Aquí
estou, loitando e traballando,
mentres
o corpo aguante!
Por se serve de estímulo para os nenos pobres.
-.-
Xosé
María Gómez Vilabella
¿Mein
Kampf? ¡Non, en absoluto, pois a miña, aínda que tamén tivo guerras, guerras de
todo tipo, sempre buscou a paz!
-.-
-.-
Eu
quédome con Ortega y Gasset, pero con matices, pois pasei a vida loitando e
renunciando ás comodidades; iso si, por aspirar só a unha cousa, para min
sagrada: a capacitación, a miña evolución mental!
O
vello Ortega, no seu “Meditaciones del Quijote”, de 1914, tamén afirmou que,
“Yo soy yo y mi circunstancia, y si no la salvo a ella no me salvo yo”. ¡Exacto! ¡Hai que salvar as circunstancias,
saltalas, dominalas, con coraxe, con valentía, coma quen asalta un fortín...,
para que nos permitan avanzar na nosa vocación, nos nosos afectos, na nosa
afección!
-.-
A voda de
meus pais
Entre
meu pai e miña nai, con permiso de Deus, e colaborando, aos nove meses, como
parteira, a señora Josefa do Rego, coa Monarquía en crise, saín ao
mundo, en Bergland de Montecubeiro, o 26 de Agosto do ano 1930, pero como
andaban nas mallas meu pai no puido ir a Castroverde ata o día 28. (Sec. 1ª,
Tomo 48, Pág. 11.642, folio 223).
A casa inicial, orixinal, dos Gómez
de Bergland, (fundada e edificada por un Gómez de Neira, procedente da Olga,
Caraño), era relativamente grande con respecto ás do entorno labrego, PERO...,
o pero foi que o veciño da porta... á tía María, irmá de meu avó e padriño,
saltoulle na pluma, facéndolle un fillo. Con iso, meu avó tivo a xenerosidade
de parti-la casa, casa e fincas, con súa irmá... para que puidese vivir e criar
ao seu fillo con algunha comodidade e con relativa dignidade. ¿O pseudo-cuñado?
¡Ese atopou unha madrileña, e coa mesma, fixo mutis ao outro lado do curral!
Con estas circunstancias, o meu natalicio coincidiu cunhas obras de ampliación
e de adaptación..., para que coubésemos todos, e de paso para dispoñer dunha
habitación onde meu pai dese escola, daquelas de “a ferrado”, que era a súa
especialidade! É o que traen as desgrazas, que unhas tiran das outras, sumando
complicacións.
Pía na que me
bautizaron, hoxe retirada porque a substituíron por unha que alguén considerou
“máis moderna”.
O neno, con sete meses (en abril do
31), seguía apegado á nai, ¡co ben que me aleitaba!, pero meu pai, preocupado
polo meu porvir, fixo o que estaba da súa man: ¡Participar na votación! Para
que votasen as mulleres, pero meses despois, tiña que asomar Clara Campoamor,
¡apoiada, comprendida, polo noso veciño, Manuel Cordero Pérez, (de Riomol,
Castroverde)!, así que, entre os dous, convenceron, e venceron. ¿Para que, meu
Cordero, “cordero” sacrificado, se ata as mulleres do teu lugar te teñen
esquecido, desagradecidas elas? No meu libro “Castroverde na historia e no
presente”, digo: “... Nas constituíntes de 1931, en paralelo coa cántabra Clara Campoamor,
(Cordero) defendeu o voto feminino, saltándose a disciplina do seu partido,
pois os socialistas tiñan medo de que as mulleres votasen en contra deles,
influídas polos seus confesores. Naquela ocasión Cordero fixo unha loanza da
muller, en particular da galega, así que ben merece unha lauda, tal que en
Castroverde...” ¡Está visto que non se pode ser profeta na terra de cada quen!
(Xa nolo advertira o Mestre: “Asegúrovos que ningún profeta é ben recibido na
súa terra”. Lucas 4:24).
“... Hay una tierra
-¡que bella es!-, Galicia, en donde la mujer rinde a la familia y a la sociedad
más esfuerzo que el hombre. Éste, sugestionado por la leyenda del bienestar de
América, unas veces, impulsado por la necesidad siempre, vino emigrando,
dejando a la mujer al frente de la hacienda y de la familia. Y cumplía su
cometido con tal heroísmo, que bien merece nuestra admiración...”
Estas verbas, emocionadas,
emocionantes, de Manuel Cordero Pérez, con ocasión da súa defensa do voto
feminino nas Cortes Constituíntes da Segunda República, foron recollidas por
Alberto Vilanova Rodríguez na súa biografía do noso paisano. Cordero naceu en
Riomol o 19 de agosto do ano 1.885, segundo localicei no noso Rexistro Civil.
Máis ben autodidacta, estudiou algo
en Madrid, na Casa del Pueblo, á vez que traballaba nunha panadería; segundo as
miñas referencias, foi un protexido de miña tía Ramona.
No verán do mesmo 31, fuxindo da crise
(os americanos deixaran de frecuentar na Habana a chocolatería-pastelería de
miña tía Ermitas, nai da que, no cine, chamaríamos, anos despois, Mercedes
Cora), meus tíos viñéronse para Madrid, acollidos á tutela de nosa tía Ramona,
(Ramona Lombardero San Miguel, casada con Nicolás Salmerón y García, avogado,
farmacéutico, deputado a Cortes, (no 31) e periodista, primoxénito daquel
presidente da Primeira República que se negou a firmar sentenzas de morte,
etc.). Pararon en Bergland..., onde meu tío Afonso soubo que en Vilalba, ¡outro
emigrante!, vendía o seu Ford T, así que aló se foi, para mercalo e levalo a
Madrid, onde estaba decidido a poñelo de taxi, valéndose daquel carné que lle
servira para face-la distribución na súa pastelería abandonada.
Daquela estancia, transitoria, de
miña tía, téñenme contado que, doída de que as moscas, ¡os meus primeiros
inimigos!, me tivesen declarada a guerra que lles era propia, ¡pola miña
brandura!, tirou do baúl o velo de tule ilusión da súa voda, e coas tesoiras de
miña nai fíxome..., outro velo, pero este axeitado para a miña caneta.
¡Gracias, Ermitiñas; e aquí paro para rezarche unha oración de agradecemento,
que non de súplica, pois, co boa que eras, aí no Ceo non precisas dos meus
pregos, pero eu si que necesito o teu velo..., agora tamén, para defenderme das
outras tentacións!
-.-
Polos 30 arriba funme criando,
¡mellor dito, criáronme!, nun ambiente rural de moito apego, as máis das horas
debaixo deste hórreo,
mentres os meus traballaban nos
seus quefaceres: O avó, de labrego, pero tamén de albeite; a avoa, s. l. (que
daba a todas); miña nai, ademais de atenderme, igual atendía, tamén, ás “s. l.”
como ás de punto, costura, e manexo de toda clase de ferramentas, pois meu pai,
¡outro polifacético!, tanto lles daba ás zocas, como á aixada, como á escola
(tres ou catro meses de cada inverno, uns anos na propia casa e outras en
parroquias próximas; precisamente facendo escola en Nixela (Luaces) foi onde
coñeceu á súa alumna, Irene, que tamén, precisamente, foi a miña causalidade!
Por aqueles anos Montecubeiro volveu a ser
unha auténtica universidade: Desaparecido, coa desamortización de Mendizábal, o
convento dominico,
Ruínas das
encuastras do convento
naquel renacemento cultural, entre
meu pai, algún veciño, e uns retornados das Américas, idearon, xeraron, a Unión
de Labradores de Montecubeiro.
A Unión de Labradores de Montecubeiro foi una sociedade puramente
anticaciquil, creada con fins económicos, recreativos, culturais e cívicos.
Aínda que sexa anticipándome
cronoloxicamente, pois o que vou referir pasou no ano 1935. Aquel día díxome
meu pai, “Lávate e pon a roupa dos domingos, que esta tarde fan teatro na casa
de Córneas (na da Unión) e vai saír na función nosa prima Asunción; xa sabes, a
do San Bernabé! Nada máis chegar á casa do Cuco, desde a que xa se vía o balcón
da casa da Unión, quedei pasmado de ver unha especie de saba tricolor colgada
dun pau: “¡Papá, colgaron unha tela do rabizo dunha aixada...!”. Non houbo
torta, que nunca unha me deu, pero si reprimenda: “¡Has de saber, de hoxe para
sempre, que a bandeira é un símbolo sagrado da Patria, a súa representación
visible; terás que venerala, sempre, e cando ingreses no Exército, xurarás
defendela, coa propia vida, se tal fose preciso!”.
Aquela obra teatral fora escrita e
dirixida por Arximiro Rico Trabada, un dos fusilados no fatídico, no
maldito, 1937!
-.-
A Casa de Xan de Catatrigo, natal
dos Lombardero, con galería e todo, foi reconstruída, pagada, polos Salmerón...
Pero isto non se entenderá se non menciono, se non retrocedo, ao casamento da
tía Ramona. Nicolás Salmerón y Alonso, repudiado da súa Presidencia da 1ª
República por aquilo de negarse a firma-las sentenzas de morte, entón, ¡e
despois, tamén!, tan de moda en España, veuse para Lugo, ¡desterrado!, de
Profesor, onde se dedicou ao ensino. En Lugo seica lle chamaban “O Rei da
República”. Colleron unha criada, ¡miña tía, irmá de miña avoa, da paterna!,
analfabeta por máis datos, tal e como sucedía daquela coas mulleres das nosas
aldeíñas, pero tan grata e tan lista lles resultou que a casaron co
primoxénito, tamén Nicolás, (Salmerón García); pero non só iso senón que lle
puxeron dúas institutrices, unha de cultura xeral e outra de francés. (Tempo
adiante nosa tía traduciría libros para a Institución Libre de Enseñanza).
Miña tía quedou viúva o 26 de
xaneiro do ano 1933 (o tío morreu por culpa dunha bronquite crónica, complicada
con problemas cardíacos), así que Ramona non volveu a Bergland ata o ano 1935,
¡que diso xa me lembro, e coido que vale a pena referilo!
Viñeron no taxi do tío Afonso, pola
estrada de Mosteiro, Afonso, Ermitas, a filla (futura artista e actriz,
avogada, Jefe de Prisiones, etc.; no cine, Mercedes Cora), e maila tía Ramona.
En Mosteiro esperounos meu pai para indicarlles o camiño de carro, pois o
“chofer” insistiu en que ía meter o auto pola corredoira de Mosteiro. Ao chegar
á casa do Mazo, ¡tiñan toxos no curral!, Ramona deulles un peso, ¡en prata!,
así que, en media hora, toxos fóra! De Veiga era imposible subir a Bergland,
así que transbordaron a equipaxe para un carro de vacas, de Pedro de Veiga.
¡Outro peso de prata!, pero aquí, contaba meu pai, o señor Pedro foi tan
agradecido que se puxo de xeonllos para darlle as grazas “a dona Ramona”. Este
neno, entón con cinco anos, lémbrase de súa tía con toda claridade, sempre
vestida de negro, acotío, e cun sombreiro, tamén negro, na cabeza!
-.-
“La República de los Maestros”, que
tamén así foi chamada a II das nosas. Documentación. Dun artigo de Daniel
Fernández Abella, titulado “Los
maestros de la República “Una de las
principales figuras históricas que nos ha dejado la Segunda República es la
figura del maestro y uno de sus logros (que pudo llevarse a cabo) es el intento
de llevar la educación al pueblo. El intento de alfabetizar un pueblo
ignorante, rompiendo por primera vez el monopolio educativo que estaba en manos
de la iglesia, fue una de las grandes proezas que trajo la proclamación de la
II República…”
Ata daquela a única escola pública
de Montecubeiro estaba ao Pombal, nas inmediacións do convento. ¡Unha desgracia
para os desprazamentos, na parroquia máis grande de Galicia, que chegou a ter
40 lugares, esparexidos por unha zona montañosa! Candal de Maxide, meu pai, e
Tellado de Sagaruxe, con fillos próximos a entrar en idade escolar, puxéronse
de acordo en facer unha solicitude, “para Maxide”, mais Tellado acudiu co papel
xa feito, ¡poñendo o seu lugar, Sagaruje! Alegou que se equivocara, pero que
non tiña máis folios “de barba”, e afirmoulles que o importante era lograr un
Mestre, que despois xa iría ao edificio que estaba disposto a construír Candal
en Maxide. Nesta foto, actual, consérvase o escudo, oxidado, co testemuño da
localidade terxiversada.
Escola Nacional Mixta de
Sagaruje (pero en Maxide)
Meu
pai perdía así o seu privilexio de escolar toda a parte baixa da parroquia,
pero firmou e asentiu xenerosamente, pensando na colectividade, e desexando o
futuro das novas xeracións.
-.-
O
capital de miña nai. ¡Coa guerra, levouno o demo! En vez de dote, como a
taberna de seus pais, en Pousadela, estaba en plena produción, déranlle,
anticipáranlle, á miña nai, herdanza e dote na mesma presada. Fincas rústicas,
daquela, ¡nin pagadas en ouro, coa de bocas que tiña a bisbarra! En vista diso
optaron por facer dous préstamos, un estudante de Maxisterio e outro de
Peritaxe Agrícola, que xa os devolverían cando comezasen a ganar... ¡Cando
comezasen a perder, e a peseta viñese a menos, pois, entre o seu casoiro, a
guerra, e maila fecundación incontrolada dos prestameiros, aquelas pesetas
convertéronse en céntimos! A virtude de meu pai a prol da culturización
ofuscoulle a súa prudencia habitual.
Mentres
non viñeron mestres para a escola de Maxide, eu asistín á de meu pai; ata que
un día... Tan a gusto me sentía que non sentín as apertas da miña vexiga, así
que, aguanta que te aguantarás, de tan nervioso que baixei as escaleiras..., ¡a
cen! Aló abaixo, ao abri-la porta, fíxeno con tal cegueira que as miñas cellas
foron parar ao primeiro dos chanzos, que era de lousa esgrevia..., e menos mal
que meu avó estaba cerca, dándolle de comer á besta, así que me recolleu e fixo
as curas, ¡con celidonia! No espello aínda me vexo as cicatrices, así que en
min foi certo aquilo de que “a letra con sangre entra”!
-.-
1.936
Aquel
verán, a tiros no Guadarrama, de parte a parte, os parentes, ¡e nós, deles!,
quedamos incomunicados. ¡Eles non tiveron veraneo; e nós non tivemos visitas!
Daquela diante do neno apenas se falaba da belixerancia, pero meu pai, tan
relixioso como esquerdista, nunca rezaba o rosario sen engadir unhas oracións “polos
que morreron hoxe, do bando que fosen”. Tiros só oíra os dos cazadores, así que
ben pensei, ben crin, que se refería aos defuntos da bisbarra, fosen ou non da
nosa parroquia.
-.-
Agosto do ano 1937.
Nada
daquilo se me pode esquecer, pois, a maiores, cando vou á parroquia, alí temos
este libro aberto, tan aberto que, ao lelo, apértaseme o peito.
Cheguei
a saber moito, moito e moi lamentable, daquela fase da guerra na miña
parroquia, ¡con cuarteliño e todo!, pero máis puiden investigar, ou polo menos
intentalo, cando, na década dos 50, e durante varios anos, fun conveciño da
filla do Xefe da Comandancia de Lugo José López de Haro y del Rey, destinado
precisamente, ¿casualmente, adrede?, en Xullo do 1937. ¿Que lle diría seu pai,
ou non lle dixo nada, nunca, de tanto que tiña que dicirlle? Se fose hoxe, e co
sabido sabido, o primeiro que lle diría eu ía ser que lle comentase a seu pai
que era veciña do primoxénito dun daqueles perseguidos, ¡salvado de milagre,
como despois explicarei! ¡Deus, que misterios, e que coincidencias, ten a vida!
-.-
No
xardín de San Roque, mesmo diante da capela, con miña nai, a comezos dos 40,
nunha ocasión na que foi a Lugo ao médico (seu primo, Dr. Vilabella), e me
levou: -“Quita a pucha, que imos entrar, para rezar un pouquiño, xa que aquí,
aquí ao lado, na casa de don Manuel Portela, foi onde resucitou teu pai...”
Tivéranmo
en secreto porque naqueles tempos era perigoso falar de certas cousas diante
dos nenos por se, na súa inxenuidade e inocencia, se ían da boca. En resumen:
Que
meu pai fora perseguido, buscado e rebuscado, maiormente desde que a
Comandancia de Lugo establecera o cuarteliño de San Cibrao, ¿zona de guerra?,
baixo o mando glorioso daquel López de Haro.
Os
¿fuxidos? andaban polo monte, pero volvían ás casas de noite, para
subministrar, ver á familia, e durmir un pouco; así que, aquela ¿irmandade? de
falanxistas e de gardas, vixiaba as casas, para despois atrapalos na ocasión
que lles fose propicia. Estoume referindo aos 15 fusilados, pois os
perseguidos, os buscados, foron dúas ducias, ou máis!
Meu
pai, que era tan bo como intelixente, decatouse diso, así que facía o
contrario: Estaba na casa polo día, e ao atardecer ía durmir á pedreira da nosa
carballeira, envolto nunhas trapeiras e rodeado do que é habitual nese medio,
sapos, cobras, pinchorras...
Levaba
así varios meses; miña nai non me dixo cantos; pero unha noite, de enfermo e
desesperado, botouse a camiñar para Lugo, polo travesío. Miña nai díxome que
fora por Suegos e pola Granda da Amurín, a pé. En Lugo esperou a que dona
Lourdes abrise unha ventá, proba de que xa se levantaran, e daquela petou á
porta:
-Don
Manuel, aquí me ten, de corpo presente. Veño pedirlle que me mande fusilar, se teñen
ese capricho, e do que non, faga o favor de darme un salvoconduto para o
destacamento de San Cibrao...
Don
Manuel, que o coñecía de cando meu pai fora padriño da voda de súa irmá Carmen, casada co mestre Gómez Ameixide, do
San Bernabé, seica lle deu unha aperta e mandouno sentar mentres lle redactaba
e firmaba aquel papel da súa ¿resurrección?
A
continuación, pasouse por Santo Domingo, onde os fotógrafos Quintero lle
fixeron unha fotografía do documento salvador, para... Volveuse nos coches de
Castroverde, e de chegado a San Cibrao entregoulles a fotografía no cuarteliño,
onde, -segundo miña nai-, nin palabra lle deron ao recolle-lo documento,
pero..., ¡deixárono en liberdade!
Con
isto sabido, pero xa de morto meu pai, de morte ¿natural?; non, máis ben a
consecuencia das enfermidades que o dominaron a partir daquelas durmidas na
pedreira, fíxenme coas fincas do entorno da pedreira salvadora, e nela, nesa
focha, alcei este refuxio, que o teño como monumento votivo á memoria daquel
santo. O único que non lle perdoo foi que me ocultase os desgustos das súas
penalidades. ¿Un roxo? ¡Máis ben un mártir!
Outro episodio do 37, polo menos
colateral:
Saín
da cociña, a por leña, que a tiñamos a secar debaixo do hórreo, e non sei como
se me foron os ollos para o lousado da casa grande. ¡Uns falanxistas, tres ou
catro, apuntando con fusiles cara á nosa!
Entrei
con máis pavor que leña, pero nin tempo tiven para explicarme pois naquel intre
asomou un garda por riba da porta:
-“Veña;
todos fóra, inmediatamente!”
Miña
nai non estaba, que ía no horto; así que saímos, meus avós e mailo netiño; meu
avó, por culpa da súa coxeira, colleu a caiada. Na eira, un fatado de mozos;
uns, de camisa azul, e outros, de tricorne. No medio tiñan á tía María, que xa
a quitaran da súa parte da casa. Naquel intre a metade deles estaban apuntando
para a nosa palleira, medio chea de herba seca.
O
do Corgo, un tal González, creo que lle chamaban, espetoulle a meu padriño:
-Chame
ao seu sobriño, ao Daniel; bérrelle, para que salga inmediatamente, ou
comezamos a disparar.
-¿A
disparar a que, á herba? Daniel está na guerra, en Asturias...
-¡Mentira!
Daniel desertou, que xa comprobamos esas cartas que lle veñen aquí á súa nai;
remítellas un amigo...; iso si, desde Asturias!
Naquel
intre, unha tronada de disparos! ¡Pobres vaquiñas, se despois tragaron aquelas
balas cando lles arrincásemos a herba para dárllela! Eran tan animais, eles, os
fusileiros, que pensaban que se podía respirar de cubertos, envoltos no feo.
Ao
non darlles resultado aquel tiroteo, puxéronse cos fusís detrás de meu padriño
e da súa irmá, disparando ao aire, pero por tras das súas orellas,
evidentemente para aterrorizalos.
-¡Se
non decides a verdade de onde está Daniel, onde se agocha, non volveredes a
velo; e desde o inferno, menos!
Meu
avó, nisto, alzou a cachaba e arremeteu contra o chamado “Don José”. Aquel
garda, ¿estará a tal momento de garda nos infernos?, púxolles as esposas, á tía
María e a meu padriño, e con elas fixéronos irse, con eles, por entre as casas.
Miña
madriña caeu ao chan, e eu que non podía levantala. Así estivemos moito tempo,
ata que os vimos retornar, ¡sos, e soltos!:
-Leváronos
ata a Pedreira do Barro, e alí quitáronos as esposas, pero repetindo non sei
cantas veces que volverían a por nós cando dean atopado ao Daniel...
Daniel,
Secretario da Unión de Montecubeiro, efectivamente desertara, con dúas
picardías: A primeira, que o día da súa, suposta, incorporación ao Exército,
era feira de Mosteiro, e tivera bo coidado de ir marcando as solas dos zapatos
na lama do camiño, para que súa nai lles dixese ás veciñas: -“Mirade as pisadas
do meu Daniel, que pasou por aquí para coller o coche da Liña...!”. A outra era
que o noso primo mandaba cartas para súa nai, un sobre dentro doutro, a un
veciño que estaba en Asturias, xa incorporado; alí quitaban o sobre de fóra e
depositaban no outro a carta para nosa tía María. ¡As guerras, que ademais de
matar, fan descorrer”.
-.-
Ao fondo, na beira do
Azúmara, a caseta da roda de afiar, hidráulica, do señor Vicente da Ponte.
Alí,
alí mesmo, nolo contou o señor Vicente, a meu padriño e a min, nunha ocasión na
que lle fomos levar os fouciños da sega:
-Vosoutros
queredes poñer a punto as ferramentas de matar, ¡as de mata-lo trigo!, pero
aquí, aquí mesmo, o ano pasado amolei outras..., precisamente para que non
matasen!
Meu
padriño:
-Fala,
Vicente, pois o neno, destas cousas, aínda non entende.
-O
caso foi que, despois da dar as badaladas das doce, o noso enterrador, Afonso
da Cordeira, presentouse aquí diante, coa escopeta ao lombo, precisamente cando
eu pechaba para irme á casa, ao xantar.
-¿Coa
escopeta...? ¡Sería o fillo, pois, ata que o levaron para a fronte, non quitaba
do lombo a escopeta de seu pai!
-Como
ben sabes, Afonso fai de todo: sancristán, campaneiro, enterrador...; de todo,
menos enterrar con gusto aos fusilados da parroquia, ¡tantos que acubillou o
ano pasado, alí, na foxa común! Non sei se Pombal, ou o cura, dixéronlle que
tiña que demostrar o bo cristián que era, que collese a escopeta, etcétera,
etcétera. Pero Afonso delegou no fillo, alegando fatiga, ¡aos seus anos!, para
andar polo monte na busca dos fuxidos. Despois diso, e antes de volver para a
casa, antes de darlle a escopeta ao seu rapaz, baixou ata aquí, con ela, e
díxome:
-Vicente,
ti que sabes de armas, máis có Armeiro de Pena, a ver como fas, aí na forxa,
para que esta escopeta apunte pero non mate, que pasa isto, e máis isto, e máis
isto..., e teño que darlla ao fillo, ou..., igual me matan a min, por rebelde!
O
ferreiro seguiunos relatando:
-Acendín
a forxa e quentei un case nada o canón daquela escopeta; despois diso metín o
canón na prensa, e..., torcino para arriba, un pouco, que nin se notaba. Cerrei
a porta para que non saíse o son do estoupido, e mandeille apuntar a unha táboa
do tellado. O tiro saíu, pero non deu na táboa! ¿Ves, Afonso? ¡O teu fillo
apuntará, e os que vaian con el pensarán que o fixo, pero...; o tiro levará
outra traxectoria, irá parar ao ceo, por riba das cabezas, así que ao roxo
terán que matalo os outros, coa escopeta ou co fusil deles!
Meu
avó deulle unha aperta de felicitación ao ferreiro, ben afectuosa por certo, e
díxolle:
-Se
morres diante de min, xa sei a quen teño que rezarlle; a ti, antes que a meus
tíos, aqueles que foron frades aí arriba, no noso convento de San Cibrao!
-.-
-¿Xosé,
que pasa; por que repenican as campás...?
E
meu padriño, sempre irónico:
-¡Muller,
ou é que se volveu tolo ese Afonso da Cordeira, ou que..., que nos quere dicir
que naceu Abril!
Pero
as dúbidas duraron pouco pois deseguida deron en aparecer uns rapaces dicindo,
informando, que viñan de parte do Pedáneo, ¡Don Dositeo, da Cernada!, para
informar que se acabara a guerra, e que ao día seguinte tiñamos que ir,
¡obrigatorio!, á Misa solemne, con procesión e desfile!
Fomos,
¡claro que fomos, nenos incluídos!, e despois da Misa saíron coas bandeiras e
co pendón parroquial, cara a Cepomundín, cantando, ¡como non!, o Cara al Sol!
Cruz da Granda, ou de
Matahomes.
Chamabámoslle
a Cruz da Granda, ou de Cepomundín, pero o seu nome tradicional, auténtico, era
o de... ¡Cruz de Matahomes!, porque alí abaixo, alí ao lado, está a Fonte de
Matahomes, onde aquel Silo, mal nomeado nas Asturias, despois da Batalla do
Cádavo, e perseguindo nos galegos que fuxiran, acabou con todos eles, cos restantes,
que así quedaron os seus restos no rego da fonte, aínda hoxe chamado, Rego dos
Ósos.
¡Deus,
que ironías ten a Historia! Estivemos celebrando a matanza franquista,
exactamente, precisamente, onde aquel asturiano matou aos heroes insubmisos,
aos galegos. ¡Como gozaría dona Carmen se chega a sabelo!
De
volta, Dositeo (Don!), subiuse, como tiña de costume, a parede do cemiterio
vello, diante do freixo de Reigosa, e desde alí deunos unha arenga patriótica,
rematada cunha advertencia:
“...
A Misa Municipal celebrarase mañá en Castroverde, así que, alí nos veremos. ¡He
dicho!”
Agora,
no outro mundo, o noso Pedáneo desenganaríase de que as Misas merecíanas,
debían ser, polos ¿rojos?, xa que, de feito e de feitos, eles eran, foran, máis
cristiáns cós verdes e cós azuis, todos xuntos.
-.-
En
plena guerra, pero non sei a data pois meu pai, ¡o medo é pardo!, destruíu,
queimou, aquela carta... ¡Unha carta do propio Alcalde de París!
Nunca
houbo unha fronteira máis cerrada, máis pecha, que aquela das dúas Españas.
Aquela carta..., mandáralla noso primo José Lombardero Gómez, desde Madrid, ao
Alcalde de París, tan amigo dos Salmerón que, cando morreu nosa tía, envioulles
unha coroa de loureiros, ¡en bronce!; por carta pregáranlle que remitise a
adxunta a José María Gómez Lombardero, de Bergland, (zona franquista),
anunciándolle/anunciándonos que morrera a tía Ramona, e que fora enterrada no
cemiterio civil de Madrid, no panteón familiar dos Salmerón. (Mesmo enfronte do
de Pablo Iglesias). Aquela nova foi o anticipo doutra, tamén tremendísima, pois
o propio Lombardero, ao terminar a guerra...
Contareino
máis engorde, aínda que sexa saltándome a cronoloxía: No Nadal do ano 1939
petaron á nosa porta, en Bergland. ¡Sorpresa maiúscula! Era meu tío de
Pousadela, co carro das vacas, acompañado de Lombardero, conserxe do Banco de
España, en Madrid, que, aproveitando unha remesa de cartos para a oficina de
Lugo, pediu ir con eles, de escolta..., e de paso tróuxonos un colchón, de
miraguano!
-Este
colchón que traemos no carro é un relembro da tía Ramona, que o retirei para
vosoutros... Cando entraron en Madrid os franquistas quitáronnos todo aos
herdeiros, todo menos o mobiliario do piso: As minas de plomo e prata (non
lembro de onde dixo que eran), as casas da calle Pardiñas, a farmacia,
etcétera, etcétera. ¡Todo, menos o mobiliario!
...
-Non.,
non podo quedarme a durmir, que volvo para Pousadela, e mañá, a Lugo, no coche
da Liña..., que me esperan, para regresar a Madrid, os do camión do Banco...
Na
casa déronlle un xamón, fabas, e non sei que máis; ¡coa fame que tiñan, que
pasaban, daquela, en Madrid! Pero eu, a cambio, durmín nun colchón
histórico..., de miraguano!
-.-
Dies irae!
Nesta
etapa da infancia na que os nenos precisan/precisamos, tanto como comer, paz, amor,
apego, comprensión, tranquilidade, comunicabilidade, séxase, ambiente feliz,
eu, e coma min supoño que unha boa parte daquela xeración española, o que
tivemos ao noso redor foi loito, tristura, silencio... ¡Un inferno, que
ameazaba con facerse eterno!
Cos
nenos só falaban o imprescindible, por medo ás nosas indiscrecións; ¡pánico a que
na escola, ou na veciñanza, soltásemos algo que despois fose propalado,
terxiversado, e chegase ás orellas do inimigo, tantos, tanto Satanás que
tiñamos ao noso redor, dispostos a levar as familias, toda a familia, a un
desenlace fatal.
Rezar
rezabamos, iso si, pero ata con pouca devoción pois, na colectiva, ao lado de
cada quen había, podía haber, un fariseo, que ben se lles notaba a súa
hipocrisía, a súa falsidade, o seu odio, común e recíproco. O resto, traballo;
traballo, fame e silencio. Nunca esquecerei, por días de vida, aquelas sobriñas
do Cura de Castroverde, pedindo polas casas moedas de prata e xoias para o aguinaldo do soldado; e aos poucos
meses, na feira, en público, non faltou quen lles recoñecese, ao lombo, algunha
daquelas xoias “misericordiosas”.
¡Canto
lle teño que agradecer a miña nai por tantos paxelos de punto que me fixo para
librarme daqueles fríos, daquelas intemperies, que incluso lle escribiu a unha
tía que tiña en Montevideo, e de aló recibiu un paquetazo de madeixas dunha lá
que era pura calefacción! Daquela lá incluso lle fixo ao Mestre de Maxide dous
ou tres pares de medias, que as usou coas súas almadreñas, varios anos.
¿O
Mestre de Maxide, don Jesús? Tampouco se me esquece, tampouco: Tiñamos un Cara
al Sol tódolos domingos, mesmo diante deste freixo de Reigosa,
¡Freixo de Reigosa, en San
Cibrao; por min, e ante min, noméote Cronista de Montecubeiro na Idade
Contemporánea: Xa naceras cando se despediron os últimos dominicos; despois
tapácheslle o sol ao Pedáneo Dositeo; presenciaches o paso dos cadáveres,
camiño do cemiterio vello, daqueles fusilados de Agosto-Outubro do 37; logo
viñeron as procesións parroquiais, e algunha que outra festa; por se isto fose
pouco, aquí estabas, tan solemne, en Agosto do 2003, para dar testemuño, na túa
vellez, desta conmemoración democrática daqueles inocentes, que non tiñan máis
delito co de ama-la cultura; con todo iso, torcícheste cara ao sol, agora
si!
ao
saír da Misa, cerimonia indefectible do señor Dositeo da Cernada, daquela
Pedáneo da parroquia, como remate das súas arengas; pero isto, para os nenos,
era un ritual a maiores pois na escola de Maxide, ¡como en todas!, cerrábase a
semana con outro Cara al Sol, chovese ou nevase.
En
Bergland, na miña casa, meu pai ben que se preocupara de esconder libros e
papeis no faiado do cuarto novo, no da súa escola, xunto con un sabre que se
lle esquecera nunha das súas viaxes ao irmán de miña avoa, garda de Asalto en
Bilbao, pero..., ¡aquel paniño! Tratábase dun paniño de seda, coa tricolor nos
catro lados, e nun dos ángulos un estampado perfecto co retrato do sogro de
nosa tía, Nicolás Salmerón y Alonso. Aquel paniño quedáralles esquecido nun
curro dun caixón da cómoda de miña nai, así que o neno, ¡non hai mellores
policías cos nenos!, deu coa reliquia, e gardouno coidadosamente no peto do seu
calzón de pana. Un día daqueles, na escola, farto de tanto Cara al Sol, o demo
me tentou de sacar o pano maldito, e sonarme con el ostentosamente diante de
don Jesús e de toda a escolanía. O mestre colleume do brazo, despediu aos
outros, nenos e nenas, e con iso pechou a porta do colexio deixándome dentro!
¿Ata cando? Non puiden saberlle a intención pois..., nada máis irse o Mestre,
abrín unha das ventás e tireime ao horto traseiro; do horto á casa, pero non llelo
contei..., polo medo a recibir outro castigo!
Salmerón,
pai e fillo, no retrato que conservo deles.
-.-
Os
milagres da pez da bota. Esa manía, ¿ou necesidade?, de cerra-las fincas, fose
con paredes ou con chantos, entretivo a meus pais nunha pedreira, aló en
Sarille, semanas enteiras, chovese ou nevase. ¿E o neno, mentres, que? O neno,
que igual tiña vocación de arquitecto, alí arriba, ¡facendo casiñas, paredando
cos escombros, co rebo, da canteira!
Ata
un día no que o venceron as friaxes e mailas choivas, colleu tal catarreira que
tiveron que devolverme á casa no carro das vacas, entre os chantos. O médico
máis próximo, daquela, estaba en Serés, así que meu pai, coa egua da casa e
maila de Brais, que lla pediu prestada, unha para el e outra para o médico, aló
se foi, ao trote.
Chegou
don José, e seica me auscultou; que iso me dixeron pois eu, coas febres,
ausente, por completo. Despois pediulle a meu avó a bota do viño...
-Don
José, primeiro aténdanos ao neno, que pouco lle falta para morrer, e despois xa
o convidaremos, e non só con viño, que tamén temos augardente.
O
médico, sen contestarlle, colleu a bota, e baleirouna no vertedoiro;
seguidamente esgazouna, cortándoa en dúas follas co coitelo grande. Quentou as
follas na lareira, e a continuación pediulle os tirantes do seu calzón a meu
pai:
-Vostede
colla un cinto, ou..., átese cunha lea!
Subiu
á habitación, e apartou a saba, para, de inmediato, pegarme as follas da bota,
unha por diante e a outra por detrás, coma quen pega dous selos de Correos. O
neno seica lanzou tales berros que se oían na veciñanza, a pesar de ter os
pulmóns atascados! Pero non puido quitarse aqueles coiros porque o médico
deixoullos ben pretos, atados cos tirantes de meu pai.
Agora
xa o sei: Unha bronquite tamén pode curarse, ao animal, iso si, coa pez ardente
dunha bota das do viño. ¡Canto evolucionou a menciña!
-.-
A
parroquia de Montecubeiro, ¡zona roxa, zona de guerra!, tan empecatada a
consideraban, bispado incluído, que tivo, dous ou tres anos seguidos, un
novenario misional, predicado por franciscanos. No primeiro deles o frade de
Herbón, nunha catequese intensiva que precedía ás prédicas, encargoume que lle
dixese a meu pai que falase con el, ¡sen falta!
-Su niño me supo el Astete del derecho y del revés; ¡será
un buen sacerdote!, así que, con su permiso, me lo llevaré para Herbón, donde
estudiará la carrera eclesial, gratis, sin gasto alguno!
Meu
pai, sen vacilación, díxolle que nones, que rotundamente non, ¡mentres non se
levantase o celibato obrigatorio dos relixiosos! Así que, aquí me tedes,
¡casado, e ben casado, a Deus gracias! ¿Que hai falta de curas? ¡Agora, si,
pero daquela, non, así que teño para min que a Igrexa non tivo problemas, nin
maiores consecuencias, coa oposición de meu pai!
-.-
“Donde haya un árbol que plantar, plántalo tú. Donde haya
un error que enmendar, enmiéndalo tú. Donde haya un esfuerzo que todos
esquivan, hazlo tú. Se tú el que aparte la piedra del camino”. Gabriela
Mistral.
Si,
Gabriela; como ánimo, como exaltación virtuosa, que non virtual, excelente,
PERO…, tamén temos que ponderar o esforzo que require uparse desde aquela idade
miserenta que padeceu a nosa España na crianza das últimas xeracións!
Tivemos cartillas de
racionamento desde maio do 39 ata xuño do 52.
¡Isto, ademais da Coresma
anual!
Xa
se leva escrito moito da Guerra, da nosa, pero pouco das súas consecuencias;
¿será por unha cuestión de vergoña? Tamén puido influír que os letrados, os
estudados, eran de casa rica, e non se decataron, ou pouco, do que sucedía aló
abaixo, nas clases baixas.
Enfermos
crónicos meu pai e miña nai, á velliña tocáballe ir, coas veciñas Rielo, a
Rioxoán, ¡a pé, e co cesto da feira!, á casa da prima delas, na que concorrían
dous países: a parella da Garda Civil na cociña, atenta aos pistos que lles
servía Vitoria, Vitoria Rielo; ¡gratis, por suposto!; e mentres, o marido dela,
Camilo Freire, dilecto dos Gardas porque, ademais, era mutilado da guerra,
despachabálles, pola porta traseira, o azucre, o café e mailo aceite, ¡de
estraperlo, por suposto!, ás nosas mulleriñas.
Por
aqueles tempos dos “cupos” e das requisas, ¡grazas ao “maná” das patacas, que
ata as incluían na masa do centeo para aumentar o pan!, meu pai, previsor el,
esforzouse por cavar na finca da pataqueira unha foxa ben fonda; despois
levoulle un carro de palla, e nela, ¡patacas! Cubriu con máis palla, e terra
enriba, gradando para disimular. ¿E as patacas, señor Gómez? ¡Este ano tivemos
pouquiñas, e xa as terminamos! Fómolas sacando, e comendo..., perfectamente
conservadas; ¡sobre todo, “conservadas” da vista daqueles recadadores de
Abastos, que adoitaban estraperlar coa metade do abastecido polos nosos
labregos!
Na
España franquista..., e nisto o Lugo caciquil foi tremendamente explotado.
¿Aportacións forzosas e forzadas? ¡Pois claro! E Montecubeiro, no seu
purgatorio de “zona de guerra”, daquela foi purgado con saña. ¿Purgatorio?
¡Pois claro!
Pero
houbo unha parroquia limítrofe na que o seu Pedáneo tivo a virtude de conseguir
que, ao ir para Castroverde coas cotas, o seu carro, ben cuberto cunhas
trapeiras, era o único que non cantaba. ¿Quen ignora que os carros só cantan de
cargados? Mais, aquí temos o milagre: De regreso, que o seu non volvía ata que
pechase a noite, o carro do Pedáneo era o único que pedaneaba, o único que
cantaba. ¡Milagres do caciquismo, e iso que aínda non está canonizado!
-.-
As
malas consecuencias do meu “Iter”.
Daniel
pasou de fuxido a “Regulares”, ao presentarse en Lugo, -Franco preferíaos na
fronte antes que no monte-, coa sorte engadida de que na súa compañía non había
ningún español máis có Capitán, así que se fixeron grandes amigos e
colaboradores, encargándose Daniel da Intendencia, e cousas así, cómodas e
frutíferas.
Nada
máis licenciarse quixo recuperar a mocidade perdida, e pediu a man dunha
bordadora, que fora perseguida por..., ¡por bordarlles unha bandeira
republicana aos da Unión de Montecubeiro! Falaron de ir de lúa de mel á Coruña,
¡para daquela, un luxo!, e niso preguntáronlle ao rapaciño que xoguete lle
apetecía que lle mercasen na Herculina. Eu vira que don Jesús consultaba a
miúdo o seu “Iter”, así que me dixen: “Xa que iso fai, deber se que nese
libriño hai cousas importantes, cousas para os mestres!”. Nin o dubidei: “¡Na
librería, un Iter, deses de levar no peto!”.
Como
o volume era pequeneiro, debaixo da camisa e sostido polo cinto pasaba
desapercibido. ¡Menos durmir co libro, o resto, a todas horas! Con aquela
ilustración engadida, cada vez que preguntaba don Jesús eu levantaba a man, ata
aquel día no que me dixo:
-Tu eres una veleta, que no paras de girar; ¡deja alguna
oportunidad para tus compañeros!
Aquilo
doeume, pero máis aínda que os compañeiros desen en rexeitarme. Son tan torpe
que tiveron que pasar ¡anos! para que me decatase de que, acaso por culpa do
Iter, aqueles veciños trocaron o seu compañeirismo por envexa. ¡A culpa foi
miña, pola vaidade que me orixinou aquel..., ¿xoguete?!
-.-
Sabedor
o Párroco (Don Benito Castro Piñeira) de que meu pai non aceptaba o celibato
clerical, presentouse un día en Bergland para dicirlles que saísen para Lugo,
ao día seguinte, porque había exames de Becas no Instituto, y tiñan que
levarme..., que xa nos localizaríamos diante do Instituto, entón na Rúa San
Marcos.
A
este si que accedeu, encantado, o señor José María de Gómez. Aqueles exames
foron á tardiña; as becas aquel ano eran 6, pero só aprobamos as dúas irmás
Hermida López, (Amalia e Clementina), e mailo Pepiño de Bergland.
Só
estiven seis días en Lugo porque meus pais, despois de falar coa prima Modesta,
de Albeiros, onde me acollerían como fonda, fixeron os seus números,
resultándolles imposible sosterme en Lugo cos cartos da beca, así que,
¡renuncia inmediata, e para a casiña, a garda-las ovellas!
Aquela
depresión non podo, non acerto, a describila, porque foi, para o neno...,
indescritible! Sen estudios medios sentinme acovardado, derrubado, con máis
ganas de morrer que de vivir; e por encima, frustrado o meu amor infantil,
aquela nena, compañeira de pupitre, na mixta, pois ela si que estudiaba! Non é
que odiase o campo, a agricultura, pero o meu, a miña vocación, fonda,
irresistible, era o estudio, a intelectualidade.
¿Foi
Deus, ou foi o demo? Cos meus ollos actuais, aquela desgraza monstruosa,
infernal, foi a miña sorte, porque..., ¡porque no sucesivo fíxome tirar forzas
da miña fraqueza!
-.-
¡Con
Ceregumil! Naquela feira de Mosteiro alguén falou de estaba moi enferma a
señora da casa da Capela de Luaces, e que lle ían levar a Queimadelos (médico
en Castroverde), ao día seguinte. Miña nai volveu da feira por xunto daquela
familia, e de paso que visitaba á enferma, pediulles que a permitisen
aproveitar a ocasión para que alí mesmo o Queimadelos vise ao “Pepiño”, que se
estaba criando con poucas forzas, uns ganglios enormes, etc.
¡Encima
da debilidade, ir camiñando desde Bergland á casa da Capela de Luaces! E menos
mal que o medico tardou en chegar, así que o neno deitouse nunhas pallas, alí
mesmo no curral, descanso que lle foi vital.
O
médico, despois de recoñecer á dona da casa, botoulle unha ollada,
fonendoscopio e todo iso, ao rapaciño:
-Isto
cúrase con “Ceregumil”,tres ou catro meses seguidos. Téñeno na farmacia de Sara
Santiso, en Castroverde...
¿Fíxome
efecto o Ceregumil? ¡Pois igual si, que xa logo van oitenta anos daquel
episodio! ¡Grazas, mamá; grazas, Queimadelos!
-.-
A
¿tuberculose? de miña nai. Iso lle ditaminaron os Médicos de Castroverde, e
tamén o do Cádavo. Tres ou catro anos coidando nela, pero illados dela porque
os médicos que a viñan atendendo advertiran que era contaxioso, e que en
particular os nenos non nos achegásemos moito, nin utilizásemos a súa vaixela.
¡Deus,
o que me faltaba; a ela, pero tamén a nós, aos con ela vivíamos! Unha nai que
non te pode abrazar; un fillo que non pode, que non lle deixan, achegarse á nai
que o pariu... ¡O purgatorio debe ser unha cousa parecida!
Ata
que, ¡un bo día!, díxolle meu pai:
-Tes
en Lugo un parente médico, así que non podemos seguir con estes da bisbarra,
que igual non saben tratarte, e estás sufrindo o indicible...
Para
daquela xa non tiñamos egua, así que me mandaron a Pousadela para que nos
prestasen o cabalo de meu tío...Ao día seguinte, con meu pai e mais eu, a Lugo.
Luis Vilabella examinouna meticulosamente... Para facelo, a min pasáronme a
unha sala contigua, onde había un cadro, unha copia, da “Lección de Anatomía”,
de Rembrandt!
Cando
renunciei á beca, días despois diso, que, noutra visita, llo comentara miña nai
ao seu parente, el dixéralle: -Fixeches mal en non dicirme o da beca, pois eu
axudaríavos nos seus estudios, e se cadra igual chegaba a Médico... De visto
aquel cadro, foi a primeira vez que me aledei de non ter estudiado..., ¿para
chegar a Médico? ¡Non, gracias!
Luis
Vilabella díxolle que, ao seu parecer, de tuberculose, nada, que todo apuntaba
a que tiña un ”quiste hidatídico” no pulmón, e que el se comprometía a operala,
en colaboración co cirurxián Zabarte, moi acreditado pola súa experiencia de
operar soldados na fronte.
Non
chegaron a operala en Lugo porque, aqueles días, visitounos o parente José
Lombardero Gómez, que se ofreceu para levala a Madrid, que lles inspiraba máis
confianza. En Madrid ingresárona no Hospital da Princesa, onde a operou o
doutor Plácido González Duarte, famoso especialista en cirurxía torácica.
En
vista da súa gravidade, pola demora tida, Duarte non puido estirpar plenamente
o quiste, deixando unha especie de raíces para unha segunda operación, cando a
enferma recuperarse forzas. As monxas da Caridade, nesta situación,
ofrecéronlle un novenario á Virxe Milagrosa; no último día da novena, un 27 de
Novembro, o Dr. Duarte volveu a intervir, atopándose coa grata, ¡coa
milagrosa!, sorpresa de que os restos do quiste desapareceran milagrosamente,
sen deixar rastro. O feito foi celebrado e comentado en todo o hospital.
Con
esta lembranza, e nesta devoción, interesados neste voto, a realizar en vida de
miña nai, na primeira das nosas vacacións desde Ifni..., detivémonos nos PP.
Paúles, en Madrid, calle García de Paredes, 49, onde compramos unha imaxe da
Milagrosa, para doala á igrexa de Montecubeiro. Fíxonos a bendición o sacerdote
Luis Villamarín, que aquí o lembro presente nesta foto da primeira das
procesións:
Nesta fotografía, procesión
coa Milagrosa. A miña dona e mais eu, ao lado da imaxe, á dereita; detrás de
nós, Villamarín.
-.-
A futura artista, tomando o sol na eira.
Daquela, Mercedes Josefina
Carrodeguas Gómez; despois, no cine, Mercedes Cora.
Miña
prima, que naceu e se criou con vocación de artista, de vacacións en Bergland
collía unha trapeira, e na mesma, na eira de mallar, só coas bragas, dábase
máis racións de sol que o propio centeo. Ata que un día...
Tamén
deixou de falar! Mandaron ao neno a Castroverde, coa egua de Brais, para que
trouxese ao doutor Queimadelos. Se aquilo fose un concurso de hípica, seguro
que gañaría un premio, e non dos cativos. O médico estaba ausente, así que a
miña agonía foi a maiores. Desde que veu, e lle dixen onde era, o médico na egua,
e eu aló atrás, ¡canto daban de si as miñas pernas de rapaz depauperado!
O
cancro de peito veulle despois, moito despois, de casada e cunha filla.
¡Daquela salvouse, salvámola: Deus o primeiro, e algo tamén coa colaboración
daquel rapaciño que a pouco rebenta unha egua..., a cambio de facer posible
unha excelente actriz! (¿Excelente actriz? ¡No cine, foina, pero fixo
malisimamente mal o papel de coidar da súa beleza natural!).
-.-
Zoqueiro.
¿Que me quedaba, con tantas peripecias, coa sorte de cu? ¡Acollerme ao ripeiro
de meu pai!
O altar das miñas zocas.
Conservei as últimas que fixen, as últimas que usei, e aquí as teño, na
cheminea do meu refuxio, para min, un altar!
Os
profesionais presumían de facer catro pares diarios, pero este neno nunca pasou
dos tres, ¡e xa non está mal, facéndoas ben feitas, anatómicas!
Nunha
ocasión, ¡outra depresión!, a miña compañeira de pupitre, que aquel día estaba
de vacacións, foinos levar as roscas da voda dunha veciña súa, da que súa nai
fora madriña. ¡Atopoume dándolle á miña escribanía...; léase, ao meu ripeiro!
Foi un auténtico eclipse de sol: ¡pouco falamos, pero foi de máis, pois, se
segue mirándome, eu acabaría cego!
Desde
que logrei facelas aceptables, a inmediata foi meter as zocas nun saco, e
cargalas ao lombo..., para a feira de Castroverde! ¡Ao lombo, desde Bergland á
feira! Pola enfermidade de meu pai, e a vellez de meu avó, non podíamos
atenderlle á besta, así que, por aqueles días, a besta era eu, que tampouco era
cousa de ir coas zocas no carro das vacas.
Acababa
de cumprir 16 anos, aquel día en Castroverde... Achegóusenos ás lousas dos
zoqueiros Xosé Manuel Miranda, e díxolle a meu pai:
-Xa
sabe que, tódolos invernos, fago escola na Adai, na casa da Pedra... O Rey, de
Piñeiro, que ten a casa despois de Paderne, no camiño de Quetesende,
precisamente nese lugar onde vive outro de Montecubeiro, o fillo do Farelo...,
solicitoume para que este inverno cambie de sitio, que me pagará máis para os
seus fillos do que me abonan na Pedra..., pero alí estou contento, e non
cambio! Propúxenlle buscarlle un mestre da miña confianza..., e pensei en
vostede!
Meu
pai, que daquela poñía escola na zona de Millares e maila Braña (Valeira),
contestoulle sen a menor vacilación:
-Pois
eu tampouco cambio, que me necesitan, moito, aqueles mozos do Val, pero aquí
está o meu fillo, que non só sabe facer zocas!
Contratáronme
nesta casa, na que agora son vellos e bos amigos:
A terceira, pola esquerda,
é a viúva do meu alumno Jesús Martínez. Eu estou de camisa branca, pero, vello
e calvo!
-.-
As
escolas de “a ferrado”. Xa as teño descritas no meu libriño, “Aqueles mestres /
Aqueles zoqueiros”, editado pola Universidade de Vigo coa referencia
“Sarmiento. Anuario Galego de Historia da Educación. Número 5, 2001”. ¡Non me
fagan repetir, que me doen moito aqueles tempos! Foron positivos para o país,
pero dramáticos para os exercentes, que incluso tivemos que padecer algunha que
outra denuncia dos mestres titulados! Deste calvario participamos moito,
¡moitísimo!, os de Montecubeiro..., por culpa daquela cultura herdada,
recibida, dos nosos frades dominicos, algún deles tan célebre coma o, logo,
cardeal, Manuel García y Gil, principal teólogo do Concilio Vaticano I.
O
primeiro Nadal fóra, lonxe, da casa natal foi aquel do 1946/47; pero, iso si,
¡na Casa do Rei! (Casa de Rei, de Piñeiro). Para ir á miña casa tería que ir
andando ata Romeán, ou a Paderne, e alí coller o bus dos Veigas, de
Castroverde; de Castroverde a Bergland, ¡andando! Resigneime, pero doeume
moito. A única saída que fixen foi despois de Reis, pois ardendo en desexos de
ver a meu primo Antonio Vilabella, que á sazón estudiaba Comercio en Lugo; fun á
Adai, e alí collín o bus de Lugo; en Lugo fomos ao cine, ¡a primeira vez que
vía unha película!, que botaban, ¡non se me esquece!, “¡Que verde era mi
valle!”.
Como
comemos nas Casas Baratas, na do mutilado Gumersindo Paz, en compensación
paguei eu as entradas, así que non me quedou diñeiro para o coche de volta,
¡pero había que volver ao emprego!, así que lles din movemento ás solas: De
Lugo a Piñeiro, pola estrada de Castroverde, todo o recorrido a pé, que se me
fixo de noite en Romeán.
¿Que
lles ensinei? ¡Meus pobres, pois aqueles rapaces eran listos pero..., case
analfabetos! Nas tres sesións, -mañá, tarde, e noite-, naqueles tres meses
solteilles canto levaba dentro, das dúas escolas, da de meu pai e máis da
Nacional Mixta de “Sagaruje”. Non era moito, así que tempo adiante, cando, xa
en Coruña, volvín por esa casa, o primeiro que lles dixen, e díxenllelo de
corazón, foi que estaba arrepentido de saber tan pouco daquela, en proporción
có ben que me trataron!
De
volta a Bergland, fun con miña nai a Lugo, no coche de Trigo, onde comprei un
reloxo, e tamén unha gabardina, co ganado en Piñeiro, que boa falta tiña diso.
¡Unha Estrela, de abrigo!
¡Así estaba, exactamente así, xunto do coche de Trigo!
As que se retrataron daquela, ían subir, e de feito subiron, ao autobús, pero a
“estrela” do abrigo simplemente deu un recado:
-Señor
Avelino, perdoe a molestia, que cheguei tarde...
-¿E
logo?
-Xa
subiron o noso bidón do leite, ese no que llelo traen aquí aos da Quiroguesa, e
quixera mandarlle esta carta á miña irmá..., dentro, no bidón!
-¡Ai,
muller,-contestoulle o chofer-, iso non é ningunha molestia, que agora mesmo
cho baixo, pero..., terás que escorrelo ben, por se non vai seco..., que non
che molle a carta!
¡Aquela rapaciña..., un sol, un
encanto, todo simpatía, todo amabilidade..., deixoume frechado, pero non me
atrevín a dicirlle nada, máxime diante de miña nai!
Xa
no autobús, vixiei en tódalas paradas, ata que, na de Rois..., Vitoria da Casa
Nova recolleu aquel bidón, quitoulle a tapa, e retirou o sobre. Á
Vitoria da Casanova coñecíaa de vela o día do Santo con seus primos de
Bergland... ¡Ai, miña Estrela, que xa te teño localizada, identificada!
A
continuación, na casa, ¡outra vez zocas, zocas e feiras! Iso sen prexuízo das
labores agro-gandeiras, con meu pai enfermo, e os avós achacosos. ¡Seguía o
Calvario!
-.-
Pascua do ano 1947: A “Corrida do Galo”, en Suegos.
¿Un cemiterio? ¡O de diante
si, pero detrás, entre o cemiterio e mailas árbores, un prado, e no prado, un
natalicio: alí consolidouse aquel namoramento de Lugo!
Escribinlle
ao meu ex-alumno, Jesús (da casa de Rei, de Piñeiro), para dicirlle que o domingo
de Pascua habería “Sentenzas” en Suegos, que meu pai estaba encargado de
organizalas. Acudiron, en bicicleta, Jesús e mais un primo seu, (da casa de
Constante).
Despois
da celebración, fóronse os de Piñeiro, e quedei só, así que din en pasear polo
prado, onde a música estaba animando uns bailes. Exactamente detrás destes
panteóns vin ao Amadeo Trashorras, de Sagaruxe. Amadeo, ao deixar a escola,
recibira uns apuntes, por correo, da Academia C.C.C., e con ese estímulo
mandárono a Lugo, á Escuela de Comercio.
Amadeo
e tres rapaciñas, mirando para os que bailaban. Eu coñecín unha delas, ¡a do
abrigo!, así que me acheguei:
-Amadeo,
non sabía que te pasaras aos mouros; ¡tres rapazas son un harén!
Aceptoume
a broma, e presentoume:
-Este
rapazolo é fillo do señor José María, do que organizou as Sentenzas do Galo e
mais da Pascua.
Eu
dirixinme á Estrela:
-A
ti teño que felicitarte polo teu invento das cartas sen selo; ¡nunca tal vira!
-¿Cartas...?
¿Non o dirás por unha que mandei o outro día, desde Lugo, dentro da cántara do
leite?
-¡Pois
si! Eu coñezo á túa irmá Vitoria..., de vela con vosos primos do Ferreiro, así
que, aquel día, ao vela en Rois retirar o teu sobre, decateime de que sodes
irmás. ¡Encantado de coñecerte!
A
min gustaríame darlle un bico, pero daquela, naqueles tempos, sería moita
audacia, así que só charlamos uns minutos..., que me souberon a gloria!
-.-
Da
primavera ao outono daquel 1947 ademais de facer zocas, e de poñerme a cantas
labores agrícolas foron necesarias, non parei de ler; ¡devorei libros e papeis,
con tanta febre que pouco me faltou para comelos! Se no inverno seguinte volvía
a “facer escola”, tiña, quería, superarme, en vista do atrasada que tiñamos a
xuventude da bisbarra.
Algo
parecido ao do ano anterior: Domínguez de Catatrigo díxolle a meu pai, tamén
nunha feira de Castroverde, que lles fose aquel ano, para os del e para os seus
sobriños da Pereira. Tiña outros compromisos, (en Pousadela), así que non lle
puido aceptar, delegando en min. Eu quedara satisfeito, moito, da xente de
Piñeiro, pero os de Catatrigo eran íntimos, veciños da súa nacenza, de miña
avoa e madriña, así que, ¡aceptei a alternancia!
A
consideración coa que foi tratado aquel..., aquel neno, en Piñeiro,
fortaleceume moito, e levo indeleble, no meu maxín, a súa lembranza. Pero os de
Librán reiniciáronme nunha ledicia que tiña perdida, extraviada, desde aquilo
da guerra; ¡xente alegre, ocorrente, divertida, animosa, coma a de Librán, ou
máis exactamente toda a do Val, naqueles tempos era un milagre; para min, un
descubrimento!
Igrexa de Librán: Os
mortos, todos de cara á súa igrexa.
Noite
boa? ¡Xa! Oíra o refrán que di que, “O que anda tarde, nin oe Misa nin come
carne!”, pero xunto coa prudencia tamén están as obrigas. Nadal do ano 1947: En
Librán. Aqueles días tiven aos rapaces espremendo uns apuntes de gran interese
para o rural, que os copiara duns cadernos de meu pai: Medición de fincas
irregulares, descompoñéndoas en figuras xeométricas; calculo de travesas, dos
carballos; cubicacións en base aos diámetros sucesivos dos troncos, con altura
proporcional á sombra dunha estaca dun metro; equivalencias das unidades de
medida, terras, líquidos, cereais, etc., pasadas ao sistema métrico decimal;
táboas dos pesos en canal das reses vendidas, etc., etc., de tanta utilidade
entón, e tan ignoradas polos Mestres da Normal. Tantos problemas fixemos, e
resolvemos, que na tarde da Noite Boa aínda estabamos coas pizarras enriba da
mesa. Despois merendei algo, e, sen a precaución de coller unha aguillada,
boteime a subir polo camiño da Pedreira do Barro, para cruza-la Ferradura, e
seguidamente baixar en dirección a Bergland polos Campos da Eiladrán.
¡Xa!
Pero ninguén me advertiu que estaba nevando no Miradoiro, así que, nada máis
subir ao Camiño Real, din coa neve, tan espesa que non distinguín os camiños de
cruce. Neste desconcerto andei, e andei, en dirección Norte, atrouchando pola
neve, en espera de oír os cans de Teixeda, que me servirían de orientación para
cruza-la serra, para baixar en busca da Eiladrán. ¡Xa! Pero non foron os cans,
senón os lobos, alí arriba, ben cerca, na dirección do Miradoiro. Naquel pánico
ata desexaría que me papasen aqueles lobos para rematar con aquel purgatorio,
pero non foi así. De chegado a un punto onde calculei que xa estaría á altura
de Teixeda, xirei para a esquerda e din en baixar..., ¡por riba dos toxos, e
menos mal que a nevarada xa os tiña medio tombados!
Lúa, pouca; e néboa, abundante. Con
mil traballos fun baixando, e nunha hora ou dúas, que se me fixeron eternas,
vinme, xa sen neve, no camiño que vai da Eiladrán ás casas de Teixeda. Non me
puxen de xeonllos para darlle as gracias a Deus, pero fíxeno de todo corazón.
¿Sería a Milagrosa, tal e como fixo en Madrid con miña nai? ¡Aquel cruce da
serra, con noite e nevando, milagroso foi!
-.-
Voluntario..., pola forza das
circunstancias! Hai días nos que brotan, emanan, as ideas máis transcendentes,
sen saber o por que, pero neste caso seino; o que non sei, o que non lembro, é
se foi na casa do Pequeno ou na de Domínguez, pois ensinaba aos rapaces das
dúas, primos irmáns, comendo e durmindo nunha delas, por semanas.
Alguén falou de Luis Lombardero, da
Carraceira, á sazón en Madrid, nada menos que de Capitán, no Alto Estado Maior.
A guerra quitouno de cavar no monte de Rairos, e por aló adiante seica estudiou
a rebentar, subindo disparado, precisamente naqueles tempos dos disparos. En
cambio, outro veciño, o fillo da Boucella, animouse a volver á División Azul,
desde que viñera licenciado, e aló licenciouse de..., de oso polar, porque
morreu tan conxelado coma o lago Ladoga.
Naquela conversación alguén
comentou que no Ministerio do Ejército había dous tipos de voluntariado: os de
armas, para face-la garda, que desfilaban imitando á Lexión; e despois estaban
os de Destinos, máis baixos de estatura pero máis preparados culturalmente, que
traballaban nas distintas oficinas. ¡Nese tema acendéuseme a chispa: Destinos?
Aquela mesma noite escribinlle unha
carta ao primo José Lombardero, primo tamén de Luis Lombardero, pedíndolle que
lle preguntase que tería que facer eu para incorporarme ás compañías de
Destinos. A carta mandeina por Correos, desde o Cádavo, ao día seguinte.
-.-
A corrida da Meda. ¡A Meda, Lugo
antigo; outras lembranzas imborrables! A deste ano (1948) foi monumental; tamén
a organizou meu pai, coa colaboración de José Manuel Miranda; eu estou no medio
dos dous, que me encomendaron “predicar” o pregón. Para que ninguén faltase, a
miña “Estrela” escoitoume abaixo, xunta á escaleira do “Tribunal”. Se lle
preguntades seguro que vos dirá que aínda se lembra de que comecei a falar (era
a primeira vez que o facía nun estrado), dicindo: “Mi querido público...”
Meu pai, ¡pecador e temerario!,
redactou en galego unha boa parte dos papeis; abaixo, mesmo ao redor, estaba a
Garda Civil, pero..., ¡non o prenderon! Con toda seguridade que se dixeron: “Su
léxico es cosa de palurdos..., así que no delinquen!”.
O máis elocuente que podo dicir
daquela “corrida” é que os cabaleiros do galo, para mellor lucirse, levaron a
Lugo, ás xoierías, as escrituras das súas fincas, ¡como garantía, para que lles
prestasen xoias, para lucilas nos seus atavíos! Agora decídeme, ¿cabe, pode
existir, pode darse, un expoñente máis ilustrativo, máis certeiro, do
entusiasmo co que aqueles mozos realizaron a recuperación desta obra
folclórica? ¡Aínda hoxe me asombro dos azos daquela xuventude! Tamén é cosa de
ter presente que a Meda, daquela, estaba triunfal pola saída, pola demanda, que
tiña o cal nuns anos de recuperación e de auxe urbano; tal e tanto, que algúns
veciños ata tiñan almacéns na Coruña, para achegarlles aos herculinos a súa
materia prima.
-.-
Mesmo pola Pascua, e con aqueles
cartiños da escola invernía en Librán, boteime para Lugo, para facer algo de
taquigrafía e mecanografía na Academia E.R.T., sita nun piso da calle Calvo
Sotelo. De Madrid dixéranme que sen estes coñecementos non me ían querer no
Ministerio, nas Compañías de Destinos. A febre que me entrou por aquelas
¿ciencias, artes?, foi atroz: ¡Estaba en xogo o meu porvir, a miña redención!
Da casa levei un saco de libretas
nas que fora “caligrafíando” os meus latexos dos últimos meses, para pasalas á
máquina tan pronto como aprendese a facelo limpamente. Unha daquelas ¿poesías?
dediqueilla, e dinlla, á miña Estrela, poñéndolle de título “A la llave de mi corazón”. Ela di que lle encantou, que moito ma
agradeceu... ¿Diríamo de verdade?
¿Tamén sería de verdade aquel
consello, ou máis ben, orde, de Francisco Leal Ínsua, entón Redactor Xefe de El
Progreso, ao que lle pedín que lese os meus folios, mecanografados. ¡Nunca se
me esqueceu! Na porta mesma daquela entrada da Redacción do periódico, aos
poucos días, que preguntei se podía falar con don Francisco, este devolveume a
carteira, con un xesto, con un aceno, que, ¡iso me pareceu!, tiña máis de noxo
que doutra cousa. Tan só me dixo: “Quémalos; que las
primeras rimas sólo sirven para eso, para quemarlas”. As únicas verbas
que me saíron foron: “Daquela..., perdoe a molestia”. Eu paraba cunhas señoras
de Gondel, que collían hóspedes na súa vivenda, en Montero Ríos, así que, nada
máis chegar á pousada, os meus versiños..., ¡ao lixo! A continuación metinme no
dormitorio e din en chorar. ¡Foi a miña cea daquel día!
¿Fixo ben Don Francisco; fun eu o
que obrei mal? ¡Aínda hoxe non o sei; non o teño claro!
-.-
A miña transmigración débolla ao
San Cosme, 26 de Setembro do ano 1948. Chegáranos un aviso da Garda Civil de
Castroverde, ¡ordenándome!, que saíse para Madrid..., así que, ao día seguinte,
mentres uns pensaban en acudir a Gondel para a súa festa anual, eu tamén de
zapatos..., pero ao coche da Liña de Mosteiro!
En Lugo, na Zona, meu pai falou co entón
Tenente Coronel Villarino, que era de Rebordaos, coñecido seu, onde me
facilitaron un “pase”, ou como se chamase, para viaxar a Madrid, no tren. Meu
pai, e con el miña nai, quedarían emocionados, coa sensación de que lles
emigraba o primoxénito, pero o rapaciño íase máis ledo que unhas Pascuas: ¡Por
fin, aínda que tarde, podería estudiar, algo, que ía sendo hora, de tanto que o
desexaba!
Pero a cousa empezou con mal pé:
Nada máis saír de Lugo, a poucos metros de pasa-lo viaduto, precisamente nunha
zona na que a escavación da vía fai unha focha enorme, a ambos lados, o tren
saíuse de madre, ¡saíuse dos raís!
Tombados, caídos, uns vagóns para a
dereita e outros para a esquerda, eu díxenme:
¡Adeus mili, que vou chegar tarde, e non me van querer!
Así estivemos, máis calados que
ratos, todos os do meu vagón, ¡de terceira, por suposto, e coas táboas tan
resecas que mesmo parecían de lousa!, ata que apareceu o revisor para dicirnos
que, “Paciencia, pois seica se saíron uns parafusos, coas travesas vellas, e
todo o convoi está deitado”. (¡Mentira piadosa, pois, tempo adiante, xa no
Consejo Supremo de Justicia Militar, déronme a mecanografar un expediente que
trataba de que uns fuxidos cometeran, en Lugo, a sabotaxe de quitarlle unha
ducia de parafusos aos raís!). Aqueles, ¿maquis?, ¿escapados?, ou como quixesen
chamarlles, non foron tan malos pois fixeron a sabotaxe nun punto no que
paralizaban o tren de Madrid sen maiores consecuencias, que ben calcularan que,
ao envorcar, os vagóns descansarían nos valados laterais.
Non sei cantas horas máis tarde,
cunhas grúas que partiron de Monforte, volveron os vagóns á vía, e o tren...,
de fronte, ar!
Chegamos a Madrid, en vez de á
mañá, á tardiña. O que moito me chamou a atención foi que, ao achegarnos á
cidade, uns cantos pasaxeiros dedicáronse a tirar sacos polas ventás! ¿Estaban
tolos? ¡Non; eran precavidos, pois tiñan parentes, socios, ou amigos, agardando
polo seu contrabando! Sabíano os meus parentes, pero o paletiño, in albis: ¡Ía
do campo, así que ignoraba que o asfalto non mantén!
Cos que me esperaban na Estación de
Príncipe Pío, ben fartiños e ben preocupados por aquela demora, que non indicaba
nada bo, collemos o “metro”, para Cibeles. Pero..., na mesma Cibeles (Banco de
España), o “paletiño” non deu saído, con tanta xente atravesada nas portas, así
que os parentes, cos nervios xa entumecidos, deron en berrar, “¡Pepito,
Pepito!”. O tren, o “metro”, por fin, parou, e abriron as portas, cando xa
estaba iniciando o túnel; o “paletiño”, saíu, todo acovardado, pois os “gatos”
madrileños deron en apupalo, a todo berrar: “Estúpido, que ya no eres un
niño!”.
Xa no Banco, Pabellón 20, que era o
de meus primos, subíronme á azotea, para que vise un bo cacho de Madrid.
Subiron con unha máquina, e aquí me puxeron, de corpo presente nesta foto:
-.-
Ao día seguinte, miña prima Juanita
(Q.e.p.d.; unha santa, corazón anxelical), tivo que espertarme porque o “paletiño”
necesitaba 24 horas seguidas, e só tivo 8. Estaba agardándome, no salón, o Cabo
Verdugo, fillo doutro conserxe, unha familia co apelido equivocado pois eran
outros tantos anxos; e co “verdugo”, ao cuartel, onde me presentou e me deron
aqueles papeis que dicían que quedaba incorporado á “2ª Cía. de Destinos”. Non
me raparon, e iso que era tradicional no Exército. Tamén me deron un uniforme,
de caqui, pois o azul dixéronme que non mo darían ata que xurase a bandeira...
Traxado, ¡transformado!, o primeiro
que fixen, mesmo diante do Banco, foi deixarme fotografar. ¿Recoñeceríanme meus
pais? ¡A mona sempre é mona por moito que a vistan de seda; de seda, ou de
caqui!
De
quinto. O primeiro día, estreando uniforme; diante do Banco de España.
-.-
A instrución militar. Se hai
algunha idade machista esta é, ¡ou era!, a dos dezaoito anos: O máis covarde
sentíase heroe, plusmarquista, aguantándoas todas para que os compañeiros non o
tomasen por..., ¡por marica! Pero eu tiven outro hándicap: Aqueles señoritingos
de Madrid, que se cachondeaban dos galegos, a todas horas: ¡Gallego si no lo haces! ¡Gallego tenías que ser! ¡Gallego igual a cateto! Ao
principio eu dicíalles que o seu Franco, o noso Caudillo, ¡tamén era galego!,
pero iso non lles servía de contraste. Franco era punto e á parte; fose por
medo ou por devoción, ¡un deus! Desta fobia madrileña nunca lin nada escrito,
nin escrito nin oral, pero existía, existiu, ¡xúroo! Ben que mo confirmou unha
anécdota na que participei uns anos despois:
O futuro escultor, daquela
estudante en Bellas Artes, Francisco Otero Besteiro, para min, sempre, Paco,
fórame recomendado polo polifacético Manuel de Rivas Reija, coma el, do Corgo.
Rivas dixérame que o iniciase no coñecemento de Madrid, xa que eu levaba alí
algún tempo. Unha tarde, paseando pola Gran Vía, fomos comentando esa especie
de fobia que nos tiñan en Madrid aos galegos, considerándonos paletos
irredimibles. Otero, que xa de rapaz era ocorrente, mesmo enfronte da
Telefónica, na outra acera, díxome:
-Imos facer un experimento para
comprobar quen é máis parvo, se nós, os galegos, ou os madrileños.
Parouse, mirando á Telefónica, e
deu en apuntar co dedo:
-Ahí le tienes, a
punto de lanzarse, y no hay nadie a su alrededor que lo sujete, que se lo
impida!
Os que pasaban, parándose:
-“Que hay; que pasa;
que ocurre?”
-Nada, un suicida que se va tirar
desde ese piso de la Telefónica:
-“¿Donde, en cual,
que no le vemos?”
Eu, con todo o pánico imaxinable,
agarrei dun brazo ao meu paisano e tirei del, canto puiden, en dirección á
baixada do metro na Red de San Luís. Xa dentro, abaixo, díxenlle:
-¿E ti decátaste da zurra que íamos
levar tan pronto descubrisen que nos estabamos rindo deles, dos madrileños?
Otero, impasible:
-¿E ti decátaste do paiolos que
son, que se desesperaban porque non alcanzaban a ver aquel, suposto, suicidio?
¡Quintadas sempre as houbo, e non
só nos cuarteis!
-.-
Con un mes de instrución, tiro
incluído, xurei a bandeira, pero esta vez foi a bicolor, pois a tri deixáraa
onde sempre debeu estar, na cómoda de miña nai. Bandeira xurada e destino
asignado: Sec. de Pensiones de Guerra, do Consejo Supremo de Justicia Militar,
calle Fortuny núm. 4. Actualizadas as pensións, ¡que xa ía sendo hora, 9 anos
despois da guerra!, pasáronme á sección dos grandes secretos, Fiscalía.
Patio
do Consejo Supremo de Justicia Militar
A fatiga da instrución resistiraa
ben, pero o peor era levar o paso pois as miñas orellas ían de afalar ás vacas,
sen ritmo nin cadencia. A partir da xura tamén tiven que madrugar, pero fíxeno
con agrado: Durmía no pabellón de meus primos (Pepe Lombardero, Juanita, e
mailos seus fillos, Carmencita e José Luis); do Banco á igrexa de San Pascual
(Recoletos 11) onde me persignaba para comezar ben o día; despois, por diante
do Café Gijón, no 21, onde nunca entrei, pero sabía que o dominaba Camilo José
Cela. En Colón unha ollada á dereita, para admirar ao noso paisano, e de
inmediato, por Fortuny, pois os soldados entrabamos pola porta traseira.
Nada máis comezar no Supremo...;
teño que lembrar a Basanta, un Auxiliar de Oficinas, da Mariña, que moito me
ensinou; moito e con moita paciencia! Nada máis direi, e iso que foron tres
anos rodeado de Xefes, abafado de tantos Xefes; ¡daquela, no Supremo, había
máis Generales que mecanógrafos! O entón Director do Centro de Estudios
Mercantiles y Económicos, na Cta. de Santo Domingo, 5, don Ignacio Ruiz-Huerta,
conseguiume unha beca da Acción Católica, e con iso, tódalas tardes...., a estudiar, coa fame que diso levaba, coa
fame que diso tiña! Non podería opositar ao Banco de España porque, xa
daquela, comezaban a pedir título, pero si ao Banco Exterior de España, que
aínda non.
Falando de fame... No C.de E.M. y
E. tiñan o ¿bo? costume de dar os apuntes ao final das clases, así que o
soldadiño, retrasado, tiña que subir correndo a Santo Domingo para coller o
metro, e de alí á Cibeles; por Barquillo arriba, e de alí a Prim, aos comedores
do Ministerio, onde case sempre chegaba tarde para cenar. Como non era cousa de
pedirlles a cea aos parentes, que abondo facían por min, optei por comprar, a
diario, un plátano, e cando non chegaba a tempo de cear no cuartel..., coa pela
incluída, que así alimentaba máis!
-.-
Carné de Investigador. Creo
recordar que tiven o número 6. Circunstancias concomitantes. Mandáranme do
Supremo, cuns documentos confidenciais-reservados, para o Alto Estado Mayor,
onde seguía o noso parente Luis Lombardero. Preguntei por el para saudalo, e
nisto que tamén estaba alí o General Carlos Martínez Campos, Duque de la Torre,
Académico da Historia, etc. O parente fíxome pasar un mal trago cando lle dixo
ao Académico que eu era un gran afeccionado á Historia. O General fíxome
algunhas preguntas elementais, ¡menos mal!, que llas debín contestar ao seu
gusto, así que as consecuencias foi que me facilitou..., ¡un Carné de
Investigador! Desapareceume cando tivemos o atentado de Safí, e non solicitei
duplicado..., pero disto falarei máis adiante.
Franco ordenara eliminar aqueles carnés,
¡molestábao a Historia!, pero aqueles días volvían a dalos, así que, con aquel
privilexio, e con aqueles padriños, ¡veña Archivo Histórico, a buscar
documentación inédita de Castroverde, ou relacionada con Castroverde!
-.-
Bacharelato. Gañadas as oposicións
do Banco Exterior de España, e licenciado daqueles 3 anos de..., ¡de cárcere,
de cárcere produtiva!, presenteime, por libre, no Instituto Cardenal Cisneros,
onde, en Setembro do ano 1951, ¡aprobei o primeiro dos cursos de Bacharelato!
¡Noraboa, Pepiño, que estás comezando a levantar cabeza!
¡Grazas,
Señor, por esta felicidade recuperada!
-.-
Por aqueles días, sen deixar de estudiar para
presentarme por libre no Instituto, elaborei o primeiro dos meus libros, que o
editei en Madrid, na Imprenta AJA, con esta dedicatoria: “A la eterna
memoria de mi abuelo (Q.G.G.), como póstumo homenaje a su recuerdo, y a tantas
leyendas que, como arrullo, escuché de sus labios cuando niño, y que más tarde,
consolidado mi apego a la tierra natal, inspiraron la compilación de mi modesto
trabajo”.
Meu pai anticipárame o costo da edición, ¡seguro que
pedindo prestado!, e foino recuperando polas ventas aos amigos, e tamén na
Balmes, de Lugo.
Con
meus pais e coa avoa paterna, de licenciado, esperando na aldea que me chamasen
para incorporarme ao Banco.
-.-
Incorporación no Banco Exterior de
España. Carrera de san Jerónimo, 36. Destináronme ao Departamento de Personal,
e esta foi a miña mesa:
Aquel ano pouco estudiei, que non
foi pouco esforzo dominar a función que se me asignara. Os documentos do Banco,
á maquina; pero as cartas á miña estrela, Estrella Josefina, á man. Como me
saían do corazón, témolas, ambos, por poéticas; Leal Ínsua frustroume a
vocación, pero non toda, pois algo me quedou para dedicarlla ao meu sol,
daquela en Magisterio.
Levaba no Banco doce meses, o tempo
regulamentario para pasar, daquela, de Aspirante a Auxiliar, cando se anunciou
unha vacante na sucursal de Sidi Ifni, A.O.E. Era improbable que ma concedesen
pois diante de min, no escalafón, había solicitantes con antigüidade e méritos
incomparables cós meus, pero..., ¡pero sempre vivín dos peros! En Ifni
declarouse unha peste bubónica, así que os outros solicitantes retiraron as
súas instancias, a toda presa. ¡Eu, non; eu era de Montecubeiro, montaraz por
tanto, así que, a min, as pestes..., vade reto, Satana! Aquel destino equivalía
a pasarme de Auxiliar a Oficial de 1ª, ipso facto!
Xosefina accedeu a casarnos naqueles
vinte días que me deron para organiza-lo traslado, pero o Xefe de Personal non
me permitiu ir casado, por precaución, por culpa daquela epidemia, así que...,
faríase por poderes, concretamente un martes, trece de Xuño do ano 1953!
En
Sidi Ifni, no Banco: O último son eu, o novato, e o primeiro, diante, á
esquerda, o entón director, irmán do cociñeiro de Franco.
-.-
O día da voda. Convidei, no Casino,
a toda a plantilla, e despois da sobremesa..., ¡ao hotel Suerte Loca, á miña
habitación, para durmi-la sesta! Espertei aló á media noite, cando xa deran as
ceas. ¡Moi feliz, iso si! ¿E a noiva? Xa casada, preparou ás súas maletas,
pero..., ¡outro pero!
Era costume en Sidi Ifni que
aqueles que esperaban por parentes baixasen ata o mesmísimo avión de Iberia,
pero a min prohibiumo o garda, na mesma escalinata. Días despois pregunteille
ao Gobernador, General Tutor, o motivo daquela prohibición, persoal e
transitoria:
-Las señoras que
estaban arriba me pidieron que te prohibiese el acceso..., para verte besar a
la novia!
¡Cousas, antollos, dos señoritos de
Ifni!
-.-
En Ifni todo eran glorias
imperiais, así que resultaba inadmisible que un Oficial do Banco, socio do
Casino por máis referencias, chamando de ti a tódolos altos mandos do Ejército,
coa excepción do General Gobernador, se presentase aos cursos do Bacharelato,
fose alí, no Patronato, ou no Instituto das Palmas de Gran Canaria. Ler,
estudiar, árabe que fose, si, pero, examinarse, á miña idade? ¡Equivalía a unha
expulsión, ou polo menos a un repudio, fose do Banco ou do Territorio!
Naquelas circunstancias centreime
no Banco, tanto, e con tanto entusiasmo, que alí mesmo elaborei outro libro,
“Juventud Bancaria”, unha especie de vendetta incruenta con respecto ao
“Malvado Carabel”, de Wenceslao Fernández Flórez. O meu en loa, en positivo,
sen ironías degradantes. Imprimiumo, en Madrid, Gráficas Huérfanos Guardia
Civil.
-.-
Xa en funcións de dirección, no ano
1962, pasáronme, de Ifni, á sucursal de Aaiún, coa expectativa de suceder ao
seu director. O que teña a curiosidade
de coñecer aquelas vicisitudes, ¡dez anos de privacións e de dramas!, remítoo
ao meu libro “A Guerra de Ifni”, pero que o lea con gafas, que igual lle
molesta a vista tanto horror, tanto disparate español.
Tan
só citarei aquí o atentado que tivemos en Agadir; e despois, xa en guerra,
aberta que non declarada, no mesmo 57/58, aquela gardas..., ¿sobre los luceros?
¡Case, que pouco faltou: 100 días de garda, detrás daqueles sacos de terra, nas
azoteas do Banco, con dúas metralladoras, fusís, pistolas, etc., atentos, polas
mañás á oficina, e de noite, por quendas, ollando en redor..., para evitar un
máis que previsible asalto!
Non
teño fotografías con aqueles sacos nas azoteas, pero si do remolque no que nos
levaron a terra.
-.-
¡A miña, persoal, Odisea!
O noso salvador. Co meu De Soto, aínda coa matrícula do
Marrocos Francés. ¡Debémoslle a vida á súa consistencia, ao seu aceiro, pero
disto falarei máis adiante..., agora que podo falar, que xa non mo prohibe Don
Hermenegildo e mailos seus..., ¿adláteres?!
Dous meses de vacacións, cada dous
anos, ¡que “colonial” lle chamabamos; unha contradición, outra, xa que Ifni non
se consideraba colonia!. Íase casar meu irmán, e nós chegaríamos a tempo da súa
voda, co meu auto, -mercado a uns franceses que se retiraban do seu Marrocos-,
para levalos de lúa de mel a Portugal, ¡a nosa Galicia do Sul!
A saída de Ifni por estrada facíase
por Tabelcut, onde xa estivera daquela que aprendín a conducir. ¡Ah, que se me
esquecía referir a anécdota do meu carné de conducir, e coido que vale a
pena..., pois é outro retrato elocuente! Primeiro compráralle ao médico Montero
un Austín A-30, pequerrechiño, que tiña de matrícula IF-222, tres doses tan ben
debuxados que máis parecían tres patiños.
Nada máis comprar o Austin fun ao Casino para falar co Tenente Miguel de
Guadalfajara y Dodero, á sazón Jefe de Automóviles.
-Miguel, acabo
de comprarle el coche a Montero, que se le hacía pequeño para sus tres hijos,
así que tengo que sacar el carnet...
-¿Tienes dos
fotos?
-Si que las
tengo, casualmente en la cartera...
-Paga estos
whiskys y vamos a la Tercera...
A “Tercera” era a Tercera Compañía,
onde daquela mesmo me firmou un Carné de Conducir, púxolle as fotos, e seguidamente
díxome, ordenoume:
-Ahora,
¡aprende!
De apreso, de dominado o auto, pedín
as vacacións, a “colonial”.
A
nosa fronteira, pola estrada Norte, estaba en Tabelcut. Pero alí ninguén nos advertiu da inminencia de perigos.
¡Meus pobres, que nin eles mesmos estaban informados do que pasaba enfronte, no
novo Marrocos; se o estivesen, o Cabo da Guardia Civil, Juán Rubio Martos, tan
boa persoa que era, non deixaría de informarme, por en segredo que o
tivese/tivesen!
En Agadir merecía a pena parar,
deternos turisticamente, pero o noso plan era xantar en Safí, onde pensabamos
visitar ao Padre Gonzalo, Gonzalo García Gómez, un franciscano, de Ribadavia,
que nos fora presentado en Ifni polo Comandante Capelán Pedro Sánchez Pumariño,
padriño de pías do noso fillo.
Nisto, que..., chegando a Safí:
¿Estaría de Deus, de Alá, ou do
diabro? O caso foi que a estrada era anchísima e rectilínea. Víase á distancia;
e o que vimos foi un camión aberto, con xente armada e bandeiras, vociferando;
¡do Istiqlal, que o tivemos claro! A punto xa de cruzarnos con eles, deron un
volantazo cara a nós, adrede, ao salvaxe. ¡”Por Alá”, berraron!
Nas tres ou catro voltas de campá
que deu o coche, eu seguín dentro, sen cinto, que daquela non se levaban pero
agarrado ao volante; o neno, de meses, apareceu a dez ou doce metros, na
cuneta; e á miña dona, Josefina, saqueina de debaixo dunha roda do De Soto,
sangrando por dez ou doce feridas. Os do atentado, ¡teño claro que me
coñeceron, que coñecían o auto, así como a miña función no Banco, institución
que tanto lles estorbaba en Ifni, aproveitaron a ocasión para meterlle aquel
gol a España, un máis! De feito, cometido o atentado, o atropelo, seguiron a
toda velocidade, pero deuse o casual, ¡a Providencia!, de que ao instante
chegou un coche, con un matrimonio de franceses, que nos recolleron e nos
levaron de inmediato, directamente, ao hospital de Safí, onde uns médicos, ¡ou
máis ben, veterinarios!, lle coseron as feridas todo o ben que souberon e
puideron. Ao coller a independencia, aos practicantes do Marrocos francés
fixéranos médicos..., con un cursiño de tres meses!
Deixando á miña dona no hospital,
fun á Misión Católica en busca do P. Gonzalo. Para alí xa levaran ao neno
aqueles franceses. O padre Gonzalo ía en Marrakech, pero atendeunos o seu
Superior, Padre Pais. (Acabou os seus días en Lugo). Sen perder un minuto,
xeneroso como bo franciscano, saímos para o hospital. Terminaran de...,
¿cosela? Entón o P. Pais, coa súa influencia, conseguiu que aqueles...,
¿médicos? nola deixasen levar para a clínica dun médico holandés, onde lle
deron un bo repaso. Adán seica lle cedeu unha costela á Eva, pero a miña pagou
por ela, con creces, pois desde aquel atentado sempre padeceu das súas, das
costelas esmagadas.
Da clínica do holandés pasamos a un
taller mecánico, tamén amigos dos franciscanos, e desde alí fomos ao punto
do... ¡do salvaxe atentado!, coa grúa, por suposto. O De Soto estaba na cuneta,
mesmo onde o deixáramos ao recollernos aqueles benditos franceses, pero da
equipaxe..., ¡nin rastro! Roubárannos, incluso, o botiquín; ¡absolutamente toda
a equipaxe!
Algo recuperada Josefina das súas
feridas e das súas magulladuras, aqueles benditos franciscanos -xa volvera de
Marrakech o P. Gonzalo-, en vista do carísima que era aquela clínica privada,
leváronnos para a Misión, onde nos acolleron xenerosamente, fraternalmente, ata
que ela mellorou un pouco, e xa tiñamos o auto reparado, ¡grazas á súa
carrocería de auténtico acorazado! Aqueles días da Misión, da clínica holandesa
estiveron mandándonos enfermeiras para facerlle as curas á miña dona. Xa nestas
circunstancias, o P. Gonzalo, que era de Ribadavia, ofreceuse para ir connosco
ata Lugo, prestándonos con xenerosidade a súa asistencia, en moitos aspectos,
pois aquel home, ademais da súa santidade, era un polifacético.
A salvación do coche non sería total, definitiva,
satisfactoria, sen estes anxos do convento franciscano de Safí.
Dúas
anécdotas:
-Para mellor resgarda-las feridas
que tiña nas pernas, e para a viaxe, Josefina mercou en Safí uns pantalóns, que
daquela as francesas comezaban a levalos. Aproximándonos a Lugo, alí polo
Corgo, ela pediume que parase de conducir para saír e cambiarse aqueles
pantalóns por unha saia. -Ante o roubo da equipaxe tivéramos que comprar algo
de todo-Pero o P. Gonzalo díxolle: -Os pantalóns son tan decentes, ou máis, cás
saias. ¡Non te cambies! Así entramos en Lugo, e alí, para mercar outras cousas,
aparquei mesmo diante do Goberno Civil, afeito a facelo en Ifni onde me petase.
Baixados do coche, toda a xente daquela rúa se volvía cara a nós para
escandalizarse de ver, en Lugo..., ¡unha muller con calzóns!
-A outra tamén foi de catálogo:
Baixados do coche, non tardou en achegarse un Garda Municipal: -Aquí non se
pode aparcar, pero como nos ten dito o señor Alcalde que debemos protexer aos
turistas..., e xa que vostedes veñen das Illas Filipinas..., por esta vez,
pase! ¿Illas Filipinas? En Lugo aínda non sabían que IF era a matrícula dos
coches de Ifni. ¡Aqueles si que eran inocentes!
-.-
Voltos a Ifni, unha orde,
terminante, inmediata, ¡do Altísimo!, neste palacio:
-¡No se te
ocurra decir, pero jamás, que lo vuestro fue atentado; fue un simple accidente!
¡Tengo órdenes expresas, directas, de..., de S.E.!
-Sí, bwana!!!
Esta resposta cumprina relixiosamente,
¡máis que por respecto, por mieditis!, ata o ano 1975, xa ausente o Ditador.
-.-
Animando aos soldados
¡Que menos que axudarlles a soportar aquelas calamidades!
-.-
-.-
Renuncia
ao porvir profesional para mellorar o presente cultural. En Aaiún
só estiven un trimestre porque me volveu a entrar a febre estudantil, así
que..., pedín o traslado para a Sucursal de Gijón, con categoría de Apoderado!
¡Aquel “apoderamento” de seguir estudiando, que volveu a tentarme!
Así
deixei o Sáhara, en plena efervescencia económica.
En Gijón, no Instituto Jovellanos,
ao nocturno, ao dos morcegos, emperrados en facer da noite día! Sinceramente,
foi un esforzo atroz pois Asturias, polos anos 60, tivo un auxe, un
desenvolvemento socio económico enorme, que ben nos espremeu aos apoderados dos
Bancos, vacacións incluídas. Nesta década, ademais dos estudios oficiais,
asistín aos cursos de alemán e de inglés que se daban, á tardiña, na Cámara de
Comercio de Gijón. Tamén asistín aos cursos, nocturnos, de Graduado Social, ata
o meu traslado á Coruña, (en xaneiro do ano 1970), que os daba, no mesmo Gijón,
o Inspector de Traballo José Manuel Vilabella Gómez.
Na Coruña, de xubilado, cando me
cansei da UNED, tiven unha asesoría contable e fiscal.
E tamén teño dadas clases, na miña
vivenda, a título particular, de Bacharelato, de Económicas, de Turismo, etc.
-.-
Estudios
e recoñecementos.
23.06.1958 Recoñecemento do
Somatén. Firmado por Gómez-Zamalloa: “...habiendo prestado con carácter
voluntario cuantos servicios de armas se le encomendaron, con independencia de
los trabajos habituales propios de su profesión...”
19.12.1958 Medalla de la Campaña de
Ifni-Sáhara. “... en atención a los méritos que concurren en el somatenista D.
José Gómez Vilabella...”
18.07.1964 Medalla de la Paz de
Franco.
19.07.1965 Título de Bachiller
Elemental, no Instituto Jovellanos, de Gijón.
19.07.1965 Traslado de matrícula á
Escuela de Comercio, Gijón, na que obtiven o título de Perito Mercantil.
08.08.1970 “El Ayuntamiento Pleno
de Castroverde, en sesión extraordinaria, ... por unanimidad acuerda aceptar en
principio dicha propuesta e iniciar expediente para dedicar una calle con el
nombre del Historiador Don Miguel García Teijeiro, dedicar otra al autor Don J.
Gómez Vilabella...”
19.06.1971 Global de Sobresaliente,
5º curso, no Instituto N. De Enseñanza Media, de Coruña.
14.06.1973 Afiliación á Obra
Sindical Educación y Descanso.
22.01.1974 Título de Profesor
Mercantil na Escuela Profesional de Comercio, Coruña.
04.11.1974 Técnico Superior en
Estudios Fiscales, pola Escuela Superior de Marketing y Administración.
03.02.1975 Resolución Rectoral
concediéndome la convalidación de estudios, “... Profesor Mercantil..., por los
correspondientes de la Licenciatura de Estudios Empresariales.
01.03.1978 UNED. División: Especial
Profesores Mercantiles.
28.09.1981 B.O. de las Cortes
Generales. Congreso de los Diputados. “Derechos de los Profesores
Mercantiles.Informe. Artículo único: El título de Profesor Mercantil se
zconsidera de nivel de licenciado universitario a efectos administrativos,
laborales y profesionales”.
03.10.1987 Expediente 9075 da UNED.
Facultad de Derecho.
27.08.1987 O Presidente da Cámara
Municipal de Castro Verde, Portugal, Fernando Sousa Caeiros, considera de
“interesse” as miñas “sugestôes” (suxerenciasx para chegar a un Irmandamento),
“... mormente as que se prendem com um futuro intercâmbio cultural e de amizade
entre as duas povoaçôes...”
22.12.1987 Ministerio de Defensa.
Distintivo de Excombatiente de las Fuerzas Españolas.
05.12.1989 Nomeamento de Spathaire
Chevalier, da Orden de Trebizonda.
20.01.1990 Deputy member of the
Assembly, do International Parliament for Safety and Peace.
10.01.1995 Identity Card, do
International Parliament for Safety and Peace.
18.12.2005 En El Progreso.
Castroverde. “Vilabella e Alonso Montero serán socios de honra de “Amigos do
Patrimonio”.
-.-
Outros
libros impresos
-.-
Libros
en Internet: Coido
que subín 121. Ver no meu blog o listado deles: http://gomezvilabella.blogspot.com
-.-
Libros
nos que participei:
Guieiros. Nicanor Rielo Carballo.
-Deica logo, Nicanor. Pax. 55 -Lendas de Guitiriz. Pax. 199.
Benquerida Enriqueta. Xulio Xiz.
-¡Chegou Enriqueta! Pax. 52-O devoto de Enriqueta... Pax.70. -Enriqueta vista
polo meu retrovisor. Pax. 116.
A festa máis fermosa do outono
galaico. J. Luís Calvo e Yago Rodríguez Yáñez. -Narrativa de lareira. Pax. 85.
Galicia Encantada. Antonio Reigosa.
-Unha de defuntos. Pax. 191.
Cerna de carballo. Xosé Manuel
Carballo Ferreiro. -Sabes cal é o colmo...? Pax. 149.
-.-
Aportacións:
-Para a ampliación da Web de
Castroverde-Lugo.
-.-
Charlas
e conferencias:
A primeira vez que falei en
público: Din o pregón na Corrida do Galo, na Meda (Castroverde), o ano 1948.
Na Espalladoira, de Castroverde.
Unhas cantas.
Actuación en Vilabade, ante o Rei
Silo das Asturias, que veu polo Camiño Antigo.
Na Asociación de Jubilados, da Caja
de Ahorros, Coruña.
No C.P.I. de Castroverde.
28.02.2010 Pasado, presente e futuro de Castroverde.
“ “ 09.03.2010 Día da muller traballadora.
Presentación do meu libro “As feiras de Castroverde no século XX”.
15.03.2010 Galería Sargadelos,
Lugo: Presentación do libro “As feiras de Castroverde no Século XX”.
No Colegio de Mosteiro, cos vellos,
presentando as miñas obras tetrais “Para mozas de prol as de Pol”, e tamén “Se
eu mandase hai daquela”.
-Pregón dunha Feira de Artesanía de
Castroverde.
-19.11.2011 Auditorio Municipal de Ourense.
Presentación do libro “Boualam de Ifni”.
Acto de Amigos do Patrimonio. El
Progreso 29.09.2013
-10.02.2015 Na presentación do
libro de Antonio Reigosa Carreiras: “Traio aquí apuntado que...!”
-Setembro 2015. Na 37 SICA. Semana Internacional do Cine, en Lugo,
dedicada á miña prima “Mercedes Cora”, dixen: “... As Musas (nove) fillas de
Zeus e de Mnemosine... Coa venia, voume permitir unhas evocacións da época da
nosa crianza, da de miña curmá Mercedes, da miña propia e, en xeral, daquela
xeración que espertou, que abriu os ollos no baleiro, despois das tebras da
nosa Guerra Incivil. Un espertar cultural, e por ende, tamén, do cine...”
A
miña curmá.
-.-
Artigos
en prensa e outras publicacións:
As miñas primeiras aportacións
foron en “Las Riberas del Eo”, presentado por Manuel de Rivas Reija. Destas non
conservo as copias.
En
El Progreso.
Na “Antoloxía da memoria de Lugo”.
En varios números, diversas recensións, recortes ou citas, de publicacións
miñas.
-27.11.1987
Jesús García, sobre a miña conferencia “As corridas do galo e o Tribunais de
Pascua na comarca”.
-24.09.1988 En Cartas: Un homenaje
a Lois do Cando.
-05.11.1989 Necrológicas. ¡Chegou
Enriqueta!
-23.03.1991 Sugerencias.”Cacería de
ciclóstomos en Ifni”, unha divertida y curiosa novela do lucense Xosé María
Gómez Vilabella...”
-24.03.1991 El despertador. Marta
Becerra. “... A Gómez Vilabella ya lo conocen los lectores de El Progreso,
periódico en el que colaboró con unas magníficas crónicas sobre los más
diversos temas...”
-27.03.1991 Mouros e cristiáns,
coñecemento e convivencia. Sinatura pendente.
-20.05.1991 A escolta de Salmerón.
-06.10.1991 Narrativa de lareira.
-27.10.1991 De Castroverde a Castro
Verde.
-08.12.1991 Unha lección de
mercantilismo turístico.
-08.01.1992 “A pluma literaria de
Gómez Vilabella”, por Nicanor Rielo.
-29.04.1992 Estación Término I
-06.05.1992 Estación Término II
-13.05.1992 Estación Término III
-26.08.1992 Basilio Fernández,
Premio Nacional de Poesía 1992.
-23.09.1992 ¿Antes do/dos camiño/s,
que?
-23.09.1992 La Diputación
presentará... Historias Intra da Bisbarra: Castroverde,-Baleira-Pol, de Xosé
María Gómez Vilabella.
-10.10.1992 Gente. Xosé María Gómez
Vilabella...
-28.10.1992 Escaparate. Laura
Durango. Historias intra da bisbarra...
-1992 Gente (Cunha foto miña por
Pepe Alvez): “... prepara actualmente la traducción de los 114 capítulos o azoras del Corán al gallego, lo que
significará la primera versión del libro sagrado de los musulmanes en la lengua
de Galicia...”
-Dbre.1992 Saíron varios capítulos
de Historias intra da bisbarra.
-21.02.1993 El serial. Iníciase a
serie de, ¡Se eu che contase!, con Crime e Castigo. Saíron varios números.
-03.06.1993 Redacción. Cabalgata
lucense en recuerdo de la peregrinación de Alfonso II
-22.06.1993 X. G. Juanes. “... Xa
en Castroverde, os peregrinos reagrupáronse para xantar no campo da feira. No
transcurso da comida o escritor Gómez Vilabella, autor do guión da
representación de A Vacariza e Vilabade, deu lectura a uns poemas inéditos...”
-20.12.1993 Redacción. Solicitan
que todas las rutas jacobeas sean Patrimonio de la Humanidad. “... En este acto
intervinieron el historiador y estudioso del Camino Primitivo Nicandro Ares y
José María Gómez Vilabella...”
-29.12.1993 Consejo de Cultura...
“Falemos de feiras, poño por caso a de Castroverde, de Xosé María Vilabella...”
-16.07.1995 X. L. Sobrino. La
fiesta de la tercera edad de Pol. “... una pieza teatral escrita por Xosé María
Gómez Vilabella...”
-22.11.1997 Táboa redonda. Un verán
augusto. (Este día iniciouse a serie).
-1998 Varios meses. Por capítulos,
en Táboa redonda: “Aquel verán en Lugo”.
-02.03.1998 El despertador. Marta
Becerra. “... Me acaba de llegar un ejemplar de Adiala, portavoz del Centro Gallego de Mallorca. Me lo envía Xosé
María Gómez Vilabella, que desde hace catorce semanas está publicando un serial
en la última página de Táboa Redonda...”
-08.01.1999 El despertador. Marta
Becerra. “... una colaboración de mi amigo Xosé María Gómez Vilabella, que en
este número publica un interesante artículo relacionado con el Camino de
Santiago y las islas Baleares...”
-28.02.1999 Artigo de Alfonso
Riveiro, sobre Julián Besteiro, con informacións miñas.
-27.05.1999 Marta Becerra. Lugo, en
Mallorca (y yo aquí)
-25.10.1999 Marta Becerra, sobre as
miñas colaboracións en Adiala.
-15.03.2000 ¡Deica logo, Nicanor!
-01.04.2000 Marta Becerra. “...
Disfruté especialmente con la colaboración de mi querido Xosé María Gómez
Vilabella...”
-27.09.2000 ... E agora, as fontes
do Azúmara.
-Xuño 2003 J. Alonso. “... Días
pasados hubo fiesta por todo lo alto en las tierras de Montecubeiro. Xosé María
Gómez Vilabella y Xosefina Rielo Castiñeira quisieron celebrar en esta
localidad de Castroverde sus bodas de oro matrimoniales...”
-14.09.2005 Un milagre.
-09.04.2006 De Castroverde a Castro
Verde.
-10.01.2007 Notas de un reportero:
“El escritor natural de Castroverde, Xosé María Gómez Vilabella, ha participado
en los actos celebrados en Las Palmas de Gran Canaria, con motivo del cincuentenario
de la Guerra de Ifni, etc,”. Naqueles actos foi homenaxeada a miña dona como
“heroína da guerra de Ifni”. Esta é a súa foto recibindo o ídolo:
-10.01.2008 Reportero: El libro
sobre Ifni, de Gómez Vilabella.
-03.04.2008 Aida Soilán. “Àndoriña de
Montecubeiro ´José María Gómez Vilabella...”
-08.01.2010 Redacción. Un libro
sobre la historia y el presente de Castroverde será presentado hoy.
-09.01.2010 F.G. Castroverde
homenajeó con un acto cultural al escritor Gómez Vilabella.
-13.01.2010 José Ramón Ónega:
“Ahora Gómez Vilabella escribió Castroverde
na historia e no presente...”
-21.02.2010 “Castroverde na
historia e no presente, de Xosé María Gómez Vilabella”, por José Enrique
Villarino Valdivielso.
-09.09.2010 Que se sente ao cumprir
os oitenta?
-En Gente, de José Alonso: “... La
novela `Operación Cuñada´, de Xosé María Gómez Vilabella, ya puede leerse en
Internet...”
-29.09.2013 Acto de Amigos do
Patrimonio. “... nun acto no que participou o seu membro de honra Xosé María
Gómez Vilabella, que fixo un repaso pola historia de Montecubeiro...”
-20.04.2014 Marta Veiga. “...
Mercedes Cora... La infancia de Mercedes Josefina Carrodeguas Gómez tuvo lugar
en un Madrid prebélico y en Guerra Civil, “en zona roxa”, y, acto seguido, en
una dura posguerra, relata Gómez Vilabella...”
-23.07.2014 Conchi García. “Aínda
que marchei moi novo de Castroverde, sempre foi a miña terra...”
-.-
La
Voz de Galicia.
-05.10.1987 Cartas. Salmerón y
Galicia.
-29.11.1987 Artigo de José Antonio
Durán, “Nuevas e inesperadas revelaciones acerca de la presencia de Nicolás
Salmerón en Galicia”, con aportacións miñas.
-14.04.1991 Ifni, en el recuerdo.
Por Carlos Fernández. “.... Su autor es Xosé María Gómez Vilabella y el título
es ciertamente curioso: “Cacería de ciclóstomos en Ifni”...”
-11.06.1991 No local da Agrupación
Cultural “O Facho”: “... coa intervención de Xosé María Gómez Vilabella, quen
falará sobre “Comercio co Magreb: antecedentes e futuro...”
-03.06.1993 Cabalgata lucense en
recuerdo de la peregrinación de Alfonso II. Informa da miña charla e
escenificación da miña recepción como “Señor de Castroverde”.
-21.06.1993 Lugo. Redacción. “...
La comitiva recorrió el Camino Primitivo hasta Vilabade, en cuya ermita
aguardaba el señor de Castroverde, personaje
que fue escenificado por Xosé María Gómez...”
-31.03.1995 Corresponsal.
“Jubilados de Pol representan mañana dos obras de teatro en la Festa da
Filloa... La dirección de las obras correrá a cargo de un jubilado coruñés,
José María Gómez Vilabella...”
-17.03.2007 A vida é unha feira
global.
-13.01.2010 Tribuna. José Ramón
Ónega. Castroverde y la nieve. Di: “... Yo aprendí los primeros chispazos del
pasado en Xosé María Gómez Vilabella, un hombre de amplio recorrido cultural y
amor indestructible por la tierra...”
-.-
El
Ideal Gallego.
-31.03.1988 Zoqueiros
reconvertidos.
-.-
Adiala. Casa de
Galicia-Palma de Mallorca. Levei a sección “Aventuras turísticas”, varios anos.
Por números:
-21 Primavera en Mallorca.
-22 Galicia, tolerancia inveterada.
-23 Saudade, si; morriña, non.
-24 Sol versus auga.
-26 A ama e mailo cura.
-27 A neta de Scherezade -I-
-28 A neta de Scherezade -II-
-29 A neta de Scherezade -III-
-30 A neta de Scherezade -IV-
-31 A neta de Scherezade -V-
-32 A neta de Scherezade -VI-
-33 Un mallorquino que chegou a
alcaide da Coruña.
-34 O xaponés que se perdeu en
Galicia.
-35 A trapeira de Parga.
-36 ¡Lea más y viaje menos!
-37 Camiño de Santiago / Camiño de
Covadonga.
-38 ¿Viaxe ó pretérito, viaxe ó
futuro?
-39 Turismo deturpante, e por ende,
indesexable..., ¡non, gracias!
-41 Romance de Don Gil de
Sotrondio.
-42 Pasado, presente e futuro.
-43 ¡Adeus, Carnaval!
-44 Turismo rural – Turismo
cultural.
-45 A muralla de Lugo.
-46 O meollo das ensaimadas está na
espirla.
-47 En busca da alma galega.
-48 ¿U-las antípodas de Mallorca?
-49 O bosque animado.
-50 Lugo / Galicia dende o avión.
-52 Pranto por unha femia de mal
acougo.
-53 ¡Que verde era / é, o meu val!
-.-
Encrucillada.
-Maio1991 Querido e admirado Cha
Rego.
-Xaneiro 1994 Testamento:
Recoñecendo un fillo.
-Setembro 1991 A Virxe, ¿morena ou
roxa?
-.-
Irimia
Núm. 406 ¿Hai guerras?
“ 486 Manuel Rielo Carballo
“ 545
¿Por que nos visitou Santiago?
-29.08.2012 É cousa de abri-lo
paraugas?
-.-
En http://amigosdopatrimoniodecastroverde.blogspot.com. (Tribuna
Literaria de Xosé María Gómez Vilabella). Publiquei uns cantos artigos, moitos.
-.-
Marronda.
2009 Unha analfabeta ilustre da
Baleira.
-.-
Rúa
Alta
Ano 1993 Señor Santiago, dous
puntos. E tamén: Romance de Don Gil de Sotrondio.
Ano 1994 Ano sabático.
-.-
Aportacións nos
seguintes libros:
Nicanor Rielo Carballo. Guieiros nº
7. “Deica logo, Nicanor, pax. 55; Lendas de Guitiriz, pax. 199.
Cerna de Carballo. Xosé Manuel
Carballo Ferreiro. ¿Sabes cal é o colmo?. Pax. 149.
Ben querida Enriqueta. Xulio Xiz. Enriqueta vista polo meu retrovisor. Pax. 116.
Os nove anos de Fraguas en Lugo. Fraguas,
dúas fraguas. Pax. 127.
A festa máis fermosa do outono
galaico. (Os escritores falan do San Froilán). Narrativa de lareira. Pax. 85.
Galicia Encantada. O país das mil e
unha fantasías. Unha de defuntos. Pax. 191.
-.-
Outros
-16.03.2007 Óscar Cela. “... A vida
é unha feira global...”
-13.08.2013 Da bitácora de José de
Cora: “... É parente (refírese a Mercedes Cora) non de Purificación de Cora,
senón do escritor, banqueiro, historiador e mil mañas de Castroverde,
recoñecido por Manuel María, Xosé María Gómez Vilabella, de quen é curmá...”
-Un ano, no día das Letras Galegas.
Conferencia do entón Director do C.I.P. de Castroverde, Eduardo Carreira
González, que comezou así: “Hoxe é un día grande para a bisbarra de
Castroverde, para as Letras Galegas e, claro está, para nós, os amigos de Xosé
María Gómez Vilabella...”
-.-
Entrevistas:
El Progreso. 22.11.1992 Perfiles. “Non hai político malo
cando o pobo sabe ser esixente”.
“ “ 20.12.1992 Antón Grande: “Los
atardeceres son ideales en estas tierras, propios para irse con el
escritor Gómez Vilabella...”
“ “ 09.11.2010 “Mecanografei moitos segredos de Estado”.
“ “ Al paso. J. Alonso. Bodas de oro en
Montecubeiro.
-23.07.2014 En El Progreso. Conchi
García. “... A súa obra fala principalmente do municipio. Os seus libros son
unha importante fonte de historia local...”
-.-
Outras
referencias:
-Manuel Jorques Ortiz, Abogado y
escritor, en Alicante. (En el foro de AVILE): “... posiblemente que don Xosé
María Gómez Vilabella es el “civil” con mayor trayectoria en Ifni...”
-Outra do mesmo (Manuel Jorques
Ortiz): “... Tu autobiografía, o los datos suficientes para escribirla otra
persona, me parecen de suma importancia ya que una persona de tan singular
trayectoria como la tuya merece ser conocida para deleite de muchos lectores
amantes de conocer vidas menos monótonas que las suyas propias. Eres un
personaje de la Historia de buena parte del siglo XX, dentro de una coyuntura
que no se puede volver a repetir...”
-.-
Reseñas
biográficas. Entre outras:
-Na Gran Enciclopedia Gallega, tomo
16, edición de 1974.
-Na nova edición da mesma, do ano
84, tomo 21.
-No Diccionario da Literatura
Galega, de Galaxia.
-No Autores Lucenses, edición do
Concello de Lugo, pax. 180.
-No libro ESCOLANTES E ESCOTAS DE
FERRADO, do Catedrático Narciso de Miguel, cítasenos, a min e á miña familia,
en moitas páxinas.
-.-
-En Galicia Digital. Comecei a
colaborar o día 01.04.2008 con un artigo titulado “Hoxe comeza abril”.
-.-
A
miña afección pola botánica:
-Nas miñas fincas das “Andoriñas”,
unha vez concentradas, plantei, de propia man, o meu “xardín botánico”, con
árbores do país, e tamén estranxeiros, ¡coa única excepción dos eucaliptos, que
só os quero para bafos catarrais!
As
mazás do meu paraíso
-.-
ITINERARIO
De
Bergland a Madrid; de Madrid a Ifni; de Ifni a Aaiún; de Aaiún a Gijón; de
Gijón a Coruña; e de Coruña..., Deus mediante, se Deus me perdoa, ao Ceo!
-.-
Recorridos: Uns en
tren, outros en avión, e os últimos, no meu auto.
Da Península: Só me quedaron catro
ou cinco capitais de provincia sen visitalas; e dos lugares monumentais ou de
releve histórico, coido que os visitei todos.
Illas: Las Palmas de Gran Canaria y
Tenerife. Das Baleares, coñezo ben Palma de Mallorca, á que lle dediquei a miña
guía para vellos, “De mámoas e de talaiots”.
Estranxeiro:
Andorra.
Portugal, ¡os meus irmáns do Sul!
Coñezo todo o importante, intercambios cos do seu Castro Verde, etc.
Francia. Pasamos varias veces, pero
nunca chegamos a París.
Suíza. Estiven alí dúas semanas,
viaxe profesional, organizando captacións para o B.E.E.
Marruecos. Cruzámolo en coche dúas
veces.
-.-
OMISIÓNS
Isto que deixo exposto é algo do
que fixen, con mellor ou peor acerto, pero..., ¡xa está; xa non ten remedio,
nin remedio nin mellora! ¿As omisións?
¡Buf; o demo delas! As omisións sempre son cousa, froito, do demo, ¿ou dos
demos?, pero, cando non se aproveitan as ocasións de cumprir co noso deber,
despois, a posteriori, só nos queda,
só cabe, pedirlle a Deus perdón. ¿Só a Deus? ¡Non; pois tamén temos esa débeda
coa humanidade, en especial co noso próximo! ¿Daquela, que facemos, que podemos
facer? O dito: Pedir perdón, e de paso alertar ás sucesivas xeracións para que
se esforcen en imitar a Cristo, que nada deixou sen facer, sen facer e sen
predicar!
No hay comentarios:
Publicar un comentario