuntos, e vostede non vai ser unha excepción, que vén de Adán, igual cá nós, así que…, Pepiño, alcánzame o rosario..., de aí, da espeteira. Quitemos a pucha e comecemos: Pater noster, qui es in caeli...

En latín, por suposto, ¡tan ben que o dominaba! Despois do rosario foi a avoa quen falou:

-Señor, señor Cerralleiro, que aínda non nos dixo o seu nome…

-Manuel, que é como nos chamamos a metade dos cerralleiros de Riós; como se dicía de nenos, para servir a Deus e a vostede!

-Íalle dicir, señor Manuel, que teña coidado, non se lle ocorra escaravellar no remol, que poden saltar muxicas, e quéimanos a casa, que xa ve que é a casa dun pobre, mais, para nós, por ser única, a mellor do mundo!

Despois dun ratiño de conversa, precisamente cando miña nai acabou de muxir as vacas, meu pai de baixarlles uns brazados de feo, a madriña de levarlles unha mantelada de millo aos porcos da ceba, e parou o avó de atizarlle ao caldeiro, vendo o cerralleiro que aquilo tiña ambiente de irnos á cama levantouse para saír pola palla do seu camastro, e a avoa acendeulle aquel farol de gas, que, ao estar tan caro e tan escaso o combustible, sempre receaba utilizalo:

-Non, señora, por min apágueo, que teño esta lanterniña de pilas. De paso que vou ao palleiro, botareille unha ollada ao burro para afrouxarlle o ramal e que se poda deitar, que o teño atado diante do ripeiro, diante da herba, segundo vostedes mesmos me mandaron facer.

Como tardaba en volver, tanto do palleiro como da palleira, fómonos á cama, deixándolle a porta aberta para que entrase ata a cociña. Ao día seguinte, cando nos levantamos, do cerralleiro nin rastro, que incluso recollera a palla, varrera a cociña, e se levara aquel saco gordísimo de durmir, que nunca un vira ata daquela, pois logo parecía unha almofada moura; aberta por unha cabeceira, iso si. Ao reunirnos para a parva, todos tiñamos ganas de falar daquela visita tan…, especial! O primeiro foi o avó, que me dixo:

-Agora, que xa se foi, cóntanos polo miúdo todo canto che preguntou, daquela, mentres nos amañaba esa pota e mailo paraugas, que eu non quixen achegarme desde que descubrín o seu disfrace; a ti pouco che podía sacar, pero comigo igual anotaba algo!

-A cousa comezou cando me preguntou que onde tirabamos as latas das conservas, que lle viñan ben para facer con elas os cravos das potas, eses que lles pon ás chapas de cubri-los furados. ¡Dábame un real por cada unha que lle trouxese, pero só atopei unha, alí nas silvas de tras da caseta de Daniel, desas sardiñas tan grandes que comemos na Coresma, así que, só me deu un, un real, este! Pero foi precisamente cando meteu a man na chaqueta para quitar a moeda, daquela que medio retorceu o corpo…

A cousa fora así: despois de mil preguntas, algunha tan boba que nin que quixese quedarse a vivir no lugar, e por iso preguntaba os cen preguntares, de tódalas casas, de todas as persoas, como eran, de que vivían, se ían moito á tenda, ¡eu que sei!, pasou ao das latas. Xa coa moeda na man fun para xunto de meu padriño, que saía daquela para ir busca-las vacas, que caía a noite e tiñámolas no prado das Cavozas; para aló fomos, e polo camiño díxenlle: -A ese home pásalle coma ao seu paraugas, coas ballenas rotas, que se lle saen as costelas polas costas.

O padriño, parándose e mirándome fixamente:

-Pero, que dis?

-¡O que oe, mesmo pola parte dos sobacos!

-¡Xa me cheiraba a min, xa!

-¿Padriño, que lle cheiraba?

-¡Que ese fulano é un Garda, un Garda Civil, con pistolas na sobaqueira, disimuladas coa chaqueta!

-Padriño, non traía tricorne…

-¡As espías andan así, disfrazadas, e ese fai de cerralleiro porque o foi de rapaz, seguro, mais agora é garda, e mándano polas casas para espiar se acubillamos fuxidos, que por iso tiña interese en comprobar o consumo das latas de conservas, que é unha proba de que hai invitados nas casas, unha delas!

-¡Condenado espía…! Por iso preguntaba tanto, por iso leva pistolas, e por iso alarga o tempo, con só amañar dúas potas, unha tixola, e un paraugas…, cigarro tras cigarro!

-Si, neno, si, pero non te tente o diabro contalo na escola, que nin cho van crer, e tomarante por bobo!

Así morreu o conto, aquel conto que non tiña nada de conto, ¡ou si!, pois, aos poucos días, nunha casa da parroquia, concretamente na de Perán do Fato, o mesmo espreitón, na súa teima das latas de conservas, descubriu que acubillaban fuxidos, e…; ¡detrás viñeron as mortes, aquelas mortes que tanto buscaba un simple cerralleiro, aquel dos remendos das potas, ou máis exactamente, aquel cerralleiro dos ataúdes!

-.-

-XIX-

Personaxes do meu rural.

¡Que tamén os tivemos, tamén os houbo!

Personaxes míticos, fabulosos, excelsos, notables, extraordinarios polas súas virtudes e/ou circunstancias, da miña bisbarra, que se quentaron na nosa lareira, deixando motivo para comentarios que impresionaron ao cativo. Algúns:

Leiteiro de Veiga.- O último dos carlistas, exércente, de Montecubeiro, que así se proclamaba o bo do señor. Era tan alto e tan rexo, que, de cumpridos os cen anos, viña a pé para charlar con meu avó, e iso que sempre se metía con el dicíndolle: “Leiteiro, a ver cando morres, que estás dando mal exemplo!”. A súa resposta era invariable: “Xa que non tiven mando de tropas, aquí na Terra, quéroo no Ceo, así que, chamaranme cando amplíen a plantilla!”. ¡Aquilo era humor, pois os de hoxe, se teñen tataranetos, que non o sei, se fosen humoristas famosos coma el terían saído nos periódicos! ¡Aquilo era humor, aquilo era vigor, e sen penicilina, que tardou en habela!

Benita de Xuárez.- Ten vido á nosa casa, aínda que non lembro a que; o que si teño claro é que, en certa ocasión, pola Santa Olalla, na casa dos tíos de Vaílle, fixo unha aposta con meu avó e padriño a ver quen resistía de pé, con non sei cantos litros de viño, e…, cando se cansou o noso de darlle ao xerro, Benita seguía bailando muiñeiras, coma se tal cousa! ¡Se daquela houbese competicións deportivas, aquela vella…, campioa olímpica, do que fose!

Isidro Freire, caseiro de Brais.- Nunca esquecerei a súa forma de pasar os carros desde a eira ao curral, alí por entre as casas: Metíase debaixo, e, arriba! Levábaos trinta ou corenta metros, ao lombo, ata onde o esperase a muller, coas vacas xunguidas. Tan forzudo como boa persoa; e chistoso? ¡Facía rir as pedras! Un dos mellores competidores que tivo meu avó, ganándolle o avó en chistes verdes, pero…, ben ditos; se non benditos, si ben ditos, sen o menor taco! O fillo tamén saíu forzudo, menos nunha cousa: que non tivo a forza de vontade suficiente para deixar de fumar, así que, aos corenta, máis ou menos, foise para xunto de seus pais. ¡Igual o chamaron para recriminarlle aquel vicio, adquirido que non herdado!

Santa María Manuela de Candal, a señora que acendía o lume para que nos quentásemos no recreo.- Non me lembro que visitase a nosa lareira, pero eu si, a súa, tantas veces como días fríos tivésemos no período escolar. Santa era miña avoa e madriña, pero a María Manuela aí que se ía, así que dou por seguro que agora, día a día, están acordándose dos netos respectivos na lareira do Ceo, esa lareira de estrelas de Aló Arriba; ¡de estrelas, que non de muxicas!

Alfonso da Cordeira, que sempre paraba pouco nas súas visitas: “¡Aínda me queda moito que recadar, e o señor Cura, xa saben, do que canta, manxa!”. Andaba polas casas da parroquia recollendo o gran que se lle daba, anualmente, ao Párroco, para que nos esconxurase o trono. ¡Non facía falta, pois, como Alfonso tamén tocaba as campás da nosa torre, el mesmo dicía, -a súa única contradición-, que coa campá grande non había trono, chispa, que se achegase! Xa teño dito que enterrou tres esposas, pero a cuarta sobreviviulle. ¿Estará, agora, con Alá, nese sétimo dos musulmáns, nese das virxes, as huríes, que recuperan, día a día, a súa virxindade? ¡Merecer, meréceo!

De chegado aquí decátome de que a miña lista é practicamente infinita, así que, pídolles perdón aos omitidos; a ver se noutra ocasión...!

Pegado a esta torre estivo o cemiterio vello de Montecubeiro; antes enterrábase dentro da igrexa, e os residuos ían parar ao soto da torre; hoxe entérrase no Cemiterio Novo. Por certo que cando se lle fixo a súa cerrume este servidor axudou a face-las paredes, ata que un día..., ¡e non é conto!, un dos rapaces foi a taberna, e alí atopouse cos mozos..., ¡xogando e bebendo! Dixérannos que estaban na louseira, arrincando pedra... Cando descubrimos o engano, ¡fixemos folga! Folgamos, si, que de alí en diante o que faltaba das paredes tiveron que facelo..., aqueles mozos da taberna!

-.-

-XX-

O pan de Queizán

Nun enterro, en Queizán.

Hoxe non pagan foros nin andan a pé, pero daquela, si. Vouno contar tal cal llo referiu meu avó e padriño, na nosa lareira, ao seu parente Otero, de Paderne. Non é que o apuntase, pero tanta graza me fixo, que o conservei na memoria, tan gravado coma se o escribise na miña pizarra da escola.

Precisamente tratábase da herdanza de súa avoa común, pois a miña tataravoa viñera precisamente de Paderne. ¿Con un pan debaixo do brazo? ¡Con un, non, moitos: un foro de dúas fanegas de trigo, percibidas anualmente en Queizán pola familia Otero, desde tempo inmemorial. Aquel día era a festa do Santo, pero como fixera sol na de Pena, en Montecubeiro chovía. Os dous parentes, de paso que lle atendían á pota dos pistos, fumaban: o de Paderne, un cigarro de picadura, e meu avó na súa cachimba, que sempre a utilizaba por culpa dun cancro que tivera nos beizos, queimado, referido, e curado, con un ferro roxo, ¡a menciña de entón!

-¡Tan farto quedei daquela viaxe que eu mesmo lles propuxen a redención…, antes de que ma pedisen eles!

-¿E logo, parente, apuxéronche os cans?

-¡Peor, moito peor, que me apuxeron unha rapaza, tan guapa, tanto, que a pouco estiven de comprometerme con ela, estando casado…, pero ela non o sabía! Despois, tempo adiante, na feira de Adai souben o resto… Se foi verdade, ao cento por cen, non o sei, pero aquel fulano, que era tío da rapaza, tomando unha cunca de tinto, xuroume que o fixera por ben, que lle encantaba que eu casase coa sobriña… Pero vou abreviar, que logo chegarán os que foron á Misa, e xa que esa renda veu da túa casa, coido que mereces aguantar esta historia, quero dicir, a esencia dela.

Hai un dito que é, “Os de Queizán, se dez lles piden, cen che dan”. Seica alude a que son os máis xenerosos deste condado, e venlles de que ese lugar foi repoboado con xudeus, que tanto medo traían a ser mal acollidos, que de xudeus pasaron a xenerosos. Quedoulles ese atavismo no corpo, e nesta ocasión, coidando que eu era de casa rica, ¡por cobrarlles foros!, ofrecéronme a rapaza, unha moreniña que ata se parecía á Virxe María…, polo menos no seu recato!

-Oes, ¿e por que non mo dixeches a min, que daquela xa estaba viúvo?

-Parente, o casamento e maila mortalla, do Ceo baixan. Se estivese de Deus que a renda fose túa, e non miña, daquela faríanche a mesma oferta!

-¡E terás razón…! Os homes buscamos mulleres guapas e con dote, cando debera ser ao revés. ¡A dote para as feas, miñas pobres, que son as que teñen peor feira!

-Parente, iso é por causa da selección natural das especies, que xa sabes o dito: “As feas, ao convento; ou capalas, para evitarlles o inzo”.

Escoitar aquilo, aquela sentenza, moito dano me fixo, pois din en matinar nas guapas…, ¡que eran precisamente as máis difíciles de conquistar, e non sempre as máis simpáticas. Por fin tiven sorte, pero despois de moito andar, de papar medo polos camiños, e de facerlles algún que outro versiño! ¿Ás de agora? ¡Chega con saber bailar!

-.-

-XXI-

O QUE LONXE VAI CASAR…

Teixos de Carballido, diante da igrexa.

A muller do Xan de Aquilino, da Graña, da que a tal momento non lembro o seu nome, un tanto arrevesado, que outro igual non o había en toda a bisbarra, pero si teño presente a súa face, unha muller que ademais de guapa era encantadora, nai de dous Césares, (cando lle morreu o primeiro, ao segundo púxolle Segundo César María, e eu mesmo, que xa o teño dito noutras ocasións, fun o sancristán que axudou no seu bautizo), veu poñerlle unhas inxeccións a miña nai, que meu pai non se atreveu por se a mancaba, enferma de gravidade por causa e por culpa daquel quiste hidatídico de pulmón, operado, tempo despois, en Madrid, polo doutor Cardenal, no Hospital da Princesa, e milagrosamente expulsadas as súas raíces, precisamente un 27 de Novembro, cando as monxas terminaron a súa novena evocadora da aparición da Virxe María a Santa Catalina Labouré, etcétera. Despois da súa intervención, e mentres meu pai aparellaba a nosa egua para devolvela á súa casa, a da Graña quentou as mans na lareira, cabe de meu padriño e doutros veciños que acudiran a interesarse polo estado da enferma; daquela romperon a falar da súa Fonsagrada.

A señora, que estivera de enfermeira en Bos Aires, e que a pillou a guerra en Montecubeiro, xunto co seu home e mais o primeiro dos nenos, non podendo retornar a América por tales circunstancias, ademais da súa ciencia tiña un don de palabra exquisito, do que moito gustaba meu avó, así que non perdía ocasión de tirarlle da lingua:

-¿E logo, que máis contas? ¿Vas algo pola Fonsagrada? ¡Ben sabes que coñezo todo iso, coma a palma da miña man…, de cando andei por alí, de albeitar, que incluso falaron de nin no número 1 do seu periódico “O tío Pepe”, e tamén lles teño levado zocas á feira!

-Algo imos, pero menos do que eu quixese pois para ir en bestas é moito camiño, e se collemos en Castroverde ese coche dos Veigas, con ese aparello dos gasóxenos, amén das curvas da estrada…, logo sería máis doado volver a Bos Aires! Por certo, ¿sabe que morreu o Zoqueiro de Gondel, ese que trouxo a muller de Carballido? ¡Seica o enterran mañá, pero non sei a hora!

-¡Vaite co Zaquiel; pois de aquí tamén lle iremos! Agora, cando te leve o meu fillo, que lle pregunte ao teu Xan, que na Graña téñeno que saber, iso, a hora do enterro. E digo eu, xa que morreu, ese irá directo ao Ceo…, pois din que non hai parvo que se condene!

-Se o di polo fillo…, -aventurou a enfermeira-, agora entrou en quintas, e din que se quere quedar no Exército para facer carreira, que a fará, có listo que é!

Meu avó quedouse calado, un pouco, cousa rara nel, como reflexionando se dicilo ou non; eu estaba diante, e cando había roupa tendida, naqueles tempos, un mal exemplo… Pero rompeu a falar, que tampouco lle gustaban os disimulos:

-¡Muller, cando viches sen carreira a un fillo de cura; nunca! Seica os fan, coma quen Misa, en latín, e así saen, que só Deus os entende!

-Señor Xosé, tamén sabe esa historia? ¡Desde logo, vostede si que aproveitou o tempo nas súas viaxes á Fonsagrada, que me está demostrando coñecela tan ben, ou mellor, do que eu mesma.

Naquel intre entrou meu pai para informar que a besta estaba lista, aparellada, e que podían partir, pero meu avó díxolle:

-Agarda un pouco, que estamos nun teatro, e non é bo levantar o pano antes de que os artistas rematen o seu ensaio. Aquí a nosa enfermeira vainos demostrar que ademais diso, de enfermeira, é parteira, que entende de partos!

-Señor Xosé, -díxolle a aludida, poñéndose de roibén-, non sexa mal pensado, pois ese parto ao que vostede alude xa me colleu na Arxentina.

-Para o caso é igual, que non fai falta estar presente para saber que setemesinos danse poucos; ¿si, ou non si?

-¡Xa que me provoca, direi o que sei, ou mellor dito, o que se dixo aló por Carballido…, a ver se coincide coa súa versión!

-Fala, muller, que o fas tan ben que dá gusto oírte; e logo está iso de que, o que uniu Deus, non o separe o home, por Cura que sexa!

Meu pai, sempre prudente e discreto:

-¡Vaian calando, que a señora estará cansada, e compre levala á súa casa…!

Pero non lle fixeron caso, e ela rompeu o que para moitos dos presente era unha novidade:

-Cando Zaquiel levaba as zocas á feira da Fonsagrada, facíao nun faco de poucas chifras, así que se ía de vésperas e adoitaba ata-la besta na argola do atrio da igrexa, quitándolle a carga. O zoqueiro, cos sacos das zocas por almofada, e tamén envolto nunha manta, deitábase diante do mesmo portalón, ata que amencía. Nese estado, seica apareceu o cura de Carballido, que lle ía axudar ao noso na Misa de cedo, que a facían solemne para que os tendeiros do lugar non puidesen mentir, despois de comungar, en días de feira…

-Sigue, sigue, que iso tamén o sabía eu…

-¿E o resto, non?

-¡Eu, se cadra, si, pero aquí hai máis xente, e os novos teñen que aprender das experiencias do próximo! ¡Sigue, sigue, fai o favor, e non teñas vergoña, pois as verdades son coma o aceite, nadan!

-Din que din que o señor cura doeuse do zoqueiro e propúxolle casar coa súa criada, que era orfa, de familia rica, e que, se casaba con ela, el mesmo lle compraría a propiedade para que fose ao matrimonio ben dotada. A rapaza tamén veu a feira, e…, remataron o trato, quedándose Zaquiel para o día seguinte, que alí mesmo, na Fonsagrada, casáronos, e seguidamente escrituraron, co cal o zoqueiro, coas zocas vendidas e o casoiro feito, veuse para Gondel con unha muller legalizada, e os sacos das zocas cheos de cartos! A segunda parte veu aos sete meses…, e ben guapa é a criatura…, mesmo un anxo…, que por algo é fillo dun cura!

Me avó e padriño mirou ao redor, e díxonos aos cativos:

-¡É unha desgraza que fagan Papas aos Cardinais vellos, que perden a memoria, e daquela non se lembran de que San Pedro tivo sogra!

De momento non o entendín, pero agora, si!

-.-

-XXII-

Don Celestino…

Almirante Carrero Blanco

¡As malas pasadas do subconsciente! Se mo esixides, non teño inconveniente en xuralo. Pero de momento vouno contar tal e como o lembro:

Foi a últimos dos anos 40, en pleno inverno, que ben me acordo polo aterecidas que levaba as mans, e coas mans, o espírito, cando o Presidente do Consejo Supremo de Justicia Militar, Xeneral Ponte y Manso de Zúñiga, me mandou levar ao Alto Estado Mayor Central un sobre lacrado, que poñía no ángulo superior “Confidencial-reservado”, con instrucións rotundas de que preguntase polo “Almirante”, e que llo entregase a el mesmo, in person. ¡A el, e só a el!; e se non estaba, que agardase a que volvese ao seu despacho.

Non fixo falta agardar, que me pasaron de inmediato; e o soldadiño Gómez Vilabella avanzou lentamente ata situarse a dous metros da súa mesa, onde me cadrei, se ben tremendo, da lingua e dos pés:

-¡A las órdenes de Su Excelencia, don Celestino…!

Carrero Blanco disparoume unha ollada atronadora, ¡e menos mal que non tiña á man un canón daqueles dos seus acoirazados! Menos mal, tamén, que eu reaccionei ao instante; iso si, corrixindo:

-… Don, don Luís, por favor, perdóneme, que vengo todo nervioso por traer en la mano este sobre tan…, tan importante, que incluso tuve miedo de que me lo quitasen…, desde el Supremo, desde la calle Fortuny…!

-¡Calma, chico, pero un mensajero debe ser capaz de defender su correo con la propia vida! Te recomiendo que leas “Miguel Strogoff”, correo que fue del Zar, de Julio Verne, que seguro le tienen en la Biblioteca Nacional…

-Lo haré, don Luis, lo haré, y siempre a sus órdenes. ¿Manda algo más su excelencia?

Din un taconazo marcial, e funme; saín feliz de que non mandase arrestarme por tan estúpida confusión, pero aquel home, que afiaba os lapis el mesmo, persoalmente, para facer polos cartos do erario público, era Almirante, que se chega a ser Cabo…, polo menos un día de calabozo!

¿Que como puiden ser tan estúpido? ¡Amigos, o subconsciente, que nos traizoa cando menos se espera! As cellas do Almirante, que así, de súpeto, fixéronme lembrar as do Celestino das Cavozas, e co atordamento daquela misión… Recomendoume o “Correo do Zar”, un relato que, anos despois, sería levado ao cine. ¿Con esa indirecta, que quixo expresar? ¿Que todo soldado debe imitar a Miguel Strogoff, ou que el, aquel gran personaxe, para min, para España, era un auténtico Zar, un Zar in pectore?

Agora tócame abrirvos a ventá do meu subconsciente, o motivo da miña confusión, da miña asociación de ideas:

Contaban de miña tía Ermitas…; iso, contaban, pois eu daquela aínda estaba en mantillas, e tan en mantillas que seica rachou o tule ilusión do seu velo de noiva, casada que fora na Habana, para facerme un tapamoscas, en vista de que gustaban aterrar no meu barrelo, na miña cara mocosa. Ermitas e mailo seu Alfonso tiveran unha chocolatería-docería na Habana, á que acudían maiormente os ianquis, pero coa crise dos anos 1929/30 a clientela afrouxou, e viñéronse! Meu tío, estando en Lugo, soubo que vendían un Ford A aló nas Pontes de García Rodríguez, e como aprendera a conducir en Cuba, decidiu poñelo “ao punto” en Madrid. No entrementres pasaron aquel verán en Bergland, onde meu tío gustaba da manteiga, principalmente da manteiga… ¡Claro, nacera en Ortigueira! Pero estoume perdendo, así que volverei ao rego:

Din que daquela non había peor arador có Celestino das Cavozas, que en vez de atenderlle ao arado matinaba nos contos que lle ían contando…, porque os cría todos! Miña tía, ¡que tanto se parecía a meu avó!, tantas trolas lle refería da súa Cuba, que o tal Celestino non se ía da nosa cociña ata que lle recordaban que era hora de marchar, que o botaría en falta a súa Hortensia…

Nunha daquelas ocasións, ¡relata refero!, seica lle dixo Ermitas:

-Celestino, co guapo que ti es, de posto na Habana, a túa Hortensia ou te perdía ou se perdía ela, que te ían solicitar dez ou doce mulatas, máis que días ten a semana, pero hai un pero…, que a túa figura perde moito con esas cellas de burro coas que naciches!

-E se nacín con elas, que lle vou facer; estaba de Deus así!

-¡Que lles vas facer, afeitalas! O bigote ben que o afeitas, pero as cellas non, e aí tes a túa fealdade…

Contan que ao día seguinte presentouse…, ¡coas cellas afeitadas, feito un pallaso! Tal era a súa credibilidade nas verbas de miña tía, e non só nas dela, pois entón, naqueles tempos, cousa que contaban os emigrantes, ou os quintos, ía á Misa!

Din por aí que xa non hai incultura rural, nin rural nin urbana, pero eu teño as miñas dúbidas: Daquela críamos aos quintos e aos emigrantes, e agora aos políticos… ¡Que máis dá, pois vén a ser o mesmo!

-.-

.../...

Pasa a

CONTOS DA MIÑA LAREIRA

-II-

Xosé María Gómez Vilabella