DE PURA CERNA -V-

.../...

 

Aínda que ela o ignore

 

¡Como corren os días, os meses, os anos..., cando o ambiente é cálido, cordial e acolledor! No entorno íntimo de Herminia, agora, todo era calmo, gratificante e satisfactorio. A Vilar, ao seu Vilar daqueles suspiros mozos, non volveu; nin volveu, nin lle apetecía volver. O único gris estaba en que súa nai non lle quería ir a Madrid, nin sequera para verse, ida por volta, nun taxi que fose, se o prefería ao tren.

 

Nunha carta manuscrita, dirixida polo Toño, sempre por mediación do Toño, díxolle, recrimináralle á filla, que non estivera ben todo aquilo, que era ela a que tiña que volver por aló, aos cubeiros, para mostrarse de novo á xente, humilde e arrepentida, ¡como é debido!, que estaba todo corrido naquela bisbarra que se fora sen despedirse, á francesa, ¡porque lle cheiraba o esterco! Sequera con aquel esterco ben que se abonaban as patacas coas que se nutrira. ¡Críase un do que come! Aquelas pataquiñas das que se mantivera tantos anos... Aquelas cartas, un tanto insultantes, estaban traducidas máis ou menos fielmente, das indicacións verbais da Silvina xa que tiñan o contraste de que da casa da Neves dicíanlles outro tanto, case que do mesmo xeito, reflectindo unha mentalidade de época, egoísta e intransixente, dubidosamente patriarcal con respecto ás razóns, ás cuítas incluso, do pobre emigrante.

 

Dándolle voltas, con palabras ensarilladas, con pouca sintaxe, de propósito ou non, Toño subliñaba, de seu, os recados daquela nai, engadindo as súas, as propias, crípticas, daquelas mensaxes:

 

-Pero, muller, qué che fixen para que así te domine a soberbia; xa che teño dito que para iso da zapatería, en Madrid, non me atrevo; e daquela instancia que che mandei para entrar na Compañía dos Tranvías nada me dixeron, aínda, así que vou ter que agarrarme á aixada. ¡Que remedio me queda! Terei que mirar para abaixo, que se miro para arriba, ben o sabes ti, nin caso me facedes.

 

¿Entendíchelo, Herminia?, lle dixera súa curmá; pero non, que ningún dos tres foi quen de meterse no saco do Toño, ¡nin sequera naquel de corte inglés, tan fino e ben tecido, azul escuro con raíñas grises, regalo de Herminia, que lle puido ter servido para aquela voda malograda! ¿Que quería aquel mozo...; acaso retoma-la acción? ¡Tampouco, salvo que Herminia se convertese en costureira! E logo que a Madrid, desde Lugo, había tren...; ¡o mesmo que ía de Madrid a Lugo! Acabaron espazando as súas cartas, salvo aquelas que ían expresamente para Silvina, por suposto, que era a única ferida, de presente, no peito da nosa incomprendida transoceánica.

 

No que non houbo problemas foi na transferencia daqueles cartos depositados na Coruña; máis é, que Herminia fíxolle un xiro ao Toño, seguidamente, ben xeneroso por certo, gratificándolle con liberalidade a súa administración, pois o rapaz, tan mirado foi para certas cousas como xeneroso nos cartos, que nin se reservara unha peseta. Algo lle protestou por carta, pero o que é cobrar, cobrounos!

 

1936

 

A todo isto entraron, entramos, naquel inesquecible 36, que foi tanto, que supuxo tanto, como pasarlle unha folla á Historia de España. ¡O ano do Alzamento, o ano da Caída! Para daquela, no calendario de Herminia, ían dous de relación con Rodrigo, profesional e persoal; pacíficos, sen o menor roce, conxeniando perfectamente. Así que, rendementos óptimos, clientela satisfeita, ben atendida por mancebos especializados. Paz na casa de Neves; e tamén no Barazal, e na farmacia, pero con unha marfallada política na rúa, e aínda máis nos cuarteis, furiosos os milites por tantas cousas, principalmente polas responsabilidades que se lles atribuían das perdas de Cuba e de Filipinas, aínda non esquecidas; e logo aquel desastre monstruoso, estúpido, do Annual, no que desapareceu o Xeneral Silvestre, facéndolles compañía a uns quince ou vinte mil soldados, segundo os autores, entre mortos e desaparecidos, ¡en dous días!, Xullo do ano 1921, temerariamente entrados nas montañas do Rif, coa anuencia, ¡Picasso dixit, ou deu a entender, no seu famoso Expediente!, das máis altas instancias do Estado. (É de Manuel Leguineche, “Annual (el desastre de España en el Rif. 1921”: “El Expediente Picasso no menciona, p.e., la amistad entre el General Fernández Silvestre y el Rey Alfonso XIII. Prieto aseguró ante el Congreso: ·Desde la misma borda del barco el General Silvestre les dijo a los amigos que le esperaban en el muelle de Melilla que iba a Alhucemas porque le había autorizado y le había excitado a ello el Rey. Para el escritor republicano Blasco Ibañez, exiliado en París, Alfonso XIII era responsable del desastre. “El Rey, autor del telegrama “Olé los hombres”, dirigido a su amigo Silvestre animándole a la ofensiva, se ha cuidado de demostrar a los más torpes lo que cuesta a un pueblo tener un rey. El proceso de Alfonso XIII –añadía el autor de Cañas y barro- deberá instruírse cuando la nación haya recobrado su existencia normal. No será más que justicia, veinticinco mil cadáveres españoles –cuyos huesos blanquean en el suelo africano- lo exigen imperiosamente con la voz muda del más allá”. “Burda propaganda”, responde el Gobierno de Madrid. Annual condujo a la dictadura de Primo de Rivera (1923)”. En lardo vivo pola Ley Azaña, que espertou aos militares profesionais do seu sono de inercias: ¡disolucións, traslados, atrancos nos ascensos...! A Guerra Civil era inminente; tan visible, tan previsible, que os únicos que non a palpaban eran os cegos, ¡os cegos, e mailos políticos, un puñado de políticos utópicos!

 

A maiores, Herminia tiña outra Lei en contra, que a traía a mal traer: ¡a dos propios actos! Mediatizada, contraditoria, hipersensible:

 

-Querida Neves, meu pano das bágoas, ¿que fago da miña vida? Despois dos desenganos que tiven, ¡dous, a cal peor!, non estou propicia para tomar este tipo de decisións; ¡e Rodrigo insiste, que só lle falta pedirmo de xeonllos...!

 

-Muller, ¡eu qué sei! Ese Rodrigo xa leva dous anos contigo, de amigo e de socio, que nese tempo case se fai unha carreira. Penso que tiveches tempo máis que sobrado para coñece-las súas intencións. ¡Ademais, este é cerne, doutra madeira!

 

-Pero ti, que de min o sabes todo, absolutamente, ben entendes que non é só por el; que incluso me parece que traizoo á nosa currusca; ¡tanto que lle quero! Tal e como estou agora, ceibe, sen ataduras, só vivo para ela. E veño por aquí a miúdo, sen chamar a atención... Todo o meu corazón está na filla, coa filla, coa nosa Neviñas, ¡aínda que esta orfa o ignore! Como a vexo tan feliz con vosoutros, con estes pais que Deus lle deu, providencialmente, pois, a verdade, agora quitáronseme aqueles sufrimentos, aquelas preocupacións polo seu futuro. ¡Deu-volo pague!

 

-Á neniña nada lle falta, iso é certo, que tampouco lle faltará mentres eu alente, ¡Deus mediante! ¿Que máis lle podemos dar? Goza de todo o preciso..., incluso desa mestra que lle vén dar as pasantías. Logo están o inglés e mailo francés; a Profesora de música, esa do ballet... ¡Que sei eu, que xa a temos mareada de tanto estudar! Ata penso que é demasiado, de malos pais, ou sexa, demasiados pais, pois de tanto apertala pode cansarse; de nós, pero tamén dos seus estudios. ¿Non cho parece, comadre?

 

Herminia, a tal momento, con outras demasías:

 

-¿E se me volvo a equivocar...; niso, no de Rodrigo? ¡Dous erros cos homes, dous erros desta categoría, tan graves e tan seguidos, defúntanme!

 

-¡Non, muller, meigas fóra, que á terceira vai a vencida! –Neves sempre animosa, arelando que súa curmá aproveitase aquela ocasión, ao parecer tan propicia, de casamento.

 

-Neste caso fálallo ti, ti soa, ao Nicasio, que o teño por pai; ¡tamén por pai, á falta del! Miña Neves, faime ese favor; ¡un máis, outro máis!

 

-¿Por qué a soas, con esta confianza...; non dis que o tes de pai? –Neves, sempre directa.

 

-Muller, si, pero é para sabe-la súa opinión esgrevia, sen a miña presenza, sen o ascendente que poda ter eu, de cerca, evitando que vaia animarme tan só por animarme. ¿Enténde-la cousa, curmanciña?

 

-Fareino, pero xa temos falado diso, ámbolos dous, e prefire verte casada co Rodrigo. Para dicirche a verdade, toda a verdade, Nicasio está preocupado de que con tanto convivir con ese home, cerca dese home, sen casar, aí, no despacho desa farmacia, que todo iso te leve a...; ¡xa sabes, a confianzas, e daquela que che pase coma co Merton! Lémbrate que a carne é débil, ¡e unha muller, de desvirgada, din que aínda máis! ¿Entendes por onde vou? Nestes tempos, máis, aínda máis, que tanto se fala do amor libre, dos compañeiros, ¡de todo iso!

 

-Non, curmá, que este non é o caso, que Rodrigo é relixioso, moitísimo; se cadra con poucos ritos e con algún que outro exabrupto, pero ten un corazón, unha humanidade, co próximo...; ¡se eu che contase! Mira que ata sospeito que hai xente que vén á farmacia disfrazada de mendigo para que non lle cobremos. ¡Estes madrileños son uns moinantes, uns arteiros, que aínda non sei se lles pasarán diante aos cubanos! ¿Nunca cho dixen? ¡Pois así o creo, de verdade!

 

-Iso do Rodrigo está ben; como trazas, está ben, pero, ¿non é de carne? ¡Mira que tódolos homes son maróns, que polo que eu sei, de quitado aquel xastre do Eirón, aquel das tres mozas a un tempo, nunca as mulleres caparon un home! Ben ves como ferven con tal de ternos cerca, e máis aínda se son guapas..., ¡que iso, nunha solteira, é outra desgraza!

 

Herminia debelutríase naquelas indecisións, asentadas nos receos da súa experiencia cubana, indeleble, desgarradora:

 

-¡Non sei qué faga, miña Neves: o que é querer, quérolle; e por outra parte, esta pode ser a miña ocasión, a definitiva, de reface-la miña vida! Da outra vez aconsellástesme ben, rotundamente ben, cousa que, ao de hoxe, parece que funciona, que esta nena críase con toda felicidade, sen complexos de filla de moza, ¡que tamén é importante nestes tempos de tanta contradición!

 

-Se estás animada, nós, máis ledos aínda; e se estamos felices, dous a dous, ¡todos felices! Con iso, Neviñas non perde, ¿ou si? –Con intención de reforzoulle os argumentos.

 

-Curmanciña, comadre, nai, irmá, que o es todo para min, ¡ti es capaz de achaiar Monciro! –Herminia, con sincera admiración, que nelas era recíproca.

 

-¿Eu? ¡Eu son capaz de todo..., menos de xerar fillos! –Rematou Neves, con algo de complexo; e coa mesma, sen sequera despedirse para non caer en retrocesos, foise ao cuarto de estudio da nena, da súa nena, da súa Neviñas, aquela Neviñas de ámbalas nais, para darlle un bico, entrañable, maternal, case que tan maternal como se a parise ela, ela mesma, subliñándolle así á curmá, á madriña, que se quería ter fillos propios non vacilase co Rodrigo, que aquela nena, súa, xa non era súa; ¡historia pasada!

 

Herminia, en lugar de colle-lo ascensor, retornou desde a porta e seguiu á curmá, corredor a dentro, como retida por atumes, invisibles pero fortes, que ben percibiu aquel xesto, aquela actitude, dominical, da Neves. ¡Nin se celaron nin se enfadaron! Entendéronse, reciprocamente. ¡As tres, non; as dúas! Herminia, a madriña, despois de darlle outro bico, o seu, á afillada, foise correndo, daquela si, escaleiras abaixo, que nin se parou a espera-lo ascensor da casa da Neves..., ¡simplemente para que non a visen co ollo pingando!

-.-

 

España rota, ¡e precisamente co canón bendicido polo canon!

 

Casada Herminia, ¡por fin!, nunha cerimonia íntima, sen apenas invitados, na igrexa de San José, en plena Calle de Alcalá, elixida simplemente porque a romántica madriña conservaba dela o grato recordo de que alí mesmo, dous anos antes, cerquiña do hotel Barazal, diante daquel altar da Sagrada Familia, dera grazas por atoparse de novo en España, e pedira pola súa filla, ardentemente, coa que non se cansaba de fuxir: primeiro, a Marianao, embarazada; e despois, de si mesma, da súa maternidade natural, para disfrazala dun simple apadriñamento. Naquelas datas, a Madrid, un Madrid do que se vai ao Ceo, segundo din, ou dicían, aqueles castizos de Lavapiés, lavados e bebidos con aquelas augas insuperables do Lozoya, soprados con aqueles ventos tan sutís dos que lle dicían ao Carlos III que era precisa unha Corte sucia, espesa, de malos olores, para neutralizar aqueles aires daniños..., ¡demasiado puros!

 

Dada a humildade de carácter de Herminia, ao sobrio de Rodrigo non lle chocou aquela austeridade nupcial, coincidente coa castelá, da noiva, mesmo nas súas propias galas, que foron do máis usual; sen descender ao cutrerismo, á ramplonería, iso si que non, que non era pouco sensible o espírito da cubanita como para caer no ridículo; nela, todo elegancia e sinxeleza, no interno pero tamén no externo.

 

Outro dos arrepentimentos que levaba consigo, por dentro, era aquela viaxe a Lugo, ¡nada menos que con un abrigo de marta cibelina...! Para manterse nesa liña de austeridade, un tanto por debaixo dos seus posibles, o ágape nupcial circunscribiuse a unha paella, e pouco máis; iso si, no Restaurante Biarritz, naqueles merendeiros tan amplos, ao aire libre, que foron escenario, sinxelo pero grato, acolledor e íntimo, de tantas celebracións, proletarias ou non, ou non tanto, antes e despois da Guerra, que acabaron reducíndose a solares no desenrolo salvaxe dos Sesenta, desconsiderados que foron aqueles tecnócratas do despegue económico español con tantos monumentos verdadeiramente nacionais, que só lles importou uparse ata Deus en ascensor..., ¡xa que quedara demostrado que polo Imperio, polo Imperio utópico, demagóxico, non se ía, que era preciso volver ao compás; ao outro, non ao masónico!

 

Nicasio levou consigo ao Biarritz unha gaita grileira, a súa, con moita historia, amén dos seus lucidos farrapos, ¡de seda!, que tamén o acompañaran a Cuba, ¡nada menos que a La Habana! Así que aquelas terrazas, naquel serán estival, resoaron freneticamente, e non só co ritmo dos chotis da orquestra titular.

 

Como era sábado, once de xullo do ano 36, os noivos decidiron quedarse no Barazal, para non perde-la Misa do día seguinte, na mesma igrexa de San José, así que se escapuliron dos invitados, xa á media tarde, co pretexto de irse para Coruña nas Lits do Expreso.

 

Nin que dicir que o noivo foi delicado, naquela primeira vez que entraba ás intimidades da súa Herminia, no seu cuarto do Barazal, habitación 313, do terceiro andar, libre daquela cando chegaron de Cuba a Madrid, cousa da que Herminia nin se decatou ata días despois, pero non lle importou o máis mínimo aquilo da numeración. Tan tímida e tan vergonzosa estivo a noiva, que se sentiron, e se tiveron, reciprocamente, por virxes. Como no hotel non había comadres que repasasen as sabas, nin panos de xitana, consumouse aquel matrimonio con pureza anxélica, con delicadeza cupídica.

 

Ao outro día, festa dominical, levantados obviamente ás tantas, fóronse á igrexa, co preceptivo xaxún, obviamente, para asistir á última das Misas. Á saída, naquelas beiras da Calle Alcalá, na dos impares, desde Gran Vía a Barquillo, déronse en formar coros cismeiros, de xente abraiada: ¡Catro pasos, catro manzanas máis arriba, na Calle Fuencarral, fora asasinado o Tenente Castillo! ¿Por qué, e por quén? Os habituais de San José resistíanse a admitir que aquel crime fose obra de elementos dereitistas. ¡Ca; imposible! ¿Nós? ¡En absoluto; miren para outro lado...! ¡Acaso vostedes...; si, vostedes, a propia esquerda, automutilándose, que así fixeron os americanos co Marne! Antes de botarnos as culpas, encoméndense a Deus, ¡anarquistas, fulanas, ateos, analfabetos, obreiros, xente de mal vivir...! O de mal vivir era certo, ¡rigorosamente certo, o único certo!

 

Os noivos almorzaron na Granxa El Henar, e despois dun paseo, cruzando a Cibeles por diante do Ministerio da Guerra, ¿Ministerio de Guerra..., en paz?, ata o Retiro, onde remaron nunha daquelas lanchiñas. De mediodía, paella, ¡outra, que era unha devoción, consagrada, do Rodrigo! Pero esta no Restaurante Valencia, no primeiro andar, tras daqueles visillos de blonda, ben pegadiños ás ventás que dan á Gran Vía, mesmo sobre Callao.

 

Novos rumores, novos pábulos, naquel comedor; así que retornaron ao Hotel tensos, preocupados e dubitativos. ¿Saír de Madrid, en viaxe de noivos, con aqueles enredos e coa Farmacia en mans dun mancebo apenas coñecido, de ideas anovadas, un tanto extremistas, de relativa confianza?

 

Herminia votou que non, que mellor quedarse. Aló dentro, no máis íntimo das súas preocupacións, aquelas experiencias cubanas, a Nevitas... Dicíase que os militares conspiraban, conspiraban e captaban patrocinadores, sufraxistas, adeptos, ¡sen recato ningún, cal rameiras enramalladas de entorchados! Que se a Falanxe...; que se a CEDA... Pero Rodrigo votou por irse, ¡era a súa lúa de mel, e faláranlle tanto e tan ben da Coruña...!, confiado en que aquel encrespamento quedaría, remataría, nunha simple algarada, como Asturias, como a “Sanjurjada” de Sevilla... Naquel empate prosperou a suxestión da noiva de agardar ata o martes, ou polo menos ao luns; darlle algún tempo ao tempo..., para que falase a radio, para que falasen os diarios, para que falase aquel Goberno pusilánime, dubidoso, contraditorio...; pero, iso si, sen alarmar á Neves, sen chamalos, deixándoos na crenza de que xa estaban na Coruña, na cidade idílica, de cristal, acolledora de tantas lúas de mel madrileñas, das daqueles tempos..., ¡que Venecia caía lonxe, lonxe e cara!

 

O luns non amenceu martes, pero si lucía un 13 no calendario. Seguían no Hotel. No Barazal non había supersticiosos, polo menos os noivos non o eran, así que decidiron botarse á rúa, sen preferencias, que tanto puideron saír co pé dereito coma co esquerdo, que nese ritual non se fixaron; nin se fixaron nin lles importaba. Así que se deron un bo paseo, e incluso foron de tendas, pola tarde; ocorrencias de última hora.

 

Ao día seguinte, que si era martes pero non trece, Rodrigo propuxo darse unha voltiña polo Museo do Prado, pero Herminia optou por un paseo en calesa, aquelas reminiscencias románticas, que facían o recorrido, aínda no 36, desde a Estación de Atocha aos Novos Ministerios, que xa estaban en fase avanzada de construción, cousa que non é moi coñecida das xeracións de posguerra. Ao pasar pola praza de Colón observaron, desde a calesiña, que se producían grandes remuíños de xente, así que decidiron apearse e preguntar: ¡A Pasionaria -dicían- cumprira a súa ameaza de que aquel home, aquel galego renegado, non volvería a falar nas Cortes! Iso dicían, algúns, pero outros, que non, que non podía ser, que non tiña relación, ningunha, con aquela ofensiva verbal, parlamentaria, tan habitual naqueles tempos. Que Calvo Sotelo fora, simplemente, unha vítima propiciatoria da Lei do Talión: ¡Isto..., por Castillo, que unha por outra non é pecado! ¿Onde? ¿Como? ¡No cemiterio do Este...! Se cadra para facilitar o seu enterro; inaugurando, de paso, unha macabra tradición vindicativa, que perduraría anos...

 

Nova porfía entre os noivos, pero Herminia acabou cedendo pois aquela teima de quedarse en Madrid cando os barullos aínda estaban centrados, dun modo tan significativo, naquela ex-Corte, resultaba, podía resultar, un tanto estraña para Rodrigo; así que non volveu a mencionar a súa preocupación pola afillada, ¡nin pola afillada nin polos compadres! Acabou gardando as chaves das maletas e mailas súas alfaias, todas, naquel bolso enorme que tanto abraiara ao Toño naquela nefasta viaxe, ¡en busca, en recuperación, daquel mozo primixenio!

 

O mércores, día 15, a boas horas..., ¡que nin que Madrid estivese nas antípodas da Cidade Herculina!, deron chegado á Coruña, cabe do seu famoso e simbólico obelisco, naquel Palace Hotel, punto cero, coa Carrilana, da Galicia Norte, cando souberon da nota do Goberno condenando os dous asasinatos, tanto o de Castillo coma o de Calvo Sotelo. ¡Condena si, verborrea moita, pero medidas eficaces, poucas! Aquel Goberno era feble, heteroxéneo, puño cerrado e ideas pechas, con moita teoría e pouca gobernabilidade. A dereita tamén estiraba o cóbado, levantaba a man; aberta si, pero coa man aberta é como se dan as labazadas cando a impaciencia pola frustración dos seus privilexios atorda as mentes. Herminia e Rodrigo acababan de cruzar unha fronteira..., ¡sen pasaporte! Acababan de saír da España Roja, ¡para outros, Rota!, entrando na España Azul, en transo de chamarse Nacional. Pero iso saberíase de certo despois, días despois...

 

No ínterim, chocolate con churros, en Bonilla; e un paseo polos Cantóns, ca súa vexetación exótica, unha pequena Habana, outra, cunha rea de palmeiras para máis emoción da nosa Herminia, unha emoción nova, distinta, ¡neste caso, agridoce!

 

España roja

 

Nos madriles, ao outro lado daquela fronteira bélica recén estreada, recén xurdida, tal e como xurde un volcán, facéndose preceder de fortes sacudidas, abalando todo o abalable na modorra estival, nesa Vila que xa non era Corte, excitada, febril por culpa dos conflitos políticos, que acababan de deixar a Herminia e a Rodrigo a un día de tren, ¡pero sen tren!, quedaba, residía, a outra galeguiña, a outra nai, máis coñecida no seu portal por, Nieves, la Cubana, que a tal momento collémola albiscando pola ventá en tódalas direccións, esperando que xurdise..., calquera cousa, probablemente unha carreira de obreiros, enfundados en monos de dril, azuis, ou de señoritos, con remangue, tamén de azul, mozos armados con porras, dispostos a cantarlle o Cara al Sol á propia Cibeles.

 

A radio dixera que Martínez Barrio encargábase de formar un novo goberno, e que ía pactar cos sublevados de África. Militares na rúa, ningún, que todos, ou moitos, ían no Cuartel da Montaña, para arrouparse, para reforzarse, reciprocamente, tan parvos eles que se esqueceron, unanimemente, daquelas leccións das Academias Militares de que as cidades tómanse, domínanse, saíndo á rúa, ocupando os centros neurálxicos das Comunicacións; pero o medo é parvo..., ¡ou fai parvas ás persoas! Outro comunicado que estaban dando naquel intre: Queipo de LLano dominaba Sevilla...; ou tal parecía, pois aqueles catro lexionarios, ¡de catro a corenta, que para o caso dá igual!, ergueitos nas caixas de catro camións, coas súas voltas e revoltas, semellaban, recordaban, insinuaban, unha invasión de romanos dispostos a refundar Hispalis..., ¡unha Hispalis motorizada!

 

Entrou Nicasio; e tanta carraxe traía, que lle deu unha boa sacudida á porta; ¡a impotencia de ter moita forza, que naquelas circunstancias só lle servían para iso, para aporrear unha porta!

 

-¡Hai, ho, qué ben fixeches en virte para a casa; con todo o que está pasando...! ¿Soubeches algo?

 

-Neves, isto complícase, por momentos, e non sei en qué rematará! Dezanove de Xullo, hoxe...; ¡deste día non me vou esquecer mentres viva!

 

-¿Que pasou na tinturería? –Nicasio, ben, que á vista estaba, pero, ¿os seus intereses?

 

-Nada; tívena que cerrar porque se marcharon...; todos, homes e mulleres. Saíron alporizados coas novas que traen e que levan eses desocupados, eses piquetes que recorren a rúa facendo que informan... Tan alporizados saíron, que nin me dixeron ata logo, pero un cliente que entraba daquela oíulles dicir que ían para o Cuartel da Montaña, ¡a queima-los militares! ¿Que che parece? ¡Primeiro queiman conventos, e agora, cuarteis! ¡Nin que estivésemos na noite das meigas...! Logo que, dos despachos, dos distintos puntos, estiveron reclamando que lles devolvese as prendas, tal e como estivesen, que lles acudiran os clientes, a eito, xa á primeira hora, para retiralas. ¿Que cousa, eh? ¡Mira qué lles pode pasar ás prendas, que as temos recibidas, con recibo!

 

Neves, establecendo comparacións, coa infancia como referente, coma os vellos, ou coma os emigrantes, eles mesmos, por novos que fosen:

 

-Igual, igualiño cás ovellas, ¿lémbraste? ¡E despois, estes madrileños veña presumir de cultos...! Cando salta unha cabra, tal que para un horto, detrás da cabra, unha ovella; e tras daquela, as outras, ¡así sexa un cento! Aquí, meu neno, está pasando o mesmo, tal cal. Se polo menos estivese a nosa Herminia... ¿Por certo, qué será deles? Tamén che diría que a ela, naqueles lugares da Serra, seguro que lle pasou outro tanto, que as ovellas son as mesmas, incluso en Madrid...

 

-No centro non hai ovellas, pero aí cerca, polos Catro Camiños, xa se ve algunha... Non está mal a comparanza, ¡non señor! –Nicasio, distinto en ideas pero moi compenetrado coa muller; case submiso.

 

-¿Queres que vaia contigo, para axudarche en algo, con esa roupa? –Neves, decisión, enerxía, traballo; ¡todo sen taxa!

 

-¡Non, xa non; que tal e como están as cousas non quero que deixes soa á Neviñas! Díxenlles ás encargadas que fosen elas mesmas para identificar as prendas e retiralas de inmediato; xa foron case todas; supoño que o fixeron as que se atreveron a saír á rúa. Pero, a todo isto, ¿a nena, a nosa nena, está aquí, na casa?

 

O conflito educacional da cativa, coa titora, coa madriña ausente:

 

-¡Claro que si! ¿Non ía estar? Estará..., lendo; contos, deses que lle deixou súa madriña, que ben lle dixen que desas historias só len os rapaces, pero ela entende que non debe haber diferenza entre a formación dos nenos e maila das nenas, que deben ser iguais, coas mesmas armas fronte á vida... ¡Iso me dixo, así que ela saberá por qué o fai! Doutra banda, aquí outra cousa non hai, que hoxe só lle veu a profesora de música, ¡e para iso chegou tremendo, como se a batuta fose ela, ela mesma!

 

-¡Para música estamos! ¡Cala, que vén...! –Advertiuna Nicasio, moi sensibilizado no seu segredo coa nena, e tamén abafado pola responsabilidade.

 

-Papaíño, ¿xa chegaches? ¿A estas horas? –Un tanto sorprendida, intuitivamente alarmada.

 

-¡A ver, Neviñas, unha aperta, que hoxe faime falta!

 

-¡Muá, muá! ¿Así está ben? ¿Estabades falando de min, non? ¡Si, que te oín...!

 

-¿Oíchesme, e non viñas, nin para darme un bico? –Nicasio, sempre famento de que a nena o quixese, ratificándolle aquela paternidade perfectamente asumida.

 

-¿Por qué me tedes así, hoxe, encerrada, como se fose un castigo? ¿En qué faltei, hoxe, hoxe tamén...?

 

-¡Non é castigo, miña chata! ¿Non cho dixo mamá?

 

-Mamá só me dixo, e para iso, roñando, que hoxe tampouco se pode saír á rúa... ¡Quero ir coa tata ao Paseo do Prado, que aquí, nesta casa, estou derretida coa calor! Prometeume azoutes e todo...; ¡mira se é mala! –Acusou, á defensiva.

 

-¡Iso sería porque lle insistiches..., de perrencha! Se estivese aquí túa madriña, con estes balbordos na rúa, seguro que nos mandaba pecharte no teu cuarto, ¡con sete chaves! –Non é doado poñerlle portas á verdade; e para Nicasio, naquelas circunstancias, terrible.

 

-Iso non é certo, que a madriña nunca me reprende; ¡nunca, por nada! ¡Xa non son unha baby! –Para a nena entrar en guerra civil era un absurdo, un imposible, un pretexto paterno...; mais, para os maiores, para algún, tratábase dunha redención bipolar, un depurativo nacional.

 

Neves improvisou unha arenga xustificativa:

 

-Rifouche porque ela..., ela mesma me rifaría a min, se te mancas, ou se te mancan. Se estivese sempre contigo, a madriña aínda che rifaría máis do que eu..., ¡para que sexas perfecta! ¿Enténde-la cousa, mulleriña? –Aquela función delegada, e sen Herminia cerca...; ¡terrible, abafante para ambos!

 

Neviñas era testana, ¡tanto coma seu pai, Ádam Merton, só que en feminino!

 

-Polas ventás vese que anda xente, aí fóra, paseando pola rúa. Cando volva a madriña xa lle direi que me saque de paseo ao Prado, que vosoutros, moito prometer, pero despois..., ¡nada de nada!

 

-¡Esa xente non vai paseando...! ¡Fíxate neles...! ¡Van correndo, coma se os perseguise un lobo; fuxindo, sen saber de qué, nin para onde! Aló na Habana, no ano 26, cando veu aquel tifón grandísimo, a xente tamén corría aloucada, sen saber onde podería atopar seguridade. –Deulle un bico, ademais dun azoute cariñoso, suave, coidando que así entendería aquela cativa cal era o deber dunha nai. –Dirixíndose ao Nicasio: -Díxome unha veciña, a do cuarto, que as embaixadas están a tope...

 

A nena, que xa ía polo corredor adiante, volveuse cara aos pais, curiosa e algo inqueda, agora si, que aquilo das embaixadas suxeríalle papelorios, trámites, desprazamentos, despedidas...

 

-¿Entón, qué ocorre, mamiña? ¿Fostes á nosa embaixada? ¿Volvemos para Cuba? –Preguntoulle todo isto dunha tacada, con ansiedade, coma se sentise unha chamada telúrica, caribeña.

 

-Aínda non se sabe; non o sabemos, miña nena. ¡Sonche..., disturbios; ou como porras se diga!

 

-¿Entón, se hai perigo, por qué non se vén, connosco, miña madriña; por qué non volven de aló, desa Galicia, para irnos a La Habana, todos?

 

-Neniña, é que por agora non poden regresar, que non circulan os trens; non lles deixan...

 

Neves tratou de resolve-la situación, o mellor que soubo, pero a nena seguía obstinada, retorcida, irredutible; cuspidiña no pai, no Merton:

 

-E logo, ¿por qué non telefonean? Aquí temos teléfono..., ¡e a madriña sabe o noso número, de memoria, que ten moita!

 

-Xa o fixo, nena; onte; pero despois cortaron as liñas, os fíos; non sei que, así que non me atordes, que non podo facer milagres...; ¡e a madriña, neste caso, tampouco!

 

Neviñas insistiu, unha vez máis, cargante pero agarimosa:

 

-¡Daquela vaiamos á Coruña, para buscala! ¡Agora mesmo! ¿Si?

 

A nai adoptiva suaba buscando argumentos, disuasións:

 

-¿E cómo, Neviñas? ¡Imposible! Xa che dixen que non circulan os trens máis aló do Escorial; e ti ben sabes que iso está aí, aí adiante, cerca de Madrid!

 

-¿Temos o carro, non? ¡Ou un taxi! ¿Papá, imos en taxi..., á Coruña? ¡Se lle pagas ben, o taxista non di que non, que sempre van a onde se lles manda; e cando son saben ir, collen ese plano que sempre levan no coche, no carro!

 

Nicasio tamén suaba, da calor, do medo, de impotencia para razoar con aquela criatura tan imperiosa e tan preocupada pola ausencia de súa nai, da verdadeira, atraída..., ¡nin sabía por qué!

 

-Neviñas, por favor, para xa, que iso que propós é imposible. Seica están os soldados na estrada, aló adiante, nese Alto do León, na Serra do Guadarrama... ¿Comprendes, meu sol?

 

A nena, por fin, calou, máis prudente que convencida, pero Neves seguiu falando co seu home:

 

-Isto é demasiado para entendelo nós, ¡canto máis para unha nena! –Botoulle aquel capote en vista de que Nicasio estaba perdendo a paciencia. -¡Tamén cando se lles foi ocorrer casarse; dous anos pelando na pava, dándolle voltas á decisión, e a pobre Herminia vai e decídese agora, precisamente agora, en vésperas da tormenta, que mesmo parece que a persigue unha fada, e para iso, das ruíns! A cousa ten os seus perendengues: ¡irse de lúa de mel á Coruña, tan lonxe de Madrid, e nós con este problema...!

 

A mociña, que non perdía detalle, volveu á carga:

 

-Eu quero ir á Coruña, coma eles, para buscalos...; ¡tan pronto deixen pasar aos taxis! Nesta casa sempre estades falando de Galicia, ¡e nunca aló me levastes!

 

-Galicia é unha terra de lobos, ¡incluso no verán! –Díxolle Nicasio, evasivo, simplemente por dicir algo que desanimase á nena en vista da inutilidade das outras razóns. Pero a cativa nacera con recursos dialécticos propios, herdados, conxénitos:

 

-¿Lobos? ¡Boh! Sempre falándome de que hai lobos..., pero aquí tamén, que os vin no zoo do Retiro. Pero son inofensivos, ¡que nin sequera ouvean cando se encirran!

 

-¡É certo, neniña, que aquí en España hai de todo..., menos paz! Eses do Retiro sonche mansos, que os feros, agora, desmandáronse; ¡o pero do caso é que non é fácil distinguilos das ovellas! –Volvéndose á Neves: -Xa veremos onde para esta cousa. –E outra vez á nena: -Ti, de momento, que es un anxo, reza, para que poda regresar con ben túa madriña; ela e mailo Rodrigo. Eu, ¡palabra de Nicasio!, prométoche que para o ano iremos a Galicia, ¡dúas veces! ¡Fíxate ben, dúas! Unha, no inverno, que te vou levar a Monciro para que vexas os lobos, soltos, sen gaiola, unha noite desas de nevarada; e despois volvemos no verán, máis ou menos de hoxe nun ano, para deitarnos ao sol, na praia de Santa Cristina, que iso está aló por Coruña; ¡ou se cadra, a Vigo, máis lonxe aínda!

 

Á cativa non lle interesaba cambiar presente por futuro; deu novas ideas, circunstancialmente irrealizables:

 

-Xa que non o facedes, preguntarei eu, aí en Alcalá, nese despacho da Renfe, a ver cando saen eses trens da Coruña...; ¡e daquela imos busca-la madriña! ¿Si?

 

En vista de que a cubaniña tomaba aquel, ¿movemento?, por folga de ferroviarios, non estaba mal deixala nesa crenza:

 

-¡Si que iremos, muller...; algún día, pronto! Na Coruña vouche ensinar eses barcos que van a Cuba; o que nos levou a nós xa estará desfeito, que era vello; en todo caso, todos son parecidos. E agora volve ao teu cuarto, a ler contos de Calleja, ou ao que queiras, que mamá e mais eu imos escoita-la radio... –Dirixíndose á Neves: -¡A ver que nos din desta montería...! ¡Neves, e pensar que nos viñemos de Cuba por causa dunhas liortas de nada, que comparadas con estas...!

 

-¡Si, ho, que tamén é certo; e despois din iso de que de Madrid ao Ceo...! ¡Será no cadaleito! Nicasio, se ben o pensamos, mirando para atrás, moi parvos che fomos, que non hai nada como criar ovellas. Nós e maila Herminia quixemos ascender a señoritos, ¡e xa ves! Fóranos mellor seguir coas zoquiñas, unhas zocas ben feitas, e non estes tacóns, que me teñen os pés trillados.

 

-¡Anda que ti tamén...! ¿Na casa, en zapatos...? ¡Logo pareces unha marquesa!

 

-Máis decente que algunha desas marquesas, esas que andan por aí, de picos pardos...; ¡seguro! Púxenos, os zapatos, por se temos que fuxir á embaixada, ou a Guadalajara, que é a onde se foron eses veciños...

 

Nicasio riuse con ganas aínda que a situación xa pasaba de dramática, pero aquela Neves, así, de tacóns, e vestida, coas mudas nunha maleta, disposta para evacuar Madrid...; ¡a cousa resultoulle divertida, máxime con aquela alusión á mantida que vivía no quinto, e que se facía pasar por Marquesa! A Porteira contáralle á Neves que aquela ¿señora? facíase chamar Marquesa do Real Transporte, suplantando un título que oíra nalgures...; ¡pero a única verdade era iso do transporte xa que transportaba ao sétimo, ao das hurís, de cando en vez, a un asentador da praza da Cebada, ben barrigudo por certo!

 

Non, non era divertida aquela situación, aquel cataclismo cívico – militar, senón grotesca, pero a cousa aí que lle andaba; parecíase, que é inevitable concordar aquí co Nicasio, pois, a mais do cariz tráxico, demencial, non hai conflito bélico que non teña en si mesmo toneladas de ridículo, e incluso reberetes de traxicomedia, ¡prescindindo dos mortos, dos mortos e dos feridos, obviamente!

-.-

 

España azul

 

 

Hoel Palas. Ano 1936.

 

En Coruña, no Palace Hotel, aquel xoves, dezaseis de xullo do 36, non se falaba doutra cousa que non fose do asasinato de Calvo Sotelo; de don José, que dicían aqueles herculinos, empezando polo cura Ferro, que fora o seu principal propagandista utilizando o periódico, fundación súa, El Ideal Gallego. Foi unha situación embarazosa para Rodrigo pois o conserxe comentou, a cantos o quixesen oír, que aqueles señores, ou máis exactamente, aqueles señuritos, acababan de chegar de Madrid, e que..., e que..., ¡que sabían o de don José! Tanto os asediaron a preguntas, que non se daban librado daqueles CEDAS habituais do hotel, nin coas explicacións da súa voda, que aquela moderación informativa, case que mutismo, duns noivos, ¡tan ben vestidos e tan ignorantes!, recomendados do Hotel Barazal, de Madrid, resultou sospeitosa de esquerdismo, ¡a peor de tódalas sospeitas posibles naquel ambiente de extrema dereita!

 

De seguida, nun santiamén, o todo Coruña fíxolles a ficha social, de frentepopulistas nada menos, e por tanto, insolidarios coas xentes do colo amidonado, ¡en xullo!, tanto no propio hotel coma no inmediato Casino, auténtico cuartel xeral, por aquelas datas, daqueles tocados do coronel Martín Alonso, aquel Cide que se paseaba polos Cantóns nun cabalo branco de gran alzada, máis documentado có do Príncipe de Vergara, (Espartero), que para si o quixese don Iago Matamouros, pois o Sant-Iago de Compostela é outra cousa!

 

A CEDA, maiormente estes, estaban intrigados e tensos coa cocción do seu Movemento, eufemismo de Alzamento, pois aqueles compadres, aqueles estrelados, aqueles enfaixados, non se fiaban deles, daqueles civís do colo amidonado; e case que tampouco dos despeitugados, aqueles da camisa azul bordada en vermello, ¡ayer! Non obstante, o simpático Martín, aquel discreto captador de adhesións, de cartos e de adhesións, algo lles indicara, a moitos deles, así que o casino, maiormente o casino, fervía a tal momento de señoritos finos e baleiros, ansiosos por chanta-la súa pica, se non en Flandres polo menos alén da Ponte da Pasaxe, con ou sen Rocinante, que iso non lles importaba gran cousa..., ¡habendo malandríns vestidos de dril aos que alancear!

 

Non faltou quen inventase, algún daqueles rendeiros oficiosos e folgados, un sambenito para o farmacéutico das barbas roibas, aquel mozo que lle daba a man, coma dous escolares, á súa compañeira, aquela morenaza de alucine coa que casara, seica por aló, nos madriles: Estes émulos, que se dan de señoritos albergándose neste Hotel, e fraternizando desta maneira, ¡seguro que son amigotes do Casaritos...! Metera a pata o inocente Rodrigo, castelán pro-forma, que se lle ocorreu preguntar a un daqueles ociosos que por onde estaba a casa de don Santiago, que lle dixeran ao respecto, en Madrid, que tiña as mellores vistas imaxinables, ¡precisamente sobre da ría da Pasaxe...! ¡Daquela, este madrileño é un amigo dese señorito de caldo á merenda; por ende, outro traidor da súa propia clase social!

 

¿Un señorito, o tal Casares, que alternaba, e se entendía, aló en Madrid, na capital dos capitais, na irmá grande desta Herculina emulante, copiante, cos proletarios de don Pablo Iglesias, e cos de don Julián Besteiro, aqueles galegos esquerdosos...? ¡Sexa anatema! ¡Fóra de aquí, que se vaia á illa de Santa Cruz, ou ao lazareto de San Roque! Así que, por unhas cousas ou por outras, saísen de Madrid co pé que saísen, o que é na Cidade dos señoritos non entraron co dereito, que pronto se fixeron sospeitosos para as dereitas da ¿liberal? Marineda. Mais, a pesares diso, unha cidade grande, e Coruña empezábao a ser, en poboación, este refuxio, esta arca de tantas remesas transoceánicas, no 36 xa tiña de todo, que iso pasa co desenrolo da viña do Señor, para canto máis na Península do Faro, unha urbe que naceu upada no cranio dun xigante, aquel Gedeón... Polo demais, fóra daquelas intrigas casinerís, tan comprensibles dadas as circunstancias, naquela fervenza política, en Coruña non había, nin hai, forasteiros; ¡nin daquela, nin nunca, que os engule, en drástica metamorfose!

 

Aquel asasinato, aquel crime de Estado, o de Calvo Sotelo, que o de Castillo esqueceuse polos propios efectos da segunda impresión, erro e / ou imprevisión, exaltación estúpida, un crime inconcibible naqueles vingadores que tiñan a obriga de entender acerca do control da Orde Pública, amén das reaccións de masas, puxo a media España, incluso aos máis apáticos, en transo de reclamar pistolas, e coas pistolas, un toque estrepitoso de xenerala, soprado, ordenado, por aqueles peitos empecinados, tan teimudos e tan minados por outros intereses inconfesables, de terceiros en discordia, de Mola, de Sanjurjo, de Franquito...

 

Franco chegou a intuír, a percibi-la conjura judeo-masónica, pero cheirou mal, que a verdadeira, a impresentable conjura, chamábase capitalismo, un capitalismo destronado, non polo Rei, ¡meu pobre!, que fora outro destronado, senón por aquelas redencións dos foros, por aquelas reformas agrarias, por aquela creación de escolas a ritmo trepidante, con abolición da escravitude mental, que en democracia non hai escravos; ¡polo menos, con ese nome!

 

Entre o xoves e mailo venres, Herminia e Rodrigo pasaron o tempo, matárono, que se dicía daquela, ¡oh Némesis, inquisidora Némesis!, en idas e voltas á praia de Santa Cristina, naquelas lanchiñas, naquelas motoras transbordadoras, novidosas, ruxidoiras, que eran outras tantas mini-viaxes á illa de Cuba, que así se lle antollou ao noivo chamarlle ao areal de Oleiros, onde aquelas bañistas máis habituais, ¡as catalinas, non, aínda non!, empezaban a acurta-los seus calzóns..., ¡pero menos, bastante menos, que na Habana!

 

Polas tardes tiñan de programa, tamén invariable, aquelas mariscadas, aqueles xantares, na rúa dos viños, ¡rúas, que non rúa!, seguidas dunha excursión, dunha ascensión, cotiá, ritual, ao Monte de Santa Margarida, coñecido entón por Monte dos Muíños; para avaga-lo estómago, á vez que contemplaban, insaciables, aquela badía de soño, irrepetible, ese seo brigantino onde Deus, despois de moldea-lo mundo con barro, con arxila, precisamente daquel paraíso dos Oleiros, apoiou os seus cinco palpos, divinos, para contempla-las súas mariñas grandiosas. Se tal houbese ocorrido naquel xullo do 36, en lugar dos cinco dedos, Deus houbese apoiado cinco rosas, ou cinco frechas... Ao serán, neses anoiteceres estivais da Coruña galaica, a mellor de tóda-las Coruñas, de tóda-las coroas, que nada lle envexan aos de Cuba, aquel paseo polos Cantóns, ollando e deixándose ollar pola aristocracia, pola oriúnda e pola adventicia ou veraneante.

 

No daquel venres, 17, de día, sempre de día, que nunca é noite no Cantón coruñés por obra e por graza dos seus cen farois, desbaldidores de luz, estreados tan pronto como a enerxía eléctrica asomou por Marineda, sorprendeunos, e asustounos, un ouveo de trinta sereas doutros tantos pesqueiros, amén dalgún cargueiro, fondeado nesa badía sempre horizontal, onde se refractan nidiamente eses vidros verticais dos seus paramentos cristaliños.

 

A nosa Cubana tivo, daquela mesmo, por asociación de ideas, unha relación sónica, unha evocación, un pálpito que ía resultar profético:

 

-¡Ai, Deus, meu Rodri, cantos lobos; estes si que son canis lupus, e non aqueles da miña Serra! –Aquela evocación súa, fixa, obsesiva, redundante.

 

-¿Que dis, muller?-Preguntoulle Rodrigo, colléndoa da man, agarimoso, delicadamente, amorosamente, para serenala naquel sobresalto.

 

-Mira, Rodri, un lobo, en xaneiro, se se xuntase cunha ducia deles, á loba se entende, resultaría algo parecido á batifoula que se está armando aquí, barcos incluídos.

 

-¡Non tanto, non esaxeres! ¡Será unha festa destas do verán..., ou o remate da do Carme, que foi onte! –Aquela era a hipótese do Hinojosa, un burgalés que de naves só vira as lanchiñas do Arlanza, e posteriormente, as do Retiro.

 

-Non me parece que sexa tal cousa. Fíxate, Rodri; escoita, que eses barcos dan vapor a toda máquina, ao tolo, como asustados... ¡Como asustados, pero tamén querendo asustar, querendo precaver, aos demais! ¿Será unha forma de dó, un rebato, ou un toque de defuntos, acaso por don José?

 

Herminia tiña certa experiencia de La Habana, que fixeran algo parecido daquela que caeu Machado, só que en intermitencias de vapor, festeiras e ledas.

 

Efectivamente, na Coruña estaban asustados os máis deles; os desarmados, os inertes, que eran a inmensa maioría. Vigo e Ferrol, máis industriais, con obreiros acostumados aos conflitos e ás dificultades, por ende máis precavidos, tiñan armas; poucas e pésimas, pero armas; uns arsenais clandestinos, verdadeiramente importantes, como se soubo co tempo. Pero na Coruña non había présa en alzarse, nin a prol nin á contra; algúns, por dúbidas, ou por lealdade ao Goberno legalmente constituído; os outros, porque esperaban, parsimoniosos e tranquilos, inertes, como sempre foi a parentela herculina, que a cidade caese soa, coma un figo, tan pronto chegasen novas dos éxitos doutras latitudes... Mentres, outro café no casino..., ¡e a velas vir, que traballen eles mentres nós trebellamos, que se precisarán fillos para os enchufes que crearán os vencedores, os nosos!

 

Aquela noite, á primeira hora, o Gobernador Civil da Coruña, Pérez Carballo, recibira novas, xa máis concretas, desde Madrid, do Pronunciamento, -que así lle chamaron no Ministerio-, daquel Exército de África. Faláronlle do paso do Estreito, que se estaba iniciando a tal hora..., en simples, en sinxelos, avións, prestados, aportados, polo fascio italiano, pero outras linguas dixeron, se ben tempo adiante, que mediara o financiamento do contrabandista Juán March. (Do historiador inglés Artur Dixon –tradución de Josep-María Alegret Tondo-: “…Juan March se entrevistó con Musolini.- …Musolini recibió las proposiciones de March con entusiasmo y ordenó que se creara inmediatamente una compañía cuyo nombre era en castellano “Sociedad Anónima Financiera Nacional Italiana”, que en el futuro se conocería como “SAFNI”. Se sabe que el 6 de julio de 1936 se habían reunido en Roma March y Musolini para poner a disposición del estado italiano cuarenta y nueve millones de pesetas en oro para facilitar la compra de aviones y municiones para el ejército nacional español. La sociedad “SAFNI” sería el instrumento financiero. Un telegrama en clave lo confirmaba: “Saludos desde Roma stop Felices vacaciones stop Juan stop”.- March, (Juán), era/foi aquel gran poderoso, aquel inimigo acérrimo do Fiscal da República, o castroverdense Manuel Cordero Pérez, pero, falar disto, aquí e agora, sería adiantar acontecementos!

 

Coma o trono que segue ao raio, aqueles dirixentes frentepopulistas da herculina pasaran aquela nova, aquela alarma, aqueles feitos máis ben, aos barcos; así que, o rebato foi contaxioso e voraz. Algúns deron vapor, impacientes, xa antes de saber o que realmente pasaba: ¡por simpatía, por camaradería, puro eco!

 

Herminia e Rodrigo botaron a correr, tamén eles, en dirección ao obelisco, integrados, inesperadamente, na riada humana; ou máis exactamente, entre humana e humanoide, que se formou con tódolos que gozaban daqueles xardíns portuarios, do Recheo portuario. Como dicían aqueles soldados, cando os chamaban para formar, ¡Maricón o último!

 

Herminia imaxinouse, evocando unha imaxe ben coñecida dela, da súa infancia: ¡Vaia, nin que fósemos un fato de cabras perseguidas dos lobos! Collidos da man, aquela afección que nunca perderían, e tan apresurados como daban de si os tacóns da noiva, acolléronse ao seu hotel, ao Palace, ¡que os franquistas coidaron que o nacionalizaban, tempo adiante, mutándoo en, Palas).

 

O resto da xente, coruñeses, bañistas, algún obreiro..., seguiron trotando, aloucados, ata situarse diante do Goberno Civil, onde precisamente acababan de desenrolar unha ducia de arames, ¡que nin que fose un fortín daqueles do Llano Amarillo, no Marrocos irredento, escola de tódolos trucos!

 

Estando na Conserxería, que a tal momento eran eles os preguntóns, entrou unha xente local, da CNT concretamente, para avisar aos mozos de que ao día seguinte, sábado, 18, deixasen o traballo a mediodía, porque terían un mitin informativo, esclarecedor, de afianzamento democrático, na Praza dos Touros, en comandita cos comunistas, cos socialistas e cos republicanos en xeral... Aquela praza estaba contigua ao Leirón, así que tamén se ían informar diso os señoritos do Casino, aínda que non fosen expresamente invitados, obviamente.

 

A inmediata de Herminia, naquelas alarmas, foi pedir conferencia con Madrid, con súa curmá, coa nai aparente, coa oficial, formal, virtual, da súa nena, pero, por máis que o intentaron, non obtiveron conexión, así que se foron á cama, xa cerca do día, durmíndose co propósito de acudir ao mitin, pero por dentro, no interior do couso, de cerca, e nada de atusmar por fóra, tal que desde o Leirón, para ver si se informaban, así, mesturados cos aborixes, coa maior precisión posible, con algún detalle..., ¡de semellante movida!

 

Cando espertou a noiva, ao día seguinte, ou máis exactamente, unhas horas máis tarde, pois no seu nerviosismo entráralle o sono case que á hora habitual de levantarse, ¡e menos mal que na Coruña eran outros galos, que os de Penelas ficaban lonxe!, Rodrigo xa saíra; non só da habitación, senón do hotel. Aqueles hóspedes, aqueles visitantes que os atilaran días antes de frente-populistas, ¡evaporáranse! Todos, absolutamente todos, tanto do hotel coma do casino, que, segundo o Conserxe: (Tratábase daquel Conserxe, ¡do mesmo!, tan ocorrente, ao que lle preguntou Azaña, no verán de 1935: “Por qué llueve tanto, y tan a menudo, aquí en Coruña? –Señor, es fácil: ¡El viento estaba ayer del Este, y hoy se puso del Oeste.- Azaña, abraiado, subiu ao seu cuarto e escribíu no seu Diario, “Bueno es saber el por qué de las cosas”) “Señora, cuando amenaza tormenta, las ratas huyen del barco. ¿No lo sabía?”. Non, Herminia non o sabía; en absoluto, que ela, de barcos, e iso que estivo tentada de ter un, de participar nun, coñecía, aprendera, o inevitable para ir e volver de Cuba, que nin lle agradaba aquel cruce cotián da badía coruñesa, ¡pero atraía ao seu burgalés...!

 

Preguntou polo significado daquela metáfora, pero aquel cenetista, previsoramente, retrancudamente, ¡que non se trataba de informar ao señor Azaña!, púxolle unha pexa á súa lingua. Canto lle dixo á nosa Cubana foi un chiste malo, pésimo, desviacionista: Señurita, aquí en Galicia, de metade fóra, nada, que le somos proletarios, a feito...; ¡máis cós cristiáns! Díxollo en críptico, en chapurreado, así que a señurita non repetiu, ¡non volveu ao caldo!

 

Rodrigo apareceu máis ben tarde, case que a mediodía, cando xa se vía pasar xente barulleira, a fatados, en dirección á Avenida de José Lombardero...

 

-¡Pero, home, deixarme así, soa, con estes perigos...! –En censura cariñosa.

 

Rodrigo bicouna na meixela e fíxolle un agarimo recolléndolle o pelo, aquel palleiro de rizos que se lle viña aos ollos con tanta facilidade, ao menor movemento; desculpouse:

 

-¡Tampouco puiden falar con Madrid, nin desde a Farmacia Militar, esa que está aí arriba, na Cidade Vella!

 

-¿Meu amor, cómo se che ocorreu ir aló, nestas circunstancias? Eu tentei falar, desde aquí, agora mesmo, ao espertar... Tíñasme desesperada, e menos mal que foi pouco tempo, que esas sereas dos barcos desfixéronme os nervios...; ¡un pouco máis!

 

-Muller, acordeime que teño aí un amigo, oficial, compañeiro da facultade. E como aquí, no hotel, non me poñían co Nicasio, nin co Nicasio nin co noso mancebo, daquela quixen intentalo, alí, crendo que os militares terían liña, liña libre, directa, expedita..., ¡xa que se trata dunha algarada militar! Pero, tampouco, ¡en absoluto!, que só comunican con Valladolid, que a partires dese punto topamos coa muralla china. Seica están subindo ao Guadarrama, polas dúas bandas. ¡Herminia, están tolos; así que, teñamos coidado, que din que a loucura é contaxiosa...!

 

O de Guadarrama, tal e como foi na realidade histórica, tal e como se soubo máis adiante, aínda non se producira, pero algo daquel rumor si que era certo pois había un tráfico desusado de xente que tentaba irse de Madrid, mentres outros optaron por volver, por reincorporarse á Vila, ¡á Vila que xa non era Corte! Iso, a mais dos preparativos estratéxicos militares, pois aqueles levantiscos, cos seus Bandos de Guerra, dábano todo por resolto, por gañado de antemán. ¡Tambores lejanos y gloriosos! ¿Quen cortara as liñas, quen desconectara Galicia? ¡Se cadra un pastor de San Rafael para axudarlle ao bando que lle resultase máis simpático, máis simpático ou máis demagóxico! Tampouco podía descartarse, naqueles momentos de desinformación interesada, que alguén lanzase rumores, inventadas, para desanima-los retornos a Madrid...

 

Herminia é que mesmo se retorcía as mans, mancándose coa sortella, con aquel anel de alianza dun matrimonio apenas estreado:

 

-¡Meu Deus, qué pasaría coa miña xente! Esa nena, con tanta afección a xogar en Cibeles, que nin medo lles ten aos vehículos. Mira que se chega a haber disparos... E Nicasio, co persoal das tinturerías... Xa tivo problemas con eles, con tanta xente que traballa para el, directa e indirectamente, que ben o teño avisado para que fose tolerante... Sempre me dicía: Tranquila, muller, que xa son toleirán...; ¡moitísimo! Xa sabes como é de traballador, que pon a xente a bulir. E logo, que ao ser empresario, téñeno por das dereitas...; ¿De dereitas, Nicasio, que é zurdo para todo, incluso para escribir, para máis contraste?

 

-Muller, confío que non teña verdadeiros inimigos; por motivos sociais, digo. Págalles con largueza, ¡cónstame! Incomparablemente máis que meu tío nos seus chacíns, aló en Villarcayo. ¡Aqueles si que choian, e mais non chían! –Reflexionou Rodrigo, evocando a cutrería de seus tíos.

 

-Si, ho, pagar si; pero a xente é desagradecida; un si é non é, folgazana; contistas, que din. ¡Dicían outro tanto daqueles morenos de Cuba, pero o que é por aquí..., pouco mellor!

 

Herminia, expoñendo a súa experiencia:

 

-Este tamén é un país quente, racialmente medio africano. ¡Canto máis frío, máis actividade, Rodri, que o veño observando en canta xente levo coñecida...!

 

Despois dun almorzo lixeiro, apenas uns zumes, fóronse á Praza de Touros, onde, entre outros ¿oradores?, aquel famoso cenetista, Fernández, explicoulles aos congregados que había que pedir armas, esixir armas. No Goberno Civil concretamente, ... por si el militarismo levanta la cabeza! ¡Tarde piaches, tarde saíches do ovo, meu polo! Aquel orador insistiu en que as sereas, ¡as de vapor, claro, que as outras fuxiran do litoral, coma ratas, en vista da tormenta!, volverían a soar, ¡cual clarines de guerra!, se as cousas non se arranxaban en ben. ¡Moi poético, señor Fernández, pero só iso, poético!

 

A tarde pasárona desmoralizados, pero animándose reciprocamente, coa orella na radio, que conseguiran unha, por referencias daquel conserxe sábeotodo, que aquel día, en toda España, pero concretamente na Coruña, todos daban un reino, o reino de España, o que del quedase, non por un cabalo, non polo cabalo branco daquel Patrón das tres estrelas de oito puntas, Martín Alonso, senón por unha radio, por unha mísera radio, así fose de galena, daquelas que renxían coma se tivesen dentro unha ducia de grilos. De telefonar, cero; igual que na véspera, ¡silencio sepulcral!, e iso que volveu Rodrigo á Farmacia, onde pouco faltou para que se quedasen con el, que se viu e se desexou para argumentarlles que tiña noiva, no Palace, recén desvirgada...

 

Amenceu aquel infausto domingo, xullo 19, preñado de contradicións: A prensa, seguindo indicacións gobernativas, escribía practicamente o ditado. ¿Reduciuse o Levantamento, achantouse o Exército de África? Unión Radio, de Madrid, sostiña que a rebeldía fora “aplastada”. Pero Radio Club, desde Portugal, e Radio Sevilla, desde o Guadalquivir, atribuíanlles un triunfo absoluto, Península incluída, aos militares sublevados. Na Herculina, pola súa parte, e por se acaso, Radio Coruña, convocou á Capital a tódolos afiliados da Fronte Popular daqueles arredores.

 

Herminia desesperábase con aquela incomunicación, mentres Rodrigo xa non sabía qué argumentar para tranquilizala, que nin el mesmo estaba sereno. Deuse unha volta polas inmediacións do hotel e volveu aterrado, ¡sen terra debaixo dos pés! O Goberno Civil, con barricadas; arame de púas, a tutiplén, en abundancia!

 

Metralladoras por todas parte; algún disparo desde o Parrote, incluso raxadas. Alí situárase/situaran, que nunca se aclarou, o Cabo Santiago Gómez, que seica gozou, a pracer, dándolle seguido á súa máquina, ¡cantos cargadores tiña! O que si se soubo del, tempo adiante, foi que cambiou de garda, índose / botándoo “sobre los luceros”, pero xa na fronte. Na Coruña, obviamente en premio, déronlle unha rúa, ¡iso si, moi costenta! ¡Costenta e custosa, que a pagou cara! Era evidente que fracasara o push militar, como tal, como golpe, como ameaza e / ou recondución involucionista. Aquilo que se estaba organizando –desorganizando, coa evidente impotencia daquelas autoridades democraticamente constituídas, co descontrol do Goberno, só podía recibir un nome, un nome adxectivado, maiúsculo: ¡Guerra Civil!

 

Ardíalle o seu segredo no máis fondo da alma, fondamente arrepentida da ocultación do seu pecado, aquel illamento da súa filla, do seu covarde desdobramento persoal, ¡nai-madriña!, así que, sen importarlle demasiado aqueles incidentes do entorno, secundarios á vez que causais, toda a súa preocupación, toda a súa imaxinación, estaba nun punto e nunha persoa concreta, precisamente coa que non lograba conferenciar: ¡Neviñas! Díxolle ao seu home, abraiada por aquela fervenza de aconteceres:

 

-Rodrigo, máis ou menos, aquí xa vemos o que pasa, pero o que é en Madrid...? ¡A Capital debe estar imposible! Se lles puidese dicir algo, aconsellaríalles que volvan para Cuba, inmediatamente, ata ver en qué queda esta cousa, ¡esta erupción social, para a que non temos medicinas!

 

-Muller, non creo que vaian ter dificultades, -o seu grao de incerteza, de preocupación, era, obviamente, moi distinto, incomparable, -que sempre lles queda o recurso de acollerse á embaixada...; ¡ou incluso o que ti dis, marcharse para América! ¿Conservades a documentación cubana?

 

-¡Si, eu si; e supoño que eles tamén! Incluso teño aquí, neste bolso, un pasaporte para os Estados Unidos, que o sacara unha vez..., que ía facer unha viaxe...; digamos que, de recreo, -custoulle un tremendo esforzo ganduxar aquela mentira, -a Miami, pero despois cambiei de opinión. Seguino renovando, incluso en Madrid, polo que puidera presentarse. Estes papeis sempre andan comigo, de bolso en bolso, e supoño que foi por non tomarme a molesta de gardalos noutro lugar..., ¡máxime estando de hotel!

 

Rodrigo lembrouse da nena por pura simpatía, que realmente colléralla, en contaxio coa afectividade daquela madriña, se ben disimulaba ante eles aquilo de que a rapaza era un tanto arisca, mandona, cargante ás veces, cousa que Rodrigo atribuía aos mecos excesivos que lle prodigaban; todos, sen excepción, e por veces, el mesmo.

 

-¿Da nena...? –Á Herminia saltoulle o corazón con aquela pausa do seu home; -Digo eu, Herminia, que traerían documentos que acrediten que naceu en Cuba...; ¡por se teñen que acollerse á embaixada!

 

A nai respirou aliviada; temera por un intre algunha sospeita daquel home tan intelixente, tan perspicaz, calidades que a obrigaban a ser extremadamente cauta en canto se referise á súa nena.

 

-¡Por suposto que si! Teñen partidas, -dixo partidas, que se lle escapou o plural-, legalizadas, con tódolos requisitos; e incluso un Certificado de Bautismo. A nena, Neviñas, miña pobre, é quen máis me preocupa nestas circunstancias, e se é verdade que Madrid está bloqueado, incluso lles escasearán os víveres; ¡ela, que é tan melindrosa para comer...!

 

-Non, muller, xa será menos, que só están bloqueados da parte de aquí, do Norte. Iso me dixeron eses da Farmacia... –Mentiulle piadosamente. –Pero isto resólvese pronto, pois os militares cos que falei tan só pretenden endereza-la República, e confían plenamente en reducir as provincias que non se alzaron, algunhas por simple temor ao fracaso coa experiencia das sublevacións anteriores, tal que a Sanjurjada... Con nós, coa xente de orde, que por fin, despois de facerse rogar, ¡como todo galego que se prece!, Franquito sumouse ao Alzamento, que din que regresou por África, desde Canarias. ¡Xa verás ti, cos seus lexionarios...; morrer ou vencer! Aquí vaise repetir aquilo do Xulio César, ¡Vine, vide, vinci! ¡Un paseo militar!

 

-Non te chancees con iso, Rodri, e déixate de ironías, que ti, o que é de falanxista, ¡nin a camisa! Non te molestes en tranquilizarme, que para min non haberá sosego ata que saiba que tódolos nosos están ben; e por suposto, túas irmás, que tampouco sabemos delas... ¿Que, qué máis..., aí fóra, aquí, na Coruña?

 

-Pouca cousa, neniña; todo do mesmo estilo: Capitanía cortou as comunicacións co Goberno Civil, que xa nin se sabe quen manda aquí. Antes, na Farmacia, oín por radio unha proclama do Goberno de Madrid, que por certo pitárona tódolos presentes, de puro choteo, pois aquí, en Coruña, xa non queda ningún cuartel, ningunha unidade, sen sublevarse ou sen someterse.

 

-Aquí pode ser; aquí será pan comido, -opinou Herminia, -que hai pouca industria, poucos obreiros organizados, pero, ¿noutras partes...? Mira, Rodrigo, vai ser cousa de poñerse a discorrer, que isto vai para largo, que desde aquela noite das sereas todo foi a peor, e non lle vexo unha saída fácil, con tódalas bandeirías que temos agora, que nin dentro das dereitas se entenden. Non me apetece falar diso, ¡pero as cousas son como son!

 

-Muller, poden ir a mellor, que as armas téñenas os militares; e os outros, ¡como non a emprendan coa fouz e co martelo...!

 

-Rodri, para min que isto vai a peor, a cada momento, que me consumo neste cuarto do hotel; ¡coma unha donosiña na gaiola!

 

Rodrigo discorría e discorría, pero non daba coa fórmula do elixir. ¿Acaso aquela...? Falou:

 

-Herminia, ocorréseme que mentres esteamos nesta tensión, nesta espera, podemos ir a Lugo, mesmo nun taxi, para visitar á túa nai, e de paso, para coñece-la túa terra. Así consumimos, coa túa xente, oito ou dez días, e para entón xa estará enderezada esa matrona da República, ¡esa muller de mal vivir! –Rodrigo era bastante imparcial, bastante obxectivo, pero, de postos a escorar, íase coas dereitas.

 

-¡Pola túa intención, grazas; de corazón, meu Rodri, pero non é a miña aldea o mellor sitio para agardar polas novas. Desde alí, para saber algo que non sexan chismes, hai que ir en eguas, a Mosteiro, ou a Castroverde, que xa che dixen que son as vilas máis próximas... É ben certo que ardo en desexos de darlle unha aperta á miña nai, pero cando vaia aló, irei soa, que ti non estás afeito ás corredoiras do meu rueiro. ¡Aquilo non che son as planicies do teu Burgos!

 

-Dixeches non sei qué dun cuarto reservado..., ¡con retrete e todo!, na casa dos teus pais.

 

-Si, Rodrigo, existe, mais para chegar a ese cuarto hai que atrochar polas lameiras das corredoiras; ¡máis dunha legua! E ti nunca viches un cabalo, de cerca..., ¡canto máis para montar nel!

 

-Tampouco esaxeres, muller, que agora non hai lama, nin nas aldeas máis remotas; ¡lémbrate que estamos en xullo!

 

-¡Si, do Trinta e seis! –Suspirou Herminia! –Será unha data maldita para recordar; ¡xa teño varias na miña cabeza, así que esta sobrábame! Por exemplo, vai facer dez anos, a do gran ciclón..., ¡que en La Habana fixo mortes! Pero daquela eu era máis nova, máis intrépida; ¡ou máis inconsciente! Tiña os nervios fondos, aló por dentro.

 

-Agora tesme a min, meu amor, ao redor teu; ¡tes as miñas apertas..., que dis que che gustan!

 

-Si, Rodrigo, que tamén te amo; ¡moitísimo! Ti fuches a miña sorte...; ¡ben mirado, a única!

 

-¿Como dis iso, muller? ¿Ti, tan relixiosa, e tan desagradecida da túa sorte...? ¡É unha contradición!

 

-Non; de ben mirado, non tiven sorte en América, Rodrigo. –A dificultade de gardar o seu segredo, e máxime naqueles momentos tan crus. –Se te refires ao meu capitaliño, todo iso é mérito alleo, que me veu doutras persoas, das herdanzas de miña tía Queta, e da señora Robynia. ¡Ah, e tamén do traballadores que son Neves e mailo Nicasio, dous irmáns meus, auténticos, que fixeron daquel restaurante unha fábrica de pesos!

 

-¡Muller, non sexas tan modesta, que ti algo merecerías para que todos te respecten, e te traten tan ben en todas partes..., xunto coa miña admiración, por suposto, que cha teño por arrobas!

 

-¿A min? O único que sei é dar afecto ás persoas que andan cerca...; ás veces, posiblemente, demasiado; e non vai por ti, cariño, senón por outros..., ¡polo próximo, en xeral!

 

O farmacéutico algo entendía de química psicolóxica:

 

-Mira cómo serán os teus sorrisos, a túa simpatía, ese asomar a alma polos teus ollos, negriños e fondos, con esa comprensión, con esa tenrura hipnótica, que veño observando que moitos clientes da nosa farmacia xa saen curados, ¡antes de tóma-las apócemas!

 

-¡Deus, agora que falas da farmacia...! ¿Que pasaría con ela, meu Rodri, con ela e co Porfirio?

 

-¡Deso si que estou tranquilo! Lémbrate que ese Porfirio é algo comunistoide, demasiado, pero aínda así non poderá esquece-las facilidades que lle viñemos dando para que simultanease os estudios coas gardas. É un gato de comenencia, así que confío que defenderá a farmacia mesmo coas uñas, se falta fixese, que é moito o que mama dela.

 

-Rodri, cariño, ti confías, e se cadra demasiado, na submisión... Mira, hai un refrán no meu rueiro, deses que tanto repite Nicasio, que di, referíndose aos paisanos, eses que baixan tanto a vista que case se lles cae a pucha: Non lles fagas dano, que non o merecen; nin lles fagas ben, que non o agradecen. ¡Iso éche así, aquí coma en Cuba, por máis que eu non use desa filosofía! ¡Deus me libre!

 

-Muller, eu non sei refráns, que na cidade cultívanse menos, pero unha cousa si che digo, que nas dereitas hai unha cohesión relativa, máis ben esa do do ut des, douche para que me deas, pero no socialismo, en tódolos socialismos, a vinculación, a conciencia de clase, agora é moi forte, máis aínda. ¿Non cres?

 

-Se cadra, pero non estou segura. E diso da fidelidade do noso pórfido, xa se verá, que agora o noso problema, e perdoa que sexa egoísta, é outro: nós, nós mesmos, aquí, incomunicados, embelecados con estas disertacións nosas, máis que pragmáticas, académicas... ¿Que facemos, meu Rodri? ¡Algo teremos que decidir, que isto éche un eclipse da nosa civilización..., e polas trazas, vai para largo!

 

-Xa che comentei que me queren na Farmacia, que incluso me dixeron que me plantarán unha estrela de Alférez, militarizado, que pode haber feridos, e daquela terán que organizar boticas de primeiros auxilios, desas de campaña...

 

-¿Ves como admites que todo está peor do que me vés dicindo? ¡Eu non me quedo soa neste hotel, que morro, morro de pánico!

 

-Máis ou menos, iso lles dixen, que xa cho comentei, que non te podía deixar soa, que estamos en lúa de mel; ¡e logo, que es tan guapa..., un perigo! Ben mirado, pouca escapatoria teño, agora que saben que estou aquí, neste Palace, rodeados de falanxistas... ¡Chis-pum! ¿Sabes que che digo, encanto?

 

-¿Si? ¡Dimo! –Herminia, anhelosa, cada vez máis preocupada.

 

-Que a mellor solución pode estar, xa que non queres ir á túa aldea, en largarnos para Burgos, canto antes, que alí seica triunfou Yagüe; sen dificultades, ademais. Se hai prolongación, disto, do Levantamento, ti, con miñas irmás, que xa as coñeces. Sonche boíñas, aínda máis beatas que unha tal Herminia, unha galeguiña que coñezo moito, ¡moito e moi a fondo, que me abriu as portas da súa intimidade...!

 

Herminia colgouse do colo de Rodrigo e bicoulle aquelas barbas cidianas, case que unha por unha:

 

-¡Fasme feliz, que non se me ocorrera iso, que en Burgos estamos máis cerca de Madrid! Pero o caso é, ¿como chegar a Burgos, tanta distancia?

 

-Bastante posible, coido que si, que o Sur de Asturias, talmente todo o Camiño Francés, é zona franca, tranquila..., ¡de momento! A cuestión é outra: ¿como andas de cartos, miña capitalista, miña despenseira?

 

-¿Cartos? ¡A barullo, que me deu o pálpito de que podiamos ter..., non sei, algún problema! E tamén trouxen, aquí, neste bolso, unhas alfaias, boas, das de Robynia, vendibles, por se nos vemos nun apuro. Mira, Rodri, estes coíños sonche diamantes, de non sei cantos quilates, ¡en bruto! Sempre andan comigo, que se me fai que están máis seguros no meu bolso que na Fortis do Barazal.

 

-¡Muller, abráiasme, sorpréndesme, que nin en Capitanía teñen unha Intendencia así! Pero, por se nos fan algún rexistro, mellor que no bolso, méteas aí, aí onde ti sabes, no sostén, cada diamante unha mamila, que estas cousas son requisables, que xa pasou na Mundial, en varios países. Mira, nena, co visto, visto, e tomada esta decisión, ¡larguémonos! Cerra esas maletas, a présa, mentres baixo para congratularme co conserxe. Dáme un peso, dos de prata, para propina, que non vai mal empregado, que mentres o sopesa, nós, ¡a cen! Collemos un taxi, no Obelisco, e de aquí á Estación, que malo será que alí non lles gusten, tamén a eles, estes pesos de prata..., ¡e de paso alixeiras o bolso! Nestas circunstancias, válenos calquera dos trens, un mercancías…, mesmo deses que van coas sardiñas por Castela adiante...

 

Chegaron á estación con tanta oportunidade que antes dunha hora, sopesada e mordida a prata por un daqueles factores, que resultou saberse de memoria a Lei de Gresham, embarcáronos, ou máis ben, facturáronos, de contrabando, nun mixto que estaba enganchando unidades, e que partía de seguido, en dirección a Lugo, para desde alí, desde a provincia veciña, e tamén, ¿nacional?, con outra tanta prata e con algo de sorte…, (¿Sorte? ¡Nin chegaron a sabelo! Un montón, pois ao día seguinte, 20 de xullo, un cliente daqueles disparoulles aos milicianos, desde o propio hotel, e o edificio foi asaltado, sen piedade. ¡Histórico, que así pasou, exactamente así), ¡con algo de sorte, a Castela, e non precisamente de segas, por máis que estivesen no mes de facelas!

 

O paso de Herminia, practicamente escondida naquel trenzucho, pola estación de Lugo, completamente solitaria naquela ocasión, proporcionoulle fondos latexos, lembranzas mal dixeridas, mal arquivadas, pero sentiuse feliz de que fose verán, de que non tivese que volver con aquel abrigazo de marta cibelina co que descendera, na outra viaxe, dun coche cama... ¡Se o chega a levar nesta ocasión, é que mesmo o tira á plataforma da vía, para deixalo quedar, para desfacerse del, para que o gozase aquela xente que tanto a envexara, ignorantes das friaxes anímicas polas que tivera que pasar antes de chegar a vestirse daquela maneira, para tantos, incluso escandalosa!

-.-

 

O meu perfume favorito

 

Xa en Burgos, convertida esa cidade metropolitana, centrífuga, irradiante daquela conquista, da medieval, tan lóxica por outra parte, nunha ilóxica central loxística da nova reconquista, coa particularidade histórica de que os mouros de Franco tamén se concentraron, tamén partiron de Sebta, naquel convoi, actualizado, do Estreito:

 

-Collíchesme matinando no meu sino, nos meus perfumes, que non me libro dos cheiros: Primeiro foi aquela corte, das ovellas e das cabras, na aldea, na miña casa, que me toleaba, tanto polo esterco en si como por ter que muxi-la facenda para facer queixos, minorándolles a dieta aos recentais, que ben que me doía facelo. Fuxín daquilo, daquelas cortes, e atopeime en Cuba medicando á Queta e á Robynia, asemade, cuns potingues que apestaban ao xofre desinfectante da súa composición. Voume despois para Marianao..., xa che dixen, a repoñerme no campo, -explicaba así a súa estancia cos tíos de Nicasio-, que na Habana non me atopaba ben de saúde, e daquela, ¡ala!, botica na casa; ou máis ben, botica –laboratorio, que tío Bernabel onde non tiña, onde non había, onde non estaba inventado, discorría, experimentaba, el, el mesmo, cun acerto asombroso. ¡Aquel home era xenial; de haber tido unha preparación académica...!

 

-Chegas a Madrid, ¡e farmacia ao canto! –Agregou Rodrigo, seguíndolle o fío.

 

-¡En efecto! Así que, de cambio de vida, ¡nadiña, nunca! Outra vez medicinas, ¡que nin que eu fose o feiticeiro da tribo! Caso..., aquí, co meu Rodrigo, co meu Cid, que me leva á Coruña, ¡a cheirar oucas e marisco! Sen saír destas, ¡chis-pum, fogo! ¡Pólvora que cheira, que entra no mesmo hotel, cabe daquel obelisco de lembranzas bélicas! Fuximos da Coruña, que che estaban botando o anzol aqueles farmacéuticos, aqueles militares de non sei cantas estrelas, ¿e total, para qué? ¡Para subirnos a un tren, a un mixto, que de mixto só tiña o nome pois era realmente un mercancías; e alí, medio agochados, medio disfrazados, subornando a destro e a sinistro, ou máis ben aos sinistros, contándolles aquela historia tan peregrina, ¡polo camiño inverso das peregrinacións!, de que eu era cubana, e ti o meu secretario, cun deixe fonético horroroso, que nunca vin peor teatro có teu, e que íamos a Burgos para ve-la túa familia, despois da nosa peregrinaxe a Santiago, a por indulxencias, retornando para Cuba seguidamente. Ben pensado, para improvisar, vales, que non precisas apuntador. O meu home é un galán excelente, un dramaturgo frustrado, pero niso de moldear as vocalizacións, os acentos, os deixes..., ¡un desastre! ¿Por onde ía, que me perdín?

 

-Muller, aquilo do tren, que nos pareceu un mercancías do peixe e resultou un transporte, unha corte do gando..., ¡para Barcelona, que aínda non chegou hoxe, que non lle deixaron pasar do Ebro! –Rodrigo ríase recordando aquelas peripecias, dramáticas e chuscas, todo á vez.

 

-¡Iso! En Lugo veña cargar xatos esfurricados; tamén os xatos, tamén, que aqueles días, en toda España, o ventre andou lixeiro, ¡para todos! Xatos cheirentos, cargadiños de moscabeiras, e nós, na cabina dos xateiros, sen apenas baixarnos nas estacións, nin sequera para mexar, que o facíamos dándonos as costas, naquel curro, por se sospeitaban de ti, e te militarizaban antes de chegar a Burgos. En Lugo, en Monforte, en Ponferrada, en León...; e así ata Palencia, ¡que miúdo calvario de non sei cantas estacións! Pero non rematan os cheiros, ¡que va!, que agora, aquí en Burgos, meu Alférez de Sanidade, esta roupa insá, estas batas que traes... ¿Pode saberse qué fabricades nese laboratorio, nese cuartel? Algo que leva xofre, seguro; ¡outra vez o xofre, que isto cheira..., a puro inferno!

 

-Rapaza, se é de broma, ¡aceptado! ¿Ou prefires que non cheire? Telo fácil, que me vou coa columna de Aranda, que aló, na fronte, xa sabes, ¡Alférez Provisional, cadáver efectivo!

 

-Tampouco é así, Rodrigo; pero non estaría mal que vos instalen uns autoclaves de desinfección..., ¡para esta roupa!

 

-Mira, nena, de corazón cho digo: síntoo por ti, pero a min estes cheiros non me molestan, que a miña pituitaria é máis basta cá túa. O que si me molesta é loitar con esta panda de enchufados da retagarda, aquí, ás beiras do Cuartel Xeral, neste Palacio de la Isla, que teñen, e temos, tódalas seguridades posibles; ¡iso a maiores! Deses condenados, deses fillos de papá, por non dicir outra cousa deles, maldito un hai que saiba ler, a dereitas quero dicir, unha receita, unha fórmula, un petitorio de subministres... ¡Son uns irresponsables, uns asasinos; polo menos, en potencia!

 

-Rodri, cariño, non te excites; bótalle paciencia, e trata ben a eses soldadiños; ensínalles... Faino por min, que así empecei eu, en Marianao, ¡ata que me afixen á letra dos médicos! Esta guerra, polas trazas, aínda está empezando, e xa verás cómo terán tempo, abondo, para aprender esas lecturas...

 

-¿Galeguiña, sabes que...? –Rodrigo deixou ceibes aqueles suspensivos.

 

-¿Que? ¿Que de qué?

 

-¡Nada; borra; era un pensamento absurdo, que se me veu á chola, de desesperado!

 

-¿Absurdo, por qué? En ti, meu amor, nada atopei que sexa absurdo, nunca; ¡nin absurdo nin contraditorio! ¿Vas ter reservas comigo? –Desde que formulou aquela observación, ou máis exactamente antes de rematala, xa se arrepentiu, absolutamente, pero, ¡estaba no aire! Non, ela non; ela non podía falarlle naqueles termos... ¡Tería que controlarse; aínda máis!

 

-Entón, neste dilema, terei que dicircho, que non son capaz de ocultarche..., ¡nin sequera as miñas parvadas! Pero a continuación, borra; ¡ou rompe o encerado! –Rodrigo, indeciso.

 

-¡Dime, amor, que estás merecendo un bico; outro, meu burgalés cumprido!

 

-Pois si, voucho dicir, que incluso podería servir para que afrouxes esa tensión que te consume, eses nervios..., ¡sempre a flor da pel! Matinaba que se te agregasen á Farmacia Militar, como Enfermeira... Desas damas, xa sabes. Daquela non te librarías dos cheiros, pero pasarías o tempo algo mellor. Eu proporíate para tradutora das receitas; e dos pedidos... ¡Algo así! Seríasnos moi útil escribindo en cristián lexible, á marxe ou debaixo, o que realmente se quere, o que realmente se receitou. ¿Que che parece? Como idea, só para pensalo..., ¡digo!

 

Herminia nin vacilou pois a súa inactividade, para quen nunca a tivo, para quen tanto tiña en qué pensar, resultáballe abafante, que xa se vía a un paso da loucura, en completo desespero.

 

-Nunca se me ocorrera tal cousa, pero si, ¡con mil amores!, que se cadra podo ser útil, niso, e se son útil, daquela igual anticipo esta guerra, igual apresuro o seu remate, poñamos que, ¡en trinta segundos! –Para Herminia, interminable, eterna, e iso que por entón aínda estaba comezando.

 

-¡Non pode ser...! De ben pensado..., ¡imposible! –Retrocedeu Rodrigo.

 

-Why, mine Carroty? –Gustáballe apelar ao inglés para facelo rabiar.

 

-Because...! Borra, nena, que non son capaz de seguirte se te pos con inglesadas, que tamén me gañas niso; e déixate de chamarme cenoria, que por dentro estou negro, ¡por tantas cousas, que xa derivo ao disparate! Pensa que aínda que estamos na retagarda, unha retagarda máis aparente que real pois ben cerca temos as frontes, a estes mozos, que hoxe están aquí, e maña...; ¡mañá poden quedar nun barranco, aetérnum vale, neses convois dos subministres, ou de mil maneiras, que os riscos empezan aquí, aquí mesmo, cabe do Arlanzón! Mira, sen rodeos, que se teñen ocasión de violarlle esta morenaza ao Alférez Hinojosa, ¡os máis deles, tan panchos! ¡Non sabes ti qué fera, qué violenta, se volve a xente cunha pistola na man!

 

-¿Tan irrespectuosos, tan agresivos son; ou dis iso para terme en casa, coma se fose a Jimena do Cid, cun cinto de castidade, facendo que durmo neste sofá? –Herminia víaos extraordinariamente novatos, curtos, atemorizados; ¡case todos procedentes de aldeas, que os da cidade ben que se enchufaban nas inmediacións do seu fogar!

 

-¡Imaxínate! Nos campamentos instrúenos para arrasar todo o que se lles poña por diante; ¡daquela, canta máis beleza atopen, máis pracer tiran da súa destrución!

 

-¡Logo eses atacarán de arriba para abaixo...! –Fóiselle a imaxinación aos lobos do seu subconsciente.

 

-¿Que dis; qué musitas, así, ao baixiño?

 

-¡Nada, que agora a parvada foi miña! Pensaba..., iso, no mapa, que máis ben avanzamos cara ao Sur, ¿non si? –Saíu por onde puido da súa propia trapela, da súa propia impertinencia.

 

-Pois, non, non exactamente, que o Plan Estratéxico levaranos máis ben cara ao Leste, a Levante, que o teu Franquito aínda non se atreve con Madrid. ¡Pero disto, cremalleira, que non o perciba o inimigo!

 

-Por min, perde coidado, que eu, malos pensamentos, e menos deses, non teño.

 

-¿Que non qué? ¿E se quedases viúva...? Galeguiña, diso non temos falado; debe ser o único que nos queda por acordar, ¡e como estamos en guerra...! –Rodrigo, metade en serio e metade en broma.

 

-Ese evento, aquí en Burgos, non pode ocorrer, pero se eu quedase viúva, só me namoraría do xeneral Aranda.

 

Rodrigo riuse a pracer, aínda que sen entendela ben.

 

-¿Dese vello, dese barrigudo? ¡Decepciónasme! ¡Vaia, muller, tes menos gusto do que pensei!

 

-¡Vello, ou non, gordo ou fraco, cáeme ben, e non esoutros desaforados que por aí andan, bravucóns e fachendosos, sempre de rolda para ver qué conseguen do Cuartel Xeral..., que se teñen por Xulio César entrando en Roma, daquela cando volveu das Galias!

 

-Que eu lembre, ao Aranda só o viches de cerca dúas veces, e para iso saudounos coa man na viseira... –Repasou Rodrigo.

 

-Non, non é por iso; é polo que contan del, do ben que trata aos soldadiños, aos meus, aos galegos. Din que se para a falar coa tropa, ¡e dada a súa graduación xa é un milagre!

 

-¡Vaia, saíu a masonería galega, a fraternidade racial: irmandiños, ou como se diga! Pero non parolemos máis, que isto é falar por non estar calados. Non che dou permiso, e punto redondo, que nesta zona, na Nacional, non rexe o divorcio...; ¡nin esas libertinaxes do outro bando! Voume ao laboratorio, que é ben certo que, dum Romae consúlitur, Saguntum expugnatur! (Significa que, mentres discutían en Roma o que se ía, ou debía, facer, Sagunto sucumbía).

 

-¡Machista; fachendoso! ¡E iso que non levas faixa...!

 

-¡Inglesa, sufraxista americana!

 

-¡Latino! A propósito, ¿que dis qué pasou en Roma?

 

-Nada, muller, case nada; vén a conto porque mentres se delibera, ou se deliberaba, naquela Roma centralista, ou neste Burgos dos Césares, dos Cides e dos Arlanzas, que non do Tíber, o teu admirado Aranda se cadra vai camiño de Sagunto, e daquela hai que mandarlle menciñas, que medicinas, o que se di medicinas, temos poucas. Mandarllas a tempo, esas medicinas, digo, ¡para que siga tendo, tendo e recuperando, carne de canón! ¿Enténde-la cousa, mon amour?

 

-¡Políglota, bobo, militarote! –E colgóuselle do colo para bicalo.

 

-¡Preciosa; miña dona preciosa! ¿Non se di así? –Coa mesma, deulle un belisco agarimoso nas cachas.

 

-¡Si, máis ou menos! Anda, dáme outro, pero outro bico, que me quedo aquí, sexa en Burgos ou en Cardeña, mentres ti te vas, disposto a reconquistar Valencia, contra ese Yusuf do turbante! O anacronismo, o desconcertante, é que, agora, nesta guerra, os do “turbante” están cos do Cid, ¡que tampouco é burgalés, senón ferrolán! O que a min me importa é que o verdadeiro Cid es ti, meu amor, ¡e ti si que es burgalés, un Álvar Fañez, un burgalés cumprido, cumprido e cumpridor! Pero sigamos avante, como din os mariñeiros: Ti, cos teus medicamentos despiolladores, ou despiojadores, que eu, mentres, farei calceta, ¡para que non pasen frío no Moncayo eses galeguiños do meu Aranda!

 

¡Madriñas de guerra, de tódalas guerras, que nesta tamén as houbo, nos dous exércitos, nas dúas frontes, pero teñen o panexírico sen facer, e ben que o merecen..., en verso! ¿Que se lles pode dicir, qué se lles pode cantar, a esas donas, as máis das veces descoñecidas do propio infante amadriñado, dese infante orfo, levado, que non ido, á guerra, a calquera delas, a tódalas guerras, que recibiu da súa respectiva unha foto, uns calcetíns, unha bufanda, unhas luvas, e acaso un poema, sempre con un ósculo no reverso da postal, ou da foto, indicándolle, recordándolle ao seu coello de monte, encovado na súa trincheira, que alguén, na retagarda, aquelas mulleres dos suspiros a distancia, comprenderon e comprendían, un pouco máis a cada momento transcorrido, aquel tráxico, aquel nefasto existir, tan nefasto e tan solitario que, se non avanzaba co fusil montado, matábano os seus, os propios xefes, pero que tampouco podía avanzar, ás veces, nin sequera un palmo, sen traizoa-las madriñas dos fusileiros contrarios?

 

Xa que nos referimos a esas enfermeiras da soidade bélica, para empezar empecemos tomando conciencia do que é a propia soidade en tempos de paz. ¡Como non será nunha zona de guerra! Por poñer un exemplo, para esta evocación, podemos partir destes versos de Fernán-Vello, e que faga a elevación emotiva, a bélica, o propio lector, que eu négome, en redondo, ¡para non lembra-las miñas, as miñas propias guerras, aquelas de Ifni, anos 1957/58!

 

Na vida a soidade pode ser a mesma vida,

a chuvia, as árbores, a terra,

a cidade, o outono,

unha muller sen corpo,

unha palabra

... sen lugar e sen tempo.

 

-.-

 

¿Pasarán?

 

 

Herminia non chegou a enrolarse como Dama de Sanidade por culpa daquelas esixencias de Rodrigo: Para que te movas con máis liberdade e o podas deixar, se tes complicacións coa miña xente, -lle dixera, -pero si que foi aceptada polo Mando para que acudise, a cotío, en estimada colaboración, que se di sempre, de forma rutineira, aínda que non se contemplase como tal, de tres a catro horas, diarias, aos laboratorios onde traballaba o alférez Hinojosa, para mecanografar receitas e outros documentos de lectura dubidosa, así como para traducir os prospectos de medicamentos recibidos doutros países. O de Herminia era o inglés, e naquelas achegas predominaban os produtos alemáns e italianos, pero habida conta das etimoloxías, con dicionarios, e con bastante paciencia, doses enormes dela, algo conseguía dilucidar.

 

En compensación facilitáronlles un apartamento, requisado a un maldito rojo, que o abandonara previsoramente, ao comezo da guerra; concretamente no Paseo do Espolón, así como unha licenza, un permiso, para que compartise mesa e manteis co seu home na propia Residencia de Oficiais, librándose así da cociña e da compra. Con aqueles enxaldes, a Cubanita, que era como lle chamaban en Burgos, denunciada por aquela graza exótica que conservaba da súa estancia no Caribe, aínda lle sobraba tempo para aburrirse soberanamente; iso á parte e ademais da súa obsesión, permanente, día por noite e noite por día, por investigar algo, sequera algo, acerca da situación familiar: ¿Neves, Nicasio, a súa afillada...? O feito de non recibir noticias, tal que de Cuba, que lle escribira pedíndollas á Merche, á viúva de tío Bernabel, confirmáballe que seguían en Madrid, con toda probabilidade; ¡vivos ou non, pero en Madrid!

 

Naquelas datas, falando con Rodrigo daquel tema recorrente, ineludible:

 

-Onte dixéchesme que en Madrid todo está enzoufado con letreiros que afirman que non pasaremos, que non entraremos para liberar a Capital; que seica é un dito da Pasionaria, co que fixeron letreiros e carteis... Impresionada por iso, estiven matinando, ¿como é que se sabe tal cousa, unha cousa tan nimia, e que eu non consiga saber, nin sequera iso, se os meus están vivos?

 

-¡Muller, o Servizo Secreto, os espías, a Quinta Columna...! Pero esa nova seica a trouxo un prisioneiro que colleron nalgún punto da fronte. A min contoumo Carballeira, un Alférez Médico, paisano teu, que casualmente está adscrito a non sei qué Unidade do teu admirado Aranda.

 

-Rodri, ¿pode haber..., iso; prisioneiros..., voluntarios?

 

-¿Muller, qué dis? ¿Prisioneiros, voluntarios?

 

-Si, claro; por exemplo, mozos, homes que veñan a tan cerca das nosas trincheiras que se deixen coller. Oín dicir que incluso, ás veces, os nosos van falar cos roxos, en terra de ninguén, para conseguir cousas, e incluso para facer trocos, concretamente para conseguir librillos de papel de fumar, daqueles de Alcoy.

 

-Ocorre, si; ¡moitas veces! Maiormente en puntos nos que a fronte está paralizada, estancada... ¡En su lugar, descanso, que din os de Infantería! Tamén están eses que se pasan ao inimigo, os que se veñen connosco, con Franco: uns, por afinidade política, ou porque os persigan os rojos; outros, porque apostan a cabalo gañador..., ¡e cren que seremos nós! Un bo síntoma é que para aló, agás daquela, ao principio, non hai noticias de que se vaia ninguén..., ¡desta Zona, da Nacional!

 

-¿Pásanse ao amigo, ou ao inimigo?

 

-Herminia, non me tolees... ¿Que máis dá? ¡Pásanse, e xa está! Déixate de retrancas galaicas e fala con franqueza... ¿Que queres dicir; qué máis queres saber?

 

-¿Cárgante os galaicos, non si? ¡Tantos que hai por aquí, que media Castela está invadida por nós, por segunda vez, pois a Corte de León galega era, da vella Gallaecia! ¡Outra cousa: Que a metade dos mandos, ou máis, galegos son! Con Franco, se realmente é galego, galego fetén, que o dubido, así, por cousas, ben conformes están estes paisanos teus, que ata van á Catedral, ou iso din, para pedirlle a Deus que dure esta guerra, que se alongue, ¡que nunca mellor viviron os de Burgos, nin tanto diñeiro gañaron, tan ao doado!

 

-Muller, por aí vas ben, que ese Franco non é tan franco como foi o noso Cid, ¡e mais apelidábase Díaz de Vivar! ¿Ves como tamén sei retrucar, retorce-las verbas, se me dá por aí?

 

-¡Parvo, máis que parvo! –Fíxolle unha carantoña. –Iso do noso Franco non alude á franqueza senón ao seu patronímico; acaso porque descenda daqueles francos, de Francia... ¡Xa sabes, godos, ostrogodos, francos, burgundios...; ou mesmo peregrinos francos que viñan a Compostela, e algún quedábase, que tamén podería ser!

 

-¡Esta galeguiña é unha caixa de sorpresas! ¿Les moita Historia neses libros da Residencia?

 

-¡Historia e Socioloxía; algo de todo! Igual que fan os nenos coa enciclopedia... Como son autodidacta, que se di, pois eu, que empecei a estudar moi tarde, e ando atrasada, fágoo así, un pouco de cada materia, para saber o por qué das cousas, o por qué dos conflitos, ¡que iso apaixóname! Este día estiven lendo aquilo de Bellido Dolfos, aquel caso da porta secreta de Zamora...¡Chamáronlle treidor, pero o caso é que resolveu unha situación enconada, ou como se diga, un cerco no que seguro que só pasaban fame os pobres, os máis pobres!

 

-Maruxiña, ¿sabes que na guerra e no amor vale todo; sabíalo?

 

-Mira, Rodri, hoxe, que estás de bo humor, vouche confesar unha matinación; ¡unha de tantas! Estiven lembrando que Mrs. e Mr. Merton, ata que eu souben inglés, non se recataban de rifar diante miña..., ¡en inglés! Pero a partires diso, desde que notaron, ou descubriron, que os entendía, daquela mesmo deixaron de lado aquelas precaucións, e ás veces ata discutían en castelán..., ¡como para facerme xuíz das súas rifas!

 

-¿Iso qué ten que ver con nós? ¿Cando che discutín...? ¡Eu, digo! –Rodrigo a cincuenta leguas dos pensamentos íntimos da súa dona; e a outras cincuenta de Madrid, que era onde vivía Herminia, onde seguía vivindo, a cotío, mentalmente, ¡coa imaxinación, obviamente!

 

-É para que razoemos esta experiencia: Se eses liberados, ou en definitiva, calquera que se pase para aquí, para esta Zona, trouxese recados, no peto, tal que papeliños envurullados, coma quen non quere a cousa, tal que se fosen receitas usadas, firmadas por eses Médicos estranxeiros que seica están nas Milicias rojas..., simulando tratamentos, especificacións, posoloxías, doses de preparacións que teñan que ser elaboradas por un farmacéutico..., etcétera. Todo nese plan, pois, que, de ben lidos eses papeis, de ben traducidos, tal que no Estado Maior, ou onde fose, daquela podían darnos, pasarnos, informes valiosos, secretos, deses que vaia obtendo a Quinta Columna..., ¡se é que existe, que xa empezo a dubidalo!

 

-¡Herminia, non xogues coas armas secretas! ¿Que sabes ti da Quinta Columna? ¿Non andarás por aí, de rexouba, con esas desocupadas, coas mulleres dos Xefes, máis chulas e máis fofas que un montón de cabazas, moitas delas?

 

-¡Sei o que é público e notorio, que en todo Burgos só se fala das cousas da Guerra! Tanto presumir, tanto dicir que Madrid está para caer, que hai que pensar no abastecemento da capital, prepararse para abastecela de lonxe, porque é indefendible, insostible; tanto pasear as xilabas por Carabanchel e pola Cidade Universitaria, como fixo o meu paisano, Tella; columnas de Asensio, Delgado, Barrón..., preparadas para o asalto final. Bombardeos masivos, que a min parécenme contraproducentes, á parte do que me alarman pensando que a miña xente vive no máis céntrico de Madrid, na zona da Gran Vía, e todo iso só pode servir para incitalos a unha defensa desesperada, numantina... Mira, Rodri, a desesperación dá forzas, tíraas da nada, emerxen, nin se sabe de onde; ¡que cho digo eu! E non mencionemos a ridiculez deses altares portátiles que mandaron preparar estes listiños do Estado Maior para celebra-las primeiras Misas de campaña sobre das ruínas de Madrid..., ¡para excomunga-los comunistas, supoño! Ridículo, meu Rodri; ridículo e carísimo: en tempo, en costos, en vítimas inocentes...

 

En definitiva, que non sabemos nada, nada de nada; eu, polo menos, non, que ben que me desespero por ter novas dos meus, pero aí, nese Cuartel Xeral, tampouco saben nada, nin saben nin atopan fórmulas para saber, todos in albis, que ás probas me remito. ¿Que sabemos, ou que saben, de cómo funciona a JDM, esa Junta de Defensa de Madrid, que se dixo aquí, a ambos lados do Arlanzón, que era unha Comisión protocolaria para dárno-la benvida...

 

¡Rodriguiño, esta guerra, por moito que digades, ten máis de ataque de lobos que de pillerías de zorro, nun país de zorros, que ben llo demostramos ao Napoleón, que o vencemos máis ben con golpes de golpe, con golpes de man! Unha guerra de mediados do XX e estana facendo cos fusiles e coas técnicas marroquís do século XIX! ¡Claro, desta parte, diríxena os africanistas; e da outra, obreiros da construción, cargados de razón pero desunidos, sen ferramentas nin estadas! ¡Pánfilos, que todos eles, uns e outros, son más pánfilos có Pánfilo de Narváez!

 

-¡Ti faríalo mellor, seguro que si! –Burlouse dela Rodrigo, sobordando sarcasmo, estalando de machismo.

 

-Non sei se mellor, pero, de posta en Madrid, tal que na nosa farmacia, daquela daría, amañaría, falsificaría receitas..., ¡para pasa-los datos! Receitas mal escritas, coma esas que manexamos aquí, no laboratorio; ou peor aínda. Escritas en inglés, incoherentes, contrasinadas..., que ben sabes que algúns médicos poñen contrasinais cando se trata de darlle só bicarbonato ao enfermo incurable. ¡Placebos, xa sabes! Algo hai que facer, pero con eficacia, salvando vidas...; ¡que son vidas humanas, meu Rodri! Hai que acabar con eses tiroteos, con eses bombardeos, ¡que só serven para que este país non levante cabeza, nin a cabeza nin os edificios, polo menos no que queda de século! Ten que haber defensas, fábricas, comunicacións, cousas importantes, que afoguen á República, pero só á República; como Institución, digo. Hai que estragar iso, pero só iso, todo o que sirva para non alonga-la guerra. Esfargallárlle-lo niño ás cobras, pero non mata-los paxaros co canón, que xa os matan elas, as mesmas cobras..., ¡a pouco que se abaixen ao chan! Meses, meses enteiros, dicindo que cae Madrid. ¿Para cando? ¡Para a semana, sempre para a semana..., para a próxima! ¿E qué? ¡Pois que di esa Pasionaria, tan pancha, que non pasaremos...! Nin pasamos nós, nin eles poden saír do seu buraco. ¡Isto e maila Guerra dos Cen Anos, por aí se van!

 

-Muller, esa idea, esa artimaña das receitas, como hipótese de traballo...; ¡pero ti, tranquila, a durmir, que mañá volve a ser día de garabullos, como di túa curmá! Para estas cousas, para discorrelas e para facelas, xa están os de Información, eses de Cifra, todos eses, que viven coma Deus, que ás veces nin se sabe se fan algo ou se andan xogando ao escondedoiro. O noso é tratar de curar a eses desgraciados que chegan aos hospitais con só media vida, agonizando da outra media. Lémbrate daquilo das vodas de Caná: ¿Que non teñen viño? ¡Muller, a ti e a min, qué!

 

Herminia seguía coas súas maquinacións, abesullando posibilidades:

 

-¡Pois eu sabería facelo..., mellor cá eles! Polo que vou observando, non hai home capaz de infiltrarse coma unha muller, e para iso non fai falta seducir a ningún xefe, que unha simple limpadora dun Ministerio pode indagar canto queira, ¡sabendo ler!, que os homes coidan que as limpadoras non saben, e sempre queda algún borrador nas papeleiras, poño por caso. Sodes barulleiros e xactanciosos..., ¡e iso que as mulleres levámo-la fama! ¡En definitiva, torpes e brutos! Ben se ve aquí: tantos meses que van de guerra, con Madrid, coa Capital, aí abaixo, tan cerquiña, a cincuenta leguas..., ¡que non é como defender Cuba desde España, daquela, nos Noventa! Todo está bloqueado, desasistido, que ata o Goberno roxo se foi para Valencia, ¡e nin con esas! Todo o resolvedes a tiros, ao bruto. ¿Que se move unha herbiña? ¡Tiro vai; e tanto pode ser un home coma un coello! Cando se usaba a esgrima, daquela, polo menos, a loita obrigaba a ser hábil, a ser áxil e manobreiro..., e non estes comandantes tripóns, expertos en coñac e só en coñac, que rebentan aos cabalos. Agora sóbense aos avións, e para iso instruídos polos alemáns, para deixar cae-las bombas coma quen descarga unhas caínzas de patacas, ao bruto, sexan obxectivos estritamente militares ou vivendas inocentes, que nin iso controlan, que non saben, ¡nin por aproximación!, onde se acubillan as cousas importantes, tal que as polvoreiras. ¿E para iso presumimos de ter un xenio que se chama Kindelán? ¡Kindelán estaba mellor do outro lado, indicándolles onde convén bombardear! O apuntador, meu Rodri, ¡que sempre é o apuntador o que ten máis mérito, en calquera obra escénica, que non hai artista que se saiba correctamente o seu papel!

 

-¿Ti, de apuntadora, de espía? ¡Non o verán os teus ollos, por moito que os escarrameles! ¿Internarse agora, agora que se trata dunha guerra definida, con este odio infernal, nesa manda de cans que é Madrid, tal que de limpadora dun Ministerio, ou cousa parecida, para recolle-los papeis envurullados...? ¡Herminia, faime o favor de cambiar eses libros de Historia por outros..., de cociña! Ademais, xa tes ese Picadillo que mercaches na Coruña; e tamén as receitas da Sección Feminina... ¡Que te poño a cociñar, mañá mesmo, sexa para min ou para a tropa; e con iso remátanse esas fantasías túas..., infantís! Muller, perdoa polo de infantil, que xa sei que non, pero é que iso de espiar en Madrid..., non se lle ocorre nin ao que asou a manteiga; nin á Neviñas, e mais é unha cría!

 

Aquela alusión á Neviñas era casualmente a mellor espora para incitar á Herminia. Encoraxouse, máis aínda:

 

-¡Xa me teño visto noutras, con outros lobos, e iso que daquela era unha inocente, unha burriña...!

 

-Si que mo dixeches; pero tamén me dixeches que se comeron aquelas ovellas... ¿Como eran? ¡Ah, si, mouras; cunha estrela branca! Daría calquera cousa, anos de vida, por verte, mesmo en foto, gardando aquelas ovellas na túa serra; ti, con eses aires que tes, innatos, naturais, de princesa exótica...! Eu imaxínote facilmente nun trono real, dando ordes, unha especie de Raíña Vitoria de Inglaterra, pero, ¿gardando ovellas, ou espiando...?

 

-¡Rodrigo, meu amor, non estou de chanza! ¡Agora non, que isto do que estamos falando éche moi serio, e non cabe a inhibición cando se pode facer algo para remediar, ou sequera para aliviar, unha tensión!

 

-Muller, penso que non, pero canto podamos facer de extraordinario, neste estado de cousas, é simplemente unha toleada, unha inconsciencia. Ademais tampouco sería factible..., a menos que un avión dos nosos te baixe, digamos que, cun adival, nunha hamaca, e te deixe en Madrid. ¿Nas ancas do cabalo de Espartero, váleche? ¡Para ti, que procedes do rural, alí, a cabalo, sería un bo sitio! ¿Váleche? ¡Deus, canto se ía rir Pasionaria; tomaríate por unha bruxa galaica, digna de morrer na fogueira!

 

-¡Bobo, máis que bobo! De chegado a Madrid tamén me ocuparía da nosa farmacia, que sabe Deus qué faría con ela ese toleirán, aquel Porfirio... Primeiro construímos e despois destruímos..., ¡precisamente o noso, o que tanto custou alzar!

 

-Non sigas, e durme, que acabarás facéndome...; ¿como se di en galego: rabiar ou rifar? Herminia, para de elucubrar, que cho pido por Deus, que nin sequera por broma me gusta esa fórmula! E logo que no Servizo de Información, no noso, xa terán conectado con algún Bellido que enlace coa Quinta Columna, e que, no seu momento, nos mostre por onde se debe chegar á Porta de Alcalá. ¡Veña, durme e cala, que xa está ben de soñar esperta, e ti non es unha baby!

 

-Rodri, a Porta de Alcalá..., ¡esa vea calquera! ¡Vena incluso os nosos aviadores, eses que todo o esmagan, indiscriminadamente! O caso é conectar coa Quinta Columna, se algo queda dela, antes de que os metan nesas checas que din que teñen. Penso que tan importante como sexa o que alí fagan, tan vixiados e tan perseguidos que estarán, serían as mensaxes, os recados, que puidesen mandarvos, para aquí, para Burgos, ao Cuartel Xeral..., que se non se fai algo que sexa atinado, algo eficaz, daquela, iso da toma de Madrid..., ad kalendas graecas!

 

-Remata, muller, que logo vai amencer, e temos que ir frescos, recuperados, ao laboratorio, que esa xentiña que temos alí, ¡ben o sabes!, ao menor descoido, cos seus despropósitos, son capaces de matar un batallón..., ¡na propia retagarda!

 

-¿Ves ti? ¡Sodes brutísimos, moito, tanto os militares coma os militarizados! –Picouno, de intención.

 

-Si que vexo, muller, incluso coa luz apagada. A ti non te vexo, pero pálpote, cachas frías. Por certo, que ti, unha moreniña encantadora, estás esbrancuxada de tanto encerro; tanto, que logo pareces unha monxa de clausura: ¡De aquí ao Laboratorio; do Laboratorio á Residencia; e da Residencia a este cuartucho tan cutre que logo parece unha cela...! Voute mandar a Villarcayo, con meus tíos, a tomar aqueles aires da serra, pois, xa que son bos para cura-los xamóns do porco, para os teus, así de tenriños..., ¡figúrate!

 

Herminia non estaba para bromas, obsesionada coas privacións e cos perigos que estaría pasando a súa filla, naquel Madrid inaccesible:

 

-¡Boas noites, Rodri! ¡Dáme a man, que así comunícasme, transfíresme, enerxía e paz, polo menos algo diso, nesta maldita guerra!

 

-¡Adeus, amor! ¡Deica mañá! Pero soña comigo, muller, e deixa aos rojos tranquilos, ¡que por moito que lles falte, o seu San Martín non está lonxe! Ten paciencia, que xa caerán, ¡coma os muros de Xericó, mesmo a golpe de trompeta destes Regulares de Ceuta! ¡Oes, saíume poético! Eu, que tamén son Rodrigo, cando caia Valencia, la bien murada, daquela véñote buscar, aquí mesmo, a San Pedro de Cardeña..., ¡que tódalas guerras rematan!

 

-¡Esta fáiseme eterna; afellas que si! ¡Ai, meu Rodri, co tranquilos que estarán, arestora, aqueles pastores das serras de Lugo! ¡Nunca pensei que chegaría a terlles envexa...!

 

¡E tan eterna que se lle facía, coa Neviñas en Madrid, aquela filla secreta, o único segredo que tanto lle custaba gardar co seu ben amado Rodrigo! Eles, de casados, privándose de ter fillos, en espera da paz, e a súa propia filla no ollo do furacán, no miolo daquel conflito. Herminia desesperábase; e Franco, mentres, tan frío coma sempre, usando e abusando da súa baraka. Evidentemente, aqueles da República eran teimosos, moito; pero Franco, que niso era galego, máis aínda, así que a guerra ía para largo: unha guerra de muiñeiros, de trituradores. Herminia, na súa insignificancia persoal, na súa curta autovaloración, propúxose acurtala, polo menos aqueles trinta segundos, e de paso ve-la súa filla, que para quen contendeu co gansterismo italo – americano, coas súas trapisondas, -matinaba ela, refollando lembranzas, -darse unha volta, ou un cento delas, polo Madrid rojo, sería coma un xogo, coma o xogo da billarda.

 

Iso se figuraba, impelida por aquela obsesión pertinaz e irresistible.

-.-

 

¿Fúcheste confesar?

 

 

Cofre das picardías, de El Cid.

 

Días despois daquela discusión coa súa muller, ao serán, Mío Cid Rodrigo, que era como lle deu en chamar Herminia, volveu á súa Cardeña cabreado, convulso, que nin que lle mesasen as barbas. Tirou ao baño aquel atadiño de batas cheirentas, coma quen lanza unha granada, e encarouse coa súa Jimena:

 

-¡Se chegamos a estar na España Roja, nin o penso: divorcio ao canto! Escolle: ¿azoutes, ou de xeonllos?

 

Herminia, resignada:

 

-Meu Rodri, de xeonllos xa estiven esta mañá, na Catedral, ¡e non precisamente impetrando que dure esta guerra, como seica fan os teus paisanos! ¿Azoutes? ¡Sinceramente, non creo que chos mereza! –Herminia, á vez que lle correspondía a este tipo de saúdo, deulle un bico afectuoso, que el aceptou con frialdade.

 

-¿Que non, qué non é iso? ¡Fúcheste confesar precisamente coa cotilla máis cotilla do Cuartel Xeral! ¿Ti pensas que a muller do meu Capitán é unha amiga, unha comadre tan discreta coma..., poño por caso, túa curmá Neves? –Á Herminia saltoulle o corazón, pero por nada, que aquela comparación coa discreta Neves foi unha mera casualidade, unha inocente asociación mental.

 

-¿Así que hai comadres entre as damas do Exército...? ¡Vaites, vaites!

 

-Saberás que lle faltou tempo para ir co descubrimento ao seu home, e ese pasoulle a idea ao Comandante dos Servizos de Información, que xa sabes que vai moito por alí, que son grandes amigos; paisanos, compadres, ou non sei qué... ¡Ai, muller, que a fixeches boa!

 

Herminia ben sabía que as fixera boas, boísimas, e para iso, conscientemente: todo calculado, en pura guerra psicolóxica. Aparentou inocencia diante do seu home, como cumpría aos seus fins:

 

-Non lle dixen nada en particular, que tan só lle comentei que as mulleres dos Oficiais, eu a primeira, estamos aquí de monicreques, rezando e pouco máis; facendo calcetíns e bufandas, mentres na outra Zona son milicianas, e incluso participan en altas tarefas do Exército, tales como os Servizos Informativos. ¡Dúas Españas, dous tipos de muller: a Marta e maila María!

 

-¿Chatiña, nada máis? ¿Ou é secreto de confesión? –Cargouse de carraxe, con ironía.

 

-¡Esa lareta...! ¡Xa vexo que o parlou, todo! Pois si, é verdade: comenteille que se estivese eu en Madrid, daquela xa me apañaría para pasarvos información de primeira man, por se con iso se pode abrevia-la guerra, que sei cómo facelo, que os homes son, sodes..., ¡o que dixen antes, uns parrulos! ¿E vosoutros dicides que, pelos largos, ideas curtas...? ¡Xa, xa!

 

Rodrigo mediu dez veces aquel corredor do apartamento, nervioso:

 

-Herminia, estou enfadado, de veras...; ¡como nunca! Ata tiven que dicirlles que non che fagan caso, ¡en absoluto!, que dalgún tempo para aquí, ¡cousas da guerra!, a túa cabeciña non rexe. Díxenlles que dispoñan deste apartamento, que te vou levar a tratamento psiquiátrico, ¡interna!

 

-Rodriguiño..., ¡o dito, dito está, que así lle pasou a Pilatos! E como a penitencia segue ao pecado..., ¡daquela péchame; aquí mesmo, agora mesmo, e acabouse a discreción; digo, a indiscreción, que me perdo nos puntos!

 

-¡Non xogues comigo, Herminia, que non é tan fácil! O comandante pasoulle recado ao psiquiatra, que ámbolos dous falaron comigo, e pedíronme visitarte...; ¡aquí, esta noite! Miúdo babel montaches, rapaza; o dito: ¡pelos longos e ideas curtas...! –Arremedouna Rodrigo, que seguía carraxento.

 

-¿Que; qué veñen aquí, hoxe? ¡Nin galletas teño! –Naquel momento no seu papel de Marta.

 

Á Herminia custoulle un gran esforzo aquel disimulo, pero aló por dentro estaba eufórica, pois o seu proxecto arrincaba, estribando precisamente niso, en montar aquela intriga palaciana; ¡neste caso, cuartelaria!

 

-¡Si, aquí, a esta casa, para falar parvadas! E por encima diso, fun un covarde, que non me atrevín a dicirlles que non, que non veñan, ¡por se me toman por un sabotador das túas ideas, por comunista, ou qué sei eu, con tantos receos que temos, todos, ¡espreitándonos reciprocamente! ¡Muller, a verdade é que non esperaba tal cousa de ti: un despropósito absoluto!

 

-¿Non te creron, e quéreno comprobar, por si mesmos? ¡Pobriño, non lle creron ao Meu Cid, un Cide que nin nos Reis cre! ¿Daquela, en Santa Gadea..., qué?

 

Rodrigo pasou por alto aquela broma, inusitada, calculada, de Herminia, que tiña por finalidade apraza-la cuestión debatida entre eles:

 

-¡Isto que provocaches é incrible! ¡Coido que son desgonces desta guerra! Polo que lles notei, incluso lles gustou ese suposto de que estás tola..., ¡sen estalo, que algo dixeron de que era unha boa coartada, ou non sei qué! Mira qué embrollo, de campionato: eu, que non vallo para mentir; e ti, que te pasas de sincera, de xenerosa, de non sei cantas cousas... ¡Estamos aviados, que vaia dilema!

 

Herminia, naquel intre máis serena có seu home, tratou de quitarlle ferro á situación:

 

-Ti tranquilo, meu ben; déixao da miña conta, que xa me farei lela diante deles, pouco menos que para que me encerredes; ¡ti, eles, todos! Meu amor, todo se contaxia, menos a beleza; iso din; así que non te estrañe que dese en tola, vivindo nesta España dos tolos. ¿Ou haberá que dicir, de todos contra todos, e todos, tolos?

 

Rodrigo, paulatinamente máis sereno, estivo a punto de soltarse a rir, con esa risa nerviosa que segue aos dramas hilarantes. Pouco máis puideron discutir, que de seguida se presentaron o comandante e mailo capitán médico; por certo, con unha botella de sidra, que en Burgos, por aquelas datas de tanta austeridade, era un auténtico trofeo, ¡de guerra!

...

 

Despois dos preámbulos e duns cumprimentos amigables:

 

-¿Así que a túa señora non rexe, eh Hinojosa? Pois eu, como psiquiatra, despois do que levamos falado, dígoche que rexe tan ben, tan ben, que se por min fose daríalle a rexer..., ¡un Rexemento!

 

-¿Doc., iso que é, un diagnóstico ou un trabalinguas? ¡Menos mofa, se pode ser!

 

-¡O que ti queiras, Hinojosa; as dúas cousas! Admiro a vosa modestia en parecervos unha misión excesiva, pero comparto plenamente co comandante o seu criterio de que sodes capaces de realizala; e de sufrir, por patriotismo naturalmente, as molestias conseguintes. ¡Todo pola Patria, alférez!

 

Rodrigo revolvíase, iracundo e impotente, naquela cadeira tapizada en pana, coma un grilo engaiolado:

 

-Herminia, terei que dicircho diante destes señores: ¡Se persistes nesa toleada, nin patriotismo nin mescalinas, que son capaz de meterte en formol! ¡Como hai Deus que o fago!

 

Ela tiña o seu proxecto ben perfilado e non se achantou:

 

-Rodri, ben sei que farías calquera cousa por evitarme perigos, pero tal e como vexo este plan, co que levamos falado non pode habelos. ¡De verdade!

 

Aquela Herminia, aquela “Jimena” rediviva, en lugar de te-la pata crebada e na casa, que diría Frai Luís de León, ¡montándolle ao seu home, ao alférez, aquelas intrigas de espionaxe ao estilo da Mata Hari...!

 

-Hinojosa, -o Comandante, temeroso de que se lle desfondase Herminia ante a oposición do marido, mirou ao alférez con imperio, esixente, marcial, e arengouno así: -Eu, aquí e agora, non oín latexar máis que un corazón namorado, que se resiste, naturalmente, a unha penosa separación. ¡Pero iso non é demérito senón virilidade, que así o tomo! Á súa señora sóbralle razón, que sen outras técnicas, nin outros méritos, sen outras achegas, isto vai para largo, e custará cantidade de vítimas inocentes, todas elas inútiles, ou evitables en moitos casos, ¡probablemente! ¿Decátase do servizo que nos pode prestar esta señora; calibra vostede a grandeza do seu ofrecemento? Ten ideas claras, claras e precisas, do seu propio plan, coincidindo nela, na mesma persoa, autora e actriz, que de nós, dos demais, só necesita colaboración, e algo de coordinación, por suposto. Non podemos frustrarlle á Patria esta ocasión: ¡A persoa axeitada no momento oportuno, que dixo Maquiavelo!

 

Despois dun alento, rebaixando o ton da súa arenga, naquel silencio tenso, sólido, que non era cortable con un simple coitelo:

 

-Daquela imos facer unha recapitulación: Herminia auséntase, antes mañá que pasado; á media mañá; en vez de ir ao laboratorio, como fai habitualmente. No tren baixa a Medina del Campo, e de alí, a Vigo. Cando volva á casa, aquí ao apartamento, vostede, Rodrigo, en vista de que a súa señora non acudiu, nin ao laboratorio nin á residencia, encontrarase, aquí mesmo, cunha nota onde Herminia pon que se ausenta, que non lle aguanta máis impertinencias; ¡por incompatibilidade de carácteres! Todo iso que se adoita poñer e dicir nas rupturas sentimentais; que se vai para Lugo, a vivir con súa nai, tranquila, na propia aldea.

 

Isto pode parecer algo inxenuo, pero as inxenuidades sempre son aceptables, máxime habendo certas disfuncións cerebrais, ¡como é o caso! ¿Non si, doc? –Chiscoulle un ollo ao capitán médico, que sorriu, aceptando aquela complicidade.

 

Acto seguido, vostede, Hinojosa, vai á casa de súas irmás, todo irado, descomposto; e tamén fala, canto antes, coa señora do seu capitán; excitado, teatral; confíalles, a todas elas, que Herminia levaba algún tempo con problemas psíquicos. Non se esqueza de mostrar, como cortina de fume, para que quede ben xustificada esta ausencia, a cantos máis mellor, esa receita dos tranquilizantes, con data atrasada, deste psiquiatra tan previsor...

 

En canto á ausente, vostede, Herminia, sitúese, xa, en Galicia. Alí, co contrasinal que lle vou dar, non terá dificultades para que en Tui lle deixen pasa-la fronteira, como simple turista, como estranxeira que é! Lémbrese de falar en inglés sempre que estea próxima á fronteira, tanto da parte de España como despois en Portugal, que xa sabemos que andan todo por alí certos inimigos axudándolles aos desertores de Galicia...

 

En Lisboa... ¿Vaime seguindo? En Lisboa utilice este pasaporte, o seu, o de solteira, para xestionar a súa viaxe aos Estados Unidos, vía Inglaterra. Chegada a Londres, acuda tódolos días, ata que a localicen, ás doce en punto, a Trafalgar Square. Un axente noso, que aínda non sei quen será pero dá igual, ao que mandaremos intervir, xa terá a súa descrición: talla normal, máis ben alta, morena, esvelta do van, cabelo longo e sedoso, etcétera.

 

Ese enlace daralle diñeiro, preferiblemente inglés; ¡libras, bastantes! E do demais non se preocupe, por nada, nin escatime no preciso; subornos incluso. O tipo ese facilitaralle a viaxe para Madrid; pero vostede non se moleste en anular a súa pasaxe para os Estados Unidos, perda o custo do billete, para que a teñan por embarcada. ¿Expliqueime ben? Trátase de ir borrando pistas, pero non anote nada; ¡memoríceo todo, que no seu caso non é problema, dada esa memoria de elefante da que goza!

 

Herminia gozaba, en efecto, seguía gozando, dunha memoria excelente, tan así que lle permitiu adquirir, na Habana, aquela bagaxe cultural tan considerable, inusitada entón, en tan pouco tempo, con aquelas clases obsequio de Robynia. Por aí non había riscos previsibles; así que lle contestou:

 

-Comandante, se algo me sobra é memoria, que por veces ben quixese ter menos para esquecerme de certas cousas. Así que ata ese punto non vexo problemas, que máis difícil nos foi chegar ata aquí, a Rodrigo e a min, daquela, en plena lúa de mel, desde Coruña, en xullo do ano pasado, ¡que entón, entre outras cousas, aprendín a subornar e a sorrir sen ganas! Pero fáleme agora de cómo farei eses contactos en Madrid, que esa fase preocúpame máis..., ¡polos que me podan recoñecer!

 

-Tamén o temos estudado: De entrada, cunha velliña que colabora patrioticamente, que a atopará, de cando en vez, dándolles rafas ás pombas, diante de Correos, na Cibeles; ou nas inmediacións. Ela farase a xorda...; é unha profesional, que foi actriz no Paralelo, nos seus tempos. Pero iso non vén ao caso. Como é xorda, fálelle á orella. A señora aparenta ser, habitualmente, algo paradiña; e sempre di que lle mataron un fillo no cuartel da Montaña; usa dous nomes, e segundo a quen, así lles di que o fillo estaba dentro, ou fóra, do cuartel, naquel asedio do día vinte e un. Falaralle en galego, que ela é oriúnda de Vigo, pois así, se hai orellas próximas, menos entenderán.

 

Pregúntelle se está perdida, se quere que a leve a algún sitio. Do resto xa irán vendo, as dúas, sobre da marcha, que iso, dada a súa intelixencia, non me preocupa. ¡Ah, outra cousa: nunca negue a súa farmacia, que a vexan nela, incluso despachando, que así explicará a súa volta a Madrid, fuxindo do Bando Nacional; á parte dos ideais, claro! En canto á cifra para esas mensaxes, mellor a instrúen en Londres, para que non a deteñan en Portugal con ningún papel sospeitoso, que alí temos amigos nas alturas, ¡pero inimigos tamén, que brotan da noite para a mañá, coma os fungos!

 

-Perdoe, Comandante, pero iso da cifra entendo que debe ser asunto meu, que non me fío de vostedes, nin de vostedes nin deses asesores alemáns, que de asesores estranxeiros que van ao seu, xa vin moito, aló en Cuba. Se aquí funcionasen ben, un exército con mando piramidal, indiscutido e indiscutible; sen partidos nin sindicatos en greña; séxase, todo o contrario que na España Roja, que ao parecer non souberon, ou non quixeron, moldear a súa democracia ás novas circunstancias... Vostedes, digo, en novembro, cando Varela se internou pola Casa de Campo, paseando por Carabanchel as xilabas dos mouros para que todo Madrid soubese que os paisas marroquís estaban afiando nas gumías...; se aquel exército funcionase, repito, e perdón pola sinceridade, Madrid, entón..., ¡unha pasa!

 

O Comandante, a tal momento, non sabía se enfadarse ou aplaudila, porque ninguén lle falara tan claro, nin tan rotundo, en tódalas planificacións feitas naquel Estado Maior de Burgos:

 

-Siga, non se corte, que ten razón niso de sentirse defraudada; pero os rojos, entre outros medios, tamén teñen intelixencia, que con eles, por citar só un exemplo, está o Xeneral Rojo, que o coñezo ben.

 

-Mire, comandante, íalle dicir, tan só e para rematar, que fixemos o ridículo: primeiro, un golpe que falla, un push que non acada unanimidade, nin sequera no propio exército, cando media España estaba clamando por vostedes, polo Exército Salvador, cunha Igrexa cómplice, que quería ser salvada dun suposto comunismo, dun comunismo incipiente..., ¡aínda que o fose polas harcas musulmás, que esas contradicións abundan na nosa Historia! E agora, con estes avances insignificantes, nunha guerra de tantos medios, materiais e coercitivos... ¿Por qué? E non me fale de que Rusia e as outras potencias..., ¡que aquí, da nosa parte, tamén temos aos outros, desde eses militares de formigón armado do Hitler ata eses figurinos de cartón-pedra do Mussolini! Vostedes, os profesionais das armas, tiveron os seus ensaios nas guerras do Marrocos, pero aquí, en terra de godos, atopáronse cos españois, cos bandoleiros da serra, da Morena e das outras; un país sedento de liberdades, cousa que non tiveron presente, que non a ponderaron, daquela do Alzamento!

 

Rodrigo, a tal intre, fretábase os ollos coas mans para aparta-las pantasmas que convocara Herminia naquel aquelar bélico. ¡Aquela insospeitada, aquela Herminia, tan doce e tan prudente! ¿De onde lle virían aquelas forzas, aquela enerxía, e incluso aquela desenvoltura...?

 

-Algo diso houbo, e haino; -recoñeceu aquel comandante dos Servizos de Información; -pero vaiamos ao positivo, que estamos aquí, todos nós, para enderezar, no posible, aqueles erros...

 

Novo asombro para Rodrigo: o comandante facendo aquel propósito, que só lle faltaba darse golpes de peito polos pecados nacionais, os del incluídos.

 

Herminia remachou no seu cravo:

 

-¡Naturaca, que din os madrileños! Mire, xefe, posto que na súa organización hai de todo, diso das claves, se non lle importa..., ¡corren da miña conta!

 

-¿Cómo estás tan documentada...? ¡Pero que de todo: da fronte de Madrid, aquelas reunións de alto nivel, iso das claves...!

 

-Comandante, teño un cacho de Madrid no corazón...¡Temos alí os nosos intereses! E saiba que na Habana andei cerca de moitos bandidos, moitos anos, así que algo aprendería das súas mañas, das súas trampas...

 

-Diso de Madrid..., -defendeuse o Comandante, -de todo o que se refira a Madrid, cónstame que Franco está moi interesado, que para el non hai noticias intranscendentes, así que fai por pasarnos canto se relacione coa Capital de España, por insignificante que che pareza!

 

-¿Franco? ¡Comandante, non me faga rir! Franquiño, ese paisano meu, que por iso me gusta chamarlle así, en confianza, daquela, a últimos de novembro, cando se reuniu con Mola, con Varela, e cos outros Xenerais, ¿que decidiron, dígame? ¡Non o sei, pero ás probas me remito! Decidiron desistir dun ataque frontal, dándolle a razón á Pasionaria. ¿Por qué? Para min é un feito dicotómico: ¡ou lles fallaron eses da tan cacarexada Quinta Columna, ou é que non se atreve a mante-los madrileños! ¡Nin a mantelos nin a soportalos, que por algo llos deixa estar ao Negrín! Coido que nin se atreve a controla-la orde pública nese caos de liberdades frustradas que seguirá a unha rendición non pactada..., xa que parece que diso se trata: ¡de vencer sen convencer, como lle dixo Unamuno ao Millán Astray! Xefe, como Rodrigo, este Santo que teño por home, afirma que estou tola, tola de atar, daquela poderei dicir estas verdades, así, impunemente; ¿ou non?

 

O comandante, recollendo aquel desafío, dirixiuse ao alférez Hinojosa:

 

-¡Esta muller...! ¡É que non teño palabras: outra Agustina! ¡Parabéns!

 

-¡De Agustina, pouco, -respondeulle ela, ela mesma-, que eu, diante dun canón, lipotimia segura! O meu son as reboticas, os potingues, ¡para procura-la saúde, e nunca para matar! Pero estamos nun desvío da conversa e quero falarlle da cifra... Espérenme, que traio a Linneo, un vello amigo, que teño a súa Taxonomía Vexetal; aí, na alcoba, de cabeceira...

 

¡Este é! Merqueino aquí en Burgos, un día destes, casualmente, para darlle un repasiño, que tiña outro, aló en Cuba... Por certo, que me dixo a libreira que ninguén llo pide, que a botánica, en Burgos, só lles interesa aos pastores das ovellas... ¡Pobre España, inculta España! Terei que mercar outro exemplar, para vostedes..., ¡pero agora me explico! ¡De algo me ten que servir tanta combinatoria que estudei, que me fixo estudar Robynia, aló en Cuba, unha señora que foi a miña fada madriña, que estaba segura de que o xadrez e mailas matemáticas son a mellor ximnasia mental...! Vexan qué doado é todo isto; qué doado e qué seguro, tal e como o teño concibido, que xa barrenei no tema...

 

Rodrigo non acougaba coas mans, dos ollos á cabeza e da cabeza aos ollos, para refregalos, para espanta-las fantasmas. Ademais de asustado, con unha cefalea atroz, estaba asombrado, profundamente asombrado, daquela muller, que téndoa por intelixente, por chapona de canto libro caía nas súas mans, sen importarlle a materia; unha muller que onde outros len ela estudaba; e incluso, decidida. Non se lle alcanzaba que tivese tanto enxeño. Herminia, con toda naturalidade, como unha mestra que vai sinalar unha lección, abriu aquel libro de Carl von Linné, ao chou:

 

-Aquí temos...; ¡esta mesma, para por un exemplo! Romeu, -explicoulles Herminia, -esta planta..., que para Linneo é, Rosmarinus officinalis. Todos a coñecen, a planta, digo, polo que recende e polas súas propiedades medicinais. Pois ben, a ningún ceporro comunistoide que intercepte unha mensaxe das miñas se lle ocorrerá que estea o tal Linné de por medio: Receitas escritas, con letra de home, por suposto, ou ben imitada, pero ao meu ditado; con palabras tan raras que todas lles parecerán inglés, ¡e algunhas ata o serán! Intercaladas, ou engadidas, unhas explicacións posolóxicas, tal que da enfermería..., ¡pura mensaxe bélica!

 

¿Que nunha receita que lles chegue a vostedes len a palabra científica do preparado, da composición desa receita maxistral, rosmarinus? ¡Ah, si, moi ben: daquela abren a páxina do libro xemelgo, do que lles vou deixar, e buscan a definición botánica do romeu: Es un arbusto de ramas duras...! ¡Primeira letra desta descrición textual tan inocente? ¡Un e! ¿Páxina...? ¡Isto de romeu está por aquí, na 27! Fórmula invariable, sinxela, ao máximo, memorizable: De 27 resten 13; sempre 13, que lle teño simpatía a esa cifra, se cadra porque todos a desprezan. Sigamos: 27 menos 13, quedan 14. Collen o alfabeto castelán, e suman 14 espazos á letra e. ¿Onde estamos agora? ¡Pois na letra q!

 

Isto significa, a efectos de descifrar, que onde vexan escrito, no que siga da receita, un q, vostedes volven para atrás, e traducen por e. Farán o mesmo con todas as outras letras da mensaxe críptica, intercaladas, unha por unha, que así o Linneo daralles a lei combinatoria infalible. ¡Mensaxe descifrada e datos correctos, lexibles só para o noso Estado Maior! ¿Enténdeseme?

 

Para un comandante convencional, da vella escola, aquel sistema de cifra era absolutamente inédito, que o Exército Nacional usaba códigos numéricos, sistemas arcaicos e xa coñecidos, vulgarizados, obtidos dunhas táboas – vocabulario, restrinxidas pero manidas, similares ás mensaxes por bandeiras, ou por morse. ¿Máquinas, entón? ¡Quen as viu! Esta combinatoria, esta aplicación da combinatoria, éralles absolutamente inédita, ¡como que acababa de inventala Herminia! Preguntoulle á inventora:

 

-¿Se niso da páxina se excede en número ás letras do castelán...?

 

-Nese caso eliminen os múltiplos completos de 28. Digamos que a planta que se mencione nunha desas receitas – mensaxe está na páxina 59 deste libro: Daquela réstanse dúas veces 28, e quedará..., ¡tres! Tres menos trece dá, ¡menos dez! Isto indica que se desprazará o alfabeto – guía dez espazos para atrás. ¡E volta a empezar!

 

Con este sistema non precisan garda-las claves na caixa de seguridade, que as terán sempre na memoria, e sempre diferentes, receita a receita, que non será doado atoparlles a lei de composición; ¡todo iso con só manexa-la nomenclatura dunhas plantas, que neste caso serán dobremente medicamentosas!

 

O psiquiatra nin pestanexou en todo aquel tempo, hipnotizado por aqueles recunchos da intelixencia humana, expansiva e insondable. Só dixo:

 

-¡Asombroso! Coeficiente intelectual..., ¡xa nin sei!

 

Polo que respecta ao Comandante, anotaba e anotaba, frenético, asombrado. En canto a Rodrigo non puido menos de comentar, enrabechado pero orgulloso da súa muller:

 

-¡Aquí teñen á matemática, que aprendeu a contar polos dedos, na súa aldeíña..., gardando ovellas! ¡Iso é o que di ela, o que refire da súa infancia, pero a min cústame aceptalo, a pesares da súa sinceridade habitual!

 

O Comandante, dirixíndose ao Psiquiatra:

 

-¿Está tola, eh Doc.? ¡Unha tola encantadora, belísima, e cunha listura de premio Nobel! ¡Que sorte tivo este alférez...! ¿Onde é que as rifan...?

 

O Psiquiatra:

 

-¿Tola? ¡O que está é poñéndonos en ridículo aos homes, a tódolos homes, con carreira ou sen ela! Señora, se non fose porque nunca se condecorou aos espías, eu pediríalle ao comandante, desde xa, que a propoña para unha laureada..., ¡pola de vidas que vai salvar!

 

Rodrigo, sarcástico, ollando de traveso aos seus propios hóspedes:

 

-¡Máis que na laureada vaian pensando en encargar funerais, dous, que se a esta muller lle pasa algo, nesta..., nesta aventura, eu pégome un tiro; de verdade..., aí mesmo, na porta do Palacio de la Isla! ¡Como que me chamo Rodrigo, Rodrigo de Hinojosa y Espinosa de los Monteros, e non son de Vivar, nin de Vivar nin de Vilar, que de Vilar seica é ela!

 

O Comandante e mailo Psiquiatra calaron, abraiados, asombrados, ámbolos dous, por aquela montaxe que lles servían en bandexa, con unha resistencia do esposo máis sentimental que efectiva, sen maior obstrución. Herminia tivo unha especie de descarga eléctrica, aló por dentro, pero controlouse; deulle un bico ao seu home, e fíxolle unha carantoña, volvendo, de seguida, á súa planificación:

 

-Quédame un detalliño, que se me está ocorrendo sobre da marcha, que deixabamos unha lagoa, un peche de seguridade: Cando teña que mencionar un nome propio, dun militar ou dun político da República, e lean tal que: 17-1, 4-3,8 ; como en Madrid, polo menos nas embaixadas, coido que se recibirá o Times, que estará ao meu alcance, que xa farei os medios, e aquí en Burgos tamén o teñen, que llelo teño visto aos do Estado Maior, pois que, centrándonos no exemplo que puxen, iso quererá dicir que: No Times do 17 de xaneiro (ese uno), páxina 4, columna 3, e liña 8, fálase, por exemplo, doutro paisano meu, do Lister. Así que os meus datos tamén se referirán á columna Lister, concretamente ás súas actividades, se tal é o caso. ¿Enténdeseme?

 

-¡Magnífico, Herminia; isto seu non o melloran nin os alemáns! –O comandante aplaudiuna con fruición, coma se estivese nun teatro.

 

Herminia, coa sinxeleza habitual, coma quen lle dá a volta a unha tortilla na tixola, sen xactancia algunha:

 

-¡De magnífico, nada, que, máis discorre un famento cós cen letrados do Parlamento...! Magnífico, en todo caso, era o mestre que me ensinou isto, ¡e mais era dos de a ferrado! ¡Deu-lo teña na Gloria!

 

Aquilo só o entendeu a propia dicente, Herminia, que sabía perfectamente de onde lle saían as forzas, as forzas e mailo enxeño: ¡Unha filla en Madrid; a mais de secreta, incomunicada!

 

O Xefe de Información mirou para o reloxo da parede:

 

-Señora, quixera despedirme atuándonos, que desde hoxe estou ás túas ordes. –Herminia asentiu, aceptándolle aquela confianza. -¡Daquela, as miñas instrucións, telas entendidas; algunha dúbida?

 

-Of course, Commandant! That’s all rigth! Thanks for your information!

 

-¡Fíuuu..., miña madriña! –Exclamou Rodrigo, asubiando. –Isto é o colmo da tolemia: ¡casei cunha galega, e vou durmir cunha inglesa; ou quen sabe se é holandesa, que esta igual é unha dobre daquela Gertrud Margarete Zelle!

 

Aquel Comandante en Xefe de Información do Estado Maior, e tamén o Psiquiatra, recolleron as gorras, e despedíronse, pero este último, de abraiado que ía, nin palabra deu. O Comandante:

 

-¡Os meus parabéns, familia, aos dous; e sorte, tamén para ambos! –Volvéndose á señora da casa, segundo lle bicaba a man, todo cerimonioso. –Herminia, coa túa beleza e con este dominio do inglés, con ese acento tan grato e tan persuasivo, entre cubano e inglés, podes pasar, incluso, por artista de Hallywood, ¡se te ves nun apuro! ¡Xa o creo que si! ¡Boa noite, e grazas; grazas por todo, aos dous! ¡Adeus!

 

-¿Boa noite? ¡Que optimista! Xa que a miña muller está máis tola do que eu pensaba, daquela..., ¡que se lle vai facer! ¡As súas, comandante! ¡E ti, Doc, o mesmo!

 

Desde que se foron, Rodrigo, elevando as mans coas palmas abertas, nun aceno de reprensión e apertando, rilando nos dentes:

 

-¡Saíches coa túa, majadera! Sempre facendo de coitada...; ¡carajo coa luguesa! Un abrocho de rosa, un anxo; tenrura ata as orellas...; ¡e agora descubro que tes máis enerxía e máis redaños cá propia Mata-Hari! ¡Oxalá non che pese, que me deixas, aquí en Burgos, ben preocupado, feito un flan!

 

-¡Qué non, Rodrigo; xa verás, que Deus sempre me mandou probas: unhas, do propio azar, do propio enguedellamento das cousas; e outras, que case foron buscadas por min, polo meu espírito aventureiro, pero tamén me axudou a saír con ben delas, ou incluso gananciosa! Tiven as miñas crises, en certas ocasións, pero agora sei que o máis que se pode perder nesta vida é precisamente iso, ¡a vida! Dála polos demais...; ¡vaia, que se é preciso, se vale de algo, tampouco iso ten mérito, que non é miña, que é de Deus, e debo ofrendala para servir as causas boas!

 

-¿Causas boas? ¡Ti o que queres é deixarme viúvo, pois a túa decisión outras trazas non leva!

 

-¡Rodriguiño, meu amor...! –Acariñouno con dozura, pero despois fíxolle rabiar, tamén cariñosamente: -Ben mirado, tampouco sería problema, que ese comandante ten unha filla coma un castelo; e logo que é rubia..., ¡coma ti! ¡Xa que tanto vos gusta o xermánico aos Nacionais, daquela podedes ter fillos roibos..., coma de carozo de millo!

 

Rodrigo non sabía, en definitiva, se rirse ou pegarse un tiro. Aquela noite durmiron pouco, pero tan apertados, tanto, que naquela cama burgalesa só latía un corazón; ou máis exactamente, medio, de parte a parte. ¿Deitárase cunha heroína do século XX? ¡O alférez Rodrigo de Hinojosa y Espinosa de los Monteros coidaba que si!

-.-

 

¡Saúde, Camarada!

 

Tan ben lle foron as cousas a Herminia con aquel pasaporte cubano de infausta obtención, e de tan oportunas renovacións, que aos vinte días xa estaba en Madrid, contemplando a protección que lle puxeran á Cibeles, enfaixada en sacos térreos para protexela das bombas nacionais. Foi o único alto, a única detención que se permitiu desde que se apeou daquel tren inverosímil que a levara, dando tombos, de estación en estación, con paradas irregulares, transbordos inusuais, e todo luxo de complicacións propias daquela guerra anacrónica; marroquí, lle chamaba Herminia.

 

No calendario, marzo, 14, de 1937. Nos periódicos do día, a designación do xeneral Rojo como Xefe de Estado Maior da República. Alí, na Estación das Delicias, ¡de delicias, nada! Outra partida de sacos terreos, e canóns antiaéreos. A vendedora dos periódicos, tomando a Herminia por estranxeira, sentiuse comunicativa: ¡Aínda imos gaña-la guerra, que temos a Miaja e a Rojo, dous pesos pesados, que para si os quixese ese galego...! Herminia contestoulle, simplemente, Of course!, e a velliña quedouse tan feliz, coidando que medio mundo, polo menos medio mundo, estaba con eles, coa República. O que ignoraba aquela vendedora, a pesares de tanto periódico que lle pasaba polas mans, era que ese medio mundo cobráballe á República, ¡en ouro! A Franco, o outro medio, cobráballe en débeda adiada, ¡en hipoteca política! Así que o país endebedábase por partida dobre naquel desafogue salvaxe, naquel turrar de carneiros, das dúas Españas.

 

¿Non lles chegaría coas corridas de touros?, matinaba Herminia, contemplando aquel parapeto da Cibeles cazadora, desde a mesma parada daquel tranvía que seguía rodando de milagre, cos carrís descarnados do seu habitual asentamento, todo ao aire, que se vían barricadas de lastras por todas partes, cornixas de edificios que baixaran á beirarrúa cansadas de lucir nas fronteiras de medio Madrid; sucidade, carros da Intendencia tirados por mulas esfameadas, que as houbesen depreciado os propios tratantes, e incluso os xitanos, un ano antes. Desfeita total...; ¡e iso que estaba empezando a guerra! Tivo que desandar parte do traxecto porque non lle parou aquel tranvía esmendrellado, desconxuntado, ata despois do Banco de España, xa chegados á porta de Alcalá. ¿Por qué? ¿Acaso por se soltaba lastre un bombardeiro alemán que sobrevoaba a zona a tal intre? ¡Pero debía estar fotografando, que metralla non lanzou, ou a deixara noutro lugar!

 

Chamou á porta da Neves, no Paseo do Prado, suavemente, cos cotelos, pero case o puido facer co corazón, de tan forte que lle latía naquel intre:

...

-¡¿Herminia?! ¡¡Ai, Deus, a miña Herminia!! ¿Pero, es ti? ¡Deus, qué milagre, qué sorpresa, qué incrible sorpresa! ¿Como puideches pasar...?

 

-¡Chist! Baixa a voz, que nos poden oír; os de arriba ou os de abaixo! Veño de Inglaterra..., vía..., ¡nin che sei dicir! En barco ata Valencia; e desde alí, en tren, un tren fantasmal, noctámbulo, que tan pronto nos levaba ao Norte coma ao Sur; pero por fin cheguei ao Centro deste manicomio, esta España que se volveu tola. ¿Pero, a nena, a miña nena; onde a tes, que non sae? ¿Está ben?

 

-¡Tranquila, muller, serénate, que está do mellor..., tal e como andan as cousas, que temos escaseza de todo! ¡Iso á parte dos tiros, dos paseos, das checas...! Está aí, nese cuarto onde estuda, no de sempre. ¡Non, espera, non entres, que non está soa! Agora está dando clases...; ¡figúrate, de ruso! Vén á cociña, e falamos en segredo, ¡antes de que saiba que estás aquí! ¡Ai, muller, que nin podo crer que sexas a miña Herminia, en persoa!

 

-¡Ardo en desexos de ver a miña filla, esta filla tan querida, que a temos a medias! ¡Non pasou un día no que non me lembrase dela! ¿Pero, cómo é que estuda ruso? ¡Que disparate; outro máis!

 

-Cousas do Nicasio, que lle parece que así desconfiarán menos de nós. A el tivérono en sospeita, e case o deteñen, polas acusacións de certos obreiros, mais agora todo vai ben. Seguimos coa tinturería, pero sen aqueles despachos, sen os auxiliares. Eu axúdolle, pero a mediodía véñome un pouco antes para face-lo xantar, que de criadas, quen as viu, que moitas están de milicianas, e outras quedáronse por aí, ¡fornicando! ¡Isto é un relaxo; peor que en Cuba, sen comparación, que alí polo menos cobraban...!

 

-Pensei que Nicasio estaría militarizado, nesas milicias...

 

-¡Si, e non! Case que o está pois naquela nave, aló para atrás, onde estaban aquelas caldeiras, as grandes, as das alfombras, ¿lémbraste?, agora hai un taller de costura, para facer monos e cousas desas dos milicianos. Nicasio é o Camarada Xefe de Taller. ¿Non che dá risa, Nicasio dándose de comunista, co pouco que lle gustaban daquela en Cuba? Pero falemos de ti: ¿é que morreu Rodrigo; matárono...; os nacionais, ou na fronte?

 

-¡Non; separeime del! –Era tanta a felicidade que sentía Herminia a tal momento que incluso se permitiu aquela chanza con súa curmá.

 

-¡Oh! ¡Pobre Herminia; non levantas cabeza! ¡De quitado o meu Nicasio, tódolos homes son iguais! Se eu mandase..., ¡cortáballes o pito!

 

-¡Tranquiliña, que non é certo; pero teremos que dicirlles así aos coñecidos! A verdade, toda a verdade, é que me pasei con vosoutros, para aquí, aos rojos..., porque era incapaz de seguir vivindo sen noticias da miña nena. Esta é a verdade, a máis absoluta, a miña razón íntima, secreta, decisiva, de todo o demais.

 

-¿Cal é..., iso, o demais, se pode saberse? –Neves, coma sempre, ao fondo das cousas, unha preguntona insaciable, que niso non cambiara, ¡nin coa guerra!

 

-¡Chist; cala, que xa oio á nena!

 

-¡¡Madriña, madriña!! Profesor Iván, -díxolle, con todo orgullo, como se lle berrase, aló dentro, naquel intre, a voz do sangue, -¡esta señora tan guapa é a miña madriña!

 

-¡Meu sol, qué linda estás; xa vexo que non me esqueciches!

 

Ben quixera cubrila a bicos, pero sería demasiado alarmante para unha simple madriña; máxime co profesor, co ruso, diante, aquel descoñecido...

 

-Herminia, este camarada, gran amigo noso, é o profesor da túa afillada. –Presentou Neves, con astucia galaica.

 

Iván, Iván Roig, naquel Madrid tan proceloso e tan sorprendente, sentiuse desconcertado, receoso:

 

-¿Non estabas en Galicia? ¡Faláronme de ti...!

 

-Nacionalizada cubana, pero eu son internacional..., ¡de corazón! O meu home resultou ser un noxento fascista; xa sabes cómo son eses tipos..., ¡así que o mandei á merda! Abandoneino, aló polo Norte, e daquela vin para aquí, para Madrid, ¡a colaborar cos meus, cos meus afíns!

 

Seguiu improvisando sobre da marcha ao notar que aquel fulano poñía interese e credibilidade naquela historia tan natural, tan ordinaria:

 

-Eu pertencín, allá en La Habana, ao Partido Comunista de Cuba..., ¡desde a súa fundación, no ano 1928! Pero míralle a cara á miña prima, que está sorprendida porque llelo ocultei, que era unha cousa comprometida; daquela podíalles ter consecuencias no seu negocio, un restaurante cunha clientela de burgueses... Teño carné do Partido, un número dos máis baixos..., ¡pero quedoume nunha maleta, esquecida, na Habana! ¡Vou ter que escribir para que miren na ditosa maleta, e mo manden!

 

O “ruso” non sabía se crer ou non, que todo aquilo era insólito, pero Herminia, ¡unha actriz de circunstancias, co cerebro acelerado, a pleno rendemento!

 

-¿Camarada, tes oído falar do gran Rubén Martínez Villena, un auténtico primum inter pares? –O profesor asentiu coa cabeza, mentireiro el, que a súa cultura política non ía tan lonxe. –Daquela, sendo así, -advertiulle Herminia, -tes que saber que ese gran polígrafo foi un dos fundadores do Partido Comunista de Cuba, e tamén da Confederación Nacional Obrera. ¡Iso, ademais de gran poeta! ¿Queres que che recite versos do noso Fundador, do noso Rubén...? ¡Si, ho, para que vexas que é verdade canto digo! Escoita: Al combate corred, milicianos / que la Patria os contempla orgullosa. / No temais una muerte gloriosa / que morir por la Patria es vivir.

 

Herminia cambiou, sobre da marcha, segundo ía cantaruxando, bayameses por milicianos, ¡atribuíndolle a Villena nada menos que o Himno Nacional de Cuba!, que ben notara que aquel ¿profesor?, de poemas, ¡cero! Diso non precisaba para comer, que lle bastaba con chapurrear ruso. Co comunistoide diante dela, de ben calibrado, seguiu meténdolle palla na súa albarda para manipulalo en todo tempo e lugar, segundo se presentasen as circunstancias:

 

-Camarada, xa que coñeces a obra de Rubén, terás oído que el, Martínez Villena, chamáballe ao Presidente Machado aquilo de, El Asno con Garras. Pois agora vén o máis divertido, que esa ocorrencia foi miña. Si, si, miña; e como lle fixo graza ao Rubén, el non se cansaba de repetilo; tanto, que quedou para a Historia como se frase súa fose. ¡Aqueles si que eran tempos: sementeiras, ideoloxía, abri-lo suco, interpretar o Das Kapital, divulgalo...!

 

Estiven comprometida co comunismo, xa digo, en Cuba, cando aquí, en España, a penas leran ao Marx, nin ao Lenin..., ¡a ningún dos grandes ideólogos! ¿E sabes por qué? ¡Pois porque certos documentos de alta reserva deumos Rubén, a min mesma, para mecanografarllos, que son unha dactilógrafa de categoría! Ti ben sabes como son esas cousas, que non se pode un fiar de calquera en asuntos de tanta responsabilidade... –Herminia xogou de órdago, coa avantaxe de que, efectivamente, sabía algo daquel Martínez Villena, falecido no ano 1934, así que aquela comedia súa, aínda que improvisada, era incontrastable.

 

Aquel ¿profesor?, no entrementres, deulles ás fazulas, mastigando satisfacción, a máis duns buñuelos fríos que desempaquetara Herminia. Neves tivo dificultades para conterse, que mesmo se lle ían os dedos á cara para persignarse. Ladeouse un pouco, facendo que fregaba, para que o profesor non lle vise aquela expresión e lle fose notar algún xesto inconveniente. ¡Aquela Herminia dicía cada cousa, cada disparate! Neviñas estaba in albis, e menos mal que tivo a discreción de non articular palabra, enmudecida por aquelas sorpresas, por aqueles descubrimentos, que naquel intre un mal xesto, unha inocencia calquera, podía estraga-lo xogo.

 

-¡Ben feito, Camarada! –E con iso deulle unha forte palmada á Herminia, no ombreiro, no máis puro estilo tabernario, no daquel neurótico Manuel de Maxide. -¡Así somos nós, os comunistas: internacionais! Xa o dixo Lenin: ¡Rusia, matriuska de tódalas patrias!

 

Pero, a pesares da súa credulidade, algo había que non lle cadraba ao Mariñeiro - Profesor, así que se lle ocorreu dicir, cando xa todo parecía encarrilado:

 

-¿Tés o carné do Partido, o de España? ¡Móstramo; por rutina, xa sabes!

 

-¡Aínda non, Camarada, que acabo de chegar de Londres; e xa che dixen o que me pasou con aquel de Cuba...!

 

E menos mal que o Iván, aquel Roig, que aproximadamente así era como pronunciaba o seu apelido, tivo abondo ante aquela seguridade, con aquel apromo das verbas de Herminia, perfectamente plúmbeas; chumbeiras, teatrais, cunha entoación rotunda e forte. Deuse por satisfeito, así que, na súa euforia, xa nin lle deixou termina-la frase:

 

-Sendo así non te preocupes, por nada, que a túa información para saca-lo carné fareina eu. ¡Faltaría máis! Mañá vémonos, aquí mesmo; e daquela traio unha ficha... Prepara unhas fotos...; ¡unha delas para min; dedicada, eh!

 

-¡Saúde, Camarada! Xa o sabes..., ¡non pasarán! E menos agora, que vin eu..., ¡para axudarvos!

 

-¡Así se fala, camarada, que este Madrid está podre de tanto derrotismo, empezando polo propio Goberno!

...

 

Neves foise ao servizo aínda ben non lle cerraron a porta ao comunista; ¡non aguantaba máis! Cando volveu:

 

-¡Se tarda en irse, rebento! ¡Pero qué rápido aprendiches, Herminia! ¡Logo me parecías unha actriz, que nin esas do teatro Martín! ¡Pero qué trolas máis gordas: iso de que inventaches non sei qué; iso de cantarlle o Himno da nosa Cuba; a cousa do carné...! Lembrábasme ao noso avó, ás Cavozas, por tras da lareira, fabricando aqueles contos dos aparecidos, ¡que llos crían tódolos rapaces da bisbarra!

 

-¡Neves, que asco! Todo isto dáme noxo, pero..., ¡son esixencias do noso rol, neste teatro da guerra!

 

Neviñas ía cos ollos dunha para outra, da madriña á nai, e viceversa, desconcertada por aqueles falares crípticos, inesperados:

 

-¿Que dis, madriña? ¿Que ocorre? ¿De qué vos rides?

 

-¡Nada, corazón; nada! Dicíalle á Neves, á túa naiciña, que non me sento ben, que teño noxo; ¡náuseas, que se di!

 

A aludida:

 

-¿Queres un vasiño de auga do Lozoya, para que che limpe a gorxa? ¡Polo demais, tranquila, muller, que a todo se acostuma un! –Neves seguía sendo, con guerra ou sen ela, tan pragmática coma sempre.

 

-¿E ti, preciosa? ¡Miña nena, meu sol, cánto me acordei de ti! ¿Que estudas, ademais do ruso? ¡Unha rapaza da túa intelixencia non pode quedarse de actriz, como di Neves, túa naiciña, referíndose a min, a min mesma!

 

Pero Neves, teméndolle á intelixencia da criatura:

 

-Herminia, vouche contestar eu: Nestas circunstancias estuda pouco, que o caso é sobrevivir, pero está contenta con ese ruso, que lle ensina á súa maneira, pouco e a modo, que así, ao Iván, non se lle acaba tan pronto a cartilla; ¡nin a cartilla nin o presebe, que xa viches que lle tiña preparado un bocadiño de botifarra, que lle gusta máis que fumar. Despois diso chimpouse eses buñuelos..., ¡así que, fíxate! Esta casa apesta a tabaco desde que anda por aquí. Mira cómo será a cousa, que todo aquel tabaco do Nicasio, o da túa voda, as sobras, todo, absolutamente, lévao trasfegado este tío, que logo parece a cheminea da Fábrica do Gas...

 

-¿Que título ten ese..., ese farruco? –Quixo saber Herminia, preocupada pola calidade do ensino da súa filla.

 

-¡Nin cho sei, pero ao caso tampouco importa! Nicasio chámalle, O Remeiro, O Remeiro do Volga. Calquera día váiselle escapar diante del... Seica foi xefe de máquinas, cousa así, moitos anos, nun cargueiro ruso que traía mercadorías para España. Tivo non sei qué accidente cos motores, e daquela quedou toco, da man esquerda; ¡mira qué cousa, precisamente da del! Agora ten o cargo de responsable de non sei qué, ante a embaixada rusa. ¡Trangalladas desta guerra, que aquí, en Madrid, todo é mentira; e coido que, do outro lado, ídem de lenzo!

 

-¿Polo menos non dirá tacos? ¡Se o fai, preséntolle unha denuncia, no seu propio Partido..., que tamén é o meu! –Escorreuse para disimular coa Neviñas.

 

-¡Iso dos tacos...; oes, non se me ocorrera; e se cadra faino en ruso! ¿Neviñas, sabes se o Iván di palabras feas, ou picardías; pilláchelo nalgunha?

 

-¡Mamiña..., eu que sei! –A rapaza, desconcertada por tantos motivos.

 

-Pois mira, nena, -lle dixo súa madriña, -ten coidado con este fantoche, que ata se pode meter contigo, ¡agora que vas grandiña! Se lle notas algo raro, vén á cociña, que xa procuraremos estar por aquí, túa nai, Neves, ou eu, nas horas de clase, que ese elemento..., ese señor, con tantos portos de mar tras si..., ¡incluso pode ser un violador!

 

A nena non entendeu absolutamente nada daqueles reparos, así que, despois de bicar ás dúas nais, foise para o seu cuarto, para ler contos de Calleja, que por entón era o máis san do mercado editorial.

 

Tan felices se sentiron aquelas comadres recíprocas, ámbalas dúas, que deron en abrazarse, e tamén en rirse do mundo; ¡en Madrid, en marzo do 37, con tanto pánico nas rúas, e cos estómagos caídos pola inanición!

 

Neviñas, pola súa parte, tamén se sentiu leda, moitísimo, coa aparición da súa madriña; tanto, que nin se lle ocorreron preguntas ociosas, así que quedou certa de que a madriña era unha comunista boísima, se cadra tan importante coma a señora Ibárruri, daquela todo un personaxe, bastante temido nas dúas Zonas, ¡que niso había coincidencia! A cativa durmiuse convencida de ter unha fada madriña, de misteriosas aparicións, coma nos contos de Calleja, pero, ademais, de alta categoría política, ou sexa, que lles gañaba ás protagonistas daquelas narracións. E logo que tiña aquela voz tan cálida, melodiosa, timbrada, ¡que ben o demostrou co ben que lle cantou ao “ruso”!

 

Nicasio, cando chegou pola noite e se atopou coa Herminia, ¡en Madrid, do outro lado do Guadarrama!, e lle referiron aquela comedia, improvisada, co “ruso”, co Remeiro, aquilo do carné, aquel Himno de Cuba..., escachouse a rir, con tal escándalo da Neves que, ao decatarse de que tamén ela mesma o estaba facendo, deu en ruxir estrepitosamente coas cazolas para que os veciños confundisen a música. En vista diso, Herminia púxolle un dedo nos beizos ao curmán e levouno ao baño, tirando da cadea cada vez que Nicasio reincidía naqueles ataques hilarantes, para interferi-lo son, ata que lle deron contada, contada e recontada, a historia completa, desde Coruña a Madrid, pasando por Burgos, Tui, Londres, Valencia...

 

Para Herminia todo fora un drama, un segredo crispante, unha preocupación abafante por saber da filla; pero ao Nicasio, sen deixar de comprendelo, deulle pola vis cómica do asunto, e riuse naquela noite outro tanto canto levaba aforrado dos meses anteriores.

 

Aló fóra, na rúa, naquel Paseo do Prado madrileño, ¡que lonxe lles quedaba o de La Habana, en tódolos sensos!, oíase unha patrulla mixta, homes e mulleres, que ían cantando aquilo de: ¡Ay Carmela...!, coa fusila ao lombo. O resto, velorio; ¡todo Madrid un velorio!

-.-

 

 

 

Nosa Señora de Correos, obra do arquitecto Antonio Palacios.

 

O vinte de marzo (1937), despois dunha ducha fría que lle axudou a temperar os nervios, e xa co carné daquela afiliación comunista no bolso, Herminia achegouse a Correos en busca da velliña. ¿Que Catedral é esta? Seica lle preguntaran ao Arquitecto Palacios, aquel gran artista, galego por máis referencias, que respondeu sen vacilar: ¡Santa María de Correos! Acaso fose por iso, pero aos galegos de tódolos tempos sempre nos gustou citarnos nesa escalinata madrileña.

 

-...

 

-¡Non, non me perdín! Pero vaiamos camiñando, a modiño, cara a Neptuno. Cólleme do brazo, e fas que me sostés. ¡Así, así! Fálame á orella...; ¿non che dixeron que estou xorda? ¡Non é que o sexa; estou! Xa me tardabas, miña Aída, que levo días esperando por ti, e aquí, sempre aquí, fágome demasiado coñecida. ¡Se non estivésemos entrando na primavera, poríame a asar castañas, que así disimulaba mellor! No sucesivo encontrarémonos nalgún banco destes xardíns, pero en puntos diferentes. ¿Sabes se te vixían?

 

-Non, non me vixían, coido que non, pois por agora non percibín nada. Todo vai ben, señora, pero nin é tempo de castañas, nin me chamo Aída, senón...

 

-¡Para min, si, que tiven unha amiga, moi amiga, que se chamaba Aída, e ti paréceste...! Non quero saber o teu nome, por se me dan tormento nunha checa... De ti só sei que es cubana, que te chamas Aída, e que te compadeces desta pobre vella facéndome compañía, aquí, na rúa. ¿Como tardaches tanto?

 

-¡Cousas da guerra! Tiven que subir ao Norte, e despois baixar ao Sur. E despois demorei aí cun rapaz..., majísimo..., ¡para consolidar a miña posición de comunista!

 

A velliña sobresaltouse de mala maneira:

 

-¿Comunista, ti..., con carné? ¡Que temeridade! ¡Estás tola!

 

-¡Si, con carné, pero sen credo! –Musitoulle Herminia.

 

-¡Ah! Moi astuta, pero non te pases no disfrace, que pode ser perigoso. A ver, abrevia, que sempre temos que falar en telegrama..., ¡para estar pouco tempo xuntas!

 

-¡Intentareino! Iván..., non sei qué! Profesor de ruso da miña afillada; un vello mariñeiro charlatán, que pasou a metade da súa vida en barcos rusos; el é valenciano, ou catalán, ou mallorquino, que non o sei con exactitude, pero tampouco vén ao caso. Coido que se fai ilusións comigo, e por iso confíase. Fonte de información, espero. Porfirio, mancebo da miña farmacia; por aló, nos Catro Camiños. –Mentiulle no da situación, precisamente por iso, por aquela prevención suxerida pola propia velliña. –Tamén é comunista, pero ese éo de verdade, de convicción. Alterna o despacho con non sei qué patrullas. Embolsou cantidade de diñeiro, do noso, pois apenas repuxo existencias, e iso que estraperlou medicamentos, cambiándoos por víveres. No sucesivo direille que me pase tódalas receitas..., ¡para controla-la caixa! Quedarei coas fórmulas que non traian especificacións de tratamento, ¡para poñérllelas eu!, que a xente non acostuma a reclamalas se non se lles devolven no momento. ¿Imos ben...?

 

-Si, perfecto, pero non te deteñas, que por aquí sempre hai miróns...; ¡ademais desas pombas de Correos!

 

-Meu primo Nicasio, que dese debe saber... Tinturería nos Catro Camiños. Camarada xefe dun taller deses de facer monos de campaña, no mesmo edificio. Descoserá tódalas chaquetas que lle leven a limpar..., ¡sempre que lles falte algún botón no puño! Os nosos informantes meterán na ombreira do lado esquerdo os papeliños das mensaxes que deba cifrar eu, que xa os simularei..., en inglés; e daquela pasareinos ás receitas, engadíndolles a miña posoloxía especial. Por certo, vostede, ¿señora, qué?

 

-Non che fai falta sabelo, nin por cortesía. ¡Sigue! –Aquela vella da Quinta Columna tiña máis imperio, máis remangue, do que aparentaba.

 

-Nicasio...

 

-Ese nome xa o dixeches. Nada de mencións, que o vento de Madrid é moi fino, ten orellas...; ¡mellores cás miñas!

 

-Darame tódolos papeliños que rexistre na Tinturería. Eu tráiolle a vostede as traducións, nas propias receitas, imitando a letra de cada médico na ampliación delas, de forma que parecerá unha especificación do tratamento, pero posto nas claves..., que mas deron en Burgos. –Volveu a ser cauta. –Os mensaxeiros, a ser posible, para mellor xustificación de que a posoloxía vaia en inglés, conviña que soubesen algo desa lingua, por se os deteñen coas receitas no peto, daquela cando se acheguen ás nosas liñas, na fronte. ¡Xa sabe que teñen que ir, sempre, ao sector de Aranda, que é onde están os Oficiais que saben descifrar os meus contrasinais!

 

-¡Tanto saber; tanto saber! ¡O que teñen que saber é correr; correr e disparar, sen deixar de correr! Pero iso non é problema noso; ¡o noso é embutir chourizos..., de papel!

 

-¿Como di? –Herminia, aínda con pouco argot.

 

-Bobiña, eu enténdome. Escoita: Como é perigoso que te vexan pasándome esas receitas, colle este bolso...; como o teu é máis cativo, mételo dentro do meu... Con disimulo. Mañá mercarei outro igual, ou parecido, na mesma tenda; e ao luns que vén, vémonos neses bancos de diante do Museo do Prado. Así, no sucesivo, ímolos cambiando, os bolsos, digo, como por equivocación, ao ser tan iguais, con naturalidade. ¿Entendido, miña Aída; que ti es Aída, lémbraste? ¡Pois, con iso, e cun responso, ata mañá ás oito...! ¡Non, que é moi tarde: mellor ás seis! ¡Que teñas sorte! E reza, se sabes, á Virxe da Almudena, ou á dos Ollos Grandes; á que máis che guste, ¡que nos fará boa falta!

 

-¡Señora, non podo rezar, pois agora son comunista! ¿Lémbrase da miña carauta?

 

-¡Por iso che fará falta; máis ben por iso!

 

A velliña quedouse en Neptuno, cabe do Señor do Mar; se cadra rememorando a súa badía de Vigo. ¿Quen non rememoraba algo, ou a alguén, así como todas e cada unha das situacións felices pretéritas, naquel Madrid agónico, convulso, contraditorio, do ano 37? Con Herminia, permutando de bolso, acotío, tódolos seráns, aquela maquinaria deu en roular, e a Quinta Columna dos nacionais gañou en valor perdendo balor.

-.-

A outra Henriqueta

 

1939 Dous anos vivindo na clandestinidade, nunha dobre actividade, nun Madrid practicamente cercado, é algo de por si inenarrable. Por iso, por esa densidade vital, ou dicilo todo, e todo non se dá dito, ou pasalo por alto, que este dilema é así de absoluto. A Noite Vella do 38 tivo por foguetes aqueles combates do sector do Jarama. Por Levante combatíase no Vall de Uxó. Madrid entraba en coma profundo, e non sen motivo, inapetente por inanición xeneralizada. Por xaneiro do 39 arriba, a República recibiu unha boa transfusión, pero en definitiva só serviu para prolongar un pouco máis aquela agonía, aquel impase, que xa cumprira dous anos: Hidalgo de Cisneros xestionou, e conseguiu, na URSS, a compra de material de guerra por valor de cen millóns de dólares, pero aquela esperanza, aquela expectativa, durou pouco, que o calendario da Zona Nacional empezaba a bulir:

 

. 15 de xaneiro. Os nacionais conquistaron Tarragona, Reus, e outras localidades de gran significado estratéxico.

 

. O 23 evacúase Barcelona. A República decatouse de que tiñan sen proclamar o estado de guerra; tal omisión, intencionada, fora para que tomasen, para que interpretasen no estranxeiro, que aquel conflito civil era unha simple, aínda que prolongada, revolta.

 

. 26, tamén de xaneiro: Franquiño entrou en Barcelona. Herminia, naquela altura das hostilidades, pese á súa intelixencia, non entendeu aquilo: ¿Desviarse para Barcelona, á periferia, tendo Madrid, a Capital, a punto de caramelo? Seu paisano, aquel Franco tan escasamente franco, si que o entendía, que era un golpe das pitas, un zorro astuto, máis galego cós galegos, ¡e precisaba con urxencia da industria catalá, que non tiña nin culleres para a comida da tropa!

 

. O 4 de Febreiro fuxiron para Francia, Azaña, Companys, Martínez Barrio, o vasco Aguirre... ¡Tódolos deuses, menos a pétrea Cibeles, que seguía impasible, cuberta de sacos térreos, dándolle escolta a un Banco de España baleiro, sen prata, que saíra, que a mandaran, camiño de Rusia, coas cámaras ocas, aquelas que foran concibidas, situadas, no soto, para seren asolagadas, en caso de apuro, coas augas, subterráneas, do arroyo Abroñigal, canalizado de través polos seus alicerces, precisamente polo ángulo do reloxo, Alcalá - Prado!

 

Herminia soubo polo Times que, por consecuencia dun debate nos Comúns do 22 de Febreiro, Chamberlain acabou comunicando o recoñecemento da España franquista, ¡de acordo con Francia! ¡Adeus, pois, á falsa, á covarde, neutralidade, que ben cara llela ía cobrar Hitler aos poucos...! A hecatombe tocaba ao seu fin; ¡pero seguían sen pasar, que mal podían facelo se non viñan, que nin se achegaban, ocupados noutras liberacións, nas levantinas!

 

O chiste de Nicasio, que llelo repetía cen veces ás súas mulleres, era que, ¡Franco está cos de Alá, cos mouros..., e por iso non vén a Madrid, que non llo consinte o Labrador San Isidro!

 

Con aquelas técnicas das dúas artistas, actuando naquelas permutas dos bolsos, un día si e outro tamén, que cada vez se pasaba máis xente ao Bando Nacional portando receitas, a Burgos foron chegando diversos enlaces. Sempre foi relativamente fácil pasarse aos Nacionais por culpa e por apertura do sectarismo sectorial, anárquico, das Milicias Rojas, así que pasaron, sen interceptacións, marañas de informes, máis ou menos útiles, acerca de canto a Quinta Columna foi obtendo e seleccionando como de interese bélico e / ou político. Non obstante, o cerco madrileño seguía, e as accións dirixíanas ás outras frontes, co claro obxectivo de esperar a que Madrid se desintegrase de seu, por si mesmo, derrotado pola fame, polas friccións e polas contradicións dos seus propios defensores. ¡Os azuis xa estaban cerca, que sempre o estiveran, pero seguían sen pasar, sen entrar, sen avanzar!

 

Aquela ficticia afiliación comunista de Herminia, que tanta seguridade e tanta liberdade de movementos lle proporcionara ao longo daqueles dous anos, agora, xa en marzo de 1939, levouna, inevitablemente, a participar nos enfrontamentos das tropas e dos simpatizantes comunistas, ou máis ben, comunistoides, en loita intestina, máis romántica que efectiva, contra das forzas, o resto delas, do Consejo de Defensa. Aquel berro agónico, coriferado por puro instinto de conservación, e no caso concreto de Herminia, por pura ficción salvífica, deu cos seus ósos, quebradizos, descalcificados, achicados, no cárcere das Ventas. E alí permaneceu ata que a súa paisana, Enriqueta Otero, aquela mestra – guerrilleira de Castroverde, facéndose con un coitelo de cociña, obrigou á Directora do Penal a deixar saír ás detidas, de unha en unha para non alarmar, Desde que se viu liberada, amoreou aquel resto de forzas, anaquiños delas, para dar chegado ao Paseo do Prado, á casa da Neves, que lle abriu a porta de novo, aínda máis sorprendida que na primeira vez, que nin que a vise resucitada!

 

-¡Ai, Deus, a nosa Herminia; outra vez...! ¡Deus, qué respiro verte viva, e sa, e libre...! Ben te dabamos por defunta; ¡voucho dicir! Desta vez, si; ¡afellas que si! Pasa pronto para cerra-la porta, que esta veciñanza..., ¡xa sabes!

 

-¡Si que o sei! ¿E Nicasio, onde...?

 

-Saíu leva-la nena ao Médico. –Como lle notou un forte sobresalto á verdadeira nai, apresurouse a tranquilizala: -¡Nada de particular, muller; penso que nada!

 

-¿Entón...? –Apremouna Herminia.

 

-¡Tranquila, muller, que non vai ser nada malo, se Deus quer! Coido que entre o miñocas que é a nosa nena para comer, a escaseza que temos, e mailo desgusto que houbo nesta casa pola túa desaparición..., Neviñas quedóusenos anémica, ¡en tres días! Levouna Nicasio ao Dr. Jimeno, que ben sabes que é amigo...

 

-¿Cómo non fuches ti, con ela? –Censuroulle cariñosamente.

 

-Levouna Nicasio, xa che digo...; para protexela mellor, por se pasa algo na rúa; mesmo co seu corpo grandote. ¿Lémbraste que se dicía, “De Madrid al Cielo”? ¡Pois agora éche ao revés: de Madrid ao inferno, que xa estamos na antesala!

 

-Traereille da farmacia..., ¡se algo queda! Verás cómo se repón, deseguida. Polo demais, tranquila, que esta guerra está dando as últimas boqueadas. Virán os de Burgos, e entón todo arranxado, que teñen con nós unha débeda, ben grande, cos tres!

 

-Agora non podes moverte, así que nin mires polas ventás..., ¡non sexa que veñan para deterte! Xa mandaremos ao Nicasio á Farmacia, pero moito me temo que non quede nin Ceregumil, que seica está coas portas abertas, os vidros rotos...; ¡que sei eu!

 

-¿Sabedes algo de Porfirio, do noso mancebo...? ¿Veu por aquí..., estes días?

 

-Si, muller; detivérono..., ¡creo! –Neves con aqueles sobresaltos da guerra volvérase tímida, retraída, reservada, asustadiza.

 

-Cando me fun...; xa sabes, cos meus, cos comunistas, díxenlles que estaba soa na farmacia, que Porfirio cadrou de que daquela estaba adurmiñado, dentro, na rebotica. Para que o deixasen quedar, alí, acubillado...

 

-¡Pois..., non che fixeron caso! Soubémolo por un xastre, deses do taller, que o mandou Nicasio para que lle desen algunha medicina para os nervios, pero nin sequera entrou, que xa da beirarrúa de enfronte viu como te ías con esa xentalla; pero viñeron outros, ao momento, e leváronse ao Porfirio, braceando, que non quería acompañalos...

 

-¿Non soubestes nada máis del, de Porfirio? –Insistiu Herminia.

 

-Pois, mira..., ¡xa teño que dicircho! Porfirio, como era medio atravesado, e logo que estaría farto da guerra, repúxoselles; non quixo ir, nin cos propios del...; ¡así que o mataron, alí mesmo, diante da farmacia, a boca de xerro, ou como se diga! –Acabou confesando, desfeita, rota de tanto sufrimento.

 

-¡Vaia; pobre tipejo! Outros morreron que valían máis cá el, pero en calquera caso, que o matasen os mesmos comunistas, ¡abráiame! ¡Que contradición tan absurda! Isto ponse peor, así de caótico e de contraditorio porque está rematando o clímax, a función. ¡Xa verás qué pronto entran os nosos, os de Burgos! A verdade, miña Neves, é que tamén estou preocupada, preocupadísima, por Rodrigo, que non tiven del nin memorias, que ningún dos nosos espías me sabe dar razón daquela xente de Burgos. ¡Veña recibir información, a cestos, pero de cómo estea quen llela envía, de min, nin caso! Miña Neves, qué drama che foi aquilo de escoller, daquela, en Burgos, entre dous amores...; pero, ¿que che vou dicir? Xa sabes, ¡a metade da nosa nena é sangue meu! E logo que, ao non ter pai efectivo..., ¡síntome dobremente responsable desta criatura! Por certo, ¿que será do meu Ádam, de seu pai? ¿Tería fillos..., con aquela tipa, coa Áurea? Nunca máis deles soubemos; pero nin sei, nin o quero saber..., se o penso coa cabeza fría!

 

-¡Cala, muller; para con ese disco, que me vés dicindo o mesmo desde hai anos!

 

-Si, claro; desde aquela sorpresa..., ¡pero segue sendo a mesma verdade!

 

Déronse unha aperta fortísima, entrañable, fraterna. E volveron a chorar.

 

-¡Desde logo, ti es Santa Aparecida! ¡Ai miña curmá, que tola e que desmemoriada estou, que aínda non che preguntei cómo é que estás aquí! De tanto sufrir, quedei aparvada.

 

-Estaba no cárcere das mulleres, aí en Ventas, esperando calquera cousa por parte dos casadistas, eses adeptos ao coronel Casado; pero hoxe, así de pronto, oíuse un balbordo, forte, alarmante, e ao momento deron en abri-las reixas. Liberounos esa paisana nosa, esa muller tan coraxuda, Enriqueta Otero. Xa sabes que naceu en Miranda, na Miranda de Castroverde... Ameazou cun coitelo de cociña á xefa do penal, e obrigouna a abri-las portas! Figúrate qué desfeita se formaría, que nin as grazas lle demos, ¡e iso que nos salvou a vida, seguro que si! Fuximos caladiñas, ás agachadas, todas, ¡mesmo como fan as ovellas cando saltan aos hortos! Sempre pasa igual, que a humanidade, cando actúa en masa, é a cousa máis desagradecida que un se poda imaxinar.

 

-¡Xa nos parecía que tiveran que ser eses parvos, eses casadistas...! Pero de ti, do teu paradoiro, nin a onde te levaran, ninguén nos deu razón; ¡así que, figúrate! O malo tamén foi que a nena viunos chorar, aos dous, e daquela houbo que dicirlle que desapareceras. Desde tal momento, non houbo forma de facerlle probar bocado, ¡en tres días!

 

-¡Algo teremos que prepararlle...; o peor e se non quedan reconstituíntes!

 

-Sandará, muller, que de fame non é doado morrer; sandará coa mesma alegría cando volva e te vexa..., ¡viva! O de comer...; ¡ai, si!, quedan tres ovos, así que prepárallos á nena, cando volvan. Tróuxono-los esa veciña do ático, esa que o pai ten unha vaquería en Hortaleza. Díxome que tiveron que mete-las pitas no cuarto de baño, que hai por alí tanto esfameado que da mesma horta, diante da casiña, ata lles rouban os repolos, ¡con raíz e todo! ¡Isto éche a fin do mundo pois está visto que ese Franco, que non acaba de vir, o que quere é que desapareza Madrid, que igual leva a súa Corte para Burgos...!

 

-¡Tranquila, Neves, que pronto chegará Rodrigo…, con un queixo de Burgos! ¡Se está vivo, seguro que mo trae, que ben sabe que me gusta! Xa cho dixen: nunca volvín a saber del; nin se está vivo, nin se me substituíu... ¡Nadiña! Ata agora todo foi mandarlles novas, información valiosa, de aquí para aló, pero eles, todos eles, ben torpes deben ser que non pasaron para acó ningunha noticia, nada, ¡nin sequera do meu Rodri!

 

Neves, intentando tranquilizar na curmá:

 

-¡Tamén o farían por prudencia, muller, para non comprometerte! Ten paciencia, pois, como ti mesma dis, logo entrarán..., ¡que agora, con todo isto á desbandada, fuxidos os nosos mandos, cos republicanos nin se sabe onde, ben doado lles é!

 

-¿Muller, máis paciencia, aínda? Mira ese calendario: para a semana que vén, abril. ¡Abril do Trinta e nove! Aló, en Galicia, na verde Galicia, no noso Luguiño, estarán abrollando as árbores, e os prados cubertos de flores brancas e marelas, aquelas da merenda, que son as primeiras que abren... Neves, ¿por qué me iría da miña serra, do meu Pradairo, escorrentada coma unha pega? ¡Embarquei, funme, por non aguantarlle a neura ao meu padrasto, e despois atureinos a todos, peores cá el! ¡Outra contradición da vida!

 

Neves sentíase conformista, máis que Herminia: ¡Non lles pasara nada, nada insuperable, naqueles dous anos e medio, largos, de conflito; e malo fose que nunha semana, ou en dúas, que iso calculaban, non chegase a súa..., ¿liberación? O grave sería se non viña Rodrigo... Desviouse polo camiño fácil do fatalismo:

 

-¡Muller, será o sino de cada quen; pero desta vez estamos saíndo do inverno...!

 

-Non hai sino que valla, miña Neves; éche a nosa mala cabeza; e tamén as limitacións dunha mala administración, pois a nosa Galicia, de ben traballada, e de ben rexida, pode dar para todos. ¿De onde coidas que comen os Nacionais? ¡Os de Burgos, quero dicir, que da nación somos todos! ¡Pois, en gran parte, de Galicia, que está sostendo a despensa desta guerra! Está sen homes, pero sorte a media España: de carne, de ovos, queixos, sardiñas...; ¡algo de todo!

 

Herminia lembrouse de súa nai; ¡unha vez máis, e xa ían moitas! ¿Estaría avellentada...? ¿Aquel home seguiría feito un borrachuzas? ¿Mataríano os fascistas daquela parroquia, naquel Montecubeiro tan esquerdista? Tantos anos sen ver unha nai...; ¡outro purgatorio! ¿Casaríase o Toño...? Con aquelas inquietudes na sen, meteuse no cuarto de estudio da súa filla, buscou papel, e púxose a escribirlle á Silvina, confiando en que algún día volverían a ter correo, cando entrase en Madrid aquel Franquiño da voz atiplada, ¡tan pachorras el, que non daba permutado o Palacio de la Isla, o Arlanzón, polo pardusco Manzanares!

 

+ Querida mamá: Despois desta maldita guerra, que por fin parece estar rematando, vólvoche a escribir, sedenta das túas novas...

 

Non lle gustou o de maldita guerra, pero tan só por se había censura en Galicia, que seguro que a tiñan, así que buscou e rebuscou; por fin deu atopado unha última cuartilla, rigorosamente a última, que xa nin papel quedaba nas mellores casas de Madrid...; ¡e do hixiénico, menos!

 

+ Querida mamá: Vou ser breve, que só nos queda esta cuartilla, pero prefiro selo para dicirche, ¡tantas cousas!, de palabra, entre aperta e aperta. Tan pronto como entren os nosos salvadores boto esta carta ao Correo, que despois saídes para Lugo, dentro duns días, desde que me contestes e se normalicen os trens, para poñernos de acordo, e coincidir alí..., que vou pasar un tempo contigo, e tamén co Manuel, por suposto, que teño ganas de darlle unha aperta para face-las paces, dunha vez para sempre, que non vén a nada estar entourados, e menos á nosa idade.

Daquela pasaremos aí en Lugo, nun hotel, uns días, comendo canto se nos antolle aos tres, que por mal que esteades en Galicia, ¡peor que en Madrid só no purgatorio! Sei o que me ides dicir: ¿quén coida o gando, mentres?

Xa o teño previsto: Como as pesetas da República quedarán anuladas, hoxe estou sen branca, pero conservo dólares, uns cantos, na miña conta de La Habana, así que vou facer uns cheques para obter moedas, das de Franco. Deixades de caseiro, por eses días, alguén de por aí, para que se ocupe da facenda, que xa vos darei en Lugo o que vos cobre esa xente.

Espero con ansiedade pola vosa carta, a este enderezo, para saber de vosoutros, e tamén para fixa-la data de saír para Lugo ao voso encontro.

 

Herminia

 

Sobres si que lles quedaban, así que puxo o enderezo de súa nai, a nome do propio Manuel e non ao do Toño, para que entendesen, todos, uns e outros, asemade, aquela desvinculación, definitiva, do rapaz. Seguidamente gardou aquel papel no bolso, en espera do día L, casualmente no preciso instante en que aparecía Neviñas, pola porta, con seu pai, co Nicasio, de regreso da consulta médica... ¡Pero iso é un punto e á parte, un respiro nesta saga, particularmente densa, da nosa Herminia!

-.-

 

¿Como tes ese uniforme?

 

Nos últimos días de Marzo, 1939, cos casadistas embelecados na esperanza de que lles aceptasen en Burgos –viaxe de Casado ao aeródromo de Gamonal- unha paz honrosa, e cos comunistas exiliados ou encovados, aquel Madrid que pasara, tan á presa, de Checa a Cemiterio, que non se vía polas rúas un alma vivente, nin para saír a buscar víveres, que por outra parte nin había a onde ir por eles, a ningún prezo. De cando en vez, unha cortina que se apartaba un pouco, prudentemente, para albiscar ao lonxe, por se aparecía o maná do deserto, a Intendencia de Franco..., para substituír aquelas pílulas de Negrín, aquelas lentellas, fifty-fifty pedras e legumes, pero aínda así, esgotadas, ¡descantiá!

 

Tan só os ben informados souberon que o día 25, naquela reunión negociadora de Gamonal (Burgos), suplicaron uns, pouco menos que coas mans xuntas, e calaron os máis, os poderosos. Tanto calaron, que ao día seguinte, e por primeira vez, falou o Galego, o Galego das maiúsculas, o Excelentísimo, o Caudillo, sen retranca, en puro castelán: ¡Rendición sin condiciones, que por menos no paso! Así que, ¡pasou! ¡Mandou tomar Madrid, cándo quixo e cómo quixo!

 

A despensa da Neves, como moitas, como case todas, nin píldoras tiña, que ata se beberan os xaropes da farmacia. Naquela desesperación, Herminia botou man do bolso, un daqueles bolsos museísticos, portadores daquelas mensaxes cifradas da Quinta Columna, que non obstante nunca chegaron ao Museo do Exército, ¡e non precisamente por falta de méritos, ou de significación! Nicasio retívoa dun brazo:

 

-¿Herminia, qué vas facer? ¡Ti non te moves de aquí mentres haxa un home nesta casa! ¡Pensa que..., se te recoñecen por aí, os casadistas, que agora mandan eles...!

 

-Nicasiño, é que teño que cambiar estas pedras por un anaco de pan..., ¡sexa duro ou mol, branco ou moreno!

 

Neves estirou a man e colleullas á curmá, un pouco á traizón, mesmo segundo as estaba mostrando:

 

-Xa sei o que son, que mo tes dito, pero, ¿a onde poderiamos ir...?

 

Nicasio sabía que en Tirso de Molina, por cerca da boca do Metro..., un bar..., onde fixeran aqueles comunistas, tan pragmáticos sempre, un amoreamento de víveres... ¡Si; se cadra, alí! Colleulle á Neves, tamén da palma da man, un daqueles diamantes en bruto:

 

-Voume..., ¡a ese sitio, para ver se lles queda algo! ¡Como lles quede, daquela, eu, o que faga falta...!

 

Neves non se conformou con menos, a pesares da súa medrosidade:

 

-Pois eu, aí na Calle Toledo, vin unha muller, onte mesmo, que saía cun abrigo envurullado, debaixo do brazo. Todo se me fai que era unha penla de bacallau... ¿Herminia, non che importa que nos desfagamos destes pedrolos? ¡Desde que veña ese Francolas, e podamos volver a Galicia, xúroche que chos repoño con dous seixos, daqueles da Serra...! Mentres, non te movas de aquí, da casa, coa Neviñas, que así, a esta pícara, se eu non volvese, quédalle unha…, unha madriña!

 

Herminia tragou saliva; e de paso, unha bágoa indiscreta, de agradecemento profundo. Díxolles tan só:

 

 

-¡Eh; un momentiño: Tedes que explicarlles que son diamantes, auténticos, de varios quilates, que xa nin sei cantos, só que en bruto; ¡valen unha fortuna! Despois do regateo, que non vos importe deixárllelos, así sexa por catro ovos, un para cada..., ¡que mañá, Deus dirá!

 

Non lle doeu, en absoluto, velos irse con cadanseu diamante en bruto, ¡que efectivamente, en circunstancias normais, valían unha fortuna, tanto como para comprar o lugar de Vilar, enteiriño, se tal se lle antollase, pero..., primum vivere, deinde philosphari! O que a preocupaba era a posibilidade de que os pacqueasen para quitarlles as cousas, ao volver, se volvían con vultos..., pois empezaba a habelos, iso, os pacqueos, ¡pac-pac!, naquela caótica transición. Dúas horas máis tarde tornaron, á vez, os dous, eufóricos, chamando á porta discretamente, cos cotenos, ¡e con senllos paquetes! Inesperadamente, Nicasio mostrou o seu diamante, o mesmo que levara, co orgullo dun césar:

 

-¡Este é para Neviñas, que o gañei eu! ¡Miña currusca, cólleo; si, de verdade, que é para ti, para sempre!

 

Segundo ían presentando aqueles víveres, ¡tan valiosos!, contaron os seus contratempos.

En canto á Neves: Efectivamente, aquela estraperlista tiña, aínda, previsoramente, “para el gobierno de mi casa”, dúas penlas de bacallau e unha ducia de ovos, pero, polo diamante, despois de moitas discusións sobre se aquela pedra era ou non era o que afirmaba Neves, só accedeu a despacharlle aqueles ovos e unha das dúas penlas, reservándose a outra para ela mesma. Neves tamén a envolveu no abrigo, sen papel nin nada; o mesmo sistema que lle vira, ou sospeitara, á outra muller, á da véspera. Os ovos gardounos no bolso de man, co máximo coidado, un a un.

 

Nicasio fora a Tirso de Molina, e alí, naquel barzucho, que de tapadillo de femias, con dez reservados para o folleteo, pasara a tapadillo de víveres, quedábanlles algunhas latas; unhas vinte lle mostrou aquel fulano: sardiñas, berberechos, e incluso dúas de Chatka ruso. Desde que as meteu nunha fardela, co diamante acordado na outra man, facendo que llo ofrecía, en vez de soltarllo ao estraperlista o que se deu foi unha reviravolta co saco das latas na dereita, asestándolle con elas unha calugada que o deixou no sitio; como pouco, desmaiado. Nicasio, que xa vira a chave da porta posta por dentro, que foi o que lle deu aquela idea, aquel plan, pasouna para fóra, xirou, e..., ¡largouse, a cen, coma se saíse dun touril!

 

Tanto correu pola Calle Toledo abaixo que alcanzou á súa muller mesmo cando Neves dobraba para enfia-lo Paseo do Prado. Chegados á casa, atoparon á porteira, que estaba asomada no seu ventanuco, coma sempre, ollando, albiscando, canto entrase ou saíse daquel edificio de dez vivendas, ademais dos áticos. Nicasio, de tan bo corazón como bruto, ou viceversa, meteu a man na bulsa e pasoulle dúas latas de sardiñas, que ela agradeceu con grandes espaventos ao tempo que lles devolvía o favor dándolles a primicia informativa de que se rumoreaba que o coronel Prada xa rendera, ou estaba rendendo, Madrid, co Exército do Centro incluído. De albízaras engadiulles o consello de que non estaría de máis que se escondesen por onde puidesen..., ¡que os de Franco non perdoaban, que o sabía ela, de boa tinta!

 

-¿Rendeu, qué? –Rebateulle Nicasio. -¡Aquí, para render, só queda o empedrado, e para iso, cos lastros tan arrincados coma as moas de meu avó!

 

A porteira contestoulle con un xesto enigmático, que Neves interpretou como desprezativo, ¡tratándose daquela pobre diaba! Con aquela fazaña quedaba demostrado que moverse por Madrid xa non implicaba maiores riscos persoais, agás o producido por aqueles rapaces, un cento deles, que lle encargaran á súa nai, naqueles minutos derradeiros, unha camisa azul, feita á présa. ¡Co que fose, incluso con un vestido desa cor das mulleres da familia, fose liso ou estampado, que para escorrentar naqueles rojos, dadas as circunstancias, calquera dos azuis era válido, eficaz.

 

Aquel día non houbo máis novidades dignas de mención, á parte dunha serie de presupostos e de esperanzas para reordena-la súa vida naquel mañá que lles prometía Patria, Xustiza e Pan.

 

Ao día seguinte, de madrugada, mentres Aranda, cos seus galeguiños, ocupaba en Valencia os últimos redutos, en Madrid, no corredor da Neves, déronse dúas interrupcións, dous aplanamentos de morada, sucesivos e ben diferentes, en cuestión de minutos:

 

-...

 

-¡Quietos todos, ou disparo unha raxada! ¡Tira esa pistola, e ponte diante das mulleres! ¡De présa, que este gatillo é máis suave có teu! ¡Brazos en alto...!

 

-¿Que, qué pasa? ¿É que xa chegou Franco...? ¡Pois ben que nos fixo esperar! –Exclamou Nicasio, en transo de darse de falanxista, á vez que deixaba caer ao chan aquela pistoliña do 7.35..., ¡por se acaso!

 

-¡Arriba España!

 

-¡Arriba!

 

-¡Sen moverse, e cos brazos en alto...! ¡Veña, Francisco, recolle ese chisme, que este roxo nin o precisa nin o sabe manexar! ¡Procedamos ao rexistro!

 

Aínda ben non obedeceran, atordados completamente e sen alento os da casa, cando os intrusos, despois de recollida a pistola de Nicasio, puxéronse a abrir portas e caixóns, empezando polo propio salón onde se atopaban uns e outros. Nisto que oíron soar unha auténtica raxada, e non unha ameaza, pero, ¡no corredor! Rodrigo apuntara ao teito, onde se achantaron aquelas balas, coma quen crava alfinetes. Nin que dicir ten que os falanxistas, sacudidos pola sorpresa, xiraron en redondo, tan en redondo, e tan rápidos que se lles foron das mans as metralletas, coa mesma dilixencia que tivera Nicasio cando soltou a súa pistola.

 

Neves, que se quedara no corredor, mesmo nos couzóns da porta do salón, foi a primeira que enxergou aquela sombra que se lles coaba de punteiras pola porta, que quedara entreaberta cando os azuis lle deran aquel patadón, minutos antes.

 

-¡Rapaces, seguide co voso Arriba España, pero vosoutros pouco a ides levantar!

 

-¡¡Rodrigo!! ¡Ai, grazas a Deus que chegaches a tempo, de puro milagre, que estes dous viñan a por nós! ¡Mira cómo nos revolveron isto, buscando non sei qué!

 

Herminia, que saíu ao corredor, en bata, segundo estaba, literalmente apoiada, sostida, na mesma porta, na querencia daquela porta, choraba en silencio, transida de emoción e incapaz de articular palabra, pero Rodrigo sacouna daquel atordamento, daquela enervación, con unha orde tallante:

 

-¡Recolle esas metralletas, Herminia! ¡As dúas! ¡Veña, muller, reacciona, que xa pasou todo! ¡Quítalles as balas! ¡Non só os cargadores...!

 

Tivo medo de que se lle disparasen ao tocalas:

 

-¡Rodri, que non sei cómo se fai, que a miña guerra foi..., doutro xeito!

 

-¡Nicasio, colle ti esas armas, e garda as balas..., por aí, nun caixón! ¡Así está ben! Agora cachéaos, a fondo; todo, incluso nos calcetíns, por se estes chulapos..., ¡por se ocultan armas brancas!

 

Un deles tiña un canivete, dos de acampada. Nicasio, con aquela musculatura de atleta, abatanounos, sacudiunos forte, segundo os rexistraba, coma quen airea unha alfombra:

 

-¡Xa está, Rodrigo, que son dous pitos pelados, e non resisten máis! ¿Que fago con esta navalliña mocha? ¿Oes, teño unha idea: queres que os cape...? ¡A coitela é axeitada, e ten fío; mira que o fago nun tris, que estes téñena branda!

 

-¡Non; por agora, non! Ademais, estes monos son maricas; ¿non se lles nota? Rompe esa folla e despois devólvella a este mequetrefe, para que lle quede de recordo..., ¡da súa valentía! ¿Seguro que non levan máis nada?

 

Nicasio fórase temperando, e soltounos, pero despois doutro repaso e doutro zarandeo; respirou fondo e xa se permitiu chanzas:

 

-¡Home, as chinches deixaréillelas, que son da súa familia...!

 

Rodrigo estaba mandón, marcial, facendo fintas coa metralleta..., ¡a falta dunha tizona!

 

-¡Veña, baixade eses brazos, e volvédevos, cara a min! ¡Os dous!

 

Volver, volvéronse, pero escumando. Un deles sublevouse:

 

-¡Malditos comunistas, qué putada nos fixeron, qué encerro! ¿De onde saíu este fantasma? ¡Pero pouco vos vai durar esta sorpresa, a protección deste disfrazado, que temos as vosas fichas! ¡Malditos comunistas; queimadores de igrexas, mata curas...!

 

Rodrigo, por toda contestación, chanceouse deles:

 

-¿Mata - curas, nós? ¡Pero qué marica es, qué estúpido! ¡Cousas veredes, amigo Sancho...!

 

O máis matón dos dous quixo facer méritos, amedrentalos:

 

-¡Vosoutros si que veredes! ¡Veredes as tapias do cemiterio, que vos fusilaremos igual que fixestes con Calvo Sotelo, polo cu! ¡Traidores!

 

O outro, ¿falanxista?, parecía ter métodos máis prudentes:

 

-¡Cala, ho, non sexas parvo, non alertes a estes rojazos! Aguanta e fai tempo...; ¡xa sabes!

 

Rodrigo tanto se irritou con iso, que lles fixo a figa:

 

-¿Tempo, para qué; para que veñan eses compañeiros vosos, eses que entraron aí, no outro portal, para facer outra saca? ¡Atajo de chinches!

 

O máis imprudente daqueles adaís do desquite prematuro non foi capaz de controlarse e ameazou aos da casa, pese a te-la metralleta de Rodrigo a medio metro das súas tripas:

 

-¡Xa nos botarán en falta, que isto non queda así! Daquela, ¡xa o veredes, que non estamos solos...!

 

Rodrigo mofouse del ao tempo que lle facía un aceno a Nicasio para que se contivese, pois o tintureiro xa levantara o pé na dirección correcta para asentarlle un inguazo co zapato do pé dereito:

 

-¡Caíches na trapela, paspallás! Pois non, non será así, que vos deixarei marchar antes, moito antes; polo voso ben e polo dos vosos cómplices, que lles periga o corazón se amosan por este piso. Aquí non hai problema, que vos vou liberar, pero merecedes telo, e grave, porque parvos, o que é parvos, sodes os dous; os dous, dixen, ¡a cal máis!

 

Daquel par de azuis, un deles, o lingoreteiro, estaba tan asustado que se lle ía a pólvora

en salvas, tusteando coma un can de palleiro morto de fame:

 

-¿A todo isto, qué pasa aquí? ¿Quen es ti realmente? ¿Como tes ese uniforme? ¿Que bravatas son esas? ¡Aquí en Madrid xa estamos nós, mandamos nós, que cambiaron as tornas!

 

Rodrigo soltoulle un, ¡Imbécil!, coma un esgarro, para seguir despois, máis controlado:

 

-¡Capitán de Farmacia, Rodrigo de Hinojosa, e por se non tes abondo, son un Espinosa, Espinosa de los Monteros! ¿Chegouche, cagallón? –Engadiu con xactancia, sen darse un respiro: -¡Esta é a miña familia! ¿Decátaste, mameluco? ¿Precisas algo máis; tal vez unha galleta, un tiro de graza, un caramelo, un chupete...?

 

O lingoreteiro seguía jau-jau, incontinente, mesmo pedindo un bozo:

 

-¡A trampa dese disfrace, usurpador..., vaiche custar cara, maldito comunista! –Como Rodrigo non lle fixo caso, atento a pedir un vaso de auga, aquel rapazolo seguiu retando: -¡O Exército de Franco está entrando en Madrid, por todas partes, do Norte e do Sur, así que vai quitando ese uniforme; e date preso, réndete á Falanxe, pola conta que che ten!

 

Rodrigo bebeu tranquilamente, un par de vasos, e despois tiroulle á cara o terceiro, burlándose canto quixo daquel mequetrefe:

 

-¿Preso, eu; eu, que vos estou apuntando coa metralleta? ¡Serás chulo! Es máis cretino do que pareces, ¡que xa non é pouco!

 

Daquela o interlocutor empezou a tomar consciencia de que tiñan a baza perdida, así que propuxo, pero con altivez:

 

-¡Fagamos un trato: Déixanos ir, e nós só diremos que aquí tivemos resistencia armada, e que por iso nos fomos sen facer as detencións que nos ordenaron! –Entraba naqueles amaños sen convencerse por completo de que Rodrigo fose realmente franquista, coa evidente e raposeira intención de volver a visita-la casa, ou denuncia-la familia..., ¡en mellor ocasión!

 

O outro “azul”, máis prudente, quixo tentea-lo terreo que pisaban:

 

-¿Que dis, chalao? ¡Eu quero saber, de primeiras, con quen facemos estes tratos, quén é realmente este tipo, con este uniforme! Identifícate, pero con papeis, para saber a quen deixamos aquí, que seguro es outro comunista desta célula, pois ese uniforme nunca o vin, e tesme mosca; se cadra, roubáchelo, na fronte, ¡dun morto!

 

A Rodrigo, coas andrómenas daqueles pseudoazuis, acabóuselle a paciencia. Colgou a metralleta dun ombro e zarandeounos, bruscamente, irado, a cada un con súa man, por onde primeiro atopou; e despois púxoos de costas á porta das escaleiras, que seguía aberta. Volveu a apuntarlles coa metralleta, en dirección ás tripas:

 

-¡Haberase visto; chulos da merda! ¡Oes, é que nin desarmados! Mellor prefería darvos un culatazo, para ganancia do dentista, pero vouvos dicir quen son, de verdade, para que non se vos esqueza no resto das vosas cochinas existencias: De verdade que son capitán, dos de Franco; por máis datos, recén ascendido, aínda que..., aínda que máis ben, que todo hai que dicilo..., -mirou para Herminia, -¡por méritos alleos!

 

Tiroulle un bico á súa muller, á súa heroína, coa punta dos dedos da esquerda, sen deixar de facer puntería; e despois volveu a encararse con aqueles oportunistas:

 

-¿Vosoutros, quen sodes? ¡Dous mequetrefes, que xa se nota polos feitos! ¡Agora, na desbandada dos rojos, évos fácil perseguir aos civís; desvalixa-las súas casas; facer méritos tardíos. Agora, si; agora, que están entrando os nosos soldados, neste intre, pola Porta de Alcalá, ¡a cen metros! ¿Vedes esta señora, mocosos? ¡Pois cadrádevos diante dela, que volo ordeno eu, agora mesmo, que mentres vosoutros andastes por aí, polos faiados, agochados, esperando que chegásemos os de Burgos, esta señora, que é a miña dona, que a vou condecorar de seguida, cunha boa aperta..., ¡axudou a abri-las portas de Madrid, todas, unha por unha! ¡Axudounos a pasar, mal que lle pese á señora Dolores...!

¿Que cómo o fixo? ¡Ah! ¡Iso non volo dirá; nunca, xamais, que non merecedes tal honor! Estivestes aquí tres anos, encovados coma coellos, podendo pasarvos, mil veces, ás nosas liñas, pero facía falta ter..., ¡iso que non tedes! Collede as vosas armas, agora si, pero sen balas..., ¡e ide mexar con elas, xa que non tedes pistolas; das de mexar, quero dicir! ¡Nicasio, dálles esas armas, as deles, pero..., sen a cartucheira!

 

Un daqueles azuis, o máis falador, apresurouse a recupera-la pistola - metralladora, pero atopouse con Nicasio que dun empuxón tirouno ao chan:

 

-¡Engorde, rapaz, non estires a man antes tempo, que xa terás o teu xoguete..., cando me saia dos collóns! Só vos darei estas armas, así, descargadas, sen peite, que coas balas quédome eu. ¿Non eran para min, para que as gardase eu, no propio corpo? ¡Pois logo! ¡As armas non son xoguetes para vosoutros, mamelucos do carallo! ¡Hala, ide cambiar de camisa, outra vez; de camisa e de calzóns! ¡Ah, e de paso, podedes toma-lo biberón..., aí mesmo, na Gota de Leche! Rodrigo, ¿queres que os ate cun cinto, pola gorxa, e despois lévoos a Vallecas, ás hortas, para que planten ravos? ¡Estes só valen para sachar!

 

-¡Bótaos polas escaleiras abaixo, cunha patada no cu! ¡Pero rápido, que cheiran á urea; estanse mexando por si..., outra vez!

 

O máis prudente quixo remata-la festa en paz..., ¡por se había represalias!

 

-Desculpe, señor, Capitán, pero nós tiñamos denuncias contra esta familia, por comunistas. Podemos demostrarllo, ¡con testemuñas!

 

Rodrigo volveuse a mofar:

 

-¿Denuncias, denuncias comprobadas? ¡Pero se aínda estamos liberando Madrid, e vosoutros xa estades ensaiando a depuración! O que tedes é medo, un medo cerval; se cadra porque non estades limpos... ¡Veña, fóra, que me estou fartando! ¡E que non saiba que neste edificio hai detencións prematuras, ou inxustificadas, que aquí respondo eu..., por todos, por todos eles, sexan das dereitas ou das esquerdas! ¿Estamos?

 

-¡Si, Capitán; á orde! –Taconeou un deles, que o outro seguía emperrenchado.

 

-¿Á orde? ¡A merda, porcos, fantasmas...! ¡Fóra! ¡A cen!

 

Segundo se foron, Herminia, abrazada no seu home, saloucando e tremendo dos nervios:

 

-¡Que noxo, meu Rodri! ¿Para isto se libera Madrid, para darlles vela aos enterradores? ¡A que nos espera de hoxe en diante, con chulos desta caste, traidores, coellos encovados que se cren vencedores!

 

Contestoulle Neves, que lle volveran as ganas de falar:

 

-Herminia, ¿lémbraste que iso mesmo, iso do noxo, dixéchelo daquela, daquela cando atopaches aquí ao profesor de ruso? ¡Saímos da corte e entramos no curral!

 

Herminia, ben pegadiña ao seu Rodrigo, compadeceuse daquel chisgarabís, daquel Remeiro do Volga:

 

-¡Ah, si, o Iván; Iván Roig! ¡Hai que salvalo, Rodrigo; tesmo que prometer! Xa che diremos quen é e onde vive... Nicasio, ¿tes o seu enderezo?

 

-¡Herminia, é algo tarde, que tamén morreu, na revolta comunista; precisamente aí onde estiveches ti, por tras de Correos...! ¡Xa preguntei, daquela mesmo!

 

Rodrigo, que non sabía a qué atender con tantas novidades:

 

-Non entendo nada do que falades; ¡tanto que temos atrasado! O que está claro é que fun bastante oportuno, mesmo providencial, pois eses tipos tiñan ganas de luxa-las mans. O máis seguro é que matinasen montar a súa checa particular, entre catro amiguetes, para evidenciarlles aos nosos que axudaron a abri-las portas de Madrid, e por iso quixeron levarvos detidos, mesmo ao confesionario da porteira. ¡Méritos doados, pero póstumos!

 

-¡E tanto que si! –Asentiu Nicasio. –Pero, dinos, ¿como viñeches, en vangarda, ti, un farmacéutico; ou é que xa pasastes..., todos?

 

 

Tropas franquistas entrando en Madrid

 

-A orde é avanzar con decisión, facendo un lazo polo Sur, e ocupando os edificios estratéxicos, pero á vez con precaución, e sen escatimar metralla, ¡por se queda algún foco de resistencia! Eu non veño só, que me escoltou un comando, ¡de tiradores de primeira! Teño dous valentes aí fóra, armados ata os dentes, co mellor do noso material; aí mesmo, no descanso da escaleira. Abaixo quedaron outros dous, e na casa de enfronte, dous máis, para cubrirnos, apuntando ás ventás desta casa, e tamén ao portal..., ¡por se había dificultades!

 

Herminia, dándolle unha aperta continua, inseparables, ao seu home:

 

-¡Rodri, estás feito un valente! ¡Melloraches! –Con cariñosa ironía.

 

-¡Muller, con seis metrallistas dos nosos..., así calquera! ¿Por qué cres que me atrevín con eses chulos? O de vir en vangarda tampouco ten mérito, ¡eu non che podo mentir!, que todo foi idea do Xefe de Información..., que agora é coronel, que barruntou que aquí podía haber equívocos, incluso dos nosos, cos nosos, por causa da vosa personalidade dobre, desdobrada...; ¡xa entendes! Todo o mérito foi destes metrallistas, por máis que pouca resistencia atopamos, ¡que tamén hai que dicilo! E agora, unha mensaxe, urxentísima, do coronel, que con tantas emocións esquecíaseme o máis importante: Que ningún de vosoutros, e particularmente Herminia, se xacte da vosa participación clandestina; que esteades a cuberto por uns días, que nunha guerra destas nunca hai vencedores absolutos, nin derrotados insignificantes. Imos ter, previsiblemente, axustes de contas...; ¡a feixe!

 

Neves, que na vitoria volvía a ser a máis temperada de todos eles, e que tiña o hábito de pasar directamente dos sentimentos ao pragmatismo:

 

-Rodrigo, aquí moito bla-bla pero, mentres, eses rapaces teus, están aí fóra...; ¡que ata é un desprezo, e poden estar en perigo!

 

-Agora os mando pasar, pero aínda non vos dixen o da porteira, que lle debemos un favor: recoñeceume, a pesares do uniforme, e díxome que aquí arriba podía atoparme cunha sorpresa, que entraran dous falanxistas, coas armas na man...

 

Nicasio sacouno daquela inocencia:

 

-¿A porteira, dis? ¡Grandísima puta! Esa tal foi a que nos denunciou aos chavales, ¡seguro!, que o seu home era lexionario, e por iso se sinte cerca deles, dos falanxistas. A ela pillouna a guerra en Madrid, e o seu home será un deses que están entrando, ¡se é que vive! ¡Ela tamén quixo facer méritos...! Estaba aquí porque se veu de Ceuta...; non sei se de Ceuta ou de Melilla, ¡para parir un madrileño, que mira ti por onde escasean! Aínda onte quiteille a fame con dúas latas de sardiñas..., ¡pero, co sabido, sabido, se é hoxe métollas pola gorxa, sen abrir; a lata enteira!

 

-Daquela, a sorpresa qué se vai levar con nós... De aquí en diante, -Neves fixo o xuramento dos dedos en cruz, -a esa tía vouna obrigar a presentar armas, que lle hei berrar desde a porta: ¡Gertrudis, súbelle estes paquetes á comunista do terceiro! Voume tronzar de risa con ela, e menos mal se non lle afeito a cabeza..., ¡ou máis aínda!

 

Herminia, na súa humanidade desbordante, sen facerlle caso á vendeta da curmá:

 

-¡Rodri, eses rapaces...! Polo menos, dálles auga, pero coido que Neves ten por aí unha botella de reserva...; ¡augardente!

 

-Xa vou, muller, pero dime, primeiro, que despois teño que irme con eles para organizar Caixas de Urxencias, Botiquíns de Campaña..., ¿temos farmacia, ou..., pasáronlle o ferro eses rapaces do teu amigo Kindelán?

 

-Temos, Rodri, pero baleira, ou case, que nin o escaparate deixaron; ¡todo escachizado! E menos mal que conservei algún dólar na conta de Cuba...; ¡así que, desde hoxe, a comezar de novo!

 

-¡Ti sempre de providencia...! Pero non te preocupes, muller, que xa reconstruiremos España, que iso teñen de bo as guerras, que agora estrearemos país, reconstruído con arquitectura fascista; ¡imperial, que din os meus!

 

Subiron aqueles rapaces, os seis, un deles sarxento, e os outros cabos de primeira. Agradeceron a augardente pero apenas a cataron pois o sarxento entendía que o seu lugar estaba abaixo, naqueles portais, para cubrir a entrada dos que estaban ocupando o Paseo do Prado e todos aqueles edificios do contorno: Banco de España, Correos, Ministerio da Mariña, a Bolsa, os hoteis Ritz e Palas, etcétera. O capitán Hinojosa, de momento, quedouse arriba:

 

-Voume afeitar, que estou incómodo; ademais dunha ducha...; ¡para que lle poda dar un biquiño á túa afillada, que xa é unha moza casadeira! ¡Moi larga foi esta guerra, Herminia, que moi cambiados nos vemos, todos! ¡E ti vas vella, con “v”, que con “b” sempre estiveches, e sempre estarás! ¡O que ocorre é que pesas menos que unha bruxa sostida nunha vasoira!

 

-¡Esaxerado! ¡Antes non eras groseiro...! Se te portas mal, xa sabes..., ¡volves para Burgos! –Coqueteou co seu home, feito un milite bravucón!

 

-¿Antes, Herminia? ¿Oes, cándo foi ese antes? ¿Sería daquela, cando lle dixemos á Neviñas que lle traeríamos unhas cunchas da Coruña? Quedaba aquí, no restaurante Biarritz, chorona porque se lle ía a madriña, pingándolle o nariz...; ¡e agora, xa vedes, unha mociña casadeira! O malo é que se me esqueceron as cunchas; non sei é se foi na mesma Coruña ou en Burgos... Neviñas, na nosa lúa de mel, na definitiva, que túa madriña e mais eu témola interrompida, xúroche que che vou traer toda a praia de Santa Cristina..., ¡así sexa nunha cesta! ¿Queres unha canción, mentres?

 

-¡Si, padriño! –Saíulle aquel tratamento inconscientemente, por pura lóxica: ¡o home da madriña, padriño tiña que ser! E logo que, como o verdadeiro, o Bernabel, se fora coas boticas alá por sobre dos luceiros, dos luceiros cubanos... -¡Pero mellor, dúas; cántame dúas! Mamá, por veces, cántame galegadas; ¿ti sabes algunha?

 

-¡A ver se me lembro! ¡Ah, si! ¡Branca era a nave que di a lenda, que das augas de Cuba trouxo unha serea; tan branca e tan roiba, tan branca e tan bela, que máis que unha serea parecía unha princesa! ¡Ti, bonita; ti mesma! A-la-lá, la-ra-la-lá...!

 

Neviñas tronzábase de risa. Herminia deulle outra aperta, outra máis, a enésima, ao seu home, con tódalas forzas que puido reunir:

 

-¡Oh, Deus, Rodrigo, que tolo estás! Agora o tolo, o rematadamente louco, es ti. ¿Lémbraste daquel día en Burgos...? ¿Azóutasme...; ou xa me perdoaches?

 

-¿Tolo, eu? Houbo unha vez unha tola, ¡unha heroína!, unha cubana sandungueira, unha tramposa, que, falsificando receitas, cunha letra que nin o demo a lía, pois de demo tocoume facer a min, aló en Burgos, que en vez de tratamentos escribía mensaxes da Quinta Columna, nun inglés americanizado, tan macarrón, que gastei un dicionario para dalo entendido, de paso que aprendía, ¡de memoria!, as descricións botánicas de Linneo! Pero douno por ben feito, que iso fixo posible que entrásemos en Madrid, polo menos eu..., ¡trinta segundos antes! Iso si, a tempo de salvar unha familia que estaba en perigo por culpa de dous triunfalistas! ¿Coñécela, Herminia; coñeces aquela devota de San Linné?

 

-Coido que si, -respondeu a aludida, -pero vai calando, que ti mesmo dis que non é prudente falar diso. ¡Xa llelo contaremos aos netos..., algún día!

 

-¿Netos; dixeches netos? ¿Así que agora queres ter fillos...? ¡Ah, pillabana!

 

-¡Agora, si, meu Rodri, que cada cousa ao seu tempo: agora non estamos en guerra!

 

-Muller, diso, nin sei para qué, que agora, a partires deste día da vitoria, sobrarán nenos, que xa non morren na fronte...; ¡nin na fronte, nin cos bombardeos!

 

-¡Anda, majadero, que dis o que non sentes! Aféitate e báñate, que así non te quero, nin de lonxe, que cheiras a..., ¡a queixo de Burgos! ¿Onde o tes?

 

Rodrigo colgou a metralleta naquel colgadoiro do vestíbulo, que aínda seguía con ela ao lombo; e despois diso púxose a danzar, cos brazos en alto, imitando os puntos da muiñeira, chungueiro:

 

-¡As ondiñas, veñen e van...; non te vaias, Rianxeira, que te podes marear...!

 

-¡Como unha cabra; tal cal! –Riuse tamén Herminia, a cachón, destapando a hucha dos risos, tanto tempo hermética, sen descolgarse do colo do seu Cid..., ¡que por fin volvía a Cardeña, e non precisamente desde Valencia, que Valencia estaba sendo ocupada, outra vez, polas harcas marroquís, polos tuaregs do Sáhara Español, polos Tiradores de Ifni...!

 

-¡Estoupo de felicidade! ¡Xúrocho, Herminia! ¡Mais, para que todo fose perfecto, só nos falta un queixo de Pancorbo...!

 

-¿De verdade que non o trouxeches? ¡A madriña dicía que si, que o ías traer! –Neviñas decepcionouse, que a fame acumulada era moita, e anubraba un tanto ás outras ledicias.

 

-¡Trouxen piñas; mira, estas! ¿Velas? ¿Queres darlles unha dentada? Lanzo unha destas granadas e..., ¡zas! ¡Con iso fago unha piscina, tal que aí en Neptuno! ¿Queres unha piscina, e quitamos esa fonte vella, esa da Cibeles? ¡Ondinas veñen e van..., polo mar de Rianxo! –Volveu a danzar, como tentando toca-lo teito cos dedos, cos nervios aloucados por tanta felicidade atrasada, renacente.

 

-¡Que non é así, burgalés; -interrompeuno Herminia; -que estás mesturando o queixo de Pancorbo coa Rianxeira! ¡E logo que non se di, ondinas, senón ondas, ondiñas! ¡Anda, báñate dunha vez, a ver se che volve o sentido, coa limpeza! ¡Traes mugre..., de tres anos!

 

-¡De dous, chata; de dous! ¡Mugre, e tamén...; xa sabes, abstinencia, que ben me entendes! ¿Todo é de España, non si? ¡Pois a miña cotra, igual! ¡Viva esta España dos vivos, un millón menos..., aínda que estean sucios! Dirixíndose ao Nicasio, que se retiraba coa Neves ao seu cuarto, levando á Neviñas, para deixarlles máis intimidade:

 

-¡Alto, galego; alto aí, non fuxas de Madrid..., coma os do Goberno republicano, que nada máis empeza-la guerra fóronse de vacacións, de vacacións e de paella, a Valencia! Aquí, no meu macuto...; que non trouxen queixos, iso non, pero si unha roji-gualda..., ¡de dous metros! Pona ti, ti mesmo, aí na balconada, pero non asomes demasiado, non vaia ser que pacquean os de enfronte... Polo que a min respecta, esta casa queda liberada...; ¡e desinfectada de rojos tamén, asemade! ¡Viva Franco, un home grande, grandísimo, aínda que sexa cativo, aínda que sexa galego! O peor é que fala coma as mulleres, atiplado..., ¡que por algo se proclama inimigo dos masóns e dos maricas!

 

A Intendencia franquista chegou ao día seguinte, e para iso, ¡en gramos!, así que, no ínterim, mentres, en Cas Nicasio deron boa conta daquelas conservas..., ¡gratuítas! A súa conciencia levábao á tenda do seu ¿incidente / accidente?, pero a prudencia freaba nel; sen embargo, á noite, cunha parabéllum que lle conseguiu Rodrigo, atreveuse a osmar pola zona:

 

A porta daquel antro estaba aberta, coa pechadura arrincada, e iso só se podía facer desde dentro, pero alí non había ningún ser vivo, ¡nin vivo nin morto! As mercadorías desapareceran, e como a porta quedara pechada, Nicasio tivo por certo que o ferido fixo saltar a pechadura, e largouse co saco ao lombo, co pouco que lle quedaba!

 

O Parte da radio, como é ben sabido, diría aquilo de, En el día de hoy, vencido y desarmado el ejército rojo..., cousa que na casa da Neves foi ao revés: ¡Vencidos e desarmados aqueles pseudofalanxistas que se apresuraron a facer méritos doados, tardíos, vinganzas arbitrarias, aquela guerra esvaeceu!

 

-.-

 

A por unha tetada

 

-Querida Neves, veño despedirme, que saio de viaxe...; ¡cousa dunha semana!

 

-¿¿Qué??

 

Estaba visto que Herminia, para súa curmá, era unha caixa de sorpresas, de tódolos tipos, fronte á rutina daqueles tintureiros: Do despacho á casa, e viceversa, amén dos problemas inherentes á crianza daquela mociña..., ¡prestada!

 

-Xa che dixen que lle escribín a miña nai, precisamente utilizando a última cuartilla que vos quedaba... Botei a carta en Correos tan pronto houbo selos e souben que volvía a funcionar o tren de Galicia. Pois ben, contestáronme..., ¡pero con letra do Toño, por non perde-lo costume!

 

-¿E qué, que che di, ese Toño?

 

-¿De si mesmo? ¡Nin palabra! Seino pola letra e pola forma de redactar, que ata foi culpa miña, que lle debera indicar a miña nai que lle fixese a contestación tal que o señor Cura de Montecubeiro... Pois ben, como Rodrigo segue militarizado, que ao parecer déixanlle levar unha farmacia propia, comigo ao cargo dela, pero seguindo el adscrito ao Exército...; ¡iso, nunha Farmacia Militar! E logo que hai que restaurar a nosa, que a deixaron desfeita e baleira, cousa que levará meses..., pois, díxenlle a miña nai, volvendo a escribirlle, que salgan para Lugo, que encarguen o coidado da facenda a un veciño, e que paren, pola miña conta, na fonda da Maragata, que eu collo o tren, o de mañá mesmo! ¡Non sabes cómo me apetece, despois de tanta separación e de tantos riscos, que me dea unha tetada, outra, pois, dados os seus aniños, igual pode ser a derradeira!

 

Neves quedouse coa boca aberta polo inesperado daquela noticia:

 

-¡Ditosa ti, que aínda tes nai, que os meus, teus tíos, que xa cho dixen, morreron durante a guerra..., sen facer por eles case nada, pois, entre unhas cousas e outras, ata pouco diñeiro lles tiña mandado; a pasaxe de irme para Cuba, e pouco máis! Este Franco...; ¡este Franco non só matou aos vivos, senón que nos impediu irlles ao enterro aos nosos devanceiros!

 

-¿Da familia de Nicolás, qué?

 

-¡Tampouco, que non lle quedan máis que sobriños; e para iso nin sei cantos, moitos, pero de cada tres cartas que lles manda apenas lle contestan unha! ¡Igual teñen medo de que pida a súa lexítima...! Eu xa lle dixen: ¡Mándalles unha renuncia notarial, de canto tes, a partes iguais, que che estarán botando maldicións!

 

-¿Queredes que llela leve eu, en documento privado, que para ir ao Notario xa non dá tempo?

 

-¡Nin llo digas, que sempre me contesta o mesmo: O meu, para eles ten que ser, pero no seu día, que a min téñenme que soterrar en Suegos, e se me quedo sen dereitos, nin o Cura me quererá sepultar, que me tomará por forasteiro!

 

-¡Ben; vale! ¿E para a túa casa...?

 

-Muller, diñeiro pouco temos, que tamén hai que recuperar esas tinturerías... O único se lles levas aos sobriños algo de roupa: da miña, para as rapazas, que xa serán mociñas, e pódena axeitar; e de Nicolás, para os homes..., que diso, de roupa, é do que temos a sobrar..., ¡daqueles anos das vacas gordas!

 

A curmá asentiu:

 

-¡Ata terás razón, que na aldea xa sabemos que o aproveitan todo; e despois que, trala guerra, tampouco nadarán na abundancia, que seica houbo requisas, de ganados e de froitos, para o Exército, con non sei cantas traxedias máis; iso aparte dos que morreron na fronte, que seica houbo fusilados, e desaparecidos, particularmente en Montecubeiro; a esgalla! Iso me dixeron os da Maragata, que conseguín falar con eles por teléfono, e pregunteilles, para ir, claro está, cómo andaban as cousas, e qué sabían da zona de Castroverde!

 

-¡Ai, muller, que tiveches unha boa idea...! Pero diso, por se de algo che vale o meu consello, na aldea non entres, nin te baixes do coche, que aquela xente, empezando polo Toño, hante pelar, ¡ben pelada! Se lles dis a verdade da túa vida, malo; e se lles mentes, ¡nin saberás facelo! –Neves, metida a filosofar, pragmática coma sempre- A emigración é o que ten: ¡Que nós entendémolos a eles, pero eles, todos ou case todos, nin nos entenden nin queren facelo! Vimos de pasar unha guerra, ¿non si?

 

-¿Que queres dicir con iso? ¿Tes que recordarmo para que non se me asente a madre, para que estea parindo desgrazas e sufrimentos, de nove en nove meses, e xa non sexa día a día?

 

-Herminia, eu, aínda que pouco, ¡menos cá ti, por suposto!, tamén lle dou á cabeciña, pois o que non vexo en min, procuro enxergalo nos demais. A emigración foiche, e coido que aínda segue, ou volverá, dada a miseria que nos rodea, unha guerra entre irmáns, ¡casa por casa! O morgado, que tiña que redimir os foros, dotar as irmás, coidar dos vellos, e todo iso; e as lexítimas curtas, que non nos quedaba outra máis que darlle ao zoco, ou empreñar dun veciño, dun morgado, confiadas en que nos levaría de nora para a casa tal. Dito así, logo parece un chiste, pero iso trouxo moitas desavinzas, moitas bágoas, e para máis foda, todo en secreto, como ti e mais eu sabemos; ¡segredos dos que roen por dentro, peor que se che morre un familiar, que nese caso aínda che dan o pésame, e compadécense, e axudan...!

 

-Miña Neves, Galicia é un país rico de xente pobre..., ¡que o lin non sei onde! E logo que se cargan de fillos..., ¡cousa natural, co longos que se fan os invernos!

 

Disto si que se riron; superficialmente, pero ríronse. E volveron a abrazarse, e volveron a chorar, e volveron a rir:

 

-¡Herminiña, ten coidado cos lobos!

 

-¡O primeiro que pille, para ti, para que fagas un abrigo!

 

-¡Ah; o meu paquete da roupa! Agarda un intre, que cho preparo, e despois chamamos un taxi, para que che leve a maleta...

 

-Neves, agora que me dispoño a volver, ¿por qué me terían aquela envexa atroz aqueles veciños da nosa infancia aos que tanto levo querido e lembrado?

 

-¡Muller, por iso, porque es emigrante, cousa que non queren para si, pero envéxana nos demais, nos que tivemos a coraxe de fuxir daquela miseria! ¡Téñoo claro, tanto, que xa non me doe no peito!

 

-¡Desde logo que si! E se non fose un drama, era para rirnos; ¡deles, non, meus pobres, ¡pobres do peto pero tamén do espírito!; de nosoutras mesmas, que andamos polo mundo facendo o pallaso, vestíndonos do que non somos!

 

 

Os mouros volveron a Lugo, con un mouro de Capitán General.

Fonda da Maragata. Lugo. Os dous patrucios sentados nunhas cadeiras, na beirarrúa, a un lado da porta, respirando aire primaveral nun día solio, deses que encargan os de Lugo tan pronto se lles van os ventos marzais. Manuel, de chaleco gris, coa leontina de sempre, e sombreiro marrón; a caiada entre as pernas, tal que se tivese tres. Silvina, con unhas medias negras, de la, e unha touca con flocos, do mesmo, tan mal tinguida que máis que negra quedáralle pardenta; pano “da reina” na cabeza, coas puntas atadas arriba. Que estaban en Lugo, notábaselles de lonxe, que ata levaban zapatos, cousa que non adoitaban poñerse, ¡nin para ir á Misa! Como non tiñan idea de cando se lles aparecería Herminia, que aqueles trens chegaban cando podían, e ben que o facían, que as máquinas xa estaban para o despezamento, e o carbón tiña máis terra que combustible, nin case falaban, nin case ollaban, coa mirada en descanso, perdida, sen fixación, coma quen ve chover, ¡e iso que lucía o sol!

 

Herminia, seguida polo carriño do señor Curuxo, que seguía engurrado, pero vivo, prestando os mellores servizos posibles, xa os coñeceu de lonxe, pero foise achegando caladiña, á espera de controlarlles a reacción, a sorpresa.

 

-¿E vostedes, qué fan aquí; por quen esperan...?

 

Silvina foi a primeira en decatarse da súa presenza. ¡A voz do sangue, do seu, do propio! Levantouse coma un resorte, ¡tal que se por un descoido se houbese sentado nun carro de toxos!

 

-¡A nosa Herminia, que resucitou...!

 

-Mamá, ¡non sabes ti qué verdade tan grande estás dicindo; e tampouco es a primeira...!

 

Manuel, coa axuda da caiada, tamén se puxo en pé:

 

-¡A ver, muller, que deixarás algunha aperta para o padrasto...!

 

-¡Si, papá; de todo corazón!

 

Que lle chamara “papá” non o soubo, non se decatou diso ata despois, ¡ata despois das apertas!

 

-¡Ai, muller, canto cho agradezo, que por fin cheguei a ser teu pai!

 

Curuxo pasou as maletas para dentro, para onde lle indicaron os donos da pensión, e ao saír levoulles outra cadeira, para a “siñurita”, tamén de rafia.

 

-¿Cando teño que volver...?

 

-¡Ah, si; perdoe, que a tal momento non estaba neste mundo...! Teña; unha propina, pero é algo mesquiña para o que vostede merece, que agora veño da guerra, ¡e non de Cuba! Xa o buscarei, eu mesma, abaixo, na Estación, que me quedarei aquí, con meus pais..., ¡uns días!

 

-Miña nena, ¿iso é verdade, uns días...? Daquela nós temos que irnos no coche de Trigo, que isto da fonda é un roubo...

 

-Non, mamá, tranquiliña, que se agora non veño rica, pobre tampouco. Estaremos aquí..., unha semana, pero, iso si, se Manuel me promete non andar de tabernas, que aquí en Lugo debe haber un milleiro delas!

 

-Non, muller, que cho podo xurar, que ao meu viño de agora chámanlle bicarbonato.

 

-¡Daquela xa cho administrarei, eu mesma, que diso algo sei, que temos unha farmacia, en Madrid!

 

-Xa nos dixeras que te casaras, ou que te casabas, cun farmacéutico... Nunha carta, precisamente aqueles días nos que empezou a guerra...! ¿Tedes familia?

 

Herminia, que a tal pregunta pasoulle un lóstrego pola fronte, houbese preferido mil veces dicirlle a verdade a súa nai, confesarlle un, ¡eu, si!, pero a prudencia, esas atumes da vida pragmática:

 

-¡Non; ... aínda non! ¡Estou máis selleira cá nosa Parda, aquela que nunca empreñou...! A ver cando volva..., se é que sirvo para telos, que aínda non o sei..., pois con isto da guerra houbo que tomar precaucións!

 

-Mira, filla, tendo pan para darlles..., ¡coma os fillos, nada! ¿Non ves o leda que estou de terte aquí, e iso que só será por unha semana?

 

A Manuel, ¡outro Manuel!, pareceulle que estorbaba naquela intimidade materno – filial, así que lles pediu permiso para ir en busca de tabaco... Tardou en volver, adrede, pero nesta ocasión Herminia prefería telo cerca para falar de xeneralidades, que Silvina preguntaba demasiado, demasiado íntimo, e non era fácil contestarlle ao dereito, sen mentir pero sen dicirlle as verdades, ¡certas verdades!

 

Os sete días pasáronos en curtos paseíños, amén dalgunha lambetada nas docerías, particularmente na Madarro. Roupas para poñelos algo máis presentables, calzado daquel de Monforte, para a humidade da aldea, e cousas así. Herminia, pola súa parte, tamén preguntaba, sen descanso, pero doutros temas: ¿Que pasara co Toño, e con Fulano, e con Mengano, e con Zutano...? Como aquelas conversas, aquelas novas parroquiais, por outra banda tan similares aos acaecementos doutras parroquias, darían para formar, non un libro, senón unha biblioteca, máxime agora que se puxo de moda refrescar a “Memoria Histórica”, acaso sexa mellor referilas nunha apertada síntese, nun retrato de familia, a grandes pinceladas, aínda que en troques de omitir casos e situacións que terían un importante significado para ilustrar, para iluminar, aquela interminable “Noite de..., ¿de pedra, de lóstregos...?”

...

 

O detonante principal de canto ocorrera na parroquia de Montecubeiro, dito así, en catro verbas, para sintetizar, partiu de Luaces: O ilustre Mestre Palmeiro, un pedagogo que se anticipou en medio século á preceptiva do ensino primario, tivéraas tesas co Cura da súa Parroquia, para máis inri parente seu, que lle censuraba que non ensinase doutrina na súa escola. Palmeiro razooulle sostendo a tese de que o seu eran as contas, as matemáticas, afeccionar aos rapaces á lectura, amén dunha disciplina caligráfica, que daquela aínda non chegara a dactilografía á súa bisbarra. O Cura volveu á carga insistindo en que tiña a obriga de ensinarlles, de facerlles memorizar, o Catecismo do P. Astete, imposición á que Palmeiro, -segundo as fontes consultadas, que así se adoita dicir-, se negou en redondo botándolle en cara ao crego que a súa especialidade era precisamente a relixión, e que lle sobraba tempo para ensinala, que dispoñía da igrexa, para iso e para os cultos, precisamente un lugar máis cómodo e máis confortable que a súa miserenta escoliña de Luaces. A cousa quedara así, en táboas, pero tan pronto asomaron pola Vila de Mosteiro as primeiras camisas azuis, o Párroco tivo tempo e ocasión de propoñerlles, ou de recomendarlles, un escarmento, para o seu fregués rebelde. ¡Levárono detido a Lugo, precisamente para o Seminario Maior, e alí mesmo, na súa horta, foi utilizado para abona-los couceiros, ignorándose incluso o lugar do seu soterramento na mesma!

 

Palmeiro tiña un fillo na Lexión; uns din que era Cabo e outros que Sarxento, pero este relator non tivo oportunidade de informarse con exactitude. O caso foi que desertou, e presentouse con armas e bagaxes disposto a vingar a morte do seu proxenitor. En espera dunha ocasión propicia, refuxiouse en Montecubeiro, que era a parroquia confinante, da que precisamente procedía súa nai. Subidos encima do feo, na palleira dun amigo, viron como se achegaban uns gardas civís ocupados en revistar as casas do contorno; os gardas non os viron, pero os da herba seca si, e foi aí cando o lexionario non puido resistir a tensión nerviosa e..., ¡disparoulles aos gardas, matando dous!

 

A partir daquel episodio, conxuntamente gardas e falanxistas estableceron un cuartel na cabeceira da parroquia, precisamente na Casa da Unión, que era unha especie de cooperativa – centro cultural financiado por emigrantes, maiormente polos arxentinos, con biblioteca pública, circulante, ¡desde o ano 1931! A represión foi atroz, indiscriminada, pois caeron, fusilados, tan só nesta parroquia de Montecubeiro, en cuestión de meses, tres mulleres e doce homes; sen a máis mínima formación de xuízo, gran parte deles apolíticos, sen outro delito que o de ser persoas ilustradas, e por tanto estorbaban aos caciques e aos catro ricos da bisbarra.

...

 

-¿Cómo foi que se librou o noso Toño daquela desfeita, sendo, como era, un dos mestres, un dos máis preparados, da nosa parroquia? –Preguntou Herminia, cadora máis consciente daquela estupidez bélica.

 

O padrasto estaba ben informado, e logo que xa tiña amortizada aquela xenreira que lle tivera ao rapaz de cando se namoriscara da súa Herminia:

 

-Muller, isto voucho referir eu, que incluso saín por el, ¡en máis dunha ocasión, pois aqueles do cuartel eran dados ao bebercio, e temos compartido algunha que outra rolda, en San Cibrao, na taberna do Celestino...! Decatándose de que os ventos viñan en contra dos máis sabidos, Toño, tan pronto soubo o caso do pendello de Maceda, aquilo do fillo de Palmeiro..., ía durmir tódalas noites a unha pedreira, na súa carballeira..., ata que unha noite se arriscou a ir a Lugo, ¡a pe! Petoulle na porta a un Xefazo da Falanxe, que era irmán da muller dun primo seu, e contoulle o seu caso, que estaba sendo buscado sen motivo algún. Ese parente deulle un salvoconduto para que o entregase no cuartel da parroquia, así que, a partires dese día, volveu a durmir na casa, coa súa muller, que xa saberás que casou cunha rapaza de tal, e tal...

...

 

Pasados aqueles días de convivencia, grata pero á vez complicada, e nalgún aspecto, antagónica, cando a despediron, abaixo, na estación de Lugo, Herminia tivo unha sensación de incompetencia, de inutilidade, para o entendemento recíproco; daquela, en certo modo, un regreso fracasado. ¡Que razón tiña Neves naquel concepto seu da emigración! ¡A emigración é unha guerra íntima, un desencontro no encontro, unha incomprensión progresiva e recíproca, unha desviación, un distanciamento...; todo iso no máis íntimo do ser, precisamente con e contra as persoas que máis entrañables e máis queridas, por lei natural, deberan ser!

-.-

 

Pasa a

DE PURA CERNA

-VI-

Xosé María Gómez Vilabella