AVANZAMOS -IV-

.../...

A torre de control da actividade agropecuaria

As torres de control da nosa agricultura eran as lareiras; abaixo, si; a ras de terra, si; pero desde elas, pola ventá do vertedoiro, outeábase o ceo, controlando, en consecuencia, tódolos movementos, tódalas saídas e tódalas entradas.

As premonicións do tempo tamén eran cousa do avó, experto en postas do sol, que lle indicaban, sen lugar a erro, o prognóstico do día seguinte. Comentado ese dato, despois de reza-lo rosario e de muxi-las vacas cadaquén aportaba as súas iniciativas.

Con respecto ás terras: Aínda se usaba o arado romano, aquel de madeira, e iso por dúas razóns, porque coa guerra escaseou o ferro, e tamén porque en terra branda ou ben traballada os seus sucos eran liviáns e non soterraba demasiado a semente. Diciámoslle “romano” pero teño para min que xa o tiñan os nosos oestrimnios; o que seguramente fixeron os romanos foi adaptarlle unha rella de ferro.

O de pau tivo unha parte negativa, e foi que, nas ladeiras, ¡todo Galicia é unha ladeira!, entre a gravidade e mailas chuvias, a terra boa, a lixeira, a movediza, foi descendendo, costa abaixo; claro que non hai mal que por ben non veña pois, século a século, enchéronse e aplanáronse os nosos vales; ¡verdes prados, a continuación!

Nunca vin que o mencionasen nos libros de psicoloxía, pero certo era que non había mellor síntoma, trazo ou característica definitoria do carácter dun home que a observancia da arada das súas labranzas: Regos tortos e desiguais, home trapalleiro en todo o demais!

Entre a feracidade das nosas terras e a ciencia dos nosos labregos, reproducir o paraíso terreal era cousa feita, pero viñeron os fillos e deixáronas a monte, coidando que se pode vivir só con xurro e con leite da pinta, auga impura; despois chegaron os netos, con ou sen beca, e remataron no paro. Se Deus non chega a ter a paciencia que ten..., habíanos de mandar unha seca sahariana! Por se acaso, precaución, e vixiar os montes pois os eucaliptos, ademais dos bafos do catarro, que é a súa parte boa, tanto arden na lareira como fóra dela!

Falando de árbores: Se bos son os carballos, as súas landras, para ceba-los porcos, ¡que pena que non nos dese por embolsar as castañas..., para facerlle a competencia ao caviar! ¿O caviar? ¡Iso é de mendigos, mentres as castañas fan gozar aos ricos!

¡Pobres rusos, que non lles damos a oportunidade dun intercambio!

Eu teño moitas esperanzas en que os tataranetos estudien prehistoria, e volvan ás lareiras, que vai ser algo así como volver ao Paraíso.

¿Alindar as vacas? Os cómaros foron unha  consecuencia do noso amor polas terras, pois, para xira-lo arado, como enfronte estaba o veciño, e por veces a parede fronteira, foi preciso deixar a virxindade duns metros de campo; aqueles cómaros entraban en rebeldía, ¡e veña botar herba! Como as teixas eran tan pacíficas, eu sempre levaba dúas, un par delas, pola corda, e aínda así, con tal de que non chovese, quedábame tempo e ocasión de quita-lo libro, que o adoitaba levar debaixo da camisa, amparado polo cinto, en particular aquel dicionario Iter...

Xa que o menciono: Don Jesús, aquel mal Mestre, tan mala persoa que se namorou da filla do Xefe da Falanxe parroquial a contra gusto do pai dela, e por ese pecado o Camisa Azul seica solicitou..., ¡solicitar, non; esixiu!, a súa depuración; coa mesma castigárono para unha escola montaraz de Santa Eulalia de Oscos... Oscos, descendentes duns plebeos de aló de Roma. ¡A Don Jesús castigáronos, pero aos nenos dos Oscos premiáronos! Don Jesús, digo, na súa maldade recomendounos que mercásemos un dicionario de peto chamado ITER, pero os cartos dos pais, ¡cos xatos requisados!, precisábanse para mercar pantalóns de pana (os xerseis non eran problema, que se facían de lá). Nestas circunstancias deuse o casual de que casou un primo de meu pai, e ao saír de lúa de mel para a Coruña ofreceuse para traerme unhas cunchas, pero eu, lembrando o consello do meu querido Mestre, pedinlle..., un ITER!

Aquel libriño, apreso de memoria cómaro arriba e cómaro abaixo, tróuxome malas consecuencias pois a partir de entón, na escola, cada vez que preguntaba algo o mestre susodito eu levantaba a man, e tanto a levantei que os meus condiscípulos deron en collerme envexa..., e así ata hoxe, que non sei se me perdoarán, nin sequera cando morra!

-.-

Do muiño á artesa, e da artesa ao forno.

Nun curro da cociña, e grazas ao lévedo, a artesa, de quince en quince días, oficiaba de altar para face-lo milagre de converter a fariña en pan! Eu teño durmido encima da nosa, sen decatarme de que o facía en sagrado.

¡Quince días nas casas ricas, pois nas outras había que estirar o pan..., ata que se poñía duro e balorento!

¡Deus, cantos milagres, cotiáns, en tan pouco espazo! ¡Grazas, Señor, a perpetuidade..., polas nosas lareiras!

O normal, o habitual, era o centeo, pois o trigo, ¡para as festas! O erro estaba, tiñámolo, en desprezar o farelo, que ía “para os irmáns”, que era como lles chamaba aquel Isidro do Campo. Hoxe entusiasmámonos co pan integral, co seu poder nutritivo, que iso nos din os médicos, pois afirman que é máis rico en fibra, vitaminas do grupo B, sales minerais, etcétera. ¡Que sorte que o soubésemos despois daquelas cebas dos “irmáns”, co ben que sabían aqueles xamóns do salvado, das landras e das castañas, especialmente se eran de porcos castrados, outra cousa que se esqueceu; iso, cando non se vendían, que era un privilexio, ¡outro máis!, das Casas Grandes!

-.-

A lareira, oficina pública do Celador de cada lugar.

As obras públicas eran privadas para os labregos, que acudían a resolve-los problemas da súa bisbarra en perfecta solidariedade.

O celador manda desde a súa lareira e os veciños obedecen, pero eles daban exemplo encabezando as rogas, as tarefas colectivas. ¿Cales? ¡Todas, pois o Estado quedáballes lonxe, e todo dependía da súa man..., da súa man de obra!

A conversión dos camiños veciñais en estradas de parroquia a parroquia obra dos veciños foi. Eu mesmo participei nos traballos iniciais, rozas, enderezos, achaiamento e reposición de paredes, duns cantos quilómetros. Máis é, que cando se trasladou o cemiterio de Montecubeiro, para cerrar o novo participei na feitura das súas paredes, ata que un día...; ese día fun buscar unha bota de viño á taberna de San Cibrao..., e..., oíndo barullo..., subín aos cuartos..., atopándome con seis mozos, xogando ás cartas..., que se ausentaran do traballo a pretexto de ir á louseira, para preparar máis pedra. ¿Así que os mozos xogando, e nós, os rapaciños, os pipiolos, puxando na parede...? ¡Marcheime para a casa, e desde aquel día non volvín á comuna..., unha comuna con desertores!

Cando os montes eran comunais, nunha reunión primaveral decidíase onde e como cavar, enmarcando as tenzas de cada veciño. 

Se había voda, facíase unha colecta para ir ao fogueteiro, e así honrar de vésperas á veciña. Diso teño unha mala experiencia: Casábase a Josefa da Casa Grande de Bergland, e aínda que eu era un neno, miña madriña, do seu diñeiro da última feira deume o importe da cota dos mozos, e díxome: “Para que aprendas a ser sociable, dilles que tamén entras nos fogos”. Foron a Xerbolés por eles, e ao volver, pasando por Maxide, tiveron a ocorrencia de soltar un dos de sete estalos. ¡A casualidade: tamén se casaba aqueles dá a criada do Pacio, e tomaron a mal, que fosen os mozos doutro lugar os que honrasen/deshonrasen un casamento secreto...! O fidalgo foi obediente ás súas mulleres e participoullo á Garda Civil, que se presentaron de inmediato requisando o noso feixe de foguetes, ben coidado e ben escondido que estaba encima da herba, na palleira da Nogueira. Os civís déronlle a pólvora, ¡todiña!, ao denunciante, e este tivo a mala ocorrencia de usala na festa parroquial, diante dos seus invitados. Nin que dicir que llo tomamos a mal, e aquel ano viuse e desexouse para mallar, ¡que non lle fomos os mozos de Bergland!

Espantando as meigas

A véspera do San Xoán. Neste caso voume deter na de Gondel, onde non dependían do Celador senón que se tiña por centro do ritual o pendello da casa de Silva de Abaixo, alto, grande, e ben situado, cabe da estrada de Montecubeiro, así que, nel, todo era grato e fácil. Lume, asados, viño e refrescos. Foguetes de sete estalos. Para animar os ritos, música enxebre. O costo final, a escote de tódolos veciños; iso si, cada quen segundo os seus posibles. ¡Estes suevos; máis unidos que os celtas no seu castro!

Ademais do lume tiñamos o enramallado das casas; fóra o que tivese de superstición, que o tiña, Deus, que ben lucían aqueles ramallos, en especial os de bieiteiro! O bieiteiro, outra árbore sacra para os nenos, pois deles ata facíamos unha funda para os pizarríns pequeneiros, para aproveitalos ben! Se levantase a cabeza meu Avó, e vise que agora tiramos as cousas a medio usar..., de arrepiado volvíase para o seu sepulcro!

-.-

Ollando o pasado

¿Que máis tiñamos naquel pasado pluscuamperfecto? Perfecto nunca houbo nada desde aquela soberbia do pecado orixinal, pero si tivemos épocas álxidas de confraternidade, maiormente no rural. ¡Que ben o dixo Zeca Afonso no seu: “Grándola, vila morena, terra da fraternidade... Em cada esquina um amigo; Em cada rosto igualdade!”. ¡Pois, neste Portugal do Norte, o mesmo!

Os convites nas onomásticas. Ninguén que puidese mercar unha botella de augardente e un paquete de roscas deixou pasar o seu santo/santa sen saír da súa lareira para esperta-los veciños da contorna: “Arriba, lacazáns, que é hora de espertar, e con iso..., felicitarme o Santo!”. Apertas e bicos; desexos de felicidade; se nos visen eses da Grándola teríannos envexa..., porque lles pasabamos diante!

O cesto da parida. ¡Ai, Deus, que aquilo si que era celebración, pois aos veciños sumábanse moitos da parroquia, amigos e/ou parentes! Ivan / viñan co cesto da feira na cabeza, e se non lles cabían os ovos, a manteiga, as troitas, as libras do chocolate..., tamén levaban un fardelo, daqueles de liño, na man!

(Isto dos cestos da parida tiña unha contrapartida: que deseguida se poñían receptivas, e aos dez meses..., outra cesta!)

Falando das paridas: Fose inverno ou verán, os partos adoitaban celebrarse precisamente na cociña, cabe da lareira, con auga quentándose no lume para o que fixese falta. Un bo feixe de pallas, e nelas unhas sabas de liño, da tea, cunha almofada de lá. A parteira, ou parteiras, de xeonllos ao redor, para máis comodidade nas axudas.

Cando fun grandiño preguntei polo motivo de esquece-la cama, de  transforma-la con aquel feixe de palla, e díxoseme que o facían máis ben por unha motivación relixiosa, en lembranza do portal de Belén! ¡Aquelas nais non eran virxes, pero encomendábanse a María!

Tras dos dous fillos de miña nai, unha veciña de Maxide tivo dúas nenas, así que nos levamos meses. ¿Mamá, o outro día oínche comentar coa Rosa que as súas fillas veñen a ser parentes túas... Como se explica...? Ela puntualizoume: Mira, fillo, o primeiro leite dunha nai, en cada parto, chámase calostro, e non sempre acude puntualmente; tal foi o caso da señora Rosa, e como eu aínda vos estaba aleitando a vosoutros, veu por min o seu home para que repartise con aquelas nenas, pero iso só durou un día ou dous, porque ela enseguida normalizou. A broma das dúas nais estaba precisamente niso, en que eu tamén tiven algo que ver cos partos dela. O neno, que non chegou a periodista pero sempre foi algo preguntón: Daquela, mamá, esas nais que se van para Madrid, e pasan aló..., meses..., ¡tamén é por un problema de calostros? ¡Ai, meu neno, iso é outra cousa; iso é unha traxedia, pois deixan aquí aos delas, ao coido dos avós, mantidos co leite da vaca marela..., e vanse para Madrid, miñas pobres, por meses, de leiteiras! Por iso son tan listos os madrileños, porque maman das galegas!

-.-

A foto da matanza

¡Outra celebración comunal, para a que non faltaban veciños se a matanza era grande! Os primeiros roxóns ían para aqueles que axudaran; ¡ah, e que ricos, que saborosos estaban; tanto quitaban o frío do inverno que daba gloria catalos! ¿Gorduras? ¡Co que entón se traballaba, non había perigo!

Paus nas festas

Na de Adai

Aquilo das mozas... Pero tamén os houbo por culpa da Administración interparroquial. Cando a desamortización, á parroquia de Montecubeiro fixérona Concello, pero só durou un parto, ¡nove meses!, porque, se como parroquia era moi grande, como concello non daba a talla. Entón, agregados a Castroverde, os da vila deron en cargarnos, en abusar dos incorporados, con aqueles recibos dos “Consumos”. Os da parroquia baixaban á feira..., con panos das mans atados polas puntas, na cabeza, para estiñar o sangue se a iso había lugar. Os coñóns de Castroverde, ao ve-los nosos con panos, xa non se atreveron a entrar en lide, pero deron en chamarnos, “Os Puchos”. Así o recoñece Lois do Cando no seu poema “A véspera de San Xoán en Montecubeiro”:

...

Non hai quen vaya unha vez
á feira de Castroverde
que non lle enseñen os Puchos,
q´ese nome é o que teñen
sendo de Montecubeiro
os rapaciños enxebres.

I abofé que non é nome
q´os torule nin rebexe,
porque así os chaman todos
donde queira que estivesen.

Que teñen en Lugo a fama,
ben gañada, de valentes.
E co pau d´unha aguillada,
ou c´os puños si se quere,
métense entr´os paus sin medo,
donde ningures se mete;
i antes deixan o pelexo
que deixar dous pasos éles.

E, com´o boi turreón
que leva regañado sempre
o coiro, tamén estoutros
sacan a cabeza as veces
sangrando com´a un carneiro.

Póñenlle un trapo mentras
que se cura. D´iso os chaman
Os Puchos, en Castroverde.

…

No blog dos “Amigos do Patrimonio de Castroverde”, en certa ocasión, baixo o título de “Tensións e canles”, dixen, e niso me ratifico:

“Non fai falta penetrar na metafísica, que xa o temos na física: ¡Nin as propias veas, co correúdas que son, son capaces de resistir unha subida brusca de tensión! Así que, ou se rebaixa esa tensión, ou se reforza a canle respectiva, que tal foi desde Adán. A civilización, por paradoxal que pareza, foise perfeccionando grazas, precisamente, ao estímulo obtido desa satisfacción tan íntima e tan sublime que nos produce a nosa vitoria, persoal e social, sobre e con respecto as dificultades superadas. Esas dificultades producen novas tensións, pero do control das mesmas tiramos a grandeza e mailos azos da nosa constante evolución.

“Se lee isto un urbano igual chega á conclusión, simplista por suposto, de que no rural todo foi paz e gloria, ¡églogas bucólicas de pastores namorados! Pero dáse o casual de que, comigo, a favor ou en contra, pero nunca neutral, está a miña “circunstancia”, a circunstancia orteguiana. Se así non fose, ¿como se pode explicar que os suicidios sempre abundaron no medio rural? ¡Non soportaron as tensións respectivas, non estaban preparados, mentalizados, para tanto, por pouco que fose!

“Este medio, o que nós coñecemos, este de hoxe en día, xa non produce dicotomía co urbano, en mil aspectos, que incluso o supera en moitas cousas, das positivas, pero aquí e agora, nesta serie localista, estoume referindo ás dificultades xenéricas, tidas a través da nosa Historia.

“A burguesía naceu dos aduladores. ¡Si, si, non é broma! Empezaron como servidores e concluíron como mestres: da cociña, das letras, das armas, dos oficios, xograres, trobadores… Especializáronse como “provedores da Real Casa”, e lograron que o Señor, (castelo ou convento) lles facilitase un asentamento cabe do propio convento/bispado/fortaleza…, ¡para telos á man, dispoñibles! Así naceron os burgos, que o temos ben visible na configuración do Castroverde vello. En paralelo, o servo agrícola pasou séculos e séculos sen levantar cabeza, sen librarse do arado; e para máis inri, cando os Estados empezaron a concretarse, e por ende, a precisar fondos, inventaron algo que, teoricamente, ía ser unha liberación xeral, de beneficios mutuos: A redención foral, a desamortización. ¡Ía ser, pero non foi, porque os burgueses, que tiñan o diñeiro, e de paso, que non lles preocupaba aquela “excomuñón” coa que ameazaban os Curas para quen mercase aqueles bens chamados de “mans mortas”, lanzáronse a comprar, e fixéronse con lugares enteiros! Desde entón, neste novo ciclo histórico, paulatinamente, a salvación dos nosos labregos estivo nas remesas dos emigrantes, ¡cartos a cambio de mozos, xa criados e instruídos! ¡Vaia negocio! Mais, por se isto fose pouco, nos últimos anos, cantos chegaron a un nivel cultural de certa importancia, en lugar de poñer a súa sabenza ao servizo do campo, ¡opositaron!

“Tamén é certo que as canles de desafogue ás que me veño referindo non naceron no rural senón que proveñen do trobadurismo señorial, puro plaxio ou inspiración. Cando os burgueses se pasaron ao teatro, comezando polos autos ou misterios e moralidades, ou apólogos, os campesiños recolleron aquel saldo, aquela liquidación. O que nos chegou a nosoutros ten as súas raizames no tensó provenzal; con dúas variantes: Na parte de Coruña, as regueifas; e na de Lugo e Braga, de ampla adaptación e poboamento suevo, ás sentenzas do galo. No tensó entaboábase unha disputa, e as súas estrofas formaban un diálogo contraditorio. Dous exemplos do tensó clásico reproducíronse nas óperasTannhäuser, de Wagner, e Els Pirineus, de Felipe Pedrell.

“En resumidas contas:

. Que o rural soportou, pero resistiu, por séculos, unha serie de padecementos, pagamentos, humillacións e incomodidades, que fan da nosa historia, Rural, Local, algo grandioso, heroico, admirable, ¡por máis que non chegue a saír nos libros de texto!

. Que desaparecidas, ou polo menos atenuadas, aquelas tensións, o Carnaval pasou a ser…, ¡una carnavalada! As máscaras actuais, comparsas, extravagancias…, só son unha mera lembranza, un certo desenfreo; non implican unha resistencia fronte á orde establecida, ¡suposto que perdeu a súa natureza opresora!

“As tensións naturais no medio e na época a que nos referimos, subiron de temperatura polos anos 1.930, co combustible dos antecedentes expostos e maila doutrina que traían aqueles emigrantes retornados: Influencia protestante en Cuba, e democracia de estilo francés na Arxentina. Pero o fogo, nesta bisbarra, aplicáronnolo desde arriba e desde fóra. Os nosos paisanos, “Puchos” incluídos, sabían, eran moi capaces, e estábano demostrando cunha convivencia interparroquial, civilizada, de canalizar satisfactoriamente os seus conflitos, e por ende, os seus desafogues.

“Para Samuel Butler, quizais o sociólogo que máis se detivo en analizar a problemática dos pequenos poboamentos, a cooperación e mailo conflito son os dous procesos básicos de vida destes grupos. Firey, pola súa parte, -citando só tratadistas que estudaron amplamente a problemática de explotacións de tipo familiar e illado, polarizadas polas vilas de cabeceira-, demostrou que incluso a competencia ecolóxica implica factores sociais, tales como o sentimento e mailo simbolismo. O conflito entre grupos –e aquí, como grupos, tomaríamos, fundamentalmente, as parroquias- aumenta a moral e a integración internas do grupo se hai unha anticipación da vitoria, quere dicirse, unha certa confianza na loita.

“¿Anticlericalismo carnavalesco? Quizais houbo algún extremismo, particularmente nas celebracións do quinquenio 1.931/36, pero en todo caso hai que admitir e ponderar que o Concilio Vaticano II chegounos con retraso, así que o clero tivo a sorte de que os seus fregueses se comportasen con máis moderación da que cabía esperar neles despois de tantos séculos de humillante submisión, que non respecto. Mais, como as verdades a medias son mentiras, tamén é de xustiza recoñecerlle ao clero desta zona un comportamento moderador naqueles días, máis que aciagos, cegos, do Alzamento franquista. Iso non se contradí co feito, por citar só unha anécdota, de certo Párroco que se resistía a celebrar un funeral por un fusilado, acaso máis cristián có propio Cura. Por fin aceptou, e concorreron varios cregos, no ben entendido, segundo era uso e costume, de que lles había que levar á sancristía o condume, o xantar. Despois das exequias, o sancristán volveu á igrexa, e subiu á torre para toca-las doce; nisto, que se lle ocorreu mirar cara á horta do Cura… ¡Seis, seis cregos, correndo por entre os couceiros, coa sotana recollida…! O campaneiro non se atreveu nin a contalo, ¡en anos! Pero o día que o fixo, no parladoiro dunha taberna, o “causante”, alí presente, ¡oh casualidades!, tamén se atreveu a informar das causas: Tanto o irritaran aqueles Curas comellóns, encima de que se resistiran a oficiar polo seu parente, que lles sazonou aquel cabrito ao forno con…, ¡Sal de Higuera, que era o purgante que se lles daba entón ás bestas! O que nunca souben é se aqueles Curas chegaron a coñecer, ou a deducir, a clave da súa “purga”.

-.-

O tirón do berce.

Cos meus libros de Botánica.

Con algo de herdanza, e un aditivo de compras, xuntei unhas hectáreas, e..., plantei: Casa e árbores!

Todo iso foi para min tan entrañable, tan reconfortante, tan formativo, que, sen esas propiedades coas que documentei e pechei a miña adscrición ao lugar nativo, ao meu Bergland, eu non sería ninguén, non tería personalidade, e os meus apelidos serían algo postizo, adicional, meros indicadores da miña condición de español, pero non un título, o de veciño de Bergland!

Alguén dixo, pero non lembro neste intre o seu nome, que, “Ser galego é unha carreira”. Eu, pola miña parte, aínda que sexa merecendo o cualificativo de petulante, engadiría: “Somos galegos se aceptamos a nosa herdanza, se non vomitamos o leite mamado”. Co leite, a historia, a mentalidade, este carácter de discretos, conviventes en tódalas magnitudes ou países aos que teñamos emigrado; en definitiva, bos e xenerosos. ¿Defectos? ¡Si! ¡Quen non os ten! Pero nesta terra a nosa humildade característica sempre renegou deles, dos defectos; sempre mostramos unha tendencia ao arrepentimento. ¿Somos mellores cós doutras zonas? Nunca dixen iso, nin o direi no que me quede por escribir..., salvo que perda os tóteles! Somos como somos, e somos suficientemente nobres como para andar, para convivir, coa cabeza alta, por dignidade que non por fachenda.

Un paréntese, e vou parando: Escribo estas liñas ao regreso dunha viaxe ao meu refuxio das “Andoriñas”.

Levoume o fillo, que agora estou frouxo para conducir, neste día da Hispanidade. (O da nosa Galeguidade celébrase co Santiago, o Día de Santiago). Retornei coas mazás e con dous pensamentos que non se me foron da cabeza, nin quero que fuxan, Deus mediante: Que non hai pracer meirande có de apreciar, de cando en vez, como medran as árbores plantadas por un mesmo. O outro pensamento tamén é de lexítimo orgullo: Ver, e comprobar, que fun capaz de transmitir aos fillos, nos fillos, o meu querer, a miña estima, polas raiceiras locais e familiares.

Nesta viaxe detivémonos, e fotografounos o noso fillo, diante do cruceiro das Cavozas, recentemente restaurado e reposto. Diante deste cruceiro tamén se detiñan, pero non se fotografaron, os portadores dos cadaleitos dos meus antepasados, camiño do cemiterio parroquial. Non os fotografaron daquela porque os inventos dos señores Niépce e Daguerre quedábanlles lonxe, inalcanzables; non chegaran á miña aldeíña, pero eu si que os teño na memoria, ¡con toda a veneración de que son capaz! 

Diante do cruceiro das Cavozas

-.-

Fóronse as lareiras e veu o eucalipto. ¡Que Deus lle perdoe ao frade que os trouxo, aquel Rosendo Salvado Rotea, que, tentado polo diabo, en vista de que non quedaban Evas neste paraíso de Galicia, desta vez utilizou un frade inocente para traernos o inferno!  

¡Con isto morreu a historia e acabouse o libro!

Xosé María Gómez Vilabella