AVANZAMOS -I-

AVANZAMOS?

Xosé María Gómez Vilabella

Colón descubriu o Novo Mundo xa de vello, pero eu, servidor, descubrín o vello antes dos cinco. Para que me creades, direi os detalles:

Para dar escola, aquelas do “ferrado”, meu pai fíxose construír unha obra “nova” achegada á casa de seu pai, onde poñía, daba, escola, todos e cada un dos invernos. Ao neno deixábano subir, acotío, supoño que de “oínte” pois aínda non estaba en idade de aquietarse nun daqueles bancos. Oínte, ademais de espectador, e tanto, que aquel día de tan atentiño que estiven ata descoidei a mexa, así que, coa billa a punto de estalar, ¡botei a correr polas escaleiras abaixo, tan á presa que case voei, caendo de morros na primeira das esqueiras, que por certo era de pedra, unha lousa moura, da Mouriña!

Consecuencias físicas? Unha brecha na cella dereita, de dúas polgadas! Berros e choros. Baixou meu pai a cen, pero xa se lle anticipara meu avó e padriño, que casualmente estaba na corte de debaixo dándolle verzas á besta. Meu padriño, que ademais de labrego era albeite, colleu de inmediato unha presada de arañeiras e practicoume unha vendaxe de urxencia. Se alguén coida que minto, aquí estou, de corpo presente, e coa cicatriz visible.

Consecuencias mentais? Aquel foi o día dos descubrimentos, aquel día nacín ao mundo das experiencias. Con aquel incidente accidental descubrín, de súpeto e asemade, que:

-Primeiro son as cousas importantes; antes cás urxentes.

-Que o corpo ten apetencias inoportunas; que non o damos educado, domado.

-Que as présas son malas conselleiras.

-Que é máis fácil caer que levantarse.

-Que o centro de gravidade témolo no cerebro, así que é mellor ter boa cabeza..., por se os pés fraquean!

-Que é perigoso correr pola vida cando non se ten un próximo próximo, disposto a axudarnos.

-Que o sangue non é azul por máis que algúns tal pensen, sexa do seu ou do alleo.

¿Verdade que foi un gran descubrimento, todo a toda velocidade? ¡Desde aquel día son outro, e véxoas vir..., algunhas!

-.-

Non teño fotos para ilustrar aquelas peripecias, que daquela eran rara avis, pero aquí deixo a miña palabra, que para min é un documento.

Como cousas importantes do meu arredor, aquilo de “poñer escola” era un luxo que non tiñan en tódalas parroquias; en Montecubeiro debémosllelas aos frades dominicos, con convento e rendas para sostelo, que, fose por desocupados ou por virtude, cobraban pero tamén pagaban, que ben se preocuparon, século a século, de ilustra-la parroquia; tan e tanto, que en dúas leguas á redonda os mestres de a ferrado procedían, todos, da nosa.

¡Eu era fillo do Mestre! O caso é que ía á súa escola pero non me decatara diso, aínda non; desde aquel día presteille atención ao que antes tivera como diversión, como xogo infantil.

¿En que augas me puxeron a nadar? Salvo niso da cultura xeral, aquel circundo pouco se diferenciaba do resto peninsular: ¡Viñamos atrasados, de séculos! Pero a República, que tamén se estaba criando, puxo interese en multiplica-las escolas, particularmente no rural: Acordou que os Concellos lles pagasen un aluguer a todos aqueles ricachos que se animasen a construír locais axeitados; mixtas, por suposto. O Plan Calleja levedaba ben, e a matrícula dos futuros mestres ía in crescendo.

No Internet podemos ler que, 

“ ... Durante el bienio azañista, se pudo llevar a término la ley, que con tanto esmero se concibió, como la solución al déficit educativo en el país. Se continúo con la labor de renovación de la enseñanza primaria. La construcción de escuelas. Promulgó decretos para aligerar los plazos y los procedimientos de colaboración entre el Estado y el municipio, crear prototipos de edificios escolares para cada región geográfica y mejorar la financiación de estas construcciones. Creó, mediante el decreto de 27 de enero de 1932, la Sección Pedagógica de la Facultad de Filosofía y Letras de la Universidad de Madrid, otorgándole, dicha norma, una doble misión: “el cultivo de las ciencias de la educación y el desarrollo de los estudios superiores pedagógicos”. Así como la formación del profesorado de segunda enseñanza y de Escuelas Normales, de la Inspección de Primera Enseñanza y de los directores de escuelas graduadas (Art.1º). Dicha sección expediría los certificados de estudios pedagógicos que habilitaría a los licenciados para opositar. Se reguló otro aspecto de la enseñanza primaria: la Inspección. Mediante el decreto de 2 de diciembre de 1932, se aportó una concepción más moderna de esta, haciendo del inspector un especialista técnico-pedagógico, un consejero y un orientador del maestro. De igual manera ocurrió en la enseñanza media mediante el decreto de 30 de diciembre del mismo año...”

¿Así que todo isto estaba sen facer? Pois meu avó dicía, e sostiña, que España se fartara de roubar ouro e prata aló en América... ¿Daquela, que fixeron, século tras século, con aqueles cargamentos? ¡Ai se falase a Torre del Oro, esa de Sevilla? ¡As que falaron foron as indias, que chega con verlles a cara aos mestizos, aos mulatos, desa América! Ademais de ladróns, fornicadores... ¡Diso si que houbo mestres! Claro que, comparados cos ingleses, que na América do Norte ademais de fornicar, mataban! Eu nacín no século XX, pero, en certas cousas, fáiseme que daquela debíamos andar polo X, ou aínda máis atrás.

Matinando, e matinando: O problema de España, un deles, coido que debe ser a nosa complexidade racial. ¿Como así? A nosa situación xeográfica tirou de moitas razas, mesturándoas, das procedencias máis diversas. ¿Iso é bo? ¡De momento, conflitivo! Pasarán séculos ata que levede satisfactoriamente esta mestura. Concorren dous problemas: Nas grandes cifras que, por exemplo, de suevos a árabes, a fusión é extremosa; tampouco é menor a cantidade de amerindios incrustada nos últimos anos. En canto ao minifundio tamén constatamos que, particularmente na nosa Galicia, este universo de aldeíñas veuse reproducindo cunha endogamia atroz, nefasta nalgunhas parroquias: Esa febre de terras, que nos levou a casar coa veciña da porta, parenta en grado próximo, a tal extremo que houbo localidades nas que non se lograban testemuñas para casos civís; agora temos estradas, e vehículos, e teléfonos..., ademais dun certo autoodio ás terras, así que a endogamia vai sendo illada, vencida. Déixolles aos biólogos que falen deste problema antigo, que pouco se ten analizado, estudado, ponderado. O entendemento e maila convivencia, ¡acordádevos!, mellorará moito cando madure e se perfeccione a globalización racial.

Tempo adiante souben que un tal Ceballos, da Universidade de Santiago de Compostela, estudou os efectos da endogamia nos reis europeos, observando, por exemplo, un aumento de máis dun 13% na mortalidade dos nenos menores de 10 anos da Casa de Habsburgo. Na endogamia non hai termo medio: ou saen xenios, ou podres. Eu, que non son científico, levo coñecido ducias de casos extremos, así que estou escandalizado da pouca atención que se lle prestou a este problema ao longo da Historia.

Volvendo ao tema da cultura rural, concretamente na miña bisbarra, no segundo terzo do XX. No aspecto xeral era pouco o que se sabía, que non había onde nin de quen aprender, pero no particular, no seu oficio polifacético de agricultores, ¡eminentísimos señores! Hoxe en día, entrados no XXI, nin con tres carreiras se chega a saber do campo o que dominaban aqueles especialistas. ¡Prestábanlle atención e cariño, tanto ás terras como ás arbores, e tamén ao gando, así que os produtos eran óptimos para os medios de que dispoñían! ¿Que ninguén o di? ¡Pois eu si, e fágoo con coñecemento de causa, dezaoito anos dándolle ao sacho!

Espígase cando hai miseria, cando o bo escasea. Esta foi a filosofía salvífica das nosas aldeíñas: a minuciosidade; facer milagres co pouco, con pouco pero ben sabido e mellor aproveitado!

Fagamos un repaso analizando cousas e circunstancias que empezan a esquecérsenos, e iso que non as temos tan lonxe xa que son..., de onte mesmo!

Comezarei pola nosa lingua, polo noso galego: ¿Onde se conservou, onde se purificou, onde se transmitiu? ¡Nas cidades, non, en absoluto, xa que foi precisamente nelas onde se prostituíu, onde dexenerou, onde se entregaron ao forasteiro, ao castelán! ¡Violárona os ricos, os caciques, eses señoritos da gravata, mais, para volver ao seu estado virxinal, co XX moi avanzado, os morriñosos dela tiveron que ir de mozas ás nosas aldeíñas, onde seguían cunha boa parte da inocencia prístina, e iso a pesares das contaminacións: os curas, entre latín e castrapo; os periódicos, os libros, os mestres..., e incluso a Garda Civil!

¿Onde tivemos os “ateneos” do rural? ¡Maiormente nas lareiras, en cada casa; por mísera que fose, unha, coa calor da leña dando calidade e color cálidos e permanentes á convivencia familiar!

As nosas lareiras, foros incribles, e insubstituíbles, da tradición oral. Así representou o debuxante Augusto Trillo a lareira da Casa da Olga, de Caraño, procedencia dos Gómez de Bergland.

O complemento da lareira, ademais do pote, eran as zocas; ¡por algo, por devoción, lles fixen este altar ás miñas, ás últimas que fixen e calcei!

O “altar” das “Andoriñas”. ¡Fóronse, pero volveron, volveron ao seu!

Cando Isabel de Castilla, e iso que era unha Trastamara (detrás do Támara, do Tambre), lle ordenou ao seu Delegado Rexio que, “... no cejeis en la castra y doma de Galicia”, pasou por alto que tiñamos un arma defensiva, invencible: ¡As nosas lareiras!

¿Que pasaba nelas? ¡Non pasaba nada; quedaba, quedaba todo, desde o caldo á lingua! O caldiño, con aquelas castañas, co unto do porco celta, cos grelos dese nabo de Lugo... ¡Morría a xente, obviamente, pero quedaban os saberes, as tradicións, a nobreza de tanta sabenza e de tantos consellos, de pais a fillos, de fillos a netos..., e así sucesivamente, século tras século. ¡Morreron os castros pero quedaron as lareiras, e nelas, o rescaldo das nosas estelas de carballo, madeira eterna, que vén desde o paraíso terreal, sen alteracións nin adulteracións!

Na miña, na nosa, o soprón, feito dun cano de fusil, era atributo, báculo e lanza, cetro en definitiva, de meu avó e padriño, aquel José María Gómez Carballedo..., que ata de “carballo” tiña o apelido! ¡Deus, que cátedra a da súa lareira!

Como albeitar, nin Linneo chegou a saber tanto de plantas coma el. Isto é un dos meus pecados, de omisión, por non atenderlle mellor, por non exercitar a memoria cando me refería as propiedades daquelas plantas do seu horto; ¡tivo que pasar un século para que as parafarmacias recollesen esas propiedades, para que as actualizasen e recomendasen! Foi un eclipse, ¿non si? Está visto que os devotos dos avós son os netos. ¿Os fillos? ¡Os fillos non teñen perspectivas para ollar á distancia!

En torno aos potes, as bancas. ¡As de sentarse, non pensedes mal, pois as outras aínda estaban ensaiando unhas hipotecas que superasen ás ventas “con pacto de retro”! Medio a medio da banca central, principal, o avó da casa, con cachimba e soprón, que só os soltaba para reza-lo rosario: “Polos defuntos desta casa..., aos que tanto debemos!” ¡Aqueles si que eran agradecidos! Agora, polo XXI arriba, como cambiamos tantas veces de piso, ¿por onde roldan as ánimas dos nosos “deudores”, onde as deixamos, onde quedaron, ou é que xa non hai lares, nin manes, nin penates?

O rosario en familia facía moito pola unidade familiar: congregaba aos ausentes, evocaba aos desaparecidos, e incluso se pedía polo gando da casa. ¿Quen se lembra do responso do Santo Antonio, pedíndolle milagres..., pola xente da casa, polos parentes, polo gando de levar á próxima feira...? A letanía era en latín, así que non a entendía o cerebro, pero si o corazón, pola fe e pola piedade coa que se recitaba. Aquel “Ora pro nobis” era xenérico, non egoísta.

“Vou dicir ao que veño, e voume”. Era a presentación das visitas petitorias. Para estas, pero tamén para as de puro protocolo, o habitual era sacar a bota do viño e mailas cuncas que, de ben lavadiñas, repousaban no vertedoiro da cociña. Tratándose só de homes, a libación facíase directamente da bota; coas mulleres, non, para que non manchasen a toquilla.

Dándolle á bota

Os nenos, para deixar sitio, adoitabamos facer unha tumbada encima da artesa, nun curro da cociña, pero logo viña o avó para escorrentarnos: “Veña, fóra de aquí, que para engurrarse está a cama”.

De escandalizar aos rapaces, nada, pois aqueles patrucios sabían contar os contos verdes con verbas grises, pero tampouco tardamos en entende-las metáforas, ben elocuentes cando lles sumaban unha risada pícara. O escrúpulo en educar aos nenos eran tan grande, tan notorio, que nunca llelo agradeceremos suficientemente. ¡Mestres en todo aqueles avós!

Non había radios, nin tele, nin case periódicos, pero tiñamos visitas, ¡Corre, vai, e dille!, que actualizaban as novas de toda a bisbarra, séxase, en dúas leguas de radio, que xa é contorna! Aquel cativo da miña casa non tardou en decatarse de que había moita prudencia nos díxome-díxome, pois pouco se aludía ás inmoralidades, e cando o facían non deixaban de subliñar que fora cousa do diabro, sempre disposto a tentar e a destruír paraísos.

¡Benditas lareiras, auténticos laboratorios da educación e da formación convivencial! O único malo eran as presuncións, as fantasías, dos retornados, viñesen da emigración ou do cuartel, pois eses, para darse importancia, adoitaban referir aventuras non sempre formativas, supoño que imaxinadas as máis das veces.

Coa calor do lume quentábanse as lembranzas familiares, facíanse presentes os ausentes, así que aqueles tribais non paraban de evocar aos seus fillos/fillas esparexidos polo mundo adiante; ¡e menos mal que viña unha carta de cando en vez...! Os que non sabían escribir botaban man dun amigo ou compañeiro, que..., ¡interpretaba? ¡Aquilo si que era dramático! Niso si que melloramos, en particular grazas as mulleres, que tanto interese puxeron en igualar aos homes nas faenas escolares. Con iso de que non facían o servizo militar, nin case emigraban, ¿para que darlle á caligrafía podendo substituíla polos bordados!

A lareira, no seu milleiro de funcións, sempre tivo a de foro permanente da actividade cotiá, desde a compenetración familiar ata a programación das labores agrícolas. ¿Que facemos mañá? ¡Para comezar, como foi a posta do sol? O xeito de poñerse o sol é/era o mellor vaticinio climatolóxico; diso dependía basicamente a organización, tanto no divertimento como na programación laboral. O sol era o noso espello, o noso augur. Os anxos do agro galego sempre foron o sol e maila chuvia, operando nunha terra sempre fecunda e sempre agradecida das súas influencias.

Nestes conciliábulos non se negaba a palabra a ninguén, pero..., ¡o ditador era o avó, e de non telo, o irmán maior, o morgado! ¿Con acertos? ¡Polo menos, con profunda reflexión; despois de analizar os pareceres, por suposto!

Da lareira, ata a cinsa era boa: o abono da horta, o clareado da roupa, a conservación do remol... Naquela cinsa tamén estaban as nosas..., posto que sobre as lareiras vivíamos e respirábamos, dándolle a nosa suor, as nosas emanacións, os fluxos das nosas emocións. A lareira, testemuña muda, discreta, silente, do noso pensar e do noso sentir; ¡canta Historia tes arquivada!

Outro beneficiario da lareira, cotián, era o pote; e do pote, a familia enteira. 

O pote colgaba da gramalleira, que era xiratoria, ¡do lume á banca, que vén a ser, do lume á boca! Os potes eran a vida, a vida posible, cotiá. Os potes asistíannos de por vida, desde o barrelo ao ataúde. ¡Outro anxo da lareira! Dela vivimos, e dela copiamos: Consuetudo quasi altera natura. – A costume é/era a nosa segunda natureza.

¡Así que, a lareira, olé, olá, un santuario! A modo, lector, que aínda estou co anverso da moeda. Desde aquela insubordinación do Paraíso tras das luces están as sombras, e as lareiras tamén as tiveron. As máis visitadas eran as das casas grandes, que tiñamos polo menos unha en cada aldeíña das nosas parroquias. Á “Casa Grande” íase de ruada, e alí adoitaban ter certas atencións complementarias cos veciños, así que estes, de agradecidos, correspondían, particularmente acudindo ás súas rogas de temporada..., gratuitamente! Isto, esta correspondencia, foise convertendo en submisión, en acatamento aos da “Grande”, co cal, os dela, sentíronse señores, optando polo papel de tais, así que, de entrada, meteron caseiros, á vez que instalaban cociñas bilbaínas, ¡coa mesa de mármore! Con iso, irlles á rúa aos caseiros, á lareira dos caseiros, deixou de ter graza.

Os amos, na cociña de mármore e con luz de carburo, xa podían ler comodamente, así que comezaron a ver periódicos e a interesarse pola vida urbana. ¿Que facemos aquí, rodeados de pailáns? ¡Esta foi a tentación luciferina, sempre envexoso dos que viven ben, dos bon vivant! ¿Que podían facer na capital? De momento, como sabían algo de cociña e algo de bebida, hostalería! Outros, os máis prudentes, ¿ou os máis tímidos?, optaron por seguir na cociña marmórea, mandando os fillos á capital..., ¡para que estuden, para que teñan o “don” en propiedade, para que se fagan caciques titulados! Co tempo, os herdeiros vendéronlle a propiedade aos fillos do caseiro, ¡cando traían, ou lles viña, algún diñeiro da emigración!, así que a Casa Grande pasou a ser..., ¡a “vaquería” dos caseiros! Mutatis mutandis, as “grandes” pasaron a ser granxas. ¿E as cativas? ¡Ah, si: esas evaporáronse, co cal xa temos na nosa Galicia unha pléiade de aldeíñas extinguidas; nin con lareira nin sen ela, escombros irrecoñecibles! Estámonos achegando aos 2.000 núcleos abandonados; ¡daquela a soidade avanza, Sáhara puro!

Para entender a vida, o vivir de entón no entorno dunha lareira, hai que vivir nela, collerlle o pulso ao latido familiar, que viña a ser o corazón dun corpo ao que chamabamos aldea. Aquela suma de latexos avivaba a vida de cada bisbarra, dáballe historia, facíaa indeleble, inesquecible, pero tamén impulsaba para seguir adiante, integrándose na evolución do país, de cada país. Ora ben, estes círculos rurais, estes latexos localistas, a pesares das súas características e do seu individualismo, sempre foron e tiveron lazos convivenciais cos lugares veciños; salvo enfrontamentos illados, máis ben de tipo persoal, individual, sempre se viviu deixando vivir, séxase, sen extralimitacións convivenciais. O pobo, cada pobo, demostrou, demostramos ser, historicamente, institucionalmente, profunda e intensamente creadores, colaboradores responsables e demócratas; todo iso a pesares da forza illante, dominante, ególatra, que viñan exercendo os caciques de cada zona. 

Só queda o Camiño; iso si, asfaltado!

O terremoto do 36

 

Don Hermenegildo, para levarlle a contraria a don Pelayo, devolveulles Covadonga aos mouros. Nesta foto, os que pasaron por Castroverde, pola estrada de Asturias.

Non quedou unha lareira que non sufrise as consecuencias, pois incluso nas azuis tiveron medo, ¡medo aos vingadores!

Nunca tan cedo se pecharan as portas, e onde non tiñamos tranca, avisamos ao carpinteiro para que nola puxese..., ¡de carballo!

¿Que na retagarda non se oían os tiros? Os do canón, non, pero os outros si; ¡eran os cazadores..., os da camisa azul! Aqueles que cantaban eufóricos, orgullosos da súa criminalidade:

¡Arriba, escuadras, a vencer,

que en España empieza a amanecer!

¡Si, a morte; a de Cristo, entre dous...!

Don Hermenegildo levantou en quintas tódolos mozos nados entre os anos 1906 e 1920, ¡quince quintas! Imaxinarvos como quedaron as familias: solteironas, viúvas, orfos...; así que as mulleres, ¡araron e cavaron, e non precisamente por violencia de xénero, ou si, xa que foi por violencia militar!

¿Os vellos e mailos nenos, que? ¡É doado de imaxinar: sufrindo e calando, pois, se abrían a boca os maiores, a sinceridade infantil podía ocasionar máis mortes na familia, e xa había abondas, coa de pólvora que se estaba fabricando, fabricando e gastando!

Falando de gastar. Non esquezamos a Historia, os gastos, o recuamento, moral e material, que traen as guerras; concretamente en Galicia, na incivil:

-Fomos a despensa e maila fonte de financiación do chamado “Ejército Nacional”.

-Amén dunha lista, infinita, variada, de incautacións, soportamos estas cargas:

. Un imposto progresivo, que retiña parte do soldo dos funcionarios non depurados. Co fin de aumentar a “Suscripción Nacional”.

. O imposto do “Plato único”, que se ampliou con aquilo do “Día sin postre”.

. O “Subsidio del combatiente”, sobre artigos de consumo considerados de luxo.

. Os donativos do “Auxilio de invierno”.

. O “Impuesto de beneficios extraordinarios”.

Dando exemplo: O Banco Pastor aportou como “Donativos patrióticos”, no período 1936-39, 454.888,33 pesetas; ¡das de entón!

Tense dito, e foi certo, que as provincias galegas baleiráronse, ¡baleiráronse!, en produtos agrícolas e mercantís, para atender as peticións das poboacións que se ían ¿liberando? Sobre todo, produtos cárnicos, pescado e patacas. Calcúlase que en Galicia, no 36, tiñamos máis dun millón de vacas, ¡a cuarta parte do total de España!, e que a guerra tragou, ¡tragounos!, unhas 400.000 reses. 

Unha anécdota, que se conta como certa: Un dos principais propietarios de solares que tivo a Coruña seica ía ás feiras de Lugo para requisar xatos para o Ejército..., e despois vendía os mellores na Herculina! Por algo dixo Franco, precisamente en Lugo, (no 1942), “Nuestra Cruzada es la única lucha en la que los ricos que fueron a la guerra salieron más ricos”. ¿Como se lle escaparía esta verdade?

-.-          

Os nomes daqueles prohomes, ¡dalgúns!, están aquí, e eu, de admirador deles.

¡Estorbaban; iso está claro! E meu pai, tamén, pero el salvouse durmindo, coas pinchorras e cos sapos, na pedreira do que hoxe son as miñas “Andoriñas”. ¡Peores cás pinchorras e cos sapos eran aqueles perseguidores salvaxes! (Q.e.P.D.!)

No sitio da pedreira, hoxe, este panteón das lembranzas!

¿Por que perseguiron a meu pai con intención de matalo, un home tan relixioso que rezaba o rosario tódolos días, que se sabía tres ou catro viacrucis de memoria, amén de boa parte da Biblia? Dúas explicación coincidentes e concordantes: Que ensinaba, e iso estorbaba! A outra podía ser a súa relación parental coa familia do ex-presidente da Primeira República, Nicolás Salmerón y Alonso; a súa nora, miña tía Ramona, viña de cando en vez a Berlán, desde Madrid, para visitar á miña madriña, súa irmá. ¡Disparates e contradicións, que tanto abundan na Historia de España!

Unha anécdota:

De chegados a San Cibrao, a pregunta do neno:

-Papá, nese balcón..., colgaron a secar unha saba de colores...

-¡Meu neno, un respecto, que non é ningunha saba, senón unha bandeira, a nova, a tricolor, a da República, que representa a unidade española; iso si, actualizada. Quitemos a pucha para honrala!

Dentro, nese edificio abandeirado, nun estante, estaban os libros da Biblioteca Circulante da Unión de Agricultores y Ganaderos de Montecubeiro. E no salón, unha lareira, en torno a que se celebraría..., ¡unha obra de teatro! Así era a miña parroquia, no 1935, herdeira daqueles dominicos, educada polos frades e subvencionada polos emigrantes.

¿Quen ía dirixir a obra de teatro, na que por certo participaría miña prima Asunción Gómez Ameijide? Aquí volo presento, retratado en vida, pois de morto e de mutilado..., subiu ao Ceo, que merecido o tiña!

“En outubro de 1937, un grupo de falanxistas foino buscar á casa e levárono atado cara o monte. Nunha taberna do camiño detivéronse a beber deixando a Argimiro atado á fachada; ao saír pegáronlle patadas e insultárono. Seguiron camiñando ata o lugar elixido (as penas da Ferradura) onde lle cortaron os testículos e a lingua, sacáronlle os ollos e rematárono de varios tiros”. Así pasou á Historia.

¿Unha biblioteca circulante, unha representación teatral, no 35, nunha parroquia do noso rural? ¡Se non me credes, buscade bibliografía! Para aqueles emigrantes, para aqueles que fundaron a “Unión”, e coa Unión, na Unión, un economato de sementes e abonos, libros, teatro..., só atopo un cualificativo axeitado: ¡Xenerosos! O prototipo da xenerosidade..., precisamente nos minorazos, nos expulsados da parroquia por culpa das morgadías, que se foran cunha maletiña de madeira e volveron con un “mundo” de obsequios, non só para os parentes senón, e tamén, para a parroquia enteira. ¡Santos, pois só os santos son capaces de tamaña xenerosidade!

Claro que non todo era pura xenerosidade nos retornados, que tamén había vendetta, presunción, afán de mostrarse, de darse “a valer”. Daquela eran os colexios, ás aportacións á igrexa ou ao santuario do lugar, as cotas para a festa parroquial..., dos emigrantes de América, que foi substituída polo “haiga” dos que, máis tarde, foron, e regresaron, de Europa. Tempo adiante, nos meus días, na Banca, tivemos a consigna de consignar nas fichas do IEME, “Turismo”, en lugar de “Remesas de emigrantes”. Está claro, non si? As ¿autoridades? preferían turistas  a retornados. 

No “retornado” sempre houbo un inimigo: O da casa, despois de recibidas as dádivas, prefería que tornasen, que se fosen, por enésima vez, ¡a por máis!, aínda que só fose para que non pedisen a lexítima. Os minorazos, pola súa parte, non conseguían borrar as cicatrices dos padecementos migratorios; os sinceros recoñecerano.

Mosteiro (Pol) foi unha excepción identificándose co emigrante

O emigrante, todos, calquera deles, tería moito que dicir, moito que laiar, se llo permitise a súa dignidade, pero, quen máis quen menos, fixo de tripas corazón; quere dicirse, aínda que coas tripas valeiras, o seu corazón nutriuse de afectos e de lembranzas.

A súa, persoal, dignidade, non llelo permitiu, e así pasou que tivemos dúas correntes mudas, caladas: a de América, por séculos; e a de Europa, no último terzo do XX. De ningunha delas hai libros sinceros, profundos, expositivos das súas traxedias íntimas. 

¡Nace o corvo na pena, e tira para ela! As raíces, que nutren a alma; o corpo atense ao refrán que di que ninguén é de onde nace senón de onde pace. ¡Isto polo que fai ao estómago, pero a alma require outros nutrientes, e témola todos; máis ou menos sensible, pero, todos! ¿En que escola mo dixeron? ¡Dez anos na África Occidental Española, que está, que estaba, o suficientemente lonxe, illada, como para facer de escola intensiva, definitiva!

A morriña existe; así que, cando non queden emigrantes, ¡oxalá!, preguntádelles aos seus fillos, que vos dirán que todos, sen excepción, padeceron desa enfermidade, hereditaria, pero tamén contaxiosa. A un fillo pódenselle ocultar moitas cousas, todo tipo de herdanzas, menos a nosa morriña, que nos define, que nos retrata.

Rosalía, aquela gran retratista:

Adiós, ríos; adios, fontes;

adios, regatos pequenos;

adios, vista dos meus ollos:

non sei cando nos veremos.

Miña terra, miña terra,

terra donde me eu criei,

hortiña que quero tanto,

figueiriñas que prantei,

prados, ríos, arboredas,

pinares que move o vento,

paxariños piadores,

casiña do meu contento,

muíño dos castañares,

noites craras de luar,

campaniñas trimbadoras,

da igrexiña do lugar,

amoriñas das silveiras

que eu lle daba ó meu amor,

camiñiños antre o millo,

¡adios, para sempre adios!

¡Adios groria! ¡Adios contento!

¡Deixo a casa onde nacín,

deixo a aldea que conozo

por un mundo que non vin!

Deixo amigos por estraños,

deixo a veiga polo mar,

deixo, en fin, canto ben quero...

¡Quen pudera non deixar!...

¿Rosalía, segues tendo morriña no Ceo? – Preguntareicho cando nos vexamos Aí Arriba!

-.-

Pasa a

AVANZAMOS?

-II-

Xosé María Gómez Vilabella