DE PURA CERNA -IV-

.../...

 

DE PURA CERNA

 

...

Con los pobres de la tierra
quiero yo mi suerte echar:
el arroyo de la sierra
me complace más que el mar.
Denle al vano el oro tierno
que arde y brilla en el crisol:
A mí denme el bosque eterno
cuando rompe en él el sol.

… 

José Martí

 

¡Que é sobriña...! 

O calendario das negras, das nefastas, seguía colgando na intimidade de Herminia, tan murcha que nin saía aos habituais, e xa esquecidos, parladoiros do comedor, pero a clientela estaba consolidada, o establecemento acreditado, e Agar, Aída, Neves e Nicasio, todos eles, tan expertos nos seus respectivos papeis que o Restaurante Robynia ía de seu, a prezos dos de primeira categoría.

Nicasio e Herminia, a tal momento, subiran á súa oficina, ao segundo andar, pois aquel reservado acabara facendo complemento co comedor grande, co nobre, se ben por separado, case en exclusiva para aqueles xantares, gorentosos, do Xefe da Policía Secreta de Machado, sempre misteriosos e pródigos en alternancias, de bo gourmet; e sempre, tamén, invariablemente, acompañados por xente norteña, gringos elegantes, amigos, todos eles, do manducatorio selecto, gracial e variado, ¡coas facturas a cargo do Ministerio, por suposto, segundo era uso e costume naquela tan rica como pródiga Habana!

Tales conspiracións, aqueles chanchullos repetitivos, habituais, reservados ao "Reservado" do Robynia, para Nicasio eran asuntos de alta política, Segredo de Estado, e aínda que non lle caían en graza boa parte daqueles gringos, que tanto lle recordaban ao Merton, sentíase a gusto con eles aos seus manteis. Acubillado, amparado, por aquel Mandamáis, que viña a ser un seguro, tácito, contra as asechanzas dos Verdini and Company..., ¡para o caso de que seguisen lembrándose daqueles galeguiños tan inocentes que ousaran regatear, contestarlles, rebelárselles en definitiva, e sen medir as consecuencias!

Foi cousa de Nicasio ir achegándose, previsoramente, obsequiosamente, aos xefazos da Policía, e cando logrou que un daqueles prebostes, un dos máis altos, lles fose cear, a cata-los pistos da súa Agar, de balde por suposto, ensarillouno pola pituitaria, e con el, aos seguintes, sempre en escala ascendente, caciquil, ¡que era como se conseguían as influencias! Neves, á que o traballo non lle impedía engordar, ¡por culpa de Agar, dicía ela!, subía as escaleiras ao trote, sempre, tivese présa ou non, arelando avaga-las graxas. Arestora sacudiu, forte, naquela porta de ánima de aceiro, do segundo andar, encargada á proba de Verdinis. Sempre petaba, pois aos timbres tíñalles alerxia, que lle parecían embigos, partes inútiles do corpo humano:

-Abre, Nicasio, que son eu, e teño présa. Sempre estades aquí, ámbolos dous, dándolles a volta aos mesmos papeis..., ¡coma se non houbese outra cousa á que atender! ¡Ai, ho, que tedes ben deles, que esta mesa logo parece un palleiro!

O seu home, máis cachazudo:

-¿A que vén esa fogaxe, hai lume na cociña? Pois, por moito que fagades aí abaixo, as tres, que ben sei que o facedes, se aquí arriba, nesta administración, con estes papeis, non levamos algo de orde..., ¡daquela, adeus negocio!

-¡Si, si, moita administración, pero isto xa parece a corte do cuxo! Os competidores levan o seu choio polos dedos, sen papeis..., ¡e tamén adiantan!

Herminia, que estivera calada todo o tempo:

-Neves, tés a túa razón, pero, mira, tes que comprender que convén, moito, que Nicasio estea ao tanto desta burocracia..., ¡para cando vos falte eu! E logo que este milmañas xa che puxo ese timbre desde a cociña, para que non subas; lémbrate: larga, curta, larga..., que quere dicir que chamas polo teu home.

-¡Ti ben falas; e se me sae do revés, co bruta que son, daquela baixas ti, sen necesidade! Non, que non quero erros, e prefiro subir, que así tamén fago ximnasia...

-¡Ximnasia, Neves, que tamén a debes facer coas verbas, pois agora es ti a imaxe do noso establecemento!

-¡Boh, andrómenas, que sempre serei Neves, a das Cavozas...! A ver, Nica, baixa, que chegaron teus tíos...

-¿Hoxe, pola semana....? -E sen agardar pola resposta: -Muller, espera un momentiño, que me está explicando a xefa isto de paga-la Contribución...

-Teus tíos, mira que  vvvvvvvvvvvvvvvfff atentos son, que viñeron para saber da nosa Herminia, e por se nos pasa algo, de tan calados que estamos, que levan días sen vernos, ¡e como lles falamos das nosas leas...!

-¿Deixarían a botica ben pechada? -Nicasio, que con aqueles contratempos collera a obsesión das trancas.

Neves, que trilaba con todo o que tiña sen facer:

-Non, supoño que non, que non lles fai falta, que agora teñen un mancebo...; ¡pero baixa, canto antes!

-¿Un mancebo? ¡Podíalles ir eu, xa que isto dos papeis non ten importancia..., para ti!

-¡Maldito! Teñen un mancebo, un moreno con estudios, que xa hai deses..., ¡e de non espelirnos, van pasar diante dos galegos! Acórdate de dicirlles que se queden a comer, e daquela subo a comida aquí arriba, ao piso desta moza..., ¡para acompañala!

Herminia, que captou aquela intención animosa:

-Non, que comedes abaixo, no comedor, como señoritos que sodes; todos, sen excepción, que ademais eu non teño ganas de falar, nin sequera con eles, ¡e ben que os aprecio!

-¡Muller, pase que te escondas dos coñecidos, pero estes son parentes, pois de selo do Nicasio, teus son! Logo baixarás ti, e comemos xuntos, ¡co señor boticario!

-¡Non é boticario, pero, aos efectos, coma se o fose, que sabe máis cós de carreira!

Terzou Nicasio, matizando:

-Estivo en Lugo, de mancebo, na Farmacia da Saúde, alí na Porta da Estación, e tanto aprendeu que, ao chegar aquí, como esa Mercedes tiña munises, puxeron esa botica, na súa casa, na dela, nese Marianao. Pásalles coma a nós, que tamén restauran ao próximo, así que saben moito, de moitas cousas, pero tampouco souberon facer fillos... ¡Perdón, Herminia, que ben sei que dixen o que non debera dicir!

-Nicasiño, todo é pouco, que merezo tódolos castigos, azoutes que sexan! Mirade, para non discutir máis: Que me suba Agar, ou Aída, unha banana frita, e con iso, catro galletas e un zume, quedo aviada..., ¡que máis vou sufrir abaixo, pois o señor Bernabel vaime preguntar polo embarazo, e dáme vergoña, que ben o sabedes!

-Nese caso, o que ti queiras, -concluíu Neves, -pero lémbrate de que as toupas saen ao aire, de cando en vez, pero ti..., ¡peor cá elas!

Momentos despois, falando con aqueles parentes, propúxolles Merche:

-Bernabel, eu quixera subir para saudar a Herminia... Esa muller, no seu estado, e con esa depresión, non pode, non debe encerrarse desa maneira, así, esquiva, confinada nas súas habitacións..., ¡que nin que estivese tolleita! E para máis complicación, iso de que estea anoréxica... Iso é perigoso, tanto para ela como para esa criatura... Non quixo abortar, cousa que lle loo, por suposto, pero, con estas disciplinas, que habería que dicir, indisciplinas..., ¡vai ter un malparto!

Contestoulle seu sobriño, fondamente preocupado, que o estaban certamente, pero non atinaban a resolve-la situación:

-Tía Merche, xa o sabemos, pero..., ¡o pero está en poder con ela, en convencela! Mire que nin a Neves, ¡co mandona que é...!

Merche, unha liboria donairosa, observadora, parteira de afección, e moi sensible, de gran humanidade:

-Mi niña, ás veces dámonos máis confianza coa xente de fóra... Tedes este caso de Cuba: Cando España xa nin tiranizaba, cunha impotencia manifesta para controlarnos e para rexernos, ¡ale, nós aos brazos dos ianquis! Como di Bernabel, temos os mellores padriños deste mundo, pois eses gringos traen dous e levan catro..., ¡para aliviarnos a carteira! Pero con esta rapaza, coa Herminia, vouno intentar, ¡que por algo son de portas a fóra!

Neves, xustificándose:

-Pois, mire, ben lle levo predicado, que ben o sabe o meu Nica, pero, coa madriña, que por algo é de Montecubeiro, ¡predica frade, que por unha orella me entra, e por outra me sae!

-¿Vés comigo, Bernabel, que se é así, se tan renitente está, daquela axúdasme con algunha ocorrencia das túas...? ¡Témola que facer rir, que non hai mellor remedio!

 

-Merche, agarda un intre, que teño unha idea no morteiro, pero estouna macerando... Teño por sabido que matino bastante ben, que todos mo din, pero fágoo amodo..., tal que aqueles vellos do noso Lugo!

O boticario era un pachorras, outro, un enxebre das abas do Mons Ciro, que entrara en Cuba, na voráxine cubana, pero a Illa, o Caribe, non entrara nel, impermeable a canto non fose humanidade, saberes útiles para a humanidade. Cunha perilla branca, metade picapreitos e metade galeno, fifty-fifty, que igual atendía aos negros coma aos brancos; aos cristiáns, aos ateos, e ás reses, incluídos can e gato, daqueles arrabaldes habaneiros. Iso amén de sancristán, permanente e gratuíto, na igrexa daquel alfoz. Así que, con tantos saberes, e con aquelas colaboracións, tiña aquela parroquia admirada do seu exercicio e do seu patriarcado: un patriarca sen fillos, nin propios nin ventureiros, para dicilo máis exactamente, pero que chamaba de tales a tódolos rapaces daquel lugar tan prolífico, e todos felices das súas amabilidades. O único que non lles aceptaba era a vara daquela Pedanía, dicíndolles que non sabían o que lle propoñían, ¡pois con ela na man, ía espelir a máis de catro!

-¿Non será unha menciña desas das morenas, para que aborte? -Repúxoselle Merche. -Bernabel, non te tente o diaño, que ben sabes que quere ter ese neno, pois ademais do católica e do sensible que é, parécelle que debe cumprir unha penitencia, que a ten merecida polos seus pecados con ese matón, con ese gringo...

Bernabel enfadouse moito, e así o manifestou:

-¿Querida señora, como se che pode ocorrer ese disparate; cando me viches propoñer un aborto, nin sequera ás negras, pois diso da ruda e do dentón saben elas máis que tódolos boticarios xuntos? ¡E logo que ben sabes que non o admiten, nin a miña relixión nin a miña conciencia!

-Non te enfades comigo, san Bernabel bendito, que ben o sei; ¡é que, como a situación desta muller, desta Herminia, é moi desesperada...!

-Pois precisamente, que por iso hai que tomar decisións máis humanas, ¡e máis meditadas! A miña idea, se ti, Merche, aceptas, o que estaba matinando é que a levemos connosco, para Marianao..., ¡sequera un mes! Alí podemos dicir que é sobriña nosa, pero tratarémola como a unha filla, e dará os seus paseíños pola horta; sempre ao aire libre, acompañada, cando por ti cando por min..., ¡que esta rapaza, máis que un restaurante, o que precisa é un horto de luxo, tal que o noso!

A liboria non o dubidou:

-Por min, encantada, pero vaiche ser un triunfo convencela... ¡Se o logras, douche un bico!

-¡Tía, -reforzou Neves, -penso que o padriño ten razón, e ben que volo agradezo... En canto a convencela, tampouco é mester, que podemos atala cun adival, e despois cargala na nosa camioneta...

Nicasio, de chanza, aportou a súa solución persoal:

-¡Hai outro remedio, que lle digo ao Xefe da Policía que a expatríe para España; e tras dela, nós!

Bernabel, con intención de gabar á Neves:

 

-¡Ai, sobriño, vaia muller que tes, todo un carácter, das que non hai, que eu, para botar nunha parecida, tiven que chegar ao Marianao!

O sobriño, de metidos a chanzas:

-Pois eu tamén, que cando a coñecín xa foi en altamar... Co cerca que dela nacín, ¡pero nunca me dera por ir ás mozas ao monte! -En alusión festiva á parroquia de Montecubeiro. -En canto á cousa do seu carácter, se eu vos contase: cando se poñen, ámbalas dúas, a mostra-lo seu carácter, a súa condición serrana..., ¡turran por catro ¿Oes, non din que Lugo é un país de matriarcado...? ¡Ata me parece que cho oín a ti; si, si, a ti mesmo!

Neves, no seu papel de capitana, e máxime desde que empezou a engordar / a fraquear súa curmá:

-Nica, déixate de bromas, que os propósitos fanse para cumprilos. ¡Arriba todos, a romperlle esa clausura monxil, que xa veredes que pouco tardo en romperlle os votos; os votos e mailas costelas, se non nos obedece..., que é polo seu ben!

-Si, muller, ti a primeira, e tras de ti, eu, que isto non é a guerra de Cuba, por máis que o pareza, ¡catro contra un!

Nicasio, segundo ían polas escaleiras, á súa muller:

-¡Persígnate, para entrar en batalla...!

-¡Ai, ho, grazas, que se me esquecía; e máis fago, que se teus tíos fan boa dela, xúrovos ofrecerme á miña Santa, á Virxe das Neves do voso Suegos...; catro voltas, de xeonllos, todo ao redor da capela, aínda que haxa silvas e toxos!

A confabulación, a rogativa, as presións, todo xunto, asemade, simultáneo, funcionou perfectamente, pois a enclaustrada quedou exclaustrada, aquela mesma tarde, e foise con eles para o "horto" aquel de Marianao, ¡convertida nunha sobriña viúva!, que de postos a disimular, a encubrir, co propósito de esconderlla ao Merton, ¡iso foi o que, entre todos, inventaron!

 

 

Farmacia Castiñeira, do tío da miña dona.

 

¿Quen nos puxo de pé?

 

O transplante de Herminia para Marianao, convertida en viúva, e de paso en sobriña do boticario, foi un éxito de terapia psicolóxica. Con iso, o calendario da xestante non retrocedeu, que non era posible, pero colleu cor, paulatinamente, e algúns días xa lle amenceron en gris, que era bastante gradación partindo daquelas tebras, daquel negro absoluto das últimas semanas no Paseo do Prado.

Botaba en falta, iso si, aqueles curmáns que oficiaban de irmáns, ou mellor que moitos irmáns, pois con eles, neles, non había asomo de intereses legatarios, partilláns. Non tivo que suspirar moito porque ben que ansiaban levarlle as súas apertas, os seus confortos, en persoa; así que colgaron aquel carteliño na porta principal, déronlle permiso a Agar e tamén á Aída, e colleron a guagua, a primeira, a que volvía para a barriada de Marianao despois de deixa-los obreiros que traballaban en La Habana.

 

-...

-¡Que alegría vervos, aos dous xuntos, e tan cedo! Pero, ¿quen queda no choio, no noso restaurante; as dúas mulleres, soas? -A primeira idea, a primeira asociación, aquel medo á banda dos Merton-Verdini, que a seguía preocupando en Marianao.

-Chica, non sei se fariamos ben con cerrar do sábado ao martes, que son moitos días, pero Nicasio cafreou que é máis importante verte a ti que atusmarlles aos clientes... E logo eu, coas ganas que tiña de botar unha parolada, precisamente contigo, ¡tanto do que agora temos que falar...! Pero o primeiro é o primeiro: ¿Como estás; do corpo e da alma; quero dicir, das dúas cousas; vaste serenando? ¡Que se vas a mellor, pois ben de todo xa sei que non, pero iso virache, como todo, co tempo...!

-¡Querida Neves, querida curmá, xa me ves: aquí estou, perfectamente querida e atendida, pero encovada coma un coello daqueles do monte; sufrindo e calando, que outra cousa non me queda!

-Pois, ao que vexo, de quilos e de aspecto, vas costa arriba... ¡Ai, muller, que ata pareces máis guapa, que moito melloraches nestes meses; dous, que dous levas cos tíos, que che levo a conta..., polo teu ben, se entende! ¡Pero que ben fixeches en virte con eles, que aquí saes á rúa, acotío, que nolo dixeron o outro día cando foron de compras a La Habana...! -Neves, con intención de animala, pero tamén convencida, pois aquelas probas á vista estaban.

-¿Máis guapa...; que é iso de máis guapa? ¡Neves, máis guapa, non, imposible, pois túa curmá sempre che gañou niso, na beleza, que outra tal aínda non entrou en La Habana, que ata parece mentira que nacese e se criase no monte...! -Nicasio, que nunca se recatara de admirar a Herminia; con todo respecto e con toda devoción; fraternalmente, iso si. Sentíase orgulloso daquela curmá da súa muller, en tódolos aspectos.

Herminia, máis ben seria:

-Nicasio, bromas desas, non; por favor, non, que aínda que sei que o fas por animarme, iso de chufar á Magdalena, unha pecadora coma min, carece de sentido nun cristián. -Faloulle con toda sinceridade, humilde como sempre.

-¿Pecadora, ti? ¡Ai, logo, outros, e outras, que coñezo eu..., deses que pasan o día e maila noite de orxía, de bachata, que nin sei cando traballan! Oín dicir unha vez, un comentario deses que fai a xente, alí no comedor, naqueles parladoiros, que os deixaches orfos, que...; espera, muller, que o traio apuntado, aquí, neste papeliño, pois tan da túa medida me pareceu, que fun correndo ao escritorio para que non se me esquecese. Dixeron: Aínda que sexa coa fe máis firme, débense evitar os riscos... Aqueles señores da tertulia dixeron que se trataba dunha cita dun tal Corneille...

Herminia, sobresaltada, ruborosa:

-¿Igual o dicían por min, polo meu caso...?

-Non, muller, coido que non, que o temos en secreto, absoluto; e logo está que falaban doutras cousas, pero a min serviume de lección, e así llo comentei aquí á Neves, pois neste dito vemos o teu caso, que a túa virtude era firme; ¡virtude en galego, que non en cubano, xa me entendes! Pero arriscácheste, como para sacar ao demo dun pozo, e tanto tiraches, que te fuches, ti mesma, para dentro, ¡co balde incluído! ¡Non cho sei explicar mellor!

Herminia estaba empeñada en asumir, para ela soa, tódolos pecados deste mundo, do Novo e do Vello, ademais dos propios:

-Nicasio, por favor, para con iso, que pouca virtude foi a miña, que vos vou dicir a verdade, enteiriña, pois teño que recoñecer que ata me gustou que me sobase ese sátiro, que me puxo, nin sei como..., a cen, receptiva, e só me arrepentín desde que xa tiña a súa semente en sitio abonado, precisamente nos días fecundos. Diso decateime ao fixarme naquelas colgaduras de Robynia..., ¡que se me representou a súa morte! ¿Iso é virtude...? Pero o importante, agora, é a vosa seguridade, o que aínda teña remedio: ¿Deixastes ben pechado? ¡Xa sabedes a clase de inimigos que vos fabriquei; eu, eu mesma, coas miñas torpezas...!

-Si, muller, tranquila, niso tamén, que como a tranquilidade vén de tranca..., ¡pois iso, que deixei ben trancado, portas e ventás! Mira que incluso encarguei un letreiro, así de grande, que pon, CERRADO POR DESCANSO. ¡OJO CON EL PERRO! Non é que o teñamos, que pechar un can, na capital, tamén é pecado, dos grandes, pero..., ¡mellor se o creen!

Herminia, sempre agradecida, dun sorriso, dunha flor que fose:

-O que máis sinto son as molestias, as molestias e mailos desgustos que vos dou...

Nicasio, coma un resorte, interrompéndoa:

-¿Molestias? ¡Nin cho quero oír! Ti esqueceríalo, co xenerosa que es, pero nós, ámbolos dous, non.

Neves, ao quite, reforzando aquel sentimento:

-¿Quen nos puxo de pé? Ata os animais son agradecidos...; ¡todos, menos, se acaso, o gato!

Herminia, que de posta a finuras cordiais...:

-Iso carece de importancia, pois outro tanto recibiría eu de vosoutros, en circunstancias parecidas... Ademais, ti, Nicasio, viñeches para Cuba á túa propia casa, que estes tíos, os que te reclamaron, os que te colocaron naquel almacén, que daquela era o único que sabías facer, son un encanto...; ¡dous, dous encantos! A verdade é que me están resucitando...

Bernabel, que no ínterim estivera preparando unhas beberaxes para un doente, e que volveu a entrar na rebotica no intre daquela alusión:

-Non lle fagades caso á moza, que todas esaxeran; por arriba ou por abaixo, ¡por culpa da súa vitalidade! Aquí quen presta servizos é ela, pois agora temos dous mancebos: un negriño, que xa sabe máis có bruxo da súa tribo; e tamén unha tal Herminia... ¡Dous mancebos, e só lle pago ao rapaz, que isto si que é negocio!

Neves, que se mantivera nun segundo plano, chiscoulle un ollo ao tío Bernabel:

-¡Mira esta pícara, que por folgar en La Habana veu traballar a Marianao; nada menos que a unha botica!

-Eu non teño culpa, que non lle din traballo, que o foi collendo ela, ela mesma, sobre si, pois deu en axudarlle ao rapaz, aso Ngomo, ¡e tan ben se acoplaron, que xa saben máis cá min!

Merche, evitando malos entenderes:

-¡Tamén tes unhas formas de falar, e menos mal que te coñecen! Acoplar é outra cousa...

-Merche, non te enfades, pois tamén existe o acoplamento intelectual, que diso se trata. O mellor que fai esta muller, a súa especialidade, é ler as receitas dos médicos, pois niso, o Ngomo, ¡cero! ¿Vedes como se complementan?

Aquel Bernabel era un retranqueiro, pero tamén un bonachón, un padrazo; con todo o mundo, pero especialmente con Herminia, que non lle permitira volver para La Habana ao cumprirse aquel mesiño da promesa inicial. O seu plan era atendela alí, ata superar o parto, coa Merche de matrona...

-¿Vedes como é verdade? A min non me parece mal recoñecelo, que prefiro a cociña ás beberaxes... - Confesou a liboria, que nos pratos tradicionalmente cubanos nin Agar a deixaba zagueira.

Nicasio, retomando o fío principal da conversa, aquela translación da grávida:

-Herminia, acabaches recoñecendo que foi un acerto que te convencésemos de virte canda os tíos...? ¡Sequera ben nos fixeches porfiar, que daquela, o teu, case foi un rapto...!

-Pois, si. -Admitiullo, con toda franqueza. -O que sinto é que non me acuartásedes cunha boa malleira, que as estaba merecendo pola miña perrencha en cascar antes tempo, como din os cubanos, pero agora comprendo que, sen propoñermo, estiven a punto de suicidarme..., ¡de angustia, que non de outra cousa, por suposto! De aquí en diante facédeme pouco caso, pois está visto que non son tan intelixente como pensabades! Do meu apoucamento de cando gardaba aquelas ovellas, aló, na serra do Pradairo, pasei a crerme unha persoa importante, unha persoa con criterio, e total, para virme abaixo, enseguida; á primeira dificultade seria da vida dun emigrante, ¡cataplún!, coma quen se tira a un pozo.

-Fóronche as augas de Marianao, que son mellores cás de La Habana, que na cara se che nota: unha miss, ¡Miss Marianao! Pero tedes que axudarme, todos, para que non se lle presenten recaídas, e vouvos dar a receita: ¡Vindo o máis a miúdo que podades! -Pregoulles o boticario.

-¿Non di que lles axuda aquí, na botica? ¡Daquela non nos precisa, que xa ten eses clientes para conversar! -Nicasio, coa satisfacción daquel proceso, sequera fose relativo.

-Si que o fai, si, e por certo, aprende moito; moito e ben, ¡á présa!, que xa volo dixen. Pero quedei curto no de ler receitas, que tamén entende á xente, aos doentes, cousa que xa é media menciña... Mais no sucesivo non deberá estar moito de pé, pois os días corren... -Precaveuna o boticario.

-Tío Bernabel..., ou Bernabé, ou Bernabeu, que lle chaman das tres maneiras, e vostede non acaba de dicirme cal é a correcta, ou a máis etimolóxica...

-Na casa dicíanme Bernabel, e aquí a miña costela, esta Merche, esta canaria, di que lle parece máis gallego o de Bernabeu... ¡Para ti, son teu tío!

-¡Pois iso, querido tío, que á forza de chamarlle así, en público, xa estou convencida de que vostede é irmán dos meus vellos; o que non sei, o que vostede non me dixo, é se foi por parte de pai ou de nai...! Fóra bromas: O caso é que, facendo algo, o que sexa, é como mellor me atopo, ¡ao de hoxe! -Reanimada, si, pero aínda baixaba os ollos, pudorosa, para falar do seu estado. ¡A carga daquel esvarón, que a tiña apoucada, irremisiblemente!

-Ata aquí, -matizou o boticas, -contaches os días desde o momento inicial da túa xestación, pero xa tes que ir descontando da data probable do parto..., ¡pois en tres meses, mancebo e medio!

-¿Só tres meses, curmanciña? ¡Grazas a Deus, que xa pronto desbarrigas, que tres meses pasan como nada! -Neves deulle unha palmada cariñosa, animosa, alentadora.

Pero a interesada cronometraba con un crono distinto:

-¡Iso será para ti, que estás casada, ben casada, e que es feliz co teu home..., que non tes que avergoñarte de nada!

Merche, observando que aqueles galegos, de postos a sufrir eran insaciables, mesmo auto destrutivos, masoquistas, abriulles a porta do xardín, e case os empurrou para fóra da botica:

-Veña, ao xardín, ou a sachar na horta; a respirar aires galegos, que hoxe sopra do Leste, e de alá, da vosa terra, veñen estes ventos, máis ben frieiros...; e logo que teño que prepara-los pistos..., ¡así que me estorbades cerca da cociña!

Recorreron, e gozaron, de case todo o herbario do "tío" Bernabel, volta vai e volta vén, cultivado ao comezo daquela finca enorme, feraz, de dúas caballerías, aproximadamente vinte e sete hectáreas de terreo. Tratábase dunha propiedade conventual, primeiro arrendada, e despois desamortizada, na que recolleran bananas, por xeracións, aqueles canarios, aqueles antepasados da dona actual, Merche. O que non se abarcaba coa vista polas ondulacións do terreo, cheirábase, en grato, en penetrante aroma, composto, saturado de mil esencias.

A policromía era absoluta, cegadora, pola concorrencia de centos de especies, verdadeira batalla das flores, flor natural; unhas, medicamentosas, e outras, produtos de consumo doméstico, na parte central do horto; ou de pura ornamentación, tal que aquelas mariposas do primeiro bancal, por tras dos arriates dos vimbios. Ao fondo, máis arriba, no outeiro, aquelas árbores, enorme tornaventos, un verde-negro, coa disputa invasora dos azuis daquel horizonte inabarcable: algunha palma real, xa vetusta (oreodoxa regia), varias ceibas (bombax ceiba), tres cedros de Cuba (cedrela adorata), catro ébanos cullá (bumelia vetusa) e dez caobas (swietenia mahogani), todas monumentais, salvadas por milagre da voracidade dos taladores españois, colección propia de xardín botánico, puro arte natural, que a mostraba o boticario, Bernabel, ás súas visitas habaneiras, ás principais, co seu orgullo de herdeiro consorte.

Ao serán, aquelas árbores convertíanse en filtros solares, aceptando e transmitindo destelos, e con eles, a esperanza do retorno daquel sol viaxeiro, tamén emigrante, perpetuo emigrante, que traía, acotío, pola Vía Láctea adiante, memorias enviadas para América pola xente, polos parentes, de Montecubeiro, de Suegos, de Lugo, da Coruña..., despedíndose, precisamente no Pacífico, rumbo ás Filipinas, ¡outros parentes!

Herminia, explicándolles cousas, nomes e propiedades daquela vexetación, tan dilixentemente apresa, ía consultando, de cando en vez, aquel libro que levara, previsora, da rebotica. Nicasio, intrigado:

-¡Ai, muller, esa Biblia logo é máis gorda cá outra! E polo que vexo, fala das árbores e das herbas... ¿Cambiaches de relixión?

-Nica, a ti, que tanto che gustan as adiviñas, a ver esta: Da madeira saíu e da madeira fala; o cura chámase Linneo, e con este misal aprendo a coñecer e a querer, ¡aos tróqueles que sexa! Pero vouche anticipar a resposta, que non a estou inventando: Trátase da Nomenclatura de Linneo...; ¡de presente, o mellor libro das plantas!

-¿E ti non es aquela rapaza que arrebolou co sacho, aló, nese Vilar de Montecubeiro...? ¡A de voltas que dá o mundo, o mundo e maila xente!

-Arrebolei, home, arrebolei; ¡arrebolei tantas cousas, menos a atracción telúrica, pois da terra vimos, e terra somos!

De tarde, outra vez na rebotica, deulles por falar dos fillos, que sempre se fala do que non se ten, e alí coincidían dous matrimonios bastante decepcionados nese aspecto. Lamentábase o boticario:

-Aló, na casa, en Suegos, meu avó tivo, foron, dez irmáns, e meu pai partiu polo medio, con cinco; deles, o pai de Nicasio. En boa matemática, eu debera ter dous e medio, pero como non coñecín a Salomón para preguntarlle como se consigue iso de medio..., ¡quedei, quedámonos, en cero!

Aquela temática non le prestaba a Herminia, pero optou por calar, á vez que se pasaba o dedo disimuladamente para alisar algunha que outra bágoa indiscreta que lle asomaba de cando en vez. Nicasio e maila Neves tamén se lamentaban da súa esterilidade:

-A casta pérdese, que ata debe ser porque non enxertamos coa persoa axeitada... ¡Para iso os gringos, que non sei de ningún casado que non inzase!

Herminia, tan directa como involuntariamente aludida, quixo saír á palestra:

-Casados, solteiros e viúvos, que igual é porque no mapa están da parte de arriba..., ¡e con iso, afanse a cabalgar!

Bernabel nos lles tiña simpatía aos ianquis, pero tampouco os refugaba. Era un home ben informado, observador e bastante liberal. Recoñecíalles inventiva e decisión; máis ciencia que arte:

-¡Muller, só están de riba no mapa, que no demais, póñense eles, pero son soberbios, que non lles vale unha cousa calquera, que non fixeron apenas mestizaxe, como foi o noso caso, o dos españois!

-Tío Bernabel, hai excepcións, pois eu son latina...; ¡pero con tan pouco latín, que cheguei a Cuba sen saber a primeira das declinacións, que a tiven que aprender aquí, e precisamente dos gringos, que xa é un paradoxo!

O boticario deulle a volta:

-¿Vedes que xa razoa? ¡Non hai pena que non remate, nin mal que cen anos dure! Isto mesmo é o que lles digo aos que se queixan das miñas apócemas, para que sigan tomándoas..., ata cumprir o século!

Despois daquel relaxamento de sobremesa, despois de gozar dunha granizada que lles preparou Merche, Bernabel tentou de darlle outro xiro á conversa, que non era doado naquelas circunstancias, con aquela fixación de Herminia:

-¿E logo, que máis contades; estades ou non estades na Capital? ¡Que se note que sodes xente informada, de mundo, con alternancia, pois nós, aquí, pouco menos que de rueiro!

-¡Ah, si, algo máis hai, pero con tanta charla, e tanto paseo, e tanta comida..., que moi guapo é comer pola man doutro, que volo di un restaurador! ¡Xa se me esquecía! Agora, miña rapaza, vouche devolver a túa adiviña: Teño aquí, neste peto da guayabera, unha cousiña cousa moi aseñorada, que fala e non ten lingua, que o di todo..., ¡e mais está calada! Herminia, doucha cunha condición, -Nicasio, tentándose no peto, -¡se botas unha risada, ben grande, que che vexamos eses dentes tan brancos que tes, ou que tiñas!

-¡Tarabelo! Mira que estou leda de tervos aquí, pero o que é rirme, rirme eu, sen ganas...?

-¡Ah, pois, daquela...; nese caso non chas dou, que son dúas, e por vir de quen veñen, merecen dúas risadas! -Insinuou Nicasio.

-¿Dúas, que? -Herminia, sen decatarse da pulla, distraída.

 

-¡Dúas cartas, muller, que esta adiviña é ben doada! Pero vouno dicir doutro xeito, aínda mellor: Trátase dunha cartaza e dunha cartiña... A cartaza é dun fraco, e a cartiña procede dun gordo, ¡dun gordo tan gordo que máis parece un xateiro!

Colléndoas, despois dun regateo:

-¡Oh, que sorpresa...! Refírome á do señor Cura de Montecubeiro... Xa non esperaba que me escribise, despois de tanto tempo...

Nicasio, procurando darlle amenidade, diversión:

-¿E como pensas que non se ía acordar de ti se lle trouxeches a chave da despensa...?

Merche, casada con un galego, si, pero incontaminada daquel estilo retranqueiro, daquel humor, daquel tipo de chanzas:

-Sobriño, non xogues coa rapaza. ¡Por favor!

Pero o aludido explicouse:

-¡Que llo diga ela, que llo diga...! ¿Cando saíches da parroquia, quedáballes outra igual na despensa...? ¡Polo que me teñen dito, nin na despensa nin na escola! Oes, que igual te quere de ama..., ¡se sabe que fuches a Ama da Mansión Robynia! Déixame ese sobre, que llelo vou mostrar. Mirade: Aquí, no remite, pon: Señor Cura Párroco de Montecubeiro. ¡Máis nada; nin reparto, nin provincia, nin país...! Ese Monseñor debe crerse tan importante que igual pensa que o coñecen tódolos carteiros do camiño, ¡desde Castroverde a La Habana!

-Non é importancia senón modestia dese home... -Aquela falta de respecto, mesmo anticlerical, de Nicasio, non lle gustou á curmá. -Pero primeiro permitídeme que lea a do meu Toño; mellor dito, a do meu ex-noivo, que ben enganado o teño. Esta do señor Cura coido que será dándome as grazas por aqueles candeeiros de prata, da Queta, que llos mandei, por fin, para o altar da Nosa Señora do Rosario... ¡Coitadiño, está ben lonxe de imaxinar a historia dos pecados que houbo ao redor deles!

Herminia leulles as dúas cartas, sucesivamente; e ao rematar, Bernabel alzou a man, en signo de pedir a palabra:

-Querida moza, despois de agradecerche a confianza que tiveches connosco no de lernos estas misivas, vou falar eu, ¡que por algo son o máis vello deste lugar!

-¡E que fuches sancristán, aló en Suegos, que sempre o dis, presumido! -Matizou Merche, todos animando na conversa, evitando o seu decaemento, alongándoa en ben da grávida para evitarlle outras ideas, outro tipo de lembranzas.

-¡Para que llo terei contado...! Pois, ao que ía: Aló adiante, cando andei polo mundo dos galegos, ¡que incluso pasei por riba deles xa que teño subido á muralla de Lugo, tantos escravos que quedaron soterrados nela, no seu entullo, que por iso se lle abomban os cubos...!

 

-¡Ai, ho, que sempre teñamos que falar de Galicia...! ¿E non haberá outro mundo, sexan illas ou terra firme? -Merche, como liboria nata, gustaba de picarse cos gallegos. A súa ascendencia era canaria; tanto, que se xactaba de proceder dos antigos guanches, sen outra impureza racial na familia.

-¡Outra, e van dúas! ¡Pero esta illá, esta isleña, toda a vida rodeada de auga por todas partes, que incluso ten a teima de que os nenos deben nacer na auga, coma os peixes, e quere acalarnos aos da terra firme...! Quería dicirvos, co teu permiso, Merchiña, a propósito desa carta do Cura..., que eses señores, eses intermediarios da Divindade, adoitaban nacer nas casas ricas, arrimábanse aos ricos, e por encima diso, quedábanse roucos de tanto cantarlles responsos aos ricos... Dálles, Señor, o descanso eterno, -canturreou, -e que os alume a luz indeficiente, polos séculos dos séculos...

...

-Agora que parastes de rirvos de min, vén isto ao caso de que, con eses candeeiros, el ingresoute na confraría dos bos e dos xenerosos, que dixo Pondal, ¡ou sexa, dos propiamente ricos! Sendo así que os pecadores son ricos..., ¿ou é ao revés?, tanto engordan coas cheas, que esa é a causa de que non caiban polo ollo da agulla... En definitiva, para non perderme, en ningún dos sentidos, que eses curas do noso país xa están afeitos á prata pecadenta..., ¡por máis que non sexa o teu caso!

-Bernabel, para cos teus chistes dos curas, que te saes da Igrexa, ¡e despois non poderás dicir que esta rebotica é a túa sancristía, a actual!

-¿Merchiña, que é o que dixen para que así me excomungues? Aquí, esta sobriña adoptiva, esta Herminia, ben sabe que as miñas bromas son estúpidas, que o serán, sen dúbida, pero non teñen veleno..., ¡nin o hai nesta sancristía, pois incluso o das víboras, de ben administrado, e de ben combinado, serve para certas enfermidades! ¿Non si, colega?

A "colega" non se enfadou:

-Aquí a única broma pesada era a do seu sobriño, que me regateou esta carta do Toño, un santo do que non consigo despegarme, que por cada carta miña, e iso que intento destetalo para non terlle que confesar a miña desgraza, el contesta con catro, ¡catro veces! ¡Nunca o merecín, e agora, menos! O día que chegue a saber a miña desgraza..., ¡meu pobre!

Neves, cos seus disparos habituais, metade en serio e metade en broma:

-¡Boh, non será para tanto, que non hai home bo, e se tal non che fixo, el, igual foi porque non sabía facelo, ou porque aínda era un crío...!

Nicasio, para cambiar de tema:    

-Non pensaba dicircho hoxe, pero, ¿por qué escondelo, co que avulta...? Estes días andei preguntando polo interfeuto, outra vez, pero desta á propia Policía, ao Xefe dela, e resulta que ese señor nin se apea do barco, que na última viaxe, de San Francisco a La Habana, seica se quedou a bordo, ¡e aló subiu Verdini, supoño que para renderlle as contas dos bordeis, que é unha verba parecida! Herminiña, tiñas medo de que esa xente nos atacase, e tamén nolo pasaches a nós, pero non hai tal, que xa ves... Ata case é unha pena que non se nos achegue, pois daquela, coa de galegos forzudos que están vindo de por aló, que aínda non os coñecen na Habana, eu tiña pensado untalos ben, e que lle desen unha malleira..., ¡con ou sen malles! Daquela faciámolo divorciarse desa Áurea..., ¡en menos tempo do que lle bota un cura ao casamento dun viúvo!

-¡Iso nunca, Nicasiño, por Deus non o fagas, que se o meu neno o chega a saber algún día, nunca nolo perdoará, pois a xente, ou porque non somos demasiado bos, ou porque si o somos en exceso, propende a compadecerse dos malos..., que os entendemos demasiado ben!

Déronlle a razón, convencidos. Naquel ambiente, naquela compenetración e naqueles estímulos, recíprocos e cordiais, Bernabel, a súa Merche, e mailos sobriños, foron trenzando o berce, as pallas do berce, daquel enésimo mestizo, un anglo-hispano que, paradoxicamente, contribuíu a reforzar aqueles vínculos familiares, creándose incluso unha complicidade de grandes e incalculables consecuencias. Pero a cronoloxía é a cronoloxía, e o sol vai e volve, de Galicia para América, e de América para Galicia, día si e día tamén, por máis que a xente, as familias, ignoren cal é a sorpresa do día seguinte.

-.-

 

Tal día fixo un ano.

 

Herminia, á parte da crianza do neno, que resultou ser nena, tal e como lle vaticinara tía Merche, entregouse, con toda dedicación e con todo entusiasmo, renovado, á botica e tamén ao herbolario das cen plantas curativas, medicamentosas, alí, en Marianao, nesa vila tan acolledora, particularmente para ela mesma.

Coa nena, e para a nena, aprendeu a sorrir, de novo, paulatinamente, que xa se lle esquecera, se ben dun xeito diferente, menos espontáneo, que no fondo dos seus ollazos aínda lle aterraban, de cando en vez, os corvos sinistros, aqueles que coñecera, ou que tan mal chegara a coñecer, na calle G do Vedado habaneiro.

Encargáralle á Neves, sempre dilixente para todo a pesares de que collera quilos coas exquisiteces de Agar, que non se lle ían nin subindo dez veces ao día aquelas escaleiras da vivenda-local de negocio da rúa do Prado, da "Calle del Robynia", que dese unhas misas na catedral, de parte súa, tanto pola Queta como por Robynia, pero ela, que tanto receaba baixar a La Habana, a onde non volvera, nin lle apetecía, acudiu, simultaneamente, ás que lle encargou ao curiña de Marianao, un bo amigo do boticario, de Bernabel, un home tan xordo que daba a absolución, invariablemente, para non equivocarse por exceso, con un simple Noso Pai por toda penitencia.

De sancristán seguía Bernabel. Por certo, que renovaran, por aquelas datas, case todos os ornamentos da parroquia, como doazóns de Herminia en oferta pola felicidade do seu parto, bordados, calados, naqueles meses, primorosamente, pola tía Merche, que herdara mans de artista das súas devanceiras, aquelas canarias enxebres, por máis que xa perdera a súa filiación, as raiceiras das súa xenealoxía, ignorando de que localidades procedían aqueles Curbelo, e tamén aqueles Coelho, dos seus apelidos. Ela, Merche, sostiña que era guanche de pura cepa, e con iso o resto sobráballe.

 

En canto á nena, criada a peito xeneroso, era un pracer contemplala: perfecta de físico e rabiosamente roiba, tirando á raza paterna. Invariablemente leda naquel berce de vimbios; inquedas, sempre axotando nas moscas, que revoaban en manobra de aproximación, zunz-zunz, indo e vindo, impotentes pero obstinadas por meter a súa trompa ao traveso daquel veo do cestiño, sempre terso, amidonado para mellor illamento dos dípteros, ¡segunda utilidade do de noiva da Neves! Non lle doera á madriña de pías ofertalo para esa fin, pois para ela xa quedara inmortalizado naquela foto, ampliada, enorme, do seu dormitorio.

A visita invariable, desexada desde o mesmo intre en que se ausentaban, semana a semana, era, naturalmente, a da curmá, Neves, co seu laborioso, envellecido, Nicasio, sempre de par súa, que empezaba a peitear canas pese á súa relativa xuventude. Cando lle facían algunha alusión ao seu palleiro centeal, Nicasio contestaba, invariablemente, que se puxera así por amor, por devoción á súa muller, á Neves, ¡branca de nome e de feitos!

¿O nome da cativa? ¡Por afillada da Neves, Neviñas! O boticario e maila súa dona rexeitaron aquel, para eles, grato honor, a pretexto de que, ¡padriños vellos, rascan coas barbas e non enchen o peto! Con iso, á Virxe da Capela de Suegos, parroquia orixinal, tanto de Bernabel coma de Nicasio, incorporáronlle outra devota.

Naquela, enésima, visita, saudáronse coma sempre, con aquelas apertas gozosas, entrañables, reconfortantes:

-...

-¡Grazas a Deus que chegastes, que xa tiña aceiros por falar con vosoutros, que mira ti que lle damos á branda, e case sempre con temas manidos, redundantes, pero aínda así, entre os parentescos, que agora témolos cruzados, e mailas lembranzas da nosa terriña..., que vos vou dicir! Espereivos antonte, que fixo un ano a vosa afillada...; ¡un ano longo, e para min de moita filosofía, de moita reflexión!

-Herminiña, non penses que o esquecemos, de ningunha maneira, pero non viñemos estoutro día para implantar..., ¿pódese dicir así, que falar contigo sempre é un compromiso?..., o costume de cerrar tan só aos luns, pois aquí o teu compadre díxome que agora temos familia, todos nós, e xa hai por quen bulir, así que, ¡nin as festas de gardar!

A visitada deuse outro paseíño polo seu mundo das lembranzas:

-Mira o que son as cousas, que daquela da nosa crianza, na nosa parroquia, sempre se dixo, por fulano ou por mengano, Ese si que folga, ese si que é rico, que non traballa na terra...! Aquí, para que todo sexa do revés, traballamos ben máis nós, os da man branca, moito máis que eses campesiños dos bohíos, eses do interior...

Pero Neves, ao seu, máis preocupada dos obxectos que das filosofías:

-Mira, rapaza, a ver se che gusta este galano que lle traemos á Neviñas; como ves, é unha boneca vestida de seda..., ¡tal que esas bailarinas do Tropicana!

 

-¡Claro que me gusta, como non, pero vaina desfacer, enseguida, que esta criatura, en bracear, parécese a quen nada lle é, ao teu Nicasio, pois aquel Ádam, á parte de sobar nas mulleres, do resto..., un torpe, que nin conducía os autos! Pero o que máis vos agradezo é a vosa visita; así, a miúdo, que para min é como tomar unha medicina, por doses.

-¿Non estarás con outra, con outra daquelas, unha recaída...? -Impacientouse Neves, inqueda, con algunha acritude de intención estimulante. -¡Gústame pouco que te lembres dese señor, dese fulano, que tanto esconderlle que tivo unha filla, que nin a La Habana vas para que non te vexan con ela, e ti veña pasealo pola túa cabeza!

-¡É que..., téñovos outro motivo de preocupación: polo tío Bernabel! ¡Vaise, emigra...!

-¿Foi a peor? ¡Ai, muller, que nesta América non ganamos para desgustos, pois cando subimos nunha cousa, as outras báixannos! -Alarmouse Neves; e Nicasio, que se quedara tras súa, pregou o cello.

-Vaise; de día en día. Debéstesvos cruzar con eles, que volveron ao médico, a Centro Habana, que lle están analizando non sei que. No que vou sabendo de enfermidades, o tío Bernabel ten cancro, de traquea..., ¡bastante avanzado! É unha cousa moi dolorosa, da que teredes oído falar...

Neves persignouse:

-¿Iso, esa cousa, non ten cura? ¿Que non...? ¡Ai, Santa Petronila, axúdanos, que isto noso é unha fada; alguén botounos un ollo pezoñento..., e xa non fosen os dous!

Herminia desenganouna:

-En canto á enfermidade, ao de hoxe, que eu saiba, cura non ten. E diso do mal de ollo, alguén que nos coñeza, aos seis, a todos á vez..., ¡como non sexa un sapo concho deses da horta...!

Nicasio, decaído, alarmado, pouco menos que nun pranto de enterro:

-¡Ai, muller, que sen este avó quedamos desamparados...; todos, pero todos, que a súa sombra ben nos acubilla! ¿E a tía Merche, sábeo...?

-Algo sabe, ou algo intúe, que algo fatal se achega, que xa me dixo, xa me preguntou, que, se en caso de pasarlle algo ao seu Bernabel, se estaría disposta a seguir, eu, coa botica, pois nese caso testaríanme os dous!

-¡Vaia compromiso! -Opinou a curmá.

-¿Que o digas, miña Neves! E logo que xa me parece que me perseguen as herdanzas fatais, pois canto máis herdo, máis me acosan as desgrazas, que isto meu é coma o que ascende nun cargo sen merecelo, ¡que por veces, aquí en América, elevan á xente para afundila, que xa sei de casos! Miña Neves, a miña mala fada está niso, nos herdos. ¡Vaia paradoxo, que as miñas desgrazas estean nas miñas sortes!

 

-¿E que, atréveste? ¡Coa botica, digo! ¡Seguro que si, pois ti, de quitado mocear, fas de todo, e vales para todo! -Aquela admiración, tan cordial e tan franca, de Nicasio, que sendo herdeiro natural do tío Bernabel aceptaba gozoso aquela continuidade, aquel novo herdo de súa comadre.

-Eu animeina, canto puiden, dicíndolle que non ten por que non sandar, que aquí, nas Américas, hai cantidade de adiantos. Pero desoutro, do da botica, non lle contestei explicitamente, pois unha das cousas que se me atravesan, unha das máis difíciles, é aprender a dicir que non sen caer en estridencias; pero tampouco, que non me será posible, nin herdada nin alugada, e iso que se recada moito, cadora máis, pero non me sinto preparada para estas responsabilidades dunha farmacia, nin con ganas de ir estudar a La Habana... Incluso podería matar a calquera se me equivoco nunha fórmula, ou se leo mal algunha receita... ¡Que horror, que responsabilidade!

-Iso ten arranxo, que ti e maila Merche empregades un boticario, dos de carreira; un titular, deses de La Habana, dos que non teñan diñeiro, e daquela, ti, de par súa, ¡a controlar as contas, que ben negro me vexo eu, no restaurante, desde que faltas, e iso que Neves opinaba que mesmo polos dedos...!

-Meu Nica, tampouco así é doado, pois eu, despois do tropezo, non me sinto con forzas para manexa-los homes, ¡nin os grandes nin os cativos! Mirade, basta con que saiban que tiven unha filla de moza, que iso de viúva foi un disimulo do tío Bernabel, e a ver o que dura este segredo, para que me teñan por unha muller fácil, e se boten riba de min! Mirade como é a cousa, que xa tiven que apartar a catro moscóns..., ¡que viñan ao mel da viúva!

-Pois, chica, como te chama Neves, eses tales pouco listos son, pois o que é contigo, ¡xa poden ir ás ortigas se non se lles asenta a virtud...! Pero volvendo ao noso: Se aquí pasase algo, ¡e Deus non o queira!, queda outra solución, a mellor de todas: ¡Virvos, as tres, connosco, ao restaurante, que alí o que sobran son habitacións! Tía Merche cociña do mellor, que ben o sabemos, así que aínda se distraería axudándolle á Agar... -Nicasio, asumindo o mando, as directrices familiares, pero con vacilacións por parte de Herminia.

-Alí xa está Aída, que esa sabe a miña historia, todo ao redor, e se cadra dá en falar de min aos coñecidos.

-Non, iso non, que máis calada cá Aída non houbo outra liboria, nunca, que nin parece deste país, ¡co que lles gusta largar aos cubanos! -Asegurou Neves pola súa parte, aportando conviccións, argumentos positivos, construtivos.

Herminia, facendo balance de todo aquilo, dos pros e das contras:

-¿Volver ao noso restaurante? A verdade é que tamén se me pasou pola cabeza... ¡Tanta ilusión que puxen nese negocio: unha cousa tan digna, unha culminación, a xustificación dos meus ingresos, dos meus incrementos...! Pero, pasa que, onte mesmo, falando a soas da enfermidade do tío Bernabel, Merche volveume a insistir no da botica, e como non me arrincou unha decisión, medio me dixo que se este negocio non segue, que ela, de viúva, vaise cos seus, que ten parentes no mesmo Vedado... En boa situación, creo, unha xente de latifundios arrendados, aló da parte de Pinar del Río, e agora, coa Estrada Central, logo van e logo veñen, con comodidade...

-Chica, daquela, sendo así, tampouco hai problema... ¡O dito, veste connosco, e todo arranxado! -Insistiu Neves dándolle ao remo con tódolos seus bríos, con azos de amazona, ¡co propio dela!

Quedáronse calados, por moito tempo, tentando mentalizarse na nova situación, na sobrevida por aquela inesperada enfermidade do tío Bernabel. Nicasio, máis tarde, abondou na mesma idea:

-De todo isto, en canto á tía é natural que prefira aos seus, aos da súa raza, que ata llo estimo, por todos nós, que non fosen dicir que a levei comigo ao restaurante para herdar, que neste mundo todo andaría mellor se non houbese tales legados, que estou con Herminia niso de que, legados de estraños, enleamentos son, dun xeito ou doutro..., ¡salvo que non haxa parentes de por medio, casos dos que poucos coñezo!

-¡Hai que ver este Nicasio, como as capta, e como as dispara...! ¿Ai, ho, non te farías comunista, todo para todos, que seica empeza a habelos, aí en La Habana? Faláronme dun tipo audaz, moi rachado, un tal Mella, que seica se parece a ti... O último que lin del foi unha sentenza, unha cousa total, desesperada, El descanso de un revolucionario es la tumba... Pero ti aínda non estás nesas, nesa carraxe contra a propiedade, contra a corrupción da propiedade, ¿ou si? -Pinchouno Herminia, cordialmente, chiscándolle o ollo.

O interesado denegou coa cabeza pero calou; foi Neves, a Neves inqueda, Sor Intrépida, quen volveu ao asunto inicial, pois para ela aquilo do comunismo soáballe a chiste:

-Muller, ao restaurante veñen os ricos, cada vez máis ricos, máis alfaiados; ¡xa sabes, que logo parecen os fungos do outoniño! Estando ti connosco, no Robynia, aínda podes casar, ben casada..., ¡con esa guapura que Deus che deu, que ata parece que che prestan os desgustos! ¡E con tal de que saiban o rica que ti es, o que es e mailo que estás!

Herminia suspirou desde o máis fondo da alma. Era evidente que súa curmá estaba lonxe da súa sensibilidade e dos seus pensamentos máis recónditos, da súa forma de ser:

-¡Ai, miña Neves, que todo o amañas coma quen corta cunhas tesoiras...! Ti non cambias, ¡nin cos anos...!

-¡Muller, nin cos anos teño fillos! -Aquela esterilidade, que comezaba a quitarlles o sono.

Nicasio, afectado tamén, por suposto, pero con máis contención naquelas frustracións matrimoniais:

-Xa ves, Herminia, que teima colleu túa curmá, que sempre me anda mareando con iso... Pasou que uns clientes que veñen de miúdo polo restaurante adoptaron un neno, hai pouco, e vai esta descarada, ¡que ben a coñeces!, e preguntoulles que hai que facer para quitalos da Casa Cuna.

 

A aludida chascou cos dedos, desafiante, retadora:

-Si que llelo preguntei, ¿e que, que pasa? Eu non morro sen deixar fillos, propios ou alleos, que se traballo para eles, veñan de onde veñan, meus serán, ¡polo menos ante Deus, pois obras son amores!

Herminia entendía, asumía perfectamente aquela ansiedade da curmá. O dela fora, estatisticamente, case que imposible: ¡á primeira! E non desexado, pero aquela criaturiña, súa, aquela roiba inocente, xa a estaba gratificando. ¡Unha criatura de orixe nefando, mesmo de achego, pero que a facía, que a estaba facendo, feliz, lográndolle a paz, cun amor indefectible, inefable, inconmensurable!

¿Adoptar un fillo..., un refillo alleo? ¡Naturalmente, que pouco se podería diferenciar daquela situación súa, aquilo de criar o bastardo dun inimigo, e con iso e con todo, poñíalle tanto amor, o máximo imaxinable! O principal escollo, o atranco, acaso estivese en desconectalo da familia orixinal, carnal, que aí si que se atopaba con mil contradicións, incluído o seu propio caso. Reservou aquel parecer, prudentemente, ata coñecer o de Nicasio:

-¿Nica, da túa parte, que; tes azos de cireneo, aínda...? ¡Coñecéndote, coido que si!

Pero o aludido ía por outra parte, fixo, mentalizado nun caso concreto, aínda secreto... encarouse coa Neves, imperioso, nervioso, perdendo a paciencia:

-¡Veña, Neves, dillo á túa curmá..., agora que estamos solos! Atrévete, que algún día llo terás que dicir; e nese caso, mellor hoxe que mañá, ¡antes de que lle veña o entendemento á criatura!

Con aquel impulso adicional, Neves atreveuse a escaravellar, pero tímida, amodo, tentando o terreo:

-¡A verdade, miña Herminia, miña verdadeira irmá...; o caso é que non sei como se din estas cousas..., por se che parece mal...!

Herminia, a curmá ilustrada, aquela "afillada", irmá por adopción tácita, comadre..., estaba expectante, allea ao proxecto e sumamente intrigada con aqueles misterios, pero non quixo forzar aquela timidez circunstancial, pois vindo da Neves, da bocazas da Neves, a cousa tiña que ser grave, así que inquiriu indirectamente, dirixíndose ao parente:

-Nicasio, ti, agora, es o meu pai, o irmán, o compadre, o socio...; ¡todo, ou case todo, menos marido, que diso, Deus nos libre! Se daquela vos contei cousas íntimas, tanto e tantas que me fixeron suar para repetilas no confesionario, ¿por que non tedes confianza comigo, agora, recíproca, e me falades claro, diso, do que sexa, diso que vos traedes entre mans, para que vos entenda, e incluso, axudarvos, se tal estivese nas miñas mans? ¡De empezar a dicir..., todo ou nada!

Foi Neves a decidida, pero só a medias:

-¡Este homazo é así, segundo lle peta, que outras veces córtame a lingua, e agora repúxame para adiante! Se non llo dis ti, dígollo eu, pero mellor ti, pois a primeira idea túa foi! -Deulle outro pasiño á ozca, comprimindo, de paso, ao seu home.

Herminia seguía inqueda con aqueles misterios, con aqueles pregues, inusitados nos seus propios parentes:

-¿A ver, home, que é iso tan grave, que tanto vos custa dicirmo? ¡Deixádevos de reviravoltas, que estamos en La Habana, que é a meirande cuba da frescura de todo Cuba, un país onde a xente se cansa de todo menos de darlle á tarabela! -Subliñou, poñéndolle unha pinga de humor, xogando coas verbas.

Nicasio, por fin, cargou a súa metralladora dialéctica, se ben tiro a tiro, a pequenas diócesis, como gustaba dicir seu tío Bernabel:

-¿Herminia, non somos, nós, os padriños da Neves pequena, da túa Neviñas? -De tenteo, un tiro de aproximación.

-¡Por suposto que si, e ben feliz me fai que o sexades, dentro da miña desgraza, pois é o mellor seguro, o mellor amparo para a miña nena, por se chego a faltarlle...! -Aseverou a aludida, rotundamente, agradecida.

-Sendo así, outra proposición: ¿Non dixo o Cura de Marianao, ese xordelas, daquela, no bautizo, que os padriños somos como segundos pais, e que contraemos a obriga de tutelar á neófita, e non sei que máis? -Nicasio, que seguía de tenteo, avanzando con parsimonia no plan que levaban urdido.

Aquela premisa foilles aceptada por Herminia, pola comadre:

-Certo é, e xa o facedes; a conciencia, que ben noto, e ben aprecio, canto queredes á miña nena... ¡Meu sol, que algunha sorte tiña que ter! E tamén conto, como ben dixeches, coa tranquilidade de que, se me pasase algo, terédela convosco, tal que unha filla... ¡De todo iso estou segura, moito; segura e agradecida, de antemán!

-¡Pois..., iso, muller, que xa o dixeches, ti, ti mesma..., todo o que había que dicir! -Concluíu Nicasio, tan tímido naquel escaravello, naquela proposta, pero aliviado ao entender que Herminia entraba en agullas, pola vía correcta...

Pero á Neves non lle pareceu que a cousa estivese ven exposta, así que decidiu poñer os puntos naqueles ies, definitivamente:

-Mira, muller, que este Nicasio é un marmellas, ¡que non acaba de dicir a cousa tal e como é debido entre nós! O que quere el, e no que eu conformo con mil amores, é que..., ¡que a túa filla pase a ser nosa, tamén nosa..., sen deixar de ser túa, cunha desas adopcións legais ¿Valo entendendo? -Preguntou, pero non se atreveu a esperar pola resposta, que seguiu embalada, e cando se embalaba, ¡do pólo Norte ao Sur, nunha soa viaxe! -Así deixa de ser filla de moza, ¡con tódalas consecuencias que iso ten para os fillos de moza! E tanto se morre o tío Bernabel, coma se non, o teu sitio está connosco, alí, no Prado, no teu restaurante, na túa propia casa, coa filla..., ¡dos tres! Ti aínda es nova, ¡unha pícara!, e non podes pasa-la vida escondéndote da xente!

 

Herminia, a estas alturas daqueles prolegómenos, coa perspectiva xa clara, clarificada, deu en dilata-las meniñas, ao máximo, represando nas súas pálpebras unha riada de bágoas. Neves ben que llo notou, pero, ¡de postos a disparar...!

-Herminiña, por Deus, non me cortes... ¡Déixame rematar, e polo menos, escoita, con enteireza! Da túa resposta xa non digo, que ben sabemos que tes que tomarte o teu tempo..., ¡co que che gusta mastigar as cousas, cadullos incluídos! A nena segue sendo túa, ¡faltaría máis! Tal cal, e daquela volveremos a vivir todos xuntos, che repito, no Paseo do Prado, na túa casa, atendéndolle ao negocio ata que cansemos de traballar, ou avague a xente, ¡coma unha gran familia, que iso somos! Ti educarala á túa maneira, sempre seguindo o teu criterio, e canto xuntemos, os tres, para ela será. Neviñas chamarate Madriña, e a min, Mamá, que vén a ser o mesmo... Ganaremos todos, pero ela máis cá ninguén, que empezará a ter unha vida normal, sen que a podan apuntar co dedo; nin a ti, nin a ela... Pero, muller, non poñas esa cara de funeral, que non dixen ningún pecado, coido que non, que tamén ti lle chamabas "madriña" á Queta, diante miña, e eu ben sabía que non era certo..., ¡nin por poderes! Ben que lle quixeches, moitísimo, ¡aínda que non te bautizou! Non, curmanciña, non me digas nada; ao de hoxe, non. e para de chorar, que se non che gusta este plan, daquela mordo a lingua, e con iso trago canto dixen, ¡que non é pouco, se o pensas a modo, con xeito, con serenidade! Ademais... ¡Chist; non, agora non, cala, que entra xente na botica...

...

Nicasio, despois de atendidos aqueles clientes, pois o mancebo, aquel fillo dun liberto americano, Ernest Ngomo, ausentárase, segundo eles chegaran, e coas mulleres algo máis serenas:

-Eu opino igual que Neves, exactamente igual. E vou engadir un punto, tan só un, ao que levamos dito: Que te aconselles co tío Bernabel, que ben che leva demostrado que quere o mellor para vosoutras, nai e filla, que ten boa experiencia da vida, e que tivo parte nestes pensamentos..., ¡que xa llo temos falado! Así, queridiña, para cando volvamos, para a semana próxima, poderás ter algo decidido..., sen a presión da nosa presenza...; ¿entendes? ¡Todo con franqueza, pois iso, ante todo!

Herminia, tan sensible ás depresións, aos sobresaltos, así fosen positivos, deu en bagoar, abertamente, a cano libre:

-¿Pero, home, Nicasiño, qué franqueza se pode ter cando se está atordada? ¡Por favor, hoxe non me digades nada, máis nada, nin media, que non o resisto, que teño a cabeza resoando coma..., coma un pandeiro! Mirade, eu preciso aire, aire fresco, lonxe dos cheiros desta botica..., así que, deixádeme, por un momentiño..., que de paso vou cambia-la nena, que está nesoutro cuarto, e xa empeza a queixarse... Despois, se non me falades disto, damos unha volta con ela, que a levo no seu carriño, todos xuntos. Empeza a dar pasos, ¿sabedes?, pero se imos lonxe, co que pesa, trónzanos os brazos...

-¿Deixarasma levar a min...? ¡Muller, unha pequena participación, como padriño...! ¿Ou nin iso? -Pediulle Nicasio despois de darlle as novidades da botica ao rapaz, ao Ngomo, que xa volvera dos seus recados.

A nena, no exterior, sentiuse feliz; ela tamén, visiblemente satisfeita de respirar, de libar aquel cóctel embriagador, unha suma exquisita, un batido floral intenso. Estábase criando nunha cela aberta, pero nun casulo blindado, abeirado e secreto, exento de privacións materiais e rebordante de amor; nutrida a satisfacción, tal que o gran dunha fermosa espiga, pero coa cana abatida polos ventos malévolos, polas circunstancias, polos avatares migratorios, pero, non obstante, ou tal vez por iso, consistente, co vigor daquela hibridación... En definitiva, resistente e recuperativa, superativa e superactiva. Un portento, outro, un de tantos, flores naturais do meirande, do máis agresivo dos espiños, aquel da Gran Éxida Galaica, aquel da Gran Emigración Ultramarina, viveiro de tantos males, moitos deles inconfesados..., ¡por inconfesables, que só se confesaban, ou se sacaban a relucir, os cascos de ouro da dentame, amén daqueles catro pesos, aquelas catro moedas de prata, tan afanosamente logradas!

 

¡Muller, o que é arranxo, non!

 

Ao longo da semana, paseando pola finca, saturándose da fraga, Herminia moito mimou na súa nena, no seu gromo; acariciouna, faloulle, cantoulle, e iso que non era o seu forte, tal que nunha despedida; mesmo como se fose a esvaecérselle aquela criatura rosada, que ata se esqueceu de regar o herbario, que era un dos seus cometidos habituais.

Algo similar lle ocorría ao señor Bernabel con respecto á finca. Que nos pregunten aos galegos pola fondura da nosa dor cando nos desaloxan dunha leira, dun eido, entrañablemente amados, ¡nin para irnos ao Paraíso! Sabéndose en declive, repisouna, toda, metro a metro; avistou horizontes nos que nunca, ou pouco, tiña reparado; sentouse en todas e cada unha das sombras, xirándose, estirándose, encolléndose, desprazándose ao redor, coma a liña solar dun reloxo de lanza, para que nada lle quedase sen ollar e sen despedir, que ata cheirou, agachándose, as flores cativeiras. De tarde, coa saiba asentada, tesoiras en man, podou as poliñas enfermas e/ou deformes daquel conxunto tan harmónico, tan axeitado; de cada arbusto, de cada árbore... Aquelou nos sebeiros, fixo transplantes, erradicou malezas... ¡O telurismo galaico, todo, en plenitude, pero con devoción, con solemnidade!

Aquel sábado, tío e sobriña, cada un absorto no seu problema respectivo, confluíron no cume da finca, mesmo por diante das colmeas. Abrazáronse, ao unísono, que nin que recibisen unha invitación, unha voz ou un aceno...; coa mesma efusión que se levasen días sen verse, ¡e iso que almorzaran xuntos!

-...

-¿Que, que tal hoxe? ¡Algo mellor, non si, que ben llo noto! -Preguntoulle Herminia, amorosamente, despois daquel beixo filial.

-Miña nena, non te rías do teu vello, que ben me ves, e ben me entendes...! Ti sabes que vou a peor, pois así ten que cursar esta enfermidade..., ¡ata deixarme sen voz! Moito levo falado cos médicos; tanto, como para saber cando receitan placebos...; demasiado, como para lerlles nos ollos, para coñecer as súas mentiras piadosas...

Non era doado animalo, pero cumpría un intento, o enésimo:

-O seu desgusto con eles, cos médicos, tamén será porque lles ten que falar desa maneira, ao baixiño, pois a vostede ben que lle gustaría levantarlles a voz; ¡polo menos, aos máis burros!

           
-Muller, non banalices, que non se che acae, pois o teu natural é máis grave, máis formal. Nunca me gustaron os que non se esforzan en perfeccionar os seus saberes, que algo así me ocorre con eses curas que non lles chaman chanchulleiros aos chanchulleiros, que hai profesións esixentes, xuramentadas, de culto á verdade... Duns e doutros, o que máis me desgusta é que non falen claro, ¡polo menos, con quen sexa capaz de entendelos!

-¿Claro e alto, non si, tío Bernabel? -Aquilo era lerio, falar por falar, pero..., ¡dadas as respectivas circunstancias!

-Eses que dixen, todos eses, deberan saber que a morte non nos asusta aos profesionais dela...

-¿Profesionais, da morte? ¡Iso non é serio..., e menos en vostede!

-Os profesionais da morte somos catro, por esta orde, a saber: Os médicos, tan infieis que se deitan coa saúde, para espertar coa mesmísima parca! Os boticarios, que entre o pouco que sabemos, e mailas desorientacións dos médicos, ¡caput, rematámo-lo touro! Despois veñen os enterradores, os zacatecas, que só se preocupan do que mide a xente cando lle preparan as táboas do cadaleito. Penso que a altura moral da súa clientela pásalles desapercibida, que só hai que ver o aire, a brutalidade, coa que lanzan a terra á foxa, por riba dos ataúdes... De últimos están os curas, que boa parte deles nin as almas curan, ¡do pouco que se preocupan por aprender a anatomía dos espíritos, que se non hai dous corpos iguais, o que é dúas almas aínda menos!

-Señor Bernabel, os relixiosos téñenlle a súa cartilla, que é inflexible, rotunda, uniforme, e segundo vostede, habería que cortala á medida de cada quen...

-Os curas tampouco teñen toda a culpa, que os illamos nós, nós mesmos, de mil maneiras, refugando a súa intimidade, así que, entre o que eles se alonxan, e nós, que lles damos o traseiro..., ¡liñas diverxentes! Adoita pasar que os chamamos para que se acheguen precisamente no intre en que a nosa alma deixa de ser alma para converterse en ánima... Como ves, tres colegas teño, ¡tres tipos de compadres...!

-Bernabel, curiosa definición, e vaia expresión; esa, a súa... ¡Un home coma vostede, un home que se atreve a chancearse coa morte, moito home é!

-¡Muller, a morte non existe; a morte é simplemente un cambio de aires: deixamos de respirar osíxeno para pasar a nutrirnos cos efluvios etéreos, cos da Divindade compartida! Iso do Val de Josafat é unha metáfora, unha dimensión absurda, pois a resurrección estreouna Cristo, ¡que por iso é compartida, compartida e compartible!

-Esa si que é boa: ¡Compartir a Divindade! Bernabel, coido que se pasa un chisco...

-En absoluto, pois a Divindade xa empezamos a gozala, a compartila, a participar nela, aquí abaixo, e nada menos que co corpo e co sangue de Cristo... Na segunda parte, pasada esa reválida á que chaman, impropiamente, morte, pasamos do Fillo ao Pai, e daquela o Pai tómanos ao seu cargo, asígnanos un eido, e co eido danos unha ocupación, un cargo axeitado; todo asemade, na Casa Común.

-¿Onde...?

-¡Iso non mo preguntes, que máis aló das dimensións físicas están as metafísicas, sexan as que sexan! Eu, do alén, só sei unha cousa certa, e abóndame con iso: Que Deus, xa que é bo, ten que ser un premiador; de profesión, premiador, pois ningún pai que sexa pai castiga aos fillos, salvo que o faga para enderezalos, para levalos ao ben; e co ben, ao benestar! Con quen coido que será inflexible é cos folgazáns, pois todo un Creador non pode ter dó deles!

-¡Ai, tío Bernabel, o que estou pensando: Que se meu padrasto fose ás súas misas, e non ás do cura de Montecubeiro, arestora eu seguiría gardando ovellas, pero feliz! ¡Non hai causas pequenas, que iso é do pouco que estou certa!

O enfermo non lle contestou, pero levouna para debaixo dunha árbore, que o estaba molestando, incluso, aquel sol declinante.

-Herminia, xa que estamos a soas, neste sitio tan guapo e tan tranquilo, cerca de Deus, que tes que saber que as árbores, maiormente as grandes, sonche as mans da propia Divindade, precisamente desa da que vimos falando, temos que botar unha parrafeada, ti e mais eu; e corre présa, que a miña voz, como pasou cos ollos daquela Robynia..., ¡apágase!

Víñanselles as bágoas, aos dous, pero esforzáronse por contelas, ambos.

-Meu querido Bernabel, non diga tal cousa, e déixese de bromas, que se o operan, aí en La Habana, segundo lle teñen dito..., ¡daquela deixarano como para cantar os Reis!

De sentados, apertouno contra si, coa nena diante deles, naquel carriño de vimbios, que se durmira feliz ao abeiro da árbore. Aquel cadro era o dunha Dolorosa sufridora, consolando, tentando consolar, nun moribundo, nun enfermo desafiuzado.

-Chica, grazas pola túa lambada, que este bico de sobriña, ou mellor diría de filla, e mailas túas verbas, para min sonche de caramelo, unha larpeirada, pero ti sabes que vou camiño do papel de barba, do papel e do lapis, que así teremos que entendernos no sucesivo, dentro de pouco... En definitiva, o meu non ten importancia, que esta foleada non decae porque falte un bailarín, ¡e sobre todo, se estaba canso de danzar! Do que che quero falar, que me colliches matinando niso, é de ti, de ti mesma, do teu problema. ¡Xa sabes, do que che teñen falado os meus sobriños..., os outros!

-Non se fatigue, que o meu non ten arranxo; ¡o meu, non!

-Muller, o que se di arranxo, o que se entende por arranxo, se cadra, non, pero, un remendo, un disimulo...! Iso que chaman formas sociais, que tamén se precisan...; ¡iso si, coido que si! Voucho dicir: Non me preocupa deixar á Merche, que para os anos que lle queden, en boas mans está, sexades vosoutros, ou os seus parentes directos, os do seu sangue, pero a este rebento, teu, para min, só teu, tal que o gromo dun castiñeiro, precisamente por ser filla de quen é, pódelle esperar un mal ambiente ao longo da súa vida, que é moito tempo para sufrir, pois ela aínda a ten de estrea...

-Heina arroupar ben, canto poda, por min mesma, e con profesores; instruíla, levala para Madrid cando lle chegue a idade dos estudios superiores; darlle carreira, que vaia á Universidade..., pero, sobre todo, tentarei esconderlla ao seu pai para que non inflúa nela, para que non teña que avergoñarse de ser filla dun tramposo, dun puteiro...; ¡en definitiva, dun gánster!

-¡Non sei, non sei! ¿De quen lle dirás que é filla; acaso veuche por polinización aérea, dun cliente do restaurante...? ¡Muller, iso non é solución...; iso é poñerlle unha cruz enriba, outra!

-Do que deduzo que vostede está conforme co plan de Nicasio, ¿non si?

-¡Muller, si; de corazón! Pondera o que che vou dicir: Ao de hoxe aínda lles chaman fillas de tal ás dunha muller enganada, canto máis se chega a saberse que é a filla dun matón, dun extorsionista; un tratante de brancas, un contrabandista..., ¡que as ten todas! A esa filla, por moito que chegue a comprenderte, sempre lle quedarán dúbidas con respecto á súa nai, que o teu apostolado, aquela misión rexeneradora, herdada, propiciada, da túa Robynia, iso é cousa de mártires, de santos, ¡e crer nos santos, tal e como vai este mundo, non é doado!

-¿Santa, eu? ¡Que máis quixera!

-Herminia, non nos perdamos en flores: Se chega a saberse que é filla dese home, dese Merton, coa sona que ten en Cuba, e se cadra, fóra dela...; ¡o dito, mal porvir; para ámbalas dúas!

-Farei todo o posible por pasar desapercibida...

-Desapercibida podes pasar ti, se es discreta, que incluso podes entrar de monxa, pero o que é a túa nena terá que facer a súa vida, os seus estudios; en público, que non a podes emparedar... Unha moza, nas túas circunstancias, coa túa desgraza e coa intransixencia de tantos fariseos que nos rodean, só pode escoller entre dúas corredoiras, a cal máis lamacega: ¡Ou rirte da xente, ou dála en adopción! ¿Dála en adopción, a estraños? Nunca cho aconsellarei, nin desde aquí, nin desde o Ceo..., ¡se me deixan pasar! Ora ben, como son un crente da responsabilidade paterna, quero dicir, materno-paterna, que no teu caso tes asumidas ámbalas dúas, ese rol só poderás cumprilo, con eficacia, sendo unha nai na sombra; ¡para que me entendas, na sombra da Neves e do Nicasio, que eses gardaranche o segredo, de por vida; e tamén darán a vida, se falta fixese, tanto por ti como pola vosa filla, pola filla en común! Teño para min que chegará un día, coa liberación, coa independencia da muller, no que problemas semellantes quedarán esvaídos, ou minorados, mais, de presente, nin aquí nin en Madrid, que non hai forza capaz de enfrontarse a un mundo hostil; hoxe por hoxe, rabiosamente machista..., ¡que de aí vén a miña esperanza nun bandazo feminista, equilibrador que non igualitario, pero está lonxe, aínda, moito, só Deus sabe canto!

-Señor Bernabel, segundo vostede, segundo a súa idea, ¿cal sería o meu rol? -Herminia aínda no plano teórico, incapaz de tomar unha decisión ao respecto.

 

-Cos meus sobriños postos a pais, comprometidos como pais, ese segredo é voso, só voso; quedaría blindado, en particular desde que vos vaiades para España, cousa que faredes, tarde ou cedo, pois as vosas Américas, co que acadastes, xa están de seitura! Todo sería nominal, pois coñecendo á Neves, e con respecto á nena, nunca tomará decisións que non sexan previamente consultadas contigo. Vouche poñer un exemplo, para ti ben coñecido: ¡Quen manda aquí, en Cuba?

-¡O Tío Sam, por suposto; tanto oficial como oficiosamente!

-¡Aí o tes, tal cal! O efectivo, no voso caso, sería o teu mandato; máis mando teu có do propio Tío Sam, pois estarías, ti, co leme na man, a todas horas, e máxime coa devoción e coa admiración que che teñen, ámbolos dous! ¿Ou non?

Houbo un silencio prolongado, angustioso, reflexivo.

-Señor Bernabel, mire que se fago o que me propoñen, se o fago para taparlle unha deshonra á neniña, ¡unha deshonra miña, que non súa!, métolle outra no corpo, que polos seus papeis chegará a saber que foi adoptada..., ¡e daquela preguntará polos pais; se cadra, con desesperación!

-Témoscho todo estudado, estudado e falado, que casualmente souben dun caso que nos dá a receita para o teu. Aguanta un pouquiño, que che estou falando engorde, e levaranos unha hora... Un galeno, de aquí mesmo, de La Habana, buscou pais para un caso que non tiña solución, ¡para o fillo dun casado, un político de alto standing! El, o político, coñecía un matrimonio sen fillos, de confianza, honorable e ben situado, de Sagua la Grande... ¿Que fixeron? ¡Sinxelo! A señora de Sagua veuse para La Habana, unha tempadiña, e fixo o papel de nurse da verdadeira nai, para aprender dela o seu estilo, comprometéndose a educar o fillo ilexítimo, cando nacese, coa debida dignidade. A todo isto, o marido correu a voz de que a súa muller estaba encinta, e que se fora para La Habana, cuns parentes, para mellorar de tratamentos, pois tivera abortos, e outras cousas que inventaron, pois o mundo móvese cos inventos... Naceu a criatura; tívoa a nai nun piso secreto, por uns días, para darlle o primeiro leite, ata que se robustecese, para que resistise a viaxe; e despois recolleunos o que ía ser pai adoptivo... Fóronse para Sagua la Grande, e aló colleron un ama de cría. Inscribiron o natalicio, bautizaron o neno como seu..., ¡e todos felices!

-Bernabel, todos felices, non, que esa pobre nai só Deus sabe o que estará sufrindo.

-Muller, si, pero non demasiado, pois ela coñece perfectamente o sitio e maila familia onde ten o fillo, unha xente da súa confianza, e co tempo, cando lles cambien as circunstancias, pódense dar a coñecer, que así o deixaron pactado...

-¡Moito truco ten iso1 Pero, neste caso..., ¡imposible, pois a nena está bautizada!

O patrucio denegou coa cabeza, que xa se sentía oprimido por aquel cancro imparable, insaciable, da súa gorxa; matizou, despois dun repouso, aos poucos:

-¿Coidas, Herminia, vella cristiá, que lle fará dano á túa nena bautizarse por segunda vez, co mesmo nome? Aló arriba, nos libros de San Pedro, iso dos apelidos, iso do dobre bautizo, carece de importancia. ¡O propio San Pedro foi Cefas! Mira que che digo, ¿cantos non se bautizan, aquí, en Cuba, e noutros lugares tamén, que todo o mundo é terra de misión, xa grandiños...? Por outra banda, ¿coñécete ese cura da parroquia de Nicasio, o actual?

-Señor Bernabel, non; a min, non, que ben sabe que fai ano e medio que non piso La Habana..., pero á Neves, igual si!

O boticario estaba certo da bondade daquela fórmula maxistral:

-¡Mira que cousa; unha tal Neves pariu, case que recente, o ano pasado, e daquela, cousas da vida, abandonos dos emigrantes, non levou a nena para bautizala, nin se acolleu á Misa porque o seu home, un tal Nicasio Prado Teixeiro, ese tarugo, é medio protestante; un protestón, contrario aos curas católicos! A esposa latricou e latricou, ¡ata convencelo! Mira, muller, que os cregos tratan ben aos pródigos, que llelo encomendou o propio Xesús, así que se aledará de velos achegarse á pía parroquial... ¡Xa verás como non lles fai preguntas superfluas, ningunha que os comprometa!

Á Herminia percorríana, en tódolos sentidos, centos de calafríos:

-Non sei; afellas que non, pois a mentira élle tremenda, e o fin, a finalidade, din que nunca xustifica os medios...

-¿Dous bautizos, son pecado? ¿En que catecismo está iso? Madriña, ti; e padriño, eu..., ¡mentres sexa capaz de falar!

-Señor Bernabel, ben sei que o fan pola miña nena, que así o recoñezo e agradezo, na alma, pero, ¡élle tan duro deixar de ser nai, mesmo de nome!

-Terei que recordarche aquilo de Salomón... A verdadeira nai foi a que negou o fillo, ¡para que non llo matasen, para que non o partisen en dous! ¿Queres que cho parta o mundo, a meledicencia; ou mesmo que o chegue a saber ese caimán dos pichocos, e cha leve consigo, de herdeira de cen bordeis? ¡Tremo só de pensalo!

Bernabel xa estaba rouco, con un fío de voz, pero Herminia nada menos, se ben por circunstancias diferentes.

-Mire, señor, que esa moeda non lle é coma as do César, que naquilo non había dúbidas, pero a miña tenlle dúas caras, ¡dúas caras e dúas cruces! O porvir da cativa sería perfecto con estes pais, con estes parentes, con estas persoas ás que tanto quero...; ¡mellores, infinitamente mellores que a maioría dos pais verdadeiros!, pero, a miña renuncia...; ¡non lle teño madeira de mártir!

Estabamos no 1928. A nena pasaba do ano..., e precisábase, tamén, un certificado médico para o Rexistro, pero Bernabel tiña amigos, a súa muller, Merche, oficiaba de comadroa, boa parte da veciñanza de Cuba era de aluvión, incontrolada, descoñecida..., ¡así que, na súa baralla, a falta de ases, sobrábanlles comodíns!

-¡Filliña, voume para a casa, que se me está metendo o relente, e cansei de parlamentar contigo... Ponte en reflexión, remexe no teu pote, no dos bos entenderes, e pénsao, pero que sexa pronto, pois cando lle veña o entendemento á nena, cuestión de meses, e a partires diso, a cousa será distinta, ou incluso imposible, ¡á parte do que eu poida, ou non poida, facer!

-¡Non, señor, que non me podo centrar! Mire, señor Bernabel, pídollelo de favor, aos catro, que pensen por min, vostedes, de consún, que ben sei que o fan de todo corazón. Cando veñan os seus sobriños, e mentres deciden as fórmulas, eu véñome para aquí, ao horto, a este sitio, coa meniña, que este é un bo lugar para as miñas preces, no santuario destas árbores..., ¡que mellor sitio non o tivo Moisés para recibir a súa Lei!

Por culpa daquela afonía e daquela fatiga de Bernabel, o resto da tarde foi silente, e para todos, introspectivo.

Ao outro día volveron a coincidir na finca, pola parte do herbario, pero xa non falaron daquela decisión, deixada, definitivamente, ao arbitrio dos dous matrimonios. Herminia, co seu Linneo e con outros apuntes das sucesivas explicacións que lle fora dando o boticario, aquel polifacético Bernabel, curador de corpos, de almas e de reses, dedicouse a recoller e a clasificar:

A quina da terra (brucea racemosa). O bejuco das lombrices (pothos sacándes). Guaco (eupatórium ninkania). Jobo (hedwigis balsamífera). Herba purgante (laetia apetalia). O rimex sanguineus. E algunha máis. ¡Moitas, pero todas elas indispensables, que da medicina química pouco se coñecía daquela, e naquel arrabalde, recóndito, miserento, atrasadiño, aínda menos!

-.-

 

Do Vedado á Gran Vía

 

Singraduras:

Da muiñeira á rumba, e da rumba ao chotis.

Música e bágoas, unhas veces ás duras e outras ás maduras,

aínda que sen perde-las esperanzas!

 

Da rumba ao chotis

 

Te persiguen corceles

de espuma malograda

y en cárceles marchitas

vives días lentos.

Nadie sabe de ti,

ni de tu nombre en cifra.

Pero un día tal vez

despertaré soñándote

hacia ríos en curva

que no alcancen los mares.

…

Basilio Fernández

Premio Nacional de Poesía 1992

 

¿Catro, ou cinco?

 

Cuba, aquela Cubanacán dos, ¿indios?, aqueles aborixes dos que xa non quedaban máis que breves indicios, po de museo, era, seguía sendo, polos anos trinta do século XX, un lugar xeograficamente céntrico; céntrico e ben centrado; temperán e temperamental, grato e acolledor, en moitos aspectos, maiormente para aqueles gringos do dólar que, con ou sen aquel crac bolsístico do 29, que por certo colleu á nosa Herminia cos valores agochados, realizados, transportados e transformados en depósitos bancarios, transferidos á Coruña, tiñan alí cerca, ben cerca, ¡demasiado cerca!, na erótica, na verde, na fabulosa Illa do Caimán Preguiceiro, que non Durmido, o seu balneario perpetuo, válido para tódalas estacións do ano, e a prezos, para eles, para os gringos, de auténtico saldo, de auténtico remainder.

 

Con aquela concorrencia de factores rendibles, positivos: Produción, clima, turismo de amplo espectro, xolda orxiástica, bulla latina..., toda a Illa, pero en particular a súa capitalidade, La Habana, acadara un benestar xeneralizado, e iso a pesares do desvalixamento, sucesivo, ininterrompido, e incluso progresivo, da nación amiga; ou mellor aínda, máis en concreto: de certos listiños da nación..., ¡protectora!

 

Pero as revoltas, as inquedanzas, fosen dos patriotas ou dos, Apártate, que chegou o Amo, tamén sucesivas, ininterrompidas, in crescendo, afectaron bastante, moito, producindo auténticas crises aos establecementos dalgunha significación, fose en razón da súa clientela ou dos seus provedores, nun xogo de relación altamente politizado, e progresivamente corrupto: ¡unha para ti, dúas para min!

 

Sam, o Tío Sam, buscaba afanosamente, de ano en ano, ¡ou incluso antes!, para presidi-la súa Illa, un home feito de encargo, ¡para o cargo! Un figurón de palla; leal e dúctil, asemade, pero que tivese un certo carácter, unha certa imaxe, para que fose capaz de controlar as subversións de orde interna, sen deixar por iso de franquearlles, de par en par, ¡aínda máis!, cara ao futuro, aquela economía doce, fácil, de panal de rica mel, pero con cen mil moscas, cunha lexión de libadores dispostos a gozar, ata o mesmísimo orgasmo, de canto houbese, absolutamente todo, en particular bailarinas, que era o deporte de moda para os americanos, o sibaritismo máximo, a superación daquelas meseras, tan vulgares e tan..., ¡macizas!

 

Este tipo de home, ¡o home de Washington!, dócil, manirroto cos amigos e cruel cos inimigos, idóneo para aquelas tarefas, naquelas facetas sui generis, foi Batista, o inefable Batista. Por entón, naqueles anos da crianza da Neviñas, este enfant terrible tamén se estaba criando, formándose, ou máis ben deformándose, ¡cos seus galóns de Sarxento!

 

Naquelas confusións, naquelas inseguridades, con unha desestabilización crecente, de nada serviron, senón todo o contrario, aqueles métodos tiránicos, cesáreos, arbitrarios e arribistas, de vaivén, do Xeneral Machado. A Administración caeu, decaeu; e seguiu caendo, afondando e afundíndose con toda clase de corruptelas. O azucre e mailo cobre, tamén; pagado polos gringos a un prezo irrisorio. Así que Machado quedouse sen fío, sen corda, tirado polo chan; e en agosto do ano 1933 fixo ¡plof!

 

Daquela, con este furacán político, ademais dos outros, todos os que tiñan algo que perder, por moito que estivesen gañando en Cuba, sentíanse incómodos coa acumulación de inquietudes, sumadas, no caso concreto da nosa xente, ás peripecias e aos perigos que xa levaban sorteados; sen o seu patriarca, sen o boticario, sen aquel home tan prudente, Bernabeu...; e para máis desmoralización, con tía Merche ausente, en Pinar del Río, na finca duns parentes seus, porque fora incapaz de soporta-las señardades daqueles lugares das súas mellores lembranzas... Por parte, Nica, Nicasio, novo patriarca da familia, fíxolle caso, coma sempre, ao matriarcado daquelas entrañables curmás, das que se sentía responsable, varudamente responsable: ¡Cabeza de familia, que se dicía entón!

 

Na parte positiva, na da esperanza, aquela nena, aquela filla brava, postiza, medraba, entre tanto, esplendorosa, ao estilo tropical; quere dicirse, tal que unha palmeira: ¡grácil, pero resistente; forte, sa e linda; esperta, pero, sobre todo, preguntona! Un encanto, unha promesa, unha solución futura, para todos, que xa pronunciaba, con todo agarimo, aquela verba, para ela tardía, ¡Papá! E o Nica, aquel pai postizo, con iso..., ¡babexando! Os apuros estaban nas súas preguntas, naquela tensión indeclinable, orixinada por aquel diluvio de enquisas, que xa parecía que llas deparase o mesmísimo diaño:

 

-Papá, díxome a madriña que nos imos para España, os catro..., ¡pero que se quedan en Cuba as tatas, Aída e Agar, que van seguir aquí, as dúas, no restaurante...! ¡Pois non é así, que eu tamén me quedo, con elas, que lles teño medo aos barcos, que me dixo a madriña que son tan lixeiros coma a xente que anda neles..., e que, de cando en vez, vanse a pique!

 

-Neviñas, non, iso non, que así non te podo subir ao Miradoiro; xa sabes, aquel monte do que temos falado, que desde alí vese Cuba...

 

Pero o “papá” quedouse sen alento co retruque da nena:

 

-¡Iso é imposible; estás nun erro, pois en Cuba xa estamos, e desde aquí nunca vin ese Miradoiro! Se ti me ves, eu tamén te vexo, á recíproca; ¡e do que non, non!

 

Aquelas obxeccións da cativa, precursoras dun espírito crítico, analítico, e dun carácter singularmente forte e irredutible, sacaban do seu equilibrio ao Nicasio, pero máis aínda á Neves, que lle botou unha arenga, outra, tal que se a nena entendese:

 

-¡Mulleriña, calma, que aínda non o sabemos! Eu maldito se o sei, e teu pai, ídem de lenzo, que agora non temos ao teu padriño, ao señor Bernabeu, que era o que nos aconsellaba, así, nas dificultades, coa experiencia dos seus anos, e co ben que entendeu esta Cuba do diaño, que xa me gustaría chamarlle o Caldeiro de Pedro Botero: ¡Quentura..., e diabros! ¡Igualiño que no inferno!

 

Pero a obstinación da nena era de antoloxía, un Merton redivivo:

 

-Entón que se quede a madriña...; ¡quedámonos nós, as catro, e vosoutros ídesvos, pero só un mes, eh! Unha excursión de ida por volta, que en España neva, e se volvedes pronto, igual librades...!

 

-¡Uiih, esta cativa, por onde sae! Túa madriña quéreche moito; tanto, que te quere levar lonxe, ao noso país, ¡maiormente para apartarte destas leas da política...!

 

-¡Eu non teño leas, que non teño voto, aínda non; e se non teño voto, non teño política!

 

-¡Puñeteira; como mesturas os allos coas cebolas! A ver, Nica, que che paso este touro...; ¡bótalle unha lazada!

 

Pero ao Nicasio non se lle daban demasiado ben aquelas lides domésticas, educacionais, así que a nena, co campo libre, desafogouse:

 

-Papá, eu non teño medo, ¡a nada! Figúrate que incluso durmo sen luz... ¡Daquela quedámonos, e xa está!

 

-Cando túa nai che contou aquel conto dos lobos, daquela si que te asustaches; ¿non si, Neves? 

 

Lobos na serra da Ferradura

 

A cativa ía do toxo á xesta, con unha imaxinación desconcertante:

-.-

 

-¿É certo que esa serra do Pradairo, esa que ten un miradoiro, é máis alta cá nosa Sierra Maestra? ¡Ata será, que mo dixo a madriña, e ela non minte! Pero nós, aquí, cunha serra

pequeneira..., ¡se queremos lobos, haberá que importalos! ¡Penso que da América do Norte, como se fai cos barcos, e cos carros...!

 

Nicasio tentou facerlle unha metáfora, un símil, poñéndolle un exemplo formativo:

 

-De presente, miña rula, sonche outros lobos, un trío: ¡os Céspedes en contra dos de Grau San Martín, pero ámbolos dous van a polos do señor Machado! Iso á parte dos comunistas... Estes lobos de por aquí confúndense cos homes, que levan unha americana no inverno, e unha guayabera no verán. O noso perigo está en que deron en dicir que eu son amigo dos de Machado, e os outros están contra nós..., ¡que mesmo oulean! ¿Neviñas, xa que tanto sabes, enténde-lo noso problema?

 

-¿Iso por que, que ti non mordes...? –Coa natural inxenuidade, pero non tanta, que aquela nena estaba demostrando unha certa, evidente, precocidade.

 

-Meniña, porque eles, e deles, algún, viña comer, aquí, ao noso restaurante... ¡A comer, non, a papar; e para iso, gratis datis! Pero nin sei por que che conto estas historias, que son cousas de maiores, e ti xa terás tempo…, ¡para iso, para ser maior!

 

Neves fórase á cociña, só un intre, e daquela volvía, atopándose coa lección:

 

-¿Que fas, Nicasio? Eu conteille o que non debía, aquilo dos lobos que comeron as ovellas de súa madriña..., ¡e deu en ter pesadelos, pobriña! Agora vés ti e dáslle outra potestade, falándolle destas leas da política, ¡a unha criatura, a unha inocente...!

 

Nicasio, coa obcecación das circunstancias, nunha dialéctica defensiva:

 

-Esta nena, esta mociña, que de nena pouco ten, que vai para cinco, -¡escapóuselle ao Nicasio: a verdade eran cinco, pero contando o ano oculto, aquel ano do traspaso filial; as verdades é o que teñen, que sempre pugnan por saír, por asomarse-, xa é hora de que comprenda as cousas da vida, que se lle faltamos nós, daquela ten que estar madura para defenderse dos lobos, ¡e quen di dos lobos, tamén o di dos seus iguais, dos homes...!

 

Neves, facéndolle acenos de azoutalo, en reprimenda:

 

-¡Catro, Nicasio, catro; catro aniños de idade, que tes os papeis do Rexistro, aí, no escritorio! ¿Ou perdíche-la memoria...?

 

A cativa, oportunista, cazándoas no aire:

 

-¿Como é iso, mamiña? As nenas do meu parvulario, esas que tamén teñen catro anos, todas, todas elas, son máis cativas cá min..., ¡que nin saben discorrer! ¿Cantos teño; pero de verdade, polo calendario; catro, ou cinco?

 

Neves desfondouse: ¡aquela mocosa saíra tan lista e tan precoz que non admitía contradicións! Na imperdible, acudiu ao seu metepatas:

 

-Que cho diga papá, ou a madriña, que son os que levan as contas desta casa, todas; ¡e tanto contan, que se descontan! –Volvéndose ao Nicasio, feita unha furia: -¡A ti heiche dar eu, mameluco, lingua de palla...!

 

Aquel papá, de palla ou non, apresurouse a varrer o seu descoido:

 

-Catro, meu amor; catro aniños son os que tes. Catro, que tamén son catro as patas da túa camiña, e catro as esquinas, e catro os teus anxos da garda... A cousa foi que me trabuquei, ¡por culpa das rifas desta señora do mantelo! –Devolveulle á Neves aquela reprimenda. –Pero resulta que ti, miña nena, es máis adiantada, máis lista, e incluso máis corpulenta cás outras cativas... ¡Precoz, que se di! Vas ser unha artista; do cine, pero tamén do teatro, que serás a admiración de todo Habana; e aplaudirante, aquí, aquí mesmo, no teatro principal, no Alhambra..., ¡que serás profeta na túa terra, e non o que nos pasou aos demais!

 

Neves apertou os puños con verdadeiras ganas de darlle un cometón ao seu home, por indiscreto:

 

-¿Que lle dis á nena...? ¡Anda, que se te oe Herminia...? –Volvéndose á cativa e upándoa naqueles brazos rexos, case virís, cubriuna de bicos. –Non, meniña, non lle fagas caso a teu pai, pois o que vaias ser ti, de grande, dirao túa madriña, que ela si que é lista, e sabe moito, ¡máis que todos nós! As madriñas son as que teñen que aconsellar ás nenas, que para iso están, e agora, con este azoute de túa nai, meu, que é para que non se che esqueza todo isto, anda, camiña, que xa é tarde... ¿Déronche a merenda? ¿Que che deron?

 

-Púxoma Aída: chocolate con tropezóns, e un sorbete de piña...; ¡ah, e tamén un bico!

 

-Daquela, arriba; ao teu cuarto, ao dos anxos... ¿Que se lle di a teu pai, despistada?

 

-¡Boas noites, papi!

 

-Good night, miña doll, e que Deus te bendiga!

 

Ausente a nena, Neves despachouse a gusto:

 

-¿Por que lle dixeches así, medio en inglés; non quedamos que en inglés só lle vai falar súa nai, para que o aprenda correctamente? ¿Que sabes ti deses falares dos gringos...? ¡Catro verbas, e para iso, mal ditas! –Roñoulle. –Ela, soamente ela, sabe, ben sabido, o que lle ten que dicir, o que mellor conveña en cada caso, en cada situación... ¡Ti, que es un camareiro, aos teus pratos!

 

Aprenderan, estaban aprendendo, con dificultade, aqueles roles postizos, improvisados, corrixíndose a cada intre, e sempre con medo a equivocarse na educación da nena, pero coa esperanza posta no seu futuro, nunha panorámica sen brétemas, despechada para a cativa, que seu pai, o biolóxico, aquel inesquecible Merton, polas trazas, esquecérase deles, de todos eles; e logo que, maiormente pola zona do peirao, estes do “Robynia” nin asomaban, así chegasen coñecidos seus, que nese caso mandaban un propio ao barco, co seu recado.

 

Segundo ían atendendo aos primeiros clientes das cenas, que para daquela xa estaba presente Herminia, ausentada, como tódolos seráns, para o seu rosario cotián, chamou á parte ao seu ¿...? Con tantos parentescos, entrecruzados, mesturados, mitificados, dera en chamarlle, unicamente, Nica, por abreviación de Nicasio, que así excitaba menos aquelas curiosidades parentais da nena común:

 

-Nica, desde que terminemos coas ceas, ¡reunión! Como antano, aquí abaixo, no comedor pequeno, no reservado..., pero non te preocupes, que non é nada importante.

 

-...

 

-Quería contarvos o que falei este serán coa señora Gertrudis...

 

-¿Aqueles que eran, ou que son, partidarios de Grau San Martín?

 

-¡Son de todos, uns equilibristas; navegantes excelentes, mellores que Colón, pois estes están cos da dereita, cos da esquerda, e cos da Bodeguiña do Medio. ¡Con todos, e de todos teñen amigos...! Eu tiña interese en cultivala, así que a invitei a un te con pastas, aló abaixo... Insinueille algo do que nos pasa, que hai clientes que deixaron de vir ao restaurante porque temen que vaiamos ter algún tipo de contratempo, tal que unha bomba, unha sabotaxe...

 

-¿Eses..., non serán amigos do Merton? ¡Cando haxa que facer xestións, mellor eu, que demasiado te coñecen..., e podes perigar, por aí, por fóra, na rúa, e máxime á tardiña...!

 

-Perde coidado, Nica, que aprendín de ti a cultiva-las ortigas, ¡que é cuestión de collelas sen respirar!

 

-¿E que...; iso, eran ortigas?

 

-Vannos protexer ca súa tropa, coa súa xente..., ¡e de paso, comen e alternan, de balde, de cando en vez! Non dixemos iso, pero..., ¡sobreentendeuse!

 

Nicasio sorriuse, de orella a orella:

 

-¡Oes, co que aprendemos, aquí, en La Habana, cando cheguemos a Madrid..., Grandes de España!

 

Herminia seguiulle a broma, con ironía:

 

-¡Niso tes razón, que agora que eles botaron ao seu Rei, e con El Rei, aos Grandes, chegamos nós..., e sentámonos no propio palco!

 

Neves, preocupada, irritable cada vez que oía falar daqueles compadreos, daquelas proteccións, daqueles amparos interesados:

 

-¿Maridiño, pagácheslles esa mordida, (Extorsións, porcentaxes), aos..., aos outros? ¡Cómame o diaño, que nesta casa temos enterro continuo, tódolos días traballando coma mulas..., e total, para pagárlle-los responsos, ora pro nobis!

 

-Paguei, muller, paguei, pero desta tamén cobrei; si, eu, unha débeda atrasada, que teño as miñas novas...

 

-¿Quedáronse a comer; e onde os sentaches, que non os vin...?

 

-¡Convideinos con prata, o outro día...! Veredes: Como destes politiqueiros dan tres por un peso, a un deles, ao capo, arrimeille un fardel, dez ou doce pesos, ¡coa condición de que lle zurren ao Verdini! Para acirralos, para excitalos, díxenlles que era el, precisamente ese italiano, ese alcaiote, o que lles subministraba as virxes aos lacaios de Machado, en particular ao seu Xefe da Policía...

 

Neves, que a pouco racha o seu mantelo:

 

-¿Maridiño, toleaches? ¡Para xogar con dúas barallas hai que ser hábil, moito, e ti vés da aixada...! Herminia, dille o que ten que facer, que este home embárcanos..., ¡en aventuras! E ti, mangallón, para de rirte, que vai oírnos esa nena..., ¡esa sábeotodo!

 

Herminia, optando polos baúis:

 

-Nicasio, non cho sei, non sei cal é o máis correcto, que ti serás de cerna, pero eu téñome por sámago... Coido que urxe actualiza-los nosos plans, abeirarnos a tempo cunhas vacacións indefinidas, ¡antes de que volva a nevar na Pena Grande! Ben que sinto ter que irnos, maiormente por vosoutros, agora que estades tan afeitos, e mesmo integrados, con moitos amigos, pero esta nena que vos trouxen ao mundo, con tantos inimigos á porta..., ¡que xa é un milagre que non se metesen connosco...!

 

-¡Eses gringos do nabo, que todo o corrompen, as familias, os países...! Eu o que máis sinto é ter que irme sen deixar tolleitos aos tres, empezando pola Áurea..., ¡que logo lle teño tanta xenreira coma aos outros!

 

Neves era a máis animosa, a que máis ganas tiña de “manda-la Cuba ao nabo de Lugo”, expresión que dera en formular nos últimos meses, e que xa resultaba molesta para os demais.

 

-¡Miña Neves, non te queixes, que esta Cuba o que está é ben chea, precisamente deses nabos de Lugo, que aínda tiñamos que ser máis, moitos máis, para reconquista-la Illa! –Dixólle, terminante, o seu homazo.

 

Para Neves a mellor lóxica era aquela de regresar; retornar á súa Galicia, á súa España, ricos, ou polo menos relativamente prósperos, ¡con unha filla que pasaba por propia!

 

-Polo que a min respecta, miña Herminia, eu xa fixen as Américas, que incluso parín unha filla...! –Pero como observase un ricto de amargura na cara da curmá: -Muller, perdoa, que a parimos entre ambas, a medias..., ¡coa advertencia de que eu non sufrín!

 

-¡Daquela, o que ti digas, curmanciña! –Conformou aquela nai - nai, aparentemente madriña, sempre calada, discreta, feliz de que a súa filla fose filla duns pais tan honrados e tan afectuosos..., ¡Neves e mailo Nicasio!

 

Aquel camiño, aquel retorno, aquel ronsel medio esquecido, polas augas mornas do Gulf-Stream adiante, quedou definitivamente decidido aquela noite, naquela sobremesa. Levantaron a sesión despois daquel acordo unánime; sen actas pero firmes, decididos, ilusionados, confiados, xa que entraban nunha etapa de merecido lecer, que a prosperidade, as Américas, xa as fixeran; quedábanlles feitas, máis do esperado; e segundo as propias conciencias, ben máis do merecido grazas aos puntais, aos zancos recibidos, prestados, a través de Herminia, daquelas dúas mulleres, daquelas benfeitoras, tan distintas, e para eles tan complementarias, Henriqueta e maila Robynia, polas que rezarían, todos, noite e día, ¡de por vida, fose na Habana ou en Madrid!

 

Cumpría, xa que logo, poñerse aos baúis, meta de todo emigrante: Ir de zocas e volver con zapatos, saír cun atadiño ao lombo e regresar cun par de “mundos”, ¡en dúas carretas! Algo así como: ¡Eu fixen as Américas, incluídas as do Potosí; agora que vaia, polo que quede, polo que lle deixen os gringos, ese primo, ese veciño que refuga cavarlle a touza e gardarlle as ovellas ao seu vinculeiro!

-.-

 

¿De que vou, de madriña, ou de nai solteira…?

 

Entre os diversos asuntos que Nicasio arelaba deixar rematados, cumpridos, antes de pecha-los baúis, entraba, naturalmente, un axuste de contas con aqueles mafiosos, sequera fose a título simbólico, unha simple pero solemne despedida. Á Herminia preocupábaa enormemente aquela obsesión machista do home, do factótum da casa:

 

-Mira, Nica, e mírao ben, que ti nada tes que demostrar; nin demostrar nin vingar, que se alguén merece azoutes, son eu, que pasei da virtude á soberbia..., ¡e xa me molesta falar disto! Nicasio, pídoche de favor que non te metas en máis problemas, que en todo caso véñennos grandes, grandes e tardíos... Dedícate aos mundos, que só nos queden aquí as cousas voluminosas, ou de menor interese, ou propias do negocio, que xa estamos de vésperas, ¡unha semana que nos queda...! ¡Ai, Neves, e ti, que sempre me deches a razón, poste así, de rillote, ríndote do que estou dicindo, coma se isto noso fose unha liorta entre parroquias, daquelas da mocidade! ¿Que ten de divertido...? ¡Dimo!

 

-¡Muller, os nosos atrancos, os nosos mortos, xa os temos soterrados..., ben fondos por certo, que nosas xeiras nos custaron!

 

-¿Que queres dicir, curmanciña? ¡Fai o favor de recobra-lo siso!

 

-Querida, está doado de entender: perdémo-la guerra cos ianquis, nin sei cantas, nin cando, que eu, de historias, cero..., ¡pero moito me gusta ter un home que é un home, un home capaz de deixarlles unha lembranza, sequera unha, que logo parecemos un curral sen galo!

 

Aquela pugna, perdón / vinganza, estáballes producindo un gran desacougo, a primeira disidencia de todo aquel período migratorio, de convivencia, xa bastante longo e particularmente intenso.

 

-¿Que é o que pasou, Nica, que te coñezo ben; abondo como para saber que algo perigoso vos traedes entre mans, que algo fixestes ou tramades, por culpa miña pero sen a miña conformidade? ¿Que, que foi? ¡Anda, dimo, que ti es máis formal cá túa muller..., por se estamos a tempo de evitar males peores! Debiades saber que tan só se pode urdir onde teñamos con que tapar...; ¡iso á parte e ademais da prudencia e das limitacións éticas, que esta vida son catro días, e despois diso, renderemos contas!

 

Pero o aludido, fachendoso, asumindo o seu rol de galo daquel curral:

 

-¡Ti, de cera, no teu altar, e tranquila, que do can xa me encarguei eu, e asumo toda a responsabilidade..., que ese zar tardará en ladrar!

 

-A ver, parente, dunha vez por todas, que estou tremendo: ¿Que pasou, que fixeches? ¿Foi co Verdini, non si..., que o Ádam estará embarcado, como de costume, acaso coma aqueles tafures do Mississippí...?

 

-¡Quente, quente! Á Neves xa llo contei...; ¿non ves que leda está? Resultou o que tiña que resultar, o que eu previra, hai tempo, que acaban de darme a novidade, ¡coma se fose no cuartel! Nun descoido do chofer dese chofer, séxase, nun descoido do mecánico dese Verdini, os meus abríronlle a billa do radiador, un pouquiño, un case nada, con prudencia, un si é non é... E nisto, que os meus artistas fóronse tras deles, noutro carro, a distancia prudencial, e aló por Guanabacoa o Hudson dos mafiosos, gota a gota, deu en fumear, ¡coma o forno de meu pai!

 

-¿Arderon? ¡Deus nos ampare! –Herminia, persignándose, incómoda, preocupada.

 

-Non, muller, pero andou cerca, ¡que se quedaron sen a xunta da culata! Entretidos en levanta-lo capot, e todo iso, os meus achegáronse por detrás, de súpeto, e daquela, sen outro aviso, ¡rataplum-cataplam! Mallaron neles, nos dous choferes, desde a espiga ao couce, coma nun eirado de centeo verde, ¡e iso que o fixeron tan só cos puños!

 

O cadro era patético: Neves, ríase; e Herminia, choraba. Esta última, toda queixosa:

 

-Nica, non o entendes, non o queres entender, que me estás pegando a min, a min mesma, indirectamente, que só me faltaba ser a culpable dese dano..., ¡tanto se se descubre coma se non!

 

Pero Nicasio, bravo e satisfeito daquela aventura, ríase a coro coa súa muller; a callón, cadora máis:

 

-Seica teñen para un mes de Hospital, -seguiu explicando, -con escaiola e todo; e nós, ímonos..., ¡en oito días! Cando cheguen a saber quen foi o pagán da súa malleira, que todo se sabe, que eu mesmo me encargarei de deixarlles un recado, por se acaso, que aínda non sei co      mo pero xa se me ocorrerá, para daquela, nós, ¡na madriña (en certos xogos, un “sagrado”, un lugar de acollida libre de sanción), en Madrid!

 

-Nicasiño, ben sei que o fas por min, pero a vinganza nunca é lícita, que tan só é lexítimo devolver ben por mal, mante-la nosa dignidade e non deixarnos abater polas aflicións, tomando exemplo do Señor no seu calvario...; e tamén criarlle esta nena ao Merton, en santo temor de Deus... –Herminia, escandalizada e chorosa, pero incapaz de conte-lo touro.

 

-¡Muller, sempre se dixo que a vinganza é cousa de Deus, e como El non baixaba..., e nós ímonos...., que andará entretido coa música dos anxos, e non lle quedará tempo para estes cabróns, pois nada, que fun eu e..., axudeille!

 

Neves, sentíndose galanteada, deulle un bico ao seu home.

 

-Maridiño, xeras pouco, ou mellor dito, nada, pero descorres moito, moito e ben, que nin por home te ía ter se te vas desta Habana sen defende-la nosa protectora, que es o único home desta familia, e por tanto estás obrigado a defende-la súa honra, a de todos nós, coma un páter de familias! ¿Non se di así, monxiña da caridade?

 

Nicasio, relambido, farfallán, fachendoso daquel éxito matrimonial:

 

-Dis ben, miña rula, que eu son o único home desta familia, que aquí non tedes outro, pero aínda que así non fose, eu deixaría de ser quen son sen lavarlle estas feridas, estas amatas que lle quedaron á nosa doente, á nosa Herminia; sequera un pouquiño, aínda que sexa a contragusto seu, que ben sabedes aquel dito, ¡o que ben te quere, faite chorar!

 

Herminia, que non, que non a convencían, que eran uns brutos, pero aquilo xa estaba, e de nada servía lamentarse:

 

-Xa non sei a quen encomendarme, que debo ter aburrida a Corte Celestial cos meus medos e coas miñas coitas. Por se tiña poucos pecados polos que rezar, agora teño que pedir por ti, Nicasio, para que non cheguen a descubrirte, que daquela..., ¡daquela, adeus viaxe!

 

O aludido, chuleta, milhomes, cofeándose o bigote:

 

-Ti, no pouco que nos queda, escóndete, pero en canto cheguemos a Madrid tes que pasar uns días ao sol, coa barriga ao ar; e se hai por aló unha serra, mellor que mellor, que de tanto esconderte, xa estás amarela, coma unha china..., ¡sendo galega!

 

Neves, amparada e gratificada polo seu xateiro, que tanto se encoraxara desde que foi capaz de pagar arreadores, no máis amplo sentido:

 

-Miña curmá para estar guapa non precisa alugar ningunha serra, que xa ten parte nunha, naquela da Ferradura...; o malo vai ser que ese Toño, se non evolucionou, igual lle ten preparada unha roca e un fuso, para mandala tras das ovellas do seu Vilar, ¡con pan e queixo!

 

A interesada, co cello engurrado:

 

-¡Xa que o dis...! Ese é outro problema que levo encima, e non dos pequenos, gordísimo; o da miña identidade: ¿Vou de solteira, son a viúva dun gringo, teño un fillo bravo..., bravo e roibo? ¿Son a filla pródiga; dígolles que volvo virxe, ou son unha pendanga arrepentida, en busca dun esteo? ¡Trágame terra, que é mellor morrer na Habana..., agora que teño a filla en boas mans!

 

Neves, con excitación, sumamente desgustada con súa curmá, pegou un choute, dun metro:

 

-¡Cómate nunca o diaño, que me entran ganas de zurrarche a badana; boba, máis que boba! Xa me encargarei de reterte unha tempadiña nese Madrid, para que se che aclaren as ideas, que ti, unha millonaria boba, apangada, es capaz de gardarlle ao Toño, de por vida, aquelas ovellas, aquelas pitas, aqueles cochos, as cabras, as vacas... ¡Paiola, dez veces paiola! ¡Ai, muller, que fagan iso os analfabetos, os burros, pero ti...!

 

Nicasio, intervindo para acougar os ánimos, os ánimos e mailas conciencias:

 

-¡Haxa paz, que eu sigo aquí! ¿Que fan as novicias; ou non é certo que pasan unha tempada preparándose, rezando...? ¡Pois iso é o que farás ti, en Madrid, miña comadre; un noviciado, que na Habana non pasou nada, e ti volves virxe, que aquilo teu foi..., foi..., unha violación!

 

Herminia non insistiu, avíndose ao consenso familiar:

 

-¿Vedes como hai ideas mellores cás miñas? Desde que me embarullou esta desgraza, moito preciso que me levedes da man, que nunca estou segura de nada, e vai ter razón esta materialista, esta Neves, cando di que, na dúbida, polo camiño ancho, pola terra chá!

 

-¡Sueva, que é unha sueva; suave, non, pero sueva, si!

 

-¿Que dis, Nicasiño, que elucubras? –Preguntoulle a madriña, un tanto ausente, aínda saturada daquelas lembranzas, daqueles proxectos, daquelas contradicións, daqueles sobresaltos.

 

-Nada, unha bobada: que dixen sueva referíndome á miña Neves, porque casou cun mozo de Suegos, alto e ben parecido...; ¡eu!

 

-¿Suevos? ¡Ah, si, que o lin nalgures; coido que nalgunha desas publicacións do noso Centro! Os suevos concertaron con Roma un foedus, que así herdaron un terzo da nosa Gallaecia..., ¡a partires do ano 409!

 

O suegués, persignándose, nun divertido asombro:

 

-¡Deus, canto sabe esta rapaza..., cando quere! Se chegas a ter estudios, de nena, digo, ¡nunca nesta Habana te pillan! Pero daquela perdiamos todos, ¡que non hai mal que por ben non veña!

 

-Nicasio, algún tiven, que lle fun á escola ao señor Tellado; e comigo tamén foi a túa dona; pero a ti, ¿quen che falou diso, quen che meteu na cabeza que procedes desa raza, da sueva?

 

-Foi outro mestre, o señor Palmeiro de Luaces. Ese señor díxonos un día, alí, na taberna do Labrada, falando non sei que dos xermanos, dos alemáns, que nós tamén o somos, iso, da mesma raza; e que os de Suegos levamos o apelido no topo…, topo...

 

-Topónimo, dirás!

 

-¡Iso será! E despois estades os de Montecubeiro, que daquela chamábase, chamábase..., ¡xa o teño! Bergland, con d, que seica quere dicir, terras da montaña, pero despois viñeron os frades, e déronlle a volta; ¡ao pais, e tamén ao nome! ¿Que, que tal ando de memoria?

 

Do fío daqueles pensamentos, Herminia:

 

-Nicasiño, boa falta che fará tela, iso, a memoria, para que non esquezas os teus saberes, os de aquí, os cubanos, o que aprendiches nesta Illa, que ese Madrid ao que planeamos ir, para continuar coa mesma ou con outra actividade que por aló vexamos, algo boa, axeitada, da nosa medida, ¡iso non vai ser doado de roer...!

 

Neves, no seu prurito periodístico:

 

-¿É certo que lle chaman Villa y Corte de Madrid? Se é villa, é menos que La Habana, que esta é unha cidade; e de cortes, nada quero saber, que xa arrinquei esterco, abondo, aló, nas miñas Cavozas...

 

-Muller, non fagas chistes baratos, deses teus, que ben sabes que iso de Corte non é así, por máis que deixou de selo estando nosoutras ausentes, ¡que non contaron connosco! Lémbrate que tamén teñen Presidente, desde o ano 1931, que niso están igual que Cuba... Pero agora que cansamos de discutir, coma tres bobos, polo que non ten remedio, vouvos contar o enfermiza que teño a imaxinación, que moito arelo atoparme dunha vez por todas nese Madrid das nosas esperanzas, das postremas, a ver se daquela asento, ¡así sexa con rezos, como di Nicasio!

 

-Enfermiza non estás, pero o que é de pensamentos, de pensamentos esfarelados, ¡logo pareces un muíño...! ¡Se é divertido, cóntao! –Retouna Neves.

 

-Divertido, non, pero sentimental si que o é.

 

-¡Cómame nunca o diaño, -púxose a tremer súa curmá, hipersensibilizada de novo con aquela conciencia tan escrupulosa da parente, -que ti, de sabida a túa inocencia, es capaz de ir ao Sanatorio para pedirlle perdón ao Verdini, ou o que sería peor, irte ao peirao, coa nena, para terlle o camiño ao teu Ádam, e mostrarlle esta filla..., para que saiba o ben que te fodeu! Por min, con tal de que non fagas ningunha destas cousas..., ¡do resto, o que queiras!

 

-Muller, non sexas mala, non me fagas rabiar, e non sexas mal pensada, que ben sabes que son capaz de morrer, de morte natural, se me vexo diante de calquera deles. Os meus pensamentos van máis lonxe; no tempo, pero tamén no espazo, que me deu por compara-la roupa que levamos coa que trouxemos: ¡torgallos, lles chamaba miña tía, miña luz, meu amparo, que todo o foi para min a miña Queta! ¡Non sei cantas persoas foi..., nunha soa muller! E agora, de presente, estas criadas, nós, ¡veña sombreiros de plumas, e traxes de seda natural, para que nos teñan por señoras, aló, neses madriles...!

 

Foi oportuna, que Neves, de tranquilizada, de asentados os nervios, botouse a rir con aquelas ocorrencias da súa curmá, crebando aquela tensión que xurdira entre elas:

 

-¡Oes, pois é verdade! E se chego a facerlle caso á miña nai, resulta que me viña con dous, ou con tres mandís, daqueles de picote, que xa mos atara nun pano de puntas, daqueles da cabeza...

 

-Neves, o meu caso aínda foi peor, que a miña proporcionoume, quedándose a pobre sen elas, que boa falta lle facían, catro camisas de liño, ben xeitosas por certo: ¡a parte de riba, de cerro, e as baixeiras, de estopa! Se é hoxe, non llas deixo tirar á Queta, que me servían para facer miriñaques..., ¡ou manteis de merenda!

 

Neves ríase a cachón, e Nicasio meditaba, que el tamén tiña as súas lembranzas, a mesma saudade, pero o seu rol baril, tal e como daquela se interpretaba, impedíalle descender ao seu recoñecemento.

 

Mentres así discutían, e así planeaban, e así imaxinaban, e lembraban..., a Neves segunda, a segunda Neves, no segundo andar, aquela nena sen pai efectivo pero filla de todos, de todos eles, ¡un moito de cada un!, argallaba, e tamén imaxinaba, no seu cuarto de xogos, decorado cuns cadros fantásticos, do novo pintor Wifredo Lam, un artista prometedor, con unha obra incipiente pero moi admirada de Herminia, que tamén se iniciara en pintura, nocións, naquelas clases polifacéticas sufragadas pola señora, por Robynia. Durmiuse placidamente, allea, por suposto, a todos aqueles preparativos da súa mudanza continental, que a tiñan, a ela, precisamente á Neviñas, por argumento e por causa principal.

 

Tanto barullou naquel despacho o trío..., ¿proxenitor?, que espertaron á nena, así que, cando se cansou de dar voltas na cama, naquel colchón tan suave, de pluma de ganso, baixouse ao chan e deu en parolar, a soas, pola súa conta, coas bonecas danzantes, que as tiña por ducias, un medeiro delas, unha colección de Dolly’s, que seguían sendo o seu divertimento favorito, facendo con elas unha verdadeira troupe teatral. Collidas das súas mans, amorosamente, delicadamente, para que se sostivesen ergueitas, elixía parella de baile imprimíndolles movementos de conga, tres pasiños donairosos, seguidos dunha sacudida de todo o corpo. Outras veces asignáballes funcións, vocalizando ela por todas, sucesivamente, imitando distintos tons de voz, e facéndolles dicir monólogos interminables...

 

O que non sabía, nin entendía, nin esperaba aquela roxa das dúas nais, era que estaba a piques de saír do país, do seu, ¡outra emigrante, só que en sentido inverso!, que diso nada lle volveran a falar para non alporizala.

 

En canto á familia Castiñeira, dos Castiñeiras de Hermunde, un clan enraizado na Habana, que xa levaban días no restaurante para ir adaptándose ás diversas funcións, alugáranlles todo o edificio, con excepción do terceiro andar, reservado pola madriña para as pertenzas non transportables, conviñeran entre eles, e non só para acouga-la nena senón, e máis ben, para que a clientela non se desbandase, que actuarían como simples cociñeiros - camareiros, de consún con Agar e coa Aída, que se incorporaron, satisfeitas e igual de ben pagadas, á nova empresa do Robynia, ata despois da saída do barco, momento no que lles sería inevitable, por suposto, informar daquela ausencia dos antigos titulares – propietarios - fundadores.

 

Un daqueles preparativos de última hora, con todo o seu mundo, aquel Novo Mundo, recollido nos baúis mundo, que tan meticulosamente preparara Nicasio, foi a carta de Herminia, derradeira desde La Habana, para o seu fiel testaferro, para aquel Antón Polín, Toño de Cas Colás...

 

+ Benquerido Toño: Esta de hoxe leva unha gran sorpresa, pero non cho dixen antes, con máis antelación, porque o estivemos cocendo, nas últimas semanas... Puxémonos a facer un balance doméstico, ponderando os acontecementos; quero dicir, os conflitos políticos, que xa os coñecerás polos periódicos... Por esta causa, sen que tivésemos ningunha desgraza, simplemente por un cambio de aires, por un retorno á Patria, que coido que o temos merecido, sairemos no mesmo vapor que esta carta, da que me separarei en Vigo, que daquela, desde ese porto, collerémo-lo tren que pasa por Monforte, o que vai directamente a Madrid; por culpa dos baúis, ¿sabes?, que non son doados de mover, e iso que deixamos bastantes cousas, por se volvemos, que do que non, de todo isto encargaranse os señores do restaurante, que o deixamos alugado, precisamente a uns señores de Pol, uns amigos de toda confianza, que proceden do Castro de Hermunde.

 

Como ves, esta Cuba é unha terra de transbordos, de relevos; unhas veces, entre vivos, e as outras..., ¡que che vou dicir!

 

Coa presente na man, para que che fagan caso, quero que fales cos meus vellos para que che deixen contratar materiais e canteiros, coa fin de que me arranxedes, aí na casa, aquel cuarto grande, o do fondo, o das festas..., ¡que nunca as tivo! Nesa habitación, cun tabique, poñedes un baño, con baixadas á corte que lle cadre debaixo..., que estou desafeita de ir ao horto, e nin sabería limparme coas herbiñas, nin coas verzas... ¡Non te rías, que as cousas son como son, ao natural!

 

Despois das obras, o mobiliario: cómprasme en Lugo, e que che leve todo iso un arrieiro, unha cama das grandes, un colchón de la, un roupeiro, un chineiro, un calzadeiro, un espello... Eu, desde aquí, non sei o que poderá haber nas tendas, así que, en todo, igual que sempre, á túa maneira.. A cartos non te mires, pois o que compra malo, compra dúas veces. Tiras da miña conta da Coruña, etcétera, que para iso ben sabes o que tes que facer.

 

Polo que fai á miña ida, pois iso depende de ti, desas obras e desas compras, así que, cando o teñas todo disposto, escríbesme a Madrid, ao Hotel Barazal, que está na Gran Vía. Mándoche o aderezo nun papeliño á parte, que xa temos encargada a reserva das habitacións.

 

Con moitas ganas de vervos, pero que moitas, a todos, despois de tantos anos de ausencia, que se me fixeron eternos, apertas da vosa,

 

Herminia

-.-

 

 

 

Estación da RENFE – LUGO

 

Pero, es ti, ti mesma? ¡Incrible!

 

Lugo, 1934. Estación da RENFE. Unha mañá bretemosa, camiño da primavera. Ambiente miñoto, que con isto dito, ¡de momento, entendémonos!

 

Na Estación, aqueles mozos da corda, unha cordada deles, coas leas enleadas, ao lombo; tres ou catro; entre eles, O Curuxo, ¡unha institución!, cos seus carretillos de man, á man, aprestados para o transporte de proximidade. E despois, nos esperantes esperanzados, gorras de viseira; moitas, de moda por entón, achantadas por culpa do frío. Dous ¿limpa?, ¿encera? ¡A perrona, coma novos! Tres carteiristas..., ¡ou polo menos, dous, con un tapia deles (cómplice)! Todos co chino ben afiado, vexetando no alfoz lucense; de garda permanente na Estación, nese vestíbulo dos ricos, dos ricos e dos pailarocos, todos eles julais, ¡polo menos, en potencia! Cando non, entrando e saíndo polas portas, especulando, á busca das aglomeracións, das mareas humanas, reais ou motivadas. Ignorados dos Municipais, acotío, porque lles avantaxaban en listura, ¡a listura dunha mala crianza! E logo que a xente de ben non quere leas cos mangantes, cos moinantes, con aqueles que foden ao próximo...

 

Alternando cos da coitela, cos do chino, con aqueles prestimáns, un trileiro, ¡outro máis! Un aprendiz de fazai; con perdón dese lugarciño tan acolledor, situado no Camiño Primitivo, no de Santiago, ás aforas de Lugo, pola estrada das Grandas de Salime, rueiro do que colleron alcume máis de catro malandríns, e iso a pesares de que só se criou en Fazai, casualmente, o mestre deles, o Fundador daquela tropa lixeira, ¡áxil! Aqueles amigos do alleo, esparexidos coma o fume das borroeiras polos vedros adiante, alternándose, substituíndose, intercambiándose, pasaban o día, maiormente ás chegadas do tren, ollando oportunidades, repasando fisonomías, e ponderando índices externos; en definitiva, observando destinos e tramando seguimentos. ¡Canto menos traballo, máis traballo para vivir ao pairo, para malvivir sen traballar!

 

Baixaron do tren, das primeiriñas, preparadas de antemán para iso, que xa nin traspasaran as plataformas de acceso aos vagóns, aquelas leiteiras das canadas de folla de lata, cocadas de tanto ir á fonte..., ¡para face-lo dixerible! Tan madrugadoras, ¡iso sempre, de sempre!, que empezaron a subir en Monforte, e por Bóveda, en Sarria, no San Xián..., en tódolos apeadeiros/subideiros, para que os lugueses, ou máis exactamente, para que os lucenses, se lucisen; para que almorzasen con xeito, con calor, en quente e do quente, ¡cunhas pingas de país, que é o ron galego! Coa calor e coas calorías da Teixa, asemade, que boa falla lles farían para contrarrestar aquelas friaxes, aquelas humidades dun inverno tan prolongado, ¡ou máis ben, lucense, habitual!

 

-... a este puto Lugo o que é antes do verán non se pode vir con mercadoría, que nolos viaxantes, maiormente os costeiros, aquí axeamos; ¡e para despois, estes señoritos da muralla vanse de augas; polo menos, ao Arteixo! -Conclusión que lle estaba transmitindo a un colega seu, outro cascarilla, un Corredor de Chocolates, ¡herculinos, por suposto! Ámbolos dous subiron á présa ao seu tren, aquel dos letreiros Lugo – Coruña, polo que agardaban, friorentos, inquedos, que xa daquela os vendedores eran, precisábanse así, ¡agresivos! Coma quen busca a querenza dunha lareira, tan agresivos, que a pouco non deixan baixar aos madrileños, aos recentemente chegados, ¡ou aínda non!

 

Aqueles apeados, aqueles cortesáns da República, a feito funcionarios e/ou militares, os máis deles, envolvéronse, atarapuzáronse, canto lles deu de si cadansúa prenda; e coa mesma, ben instruídos e ben regateados, aqueles curuxeiras, para arreárlle-las equipaxes respectivas, dispuxéronse a ocupa-las rúas lucenses, a subir, a pasar para dentro da muralla, alén dos fielatos, ¡aqueles fielatos nos que se doutorara Lerroux!, pois o que é fóra deles, no trinta e catro, aquel Lug, aquel Luguiño Augusto, romano, ¡nin Lugo era! Herminia, non, que Herminia nin levaba nin precisaba do clásico, do vulgar tapabocas, a prenda de viaxe máis xeneralizada naqueles días, fose en homes ou en mulleres. A cubana saíra ao seu nome, de rotunda etimoloxía xermánica: Herminia, a grande, a forte... A maiores, embutida, portante daquel abrigo de marta cibelina...; ¡o nunca visto no Lugo de entón!

 

A cousa, para os carteiristas da plataforma viaria, presentaba o seu aquel: serias dúbidas, que viaxar, baixar, apearse, daquel Wagons Lits Cook, alumáballe á xente de Lugo, aos de portas a dentro, e tamén aos do arrabalde, aos de murallas fóra; ¡canto máis ao seu lump, fose interno ou externo! Os máis deles nin sabían que aquel coche azul, aquela unidade especial, de acceso restrinxido, prohibido para os que non aportasen un billete especial, un suplemento, era simplemente para viaxar durmido, ¡coa perna solta! Podía ser unha cámara especial de Correos, a disposición dunha autoridade, podía; un gabinete do Gabinete; ou a cuncha secreta, reservada para a querida dun Xeneral...; acaso un corredor de fondo, evacuado, supervivente daquelas glorias nefandas do desastre de Annual...!

 

Canta experiencia tiñan aqueles malandríns víñalles da súa propia observación, de que sempre, ¡sempre!, se apeaban daquelas unidades do convoi unhas señoras moi aseñoradas, moi tapadas, moi abrigadas..., ¡no inverno! De chegados ao verán, os mesmos pelos, os mesmos rizos, ¡de tenaces, á brasa!, pero adoitaban ir sen sombreiro, ou con un pallarego de cores, ornado con fitas de seda; faldras ad hoc, curtas, curtísimas; todas sufocadas e sufocantes, pero ninguén as cobizaba por..., ¡inalcanzables! No caso concreto da nosa Herminia aquel pasmo non podía ser meirande: ¡unha zarina! ¡Seguro que si, daquelas que fuxiran da Revolución Rusa! Pero unha zarina non era, en verdade que non, pois aquela dama aínda non se esquecera do seu galego; ¡nin do seu galego, nin do seu mozo, nin daquelas ovellas de Vilar...! ¿Mais, aquelas peles...? Aquelas si, aquelas eran rusas; auténticas, ¡de marta cibelina!, o nunca visto en Lugo, co colo alzado, pero compradas en Madrid, na propia Gran Vía, no Loewe...

 

Dadas as circunstancias, aqueles carteiristas, aqueles Fazais apañaotodo, nin para ela miraron, e non porque non estivese apetecible, pero..., ¡o dito, que detrás daquela potencia tiña que haber unha resistencia, proporcional, axeitada! ¿Acaso un gardacostas, de paisano...? O que é por poder, podía ser calquera daqueles catro ou cinco señoritos do chapeu calado, abaixado ás mesmísimas cellas, que tamén se apearon do tren... ¡Por se acaso, compañeiros deste oficio ambulante, garduñeiro, descanso, ar, que haberá que estudala, observala, seguila..., para ver en que acaba e onde acaba esta ricura tan rica!

 

Toño, o Toño de Montecubeiro, ou máis ben, da Serra, da Ferradura, tamén chamada do Pradairo, aquel mozo serrano, aquel Toño de Polín, compañeiro, ¡ex - compañeiro!, da nosa Herminia naquela garda, naquela xebra das ovellas... ¡Pobriño! A tal momento, o tal Toño non existía, non pisaba, non era deste mundo, ¡que nin a terra o sostiña! Aquel rapaz mal rapado, ou máis ben, atesoirado, estaría / estaba cos pelos de punta..., ¡se non fose porque se peitara de mañanciña, na Bica, coa auga do Río Pedroso feita un xeo, laca pura!

 

O pobre miraba, e remiraba, e volvía a mirar: ¡Condenada, que é capaz de non vir! ¡Mira que fiarse dunha cubana...! ¿Será esta, ou aquela...? ¡Ai, Deus, que non, que non veu! ¡Chegou tarde ao tren..., ou se ennoivou con un madrileño, chulapos eles, roubaperas, comedores dos impostos...! A palabra das mulleres é o que ten, moi melosa, pero..., ¡escorregadiza! ¿Daquela, que lles digo en Vilar...?

 

Pero a señora do abrigo, ¡nin zarina nin nada, que o fitou deseguida, xa desde o estribo! Coa mesma botouse a correr cara ao rapaz, co bolso de crocodilo, ou máis exactamente, de caimán caribeño, bambeándolle nun daqueles brazos, que eran longos / que foron longos..., ¡antes do seu empelellamento actual, circunstancial, estacional!

 

Só conservaba, só tiña, unha foto do seu mozo, aquela que lle mandou desde Coruña, vestido de caqui..., ¡tan rapado, que maldito un pelo se lle vía por debaixo, ou por fóra, daquel gorrazo coas cintas, coa pasamanería, de Cabo! Naquela foto só había unhas meixelas prominentes, e unhas orellas igualmente notables, das que amosaba o lóbulo, un lóbulo aberto, ou máis ben, abertal. O resto, dentro do pucho ía, ¡e cabía! Para máis detalles, un nariz bastante curvo, de peto, capaz de picar nun castiñeiro; ¡ou cesáreo, ou xudeu! Ollos gachos, coa pupila invisible de tan afeitos a mira-lo chan desde arriba, sempre, ou case sempre, con timidez. Aquel queixo anguloso, maiormente o queixo, anunciaba un carácter rexo, pero anguloso, ¡máis ben obtuso! Todo o demais, pel; unha pel curtida, reseca, mouriña; do sol e da terra, daqueles aires serráns. De pouca barba pero con abundante pelo no peito, que lle amosaba por tras do seu colo redondo, que se lle soltara o botón apical, dunha camisa de flanela, ¡con raias coloradas! En canto á osamenta, moita e moi contrastada, recachada e fornida; ¡un cavador típico, coa aixada, a tal momento, no ferreiro, calzándoa con vistas ás próximas cavadas, ás inminentes decrúas da próxima primavera!

 

-¡Ai, Toño, meu Toño! ¡Toñiño..., aquí estou! ¡Que ledicia verte..., outra vez! ¡Aquí me tes, aquí estou, no meu Luguiño, no noso Luguiño! ¡Tardei, iso si, que non foi ida por volta, pois o home propón, e Deus dispón! Rapaz..., fala..., dime algo...; o que sexa, pero fala..., ¡que antes, daquela, ben que largabas, sen parar, así fose para queixarte do lobo, da chuvia, do meu padrasto...!

 

-¡Falarei, muller, falarei..., en canto poida, que así, con estes soponcios, case que chorando, é que nin te vexo por máis que esteas diante miña! E logo que me cortas, que pareces outra, que eu viña...; ¡eu viña busca-la miña moza! ¿Coñécela? ¿Sodes amigas?

 

Sen interromper as súas bágoas, a “moza” riuse, ou máis ben, sorriu:

 

-¡Sonche eu! ¡Disfrazada de Carnaval..., que é como andamos polo mundo adiante!

 

-Pero..., ¿es ti, ti mesma? ¡Incrible! ¡Vou ter que mirarte con espejuelos...!

 

Naquel intre decatouse de que a súa elegancia, lonxe de agradarlle ao rapaz, asustábao:

 

-¡Pois aquí me tes, ben cerca, como para non precisar lentes...! Xa digo, algo disfrazada, ¡por culpa do frío! Sonche a mesma, aínda que parezo algo máis gorda, pero é por culpa desta roupa tan..., ¡invernal! Pero ti tampouco reviches, que moito dobraches, ¡co chuchado que eras! Pero aínda así sempre te recoñecería, sempre, ¡na Porta do Sol que fose!

 

O noso paisano, a pesares daqueles peazos tan asentados, embutidos nuns zapatóns de artesanía, de becerro mal curtido, ¡nin case se tiña en pé!

 

-¡Muller, que cousa, cantos anos...! ¡Cheguei a matinar que nunca de aló volvías! ¡Maldito mar, que ben se di que do mar..., iso que dicían na Coruña, que do mar veñen as amarguras!

 

-¿E quen non volve, ho, que emigrante non volve, que todos temos algo por que volver, que se non é a familia, ou se non queda do noso sangue, sempre está o cemiterio? ¡Iso, a campa dos devanceiros, que tira moito..., que para saber canto, hai que botarse polo mundo adiante, pois de lonxe a chamada da terra síntese con máis forza!

 

-¿Muller, a que vén iso de falar do cemiterio..., maiormente entre vivos? ¡Eu non podo dicir outro tanto de ti, pois ao ver que só baixaba do tren esta señorona, esta señoriña, como da túa idade, con este abrigazo, con estas peles..., que nunca llas vin a ningún raposo; e de lobo tampouco deben ser, que os coñezo ben..., daquela ocasión! ¡Verte así, ataviada con ese pucho...! ¿Non se che ocorrerá levalo á Misa...? ¡Vante axotar! Así, deste xeito, aquí por Lugo só andan as fulanas..., ¡algunhas! O caso é que case che tapa a cara...; ¡ai si que cha tapa, máis que se fose un pano da raíña! Pero, os ollos..., os ollos, non, que ata parece que che medraron; e telos mouros, fondísimos, coma o pozo de Penelas!

 

Tomoullo a broma:

 

-¡Vaia, vai de piropos; rapaz, fixécheste mozo, que ata para iso serven as ausencias, que non todo é malo!

 

-¿Ves como falo? Custoume arrincar...; coa sorpresa, ¿sabes?, co pánico de que non foses a mesma, que á xente que vai polo mundo mellórana por fóra pero escangállase por dentro...; ¡ás veces!

 

-Toñiño, non esaxeres, que con este tempo...; ¡con este tempo, desafeita como estou, terei que abrigarme! ¿Si, ou non si? ¡Lémbrate que fai pouco que chegamos do Caribe...; puro trópico!

 

-¡Ai, muller, abrigarte, si, pero con xeito, sen ofende-la parroquia...! Decátaste que te están mirando, e iso que estamos en Lugo; todo ao redor..., ¡que mesmo te comen! Ao non verte, ao non distinguirte..., ¡pois iso, pensei que non viñas! ¡Quero dicir, que non viñas hoxe! ¡Ai, muller, vaia aligante que vés; demasiado, que xa pareces unha bailarina, desas do Mercantil!

 

-¡Ah, pillín; así que fuches ao Mercantil...? ¿Bailaches..., con elas?

 

-Non, muller, que falo de oídas...; ¡polo que conta o Isidro da Cernada, que ese, como é rico...! Pero, con tanto luxo, así, tan guapa; estas alfaias, estas luvas...; ¡afellas que me atordas!

 

-Toño, non sexas burleiro, que che son a mesma, a de sempre...; ¡máis ou menos, máis ou menos!

 

Para demostrarllo, deulle, déronse, outra aperta; e despois, outra, outra máis...; ¡así que acabaron chorando, ámbolos dous enganchados, nunha peza, tal que un cazador vestido de pana, pelexándose, loitando, nun corpo a corpo, con unha osa peluda!

 

-Estás tan guapa, tan señora, que non me canso das túas apertas, pero..., ¡o peor é falarche, que nin case me atrevo! Por carta era máis doado..., ¡e daquela parecíame que non!

 

Herminia agradeceulle aqueles piropos, máis ben trobas, para ela música celestial, que ben notaba que lle saían do peito, daquel peito curtido, peludo, nobrote... Cada verba cruzada, arrincada, para ela era un arpexo pola resonancia que lles daba nos seus propios sentimentos, pois o que é o Toño..., ¡laconismo puro! Tan anoado se quedou despois daquelas apertas, que se atrapallou cabe súa, de par súa, ladeado, ¡que nin se atrevía a mirala de fronte!

 

Un pouco tamén para rompe-los carazos, para que non reparasen na súa curtidade todos aqueles do rural, que demoraban naquel vestíbulo metálico, da estación, agrupados, contándose a súa vida e milagres, cismando, ou agardando, a saber por que ou por quen, que os lucenses tiñan para onde irse, e fóranse, Herminia preguntoulle por súa nai; non é que a esperase, dadas as distancias, pero si que o desexaba:

 

-¿Toñiño, que me dis de miña nai? ¿Non quixo vir, ou é que..., non puido? ¡Debéramos empezar por aí!

 

-Non, muller, non veu, que se marea no auto da liña...; ¡con iso de que cheira á bencina, ao carburante! Agora témosche coche, dun tal Trigo, don Ramón, ¿sabes? ¿Non cho dixen por carta? Pois si, que de Mosteiro a Lugo, e iso que fai paradas, en pouco máis de dúas horas..., ¡zas! ¡Cada hora, dúas leguas, o dobre que andando, e logo que as eguas tamén cansan...!

 

-¿Así que non viñeches na besta...?

 

-¡Muller! Por aquí tamén se adiantou, bastante...; ¡e logo que temos unha República, igualiño que en América! ¡Ninguén sabe como veu, pero veu! Volvendo ao noso, quero dicir, ao teu, ¡moito adiantaches! Claro, tanto que fixo túa tía...; ¡ai, muller, que esa Henriqueta ben traballadora foi, e logo que debeu ter unha fonda boísima, e ben situada, para gañar tanto, en tan pouco tempo, que aínda era moza...!

 

A cubana desviou, de momento, aquela curiosidade crematística, tan interesada como inoportuna, do seu testaferro, do seu Toño. El non se atrevera a formularlla por carta, ¡pero proíalle!

 

-¿A ver, mozo, veñan esas novas de miña nai, ou hai segredos...? Mira que me tes preocupada, que na última algo me puxeches da súa saúde...

 

-Pois, non, muller, nada, que aquilo foi dos bronquios, da invernía, pero veu ese Médico de Serés, e daquela, cunhas bilmas... Ao de hoxe está ben, ¡que ía cocer pantrigo! Faino de propósito, para terche unha boliña mol, con torresmos e cebola...; ¡o que se di unha empanada! Ben nos lembramos, ámbolos dous, do moito que che gustaba... Deixeille a fariña, eu, da nosa, que é trigo do Zarro Vello, ¡boísimo!

 

-Toño, ¿cavas moito..., en tódalas anadas?

 

-¡Muller, e non hei! Hoxe teño as mans da invernía; algo mouras, si, pero é tan só de brunir as zocas...; ¡xa sabes, iso de dárlle-la cera por riba do afumado! ¡Míramas! Sonche unhas mans honradas, ¡que se máis merezo, máis gaño! ¿Segues afeccionada ás empanadas?

 

-Si que me gustaban, si, ¡de nena! Aquilo foise, rapaz; ¡a nenez, digo! ¡Canto choveu na Habana desde entón, e canto non nevaría aquí, aquí por Lugo, maiormente no Pradairo, pola serra arriba! ¡Pobres lobos, contigo de pastor, e tan escarmentado!

 

Seguían de pé, en par da equipaxe, esperando polo Curuxo, que lles prometera volver, ¡e volvería, que esta Señora, das do S maiúsculo, non adoitaban discuti-lo prezo dos seus servizos!

 

-Diso de chover...; ¡mira, muller, canto máis nevaba, todos estes anos, máis me acordaba de ti, que me dixeches nunha carta, daquela, ao principio, que en Cuba..., nin folerpa!

 

-Falando de acordarse: eu, da nosa xente, ¡acotío! Xa ves que che pedín que me esperases aquí en Lugo..., ¡maiormente polas ansias que tiña de verte!

 

-¿Así que non me esqueciches...? ¡En tantos anos...!

 

-Toñiño, daquela comezaba a saírche a barba...; e tiñas a cara brandísima, que onde eu che tocaba co dedo, mesmo se facía un pozo; ¡coma nun queixo!

 

O machismo do rapaz, que se tiña por varudo, soportou mal aquela alusión á súa cute de adolescente:

 

-¡Xa fun ao Servizo, ben o sabes, que non ía ser un neno de por vida! ¿Lémbraste que iso do Servizo foi o impedimento de que non marchase contigo, daquela, a punto de entrar en quintas? ¡Unha, unha das causas, que outros, metidos nunha dorna, seica colleron o vapor aló lonxe, na Marola, coma quen fuxe...!

 

Herminia tardou en responderlle, absorta naquel rebobinado da súa propia morriña.

 

-Lembro, Toño, lembro, que unha das miñas desgrazas é a memoria; é un mal herdo de meu pai; unha cousa estremada, esaxerada, que ás veces e boa, pero outras..., ¡noutras é que mesmo nos afoga! ¡Lémbrome de tantas cousas, e de todas á vez, que non hai forma de para-lo verme! ¿A ver, que facemos agora, que xa vén ese señor, o das maletas? ¡Tan pequeno e tan áxil que é, que mira que pronto baleirou; ou estaba cerca...!

 

-Nese caso, o que ti queiras, que ata despois do xantar..., ¡nin Trigo, nin centeo! Señor Curuxo, vaia poñendo estas maletas no seu carro..., ¡e non lles quite o ollo de enriba! ... ¿Atounas ben?

 

-¿A ver, Toñiño, decide a onde imos, que este home cánsase de esperar? Comigo diante quedaches coma o Santiago en Zaragoza, ao sopé do Pilar...; ¡pero eu non son a Virxe!

 

-¡Eu..., o que ti queiras!

 

-Home, haberá que comer algo, que ti madrugarías; e despois facer tempo, por aí, ¡ata que nos deixen subir ao coche dese Trigo!

 

Aquel rapaz, de atordado, a bandazos, que ou se animaba, confiado, ou aparcaba a súa mente, nubrada cos feitizos, cos feitizos e coa vestimenta, co adobío daquela moza, case que irrecoñecible para o seu compañeiro naquela garda das ovellas: ¡hoxe, unha artista!

 

-Muller, non sei, non o sei, que contigo diante...; ¡contigo diante, a miña fame non che é de comer! Señor Curuxo, vostede, que é do lugar, ¿para onde nos leva, onde nos acomoda..., que non sexa moi caro?

 

-¡Ai, por min, canto máis lonxe..., que o traballo non me apura! Se acaso nesa fonda da Maragata...; ¡é unha fonda de categoría, que lle vai gustar á señora!

 

O Toño viuse comprometido, pero..., ¡xa que lle ía gustar á “señora”!

 

-¡Entón, afale ás vacas! Mire, nós imos detrás..., ¡por se moscan estas maletas, de tanto saltar neste carreto!

 

O mozo das leas, ¡das leas e do carriño!, non se ofendeu, que estaba afeito a cousas así, e peores aínda, que a colleita dos desconfiados e dos palimocos é veceira, cada dous por tres. Sacando forzas daquela chaqueta, bastante máis longa có seu tórax, unha especie de casaca, coas mangas de remango, puxo aquel carriño a saltar por riba do empedrado, por riba dos lastros, ¡granito puro!

 

A fonda da Maragata, sona tiña, e no culinario ben merecida, pero, ao exterior, de fachada...; ¡o exterior non era homologable co Robynia! Fose por agasalla-lo rapaz ao máximo, ou porque o diaño a tentou de certo exhibicionismo, o caso foi que Herminia púxolle reparos:

 

-¡Toño, isto, esta casa, é algo menos que regular, pero..., se non hai outra! ¿Señor Curuxo, é que..., é que non hai en todo Lugo algo mellor, algo máis..., máis elegante? ¿Á carta...?

 

O aludido, servizal, gustoso en prolongar o seu porte, feliz de sumar horas naquela conta de boas esperanzas:

 

-Si, señora, algo temos, que aí está o Fornos. ¡Outro cubano, que agora son os que mandan! Pero, se vai pagar este rapaz, a miña obriga é avisalo, que no Fornos afeitan...; ¡cousa que el non precisa, que xa vexo que vén dos días santos!

 

A cubana aceptou, dobremente encantada:

 

-Xa que é cubano, ¡farémolo pola Patria! Lévenos aló, pero, a modo, que vostede está afeito ás costas, pero eu..., ¡eu non, xa non!

 

Outra vez detrás do carro, advertiulle ao seu Toño:

 

-¡Toñiño, desengúrrate, que estamos en Lugo! Puxeches mala cara porque non entramos nesa fonda... ¿Non che queda algo daqueles réditos, aqueles da nosa conta, ese depósito que temos na Coruña? Pois polo aforre non o fagas, que un día é un día, e un peso tarda en derreterse..., aínda que sexa de prata! Iso dicía meu pai, que en gloria estea, ¡e acabou coa propiedade!

 

O rapaz, non, que el era doutra quinta:

 

-¡Iso que dis..., ofende! Quédame todo, ou case todo, que non chos ía gastar sen necesidade, que nunca se sabe o porvir, que o día de mañá sempre vén por tras, ¡como fan os mouros! Por aquí, mesmo en Lugo, xa se viron outras fortunas, incluso de títalos, ¡e foron a menos! ¿O que é xuros...? Na Coruña tes un montón, ao teu dispor..., ¡como non podía ser menos, con tanto diñeiro que mandaches para poñelo a medrar! Mira, muller, só gastei, ou por mellor dicir, empreguei, o custo das obras da túa casa, ¡aquelas que encargaches, nin máis nin menos! E tamén hai que poñer o que me foi pedindo túa nai; ¡boh, pouquiño; algún paxelo, e para iso, de cando en vez! ¿Oíchesme? Daquela para un pouco, para que non escoite ese..., que despois, con catro alancadas, xa pillamos ao maleteiro. Diso dos cartos, que nin se che ocorra dicilo, todo por aquí, a ninguén, ¡pero a ninguén, nin ao Cura! Ao Cura menos que a ninguén, que che remite os pedichóns, el mesmo, que ti es así, riquísima, e daquela póñense a petar na túa casa, no teu peto, no teu...;¡un día si, e outro tamén!

 

-Home, se sei dalgunha necesidade, tendo nós dabondo...; ¡ao próximo coma a nós mesmos!

 

Non lle prestou ao rapaz, así que exteriorizou aquela duplica, machista, incomodado:

 

-¡Herminia, nin abondo nin nada, que despois vaime tocar a min a recuperación, que igual teño que parti-lo peito cos remisos, para cobrarchos..., e eu non nacín para preitos! Xa sabes como é a nosa veciñanza, que logo che din que son para oito días, que van vende-lo xato, e ti, unha miñaxoia, unha crédula, non os recobras, nin en tres anos, salvo que escritures con pacto de retro, que daquela..., ¡daquela si, pero se te espiles! Mira, como xa chegamos, págalle ao mozo, pero encárgao que ten que volver por aquí, a tempo do coche...; ¡non sexa o diaño que perdámo-la Liña! Por se acaso, para que non falle...; ¡o de despois, despois!

 

Déronse a coñecer no Fornos, que se o Robynia, que se aló no Vedado; ¡tal e que sei eu! Así que sentíronse en familia, ¡mestre – mestre! As maletas amontoáronas nun reservado, ben seguras; e na mesa..., ¡na mesa, nin a festa do Santo! Toño volveu á carga, que xa se sentía administrador da Casa Grande, dos bens da súa señora, daquela Gran Señora...

 

-Rapaza, diso dos cartos... ¿Lémbraste daquelas obrigas que redactamos na escola do Tellado? ¡Xa ves o que son as cousas, as voltas que dá o mundo, que chegaches a rica, sen case esperalo, por culpa de túa tía, e agora, con esta riqueza, e eu para defendela...! ¡Agora si que precisas documentos, redaccións de verdade, ben feitas, con amallós, que a onde non chegue eu, imos ao Avogado!

 

Aquel comentario crematístico, diante daqueles manxares do Fornos, naquela ocasión de seu tan romántica, anoxou un tanto á Herminia, pero, en tal caso..., ¿de que ían falar?

 

-Estábasme dicindo que deses cartos..., ¡case que nada, que o temos todo, ou case todo, e que seguen depositados na Coruña...!

 

-¡Non, muller; en absoluto! ¿Eran meus? ¡Non! Daquela, coma no caso do mordomo fiel, ¡a colocalos ben, para que medren!

 

Ela estaba desconcertada, polarizada: ¡Merton, para abaixo; e o Toño, ascendente, para arriba, en recuperación! Dous homes, dúas mentalidades, dúas conciencias asimétricas..., ¡ou por mellor dicir, unha, unha soa! Apartou o seu pano de mesa, con precipitación, que non era o seu estilo, e levantouse pronta, decidida, disposta a bicalo; a bicalo ben bicado, ao estilo de América..., ¡pero acabou parándose nas barbas, no lateral, nas fazulas do seu mozo!

 

-¡Toñiño, canto che quero; ti es un santo, ou un parvo...; ou as dúas, asemade! En todo caso, ¡grazas!

 

O rapaz, collido de sorpresa, non reaccionou; a cubana tíñao hipnotizado, paralizado, tanto co abrigo coma sen el. Por unha banda, sentíase orgulloso daquel retorno, daquela propiedade, súa, ¡que por tal a tiña! Pero, doutra, un medo atroz, pánico, que coas miradas da xente vén a cobiza; ¿e se lla arroubaban, e se lla quitaban, tal que un señorito daqueles de Castroverde...?

 

-Muller, grazas a ti..., ¡polo bico! ¿Daquela sigo de administrador, sírvoche?

 

Ela calou, ruborosa, que ben coñecía, que ben recordaba aqueles pactos aldeáns: ¡O que cala, outorga! Toño estaba incómodo, alí, no Fornos, tamén por culpa da comida, ou máis ben, por culpa daquel servizo, daqueles garfos e do seu manexo; pero mentres, ela facía por comer sen melindres, axudándolle a aprender co seu exemplo, paulatinamente, discretamente Despois daquel ágape, Herminia suxeriu toma-lo café nunha docería, ¡por variar! As maletas quedaban ben, a propina foi boa, e a Casa quixo invitalos a café, ¡que o mandaban traer do Brasil! Mais Herminia rabiaba por ver algo máis daquel Lugo, para ela case inédito.

 

Pola rúa Castelar arriba, coa raíña diante..., ¡que nin que fose a inglesa! Toño abondo facía con seguila, pois, de par súa...; ¡de par súa non lle vixiaba o abrigo! Para igualarse, detívose ela e colleuno da man:

 

-Toño, vén, ¿ou cansas? Vén comigo, ho, de par miña, que ti es o meu irmán, o único, o que non tiven. De paso que mercámo-los pasteis, para as dúas casas...; ¡para os teus, tamén, como debe ser!; ti tomas un café, e detrás, un puro, un puro –puro, ¡que che traio un mazo deles, aquí mesmo, neste bolso! Un veguero, dos de Vuelta Abajo, ¿sabes?

 

Toño calou, deixándose levar. ¿De Vuelta Abajo? ¡Para el, coma se fosen de Vuelta Arriba! ¡Cubanos, e por tanto, a gloria mesma!

 

-¿Non me oes...? ¿Onde témo-la pastelería? ¿Hainas cerca? Despois temos que volver ao Fornos..., ¡por culpa das maletas!

 

 

Confitería Madarrro

 

-¡Non sei! Tal vez na Madarro..., ¡por iso de que tamén son cubanos! Eu nunca entrei, que neses sitios non entra calquera..., ¡salvo que se volva tolo, e queira rematar cos bens! Aquí mesmo, nesta rúa da Raíña, daquela Isabel II, ¡que ata non sei se con isto da República lle cambiarían de nome! Teñen un bo escaparate, e pola porta moita xente entra, entra e sae, ¡a cal máis vestido! ¡Xa que non che doen os cartos...!

 

Herminia, con aquela conversa, en vista daquelas reaccións, daquela mentalidade do Toño, decatouse a fondo da sorte tan extraordinaria que tivera índose a Cuba, estudando aló, facendo todo o posible por imitar, no bo, por superarse; complicacións persoais, íntimas, á parte, que a Galicia interior, a do 34, xa lle quedaba lonxe, a anos luz... Sen embargo, moito se fixera por acó, naqueles tempos, que incluso agromaba unha certa tecnificación; pero o máis notable era que a xente mellorara na súa autoestima; ¡un pouco, e para iso, nalgún caso, nalgún aspecto! Mais, aínda así, nada sobraba, que seguía habendo miseria, moita, ¡da moral e da material! Aquel rapaz, ao que viña observando con disimulo, pasado por tanta auga, pasado pola Coruña, sequera fose ao traveso dun cuartel, seguía afumado, apoucado, á vista dunha pel e de catro alfaias. Por falar, simplemente por rompe-las tensións, as exteriores e mailas interiores, Herminia buscaba e rebuscaba no seu caletre, temática, verbas, pensamentos intranscendentes, compatibles con aquel taruguiño, tan contraditorio en tantas cousas, así que lle dixo:

 

-¿Como facemos, que nestes días tan curtos, co tarde que chegará ese carro a Mosteiro, para subir ao noso Vilar...? Podemos quedarnos alí mesmo, en Mosteiro; ¿segue tendo pousada aquel José; terá dúas habitacións?

 

O rapaz denegou coa cabeza:

 

-¿Daquela, segue habendo taberna en Pousadela, a do señor Antón, aquel que era primo dos Vilabella do noso Vilar...? –Apuntoulle Herminia.

 

O mozo sorriu con picardía, pero cos ollos un pouco gachos, que estaba absorto, pero anestesiado, non.

 

-¡Mellor será que cheguemos tarde, que así, ao ir de noite, non te ven, que te miro eu, eu só, coma quen mira ás estrelas! ¡E qué estrela, Señor, con esas xoias..., que de quitadas as luvas, nin a Polar!

 

Ela restoulle importancia á cousa:

 

-¡Boh, catro vidros, que ata os debera deixar en Madrid, pero miña curmá insistiu en que os trouxese..., para que me respectasen, dixo! Presuncións, complexos de emigrante, Toñiño, que ata coido que son contraproducentes, que fan mal á xente de por aquí, que logo van pensar que en América..., ¡iso, que é certo que atan os cans coas longaínzas!

 

-¿Catro vidros? Non vaciles comigo, muller, que ben chas vexo, que mira ti que son boas as alfaias da nosa Virxe do Rosario, de daquela, de cando os frades..., ¡pero ti, diante dela, diante da Virxe...! Se te sacan de procesión polo adro arriba..., ¡póñense de xeonllos, tódolos fregueses!

 

-¡Oh, qué galante, qué piropo tan lindo..., só que un tanto blasfemo! A chaqueta lévala de pana, pero debaixo dela..., ¡moito corazón che noto! Por certo, que ata che puiden traer un traxe, quero dicir, un corte de traxe, que aló habíaos de vicuña, cousa seria, estupendos, ¡pero non caín na conta!

 

O rapaz, coma un tomate, outra vez agredido naquelas suspicacias:

 

-¡A miña roupa é cousa miña! Es ti a que tes que humillarte, abaixarte..., ¡por rica que sexas, que non está ben ofende-lo próximo!

 

-Non, home, non, que tes razón, que cunha tea desas de vicuña, ti, nada; ¡cando así che sobran as femias...! ¿Ou non é certo que che sobran?

 

O rapaz colleu o anzol polo mango:

 

-Pois, a verdade...; a verdade é que non, que che son fiel, cadora, ao completo! Faría falla estar louco téndote a ti, que ben cho dixen, ¡a Virxe do Rosario!

 

Mostrouse escandalizada, incluso con un ricto de anoxo:

 

-¡Toño, repórtate, e non volvas por aí, que iso é unha blasfemia; outra!

 

Pero o galán seguía coas súas galanuras, que non se lle ocorría outro xeito de revalidar aqueles amores infantís.

 

-Para min, despois de Deus..., ¡ti! ¡Como que hei morrer!

 

-¡Incrible! ¡Deus, qué caso! –Herminia pasouse a man dereita, mesmo segundo a tiña enluvada, por diante dos ollos, para concentra-la súa atención, para convencerse de que eran certas todas aquelas cousas coas que xa non contaba: A fidelidade do rapaz, a súa adoración, aqueles xuramentos... Á súa maneira, si, pero tan respectuoso, tan excesivamente respectuoso, con celos incluso, visibles... ¡Todo ía ben, todo podía ir ben se non fose polo seu segredo, aquel segredo tan secreto e tan sagrado, do outro mundo, do Novo Mundo!

 

Toño, pola súa parte, achantado no seu panteísmo, noutra galaxia: ¡adorando unha estrela!

 

-¿Que dis, muller; qué che dixen que sexa incrible...? ¡Comigo non vaciles!

 

-Nada, Toño, nada, que me refería á muralla..., que a volvemos a ter aí mesmo, aí adiante, abaixo do Fornos...

 

O Curuxo, que tal alcume non merecía, ¡pero que tampouco se ofendía!, pois ben que andaba de día, ¡puntual coma o reloxo da catedral! Sabedor e cumpridor do seu oficio, xa tiña a equipaxe da cubana a punto, enleada e ben enlobetada no seu carriño de man.

 

-Esperaba por vostedes, pero non se preocupen, que xa lle dixen ao señor Trigo que conte con dúas prazas; ¡na berlina, nese banco dos Curas! ¡Unha señora da maneira...! Pero non poden ir sos, que hoxe case veu aos topes; e mais a señora merece unha viaxe en por si... Vostedes non me falaron de ningún taxi, así que, daquela..., ¡comprometín a Liña!

 

Se pronta foi Herminia en abrir o peche dourado do seu caimán, máis o foi aquel servidor en poñe-la súa man a punto..., ¡que non tódolos días chovía prata, e menos en Lugo!

 

Dos que ían no coche, Herminia non coñeceu a ninguén, e tampouco se deu a coñecer, pero tódolos paisaniños se apartaron para cederlle o paso á señora das peles. Pola súa parte, Toño fíxose o descoñecido, ignorando aos seus coñecidos, ¡que tampouco se ascendía en Lugo tódolos días! Por de pronto, aló no fondo, na terceira, nos bancos de gutapercha, os murmurios duraron todo o traxecto, ¡e seguirían, por semanas, en cada rueiro, pois daquela outra radio non había! Os nosos rapaces, de par do condutor, do señor Avelino, foron discretos, e tan só falaron das cousas, das cousas e das casas que ían correndo cara atrás, coma lóstregos, ¡a dúas leguas por hora!

 

Chegados a Mosteiro, á tardiña, sobrou xente que lles pasase as maletas para o bohío do José, pero aquí foi Toño o pagán, ¡que non dixesen aqueles veciños que se tal e que se cal! Convidounos ao que quixeron, a tódolos presentes; ¡ao que había: queixo, pan e viño! Mentres retiraba a besta da cuadra, nun alpendre lateral, aparellos e todo iso, a cubana buscou no seu bolso, para adentrarse na corredoira, un foco, unha lanterna americana, de dúas pilas redondas, que moito chamou a atención dos presentes, que non se cansaron de tocarlle, de pulsala...; ¡a lanterna, pero, polas apetencias, de estar soa..., individualmente..., femias daquela categoría..., na porta dunha taberna...!

 

-¡Toño, só trouxeches unha besta...! ¿Que facemos coa equipaxe?

 

-¿Coas maletas...? ¡Quedan aquí, e mañá, á tardiña, baixo co carro, que de cedo temos que oí-la Santa Misa! Trouxen esta, que é a miña egua, que teu padrasto tamén a ten, pero a del vai vella... Así, coa miña, lévote máis cerca, asegurada polo van, e coas perniñas envoltas nesta manta de Zamora, noviña, do trinque, que así apálpoche as polpas..., ¡tan boas que as tiñas, e a peor coido que non fuches! O malo ata aquí foi ese abrigo, que case non me deixou verche as canelas...

 

Acomodaron as maletas, revisándolles o pecho, por se un descoido..., na cociña do José, que apartou a leña para facerlles un sitio seco e seguro, visible, alí mesmo, no requeixo.

 

Xa na besta, un bo exemplar, que ben podía cos dous, non foi doado acomoda-la Herminia, que esvaraba da sela ao menor descoido. Toño escarranchouse o máis que puido para abarca-las ancas do animal, e cinguindo á Herminia, a conciencia, fíxose cargo do ramal, no entrementres sostido polo José, ¡outro propinado do día, dous pesos, que así daba gusto, que non tódolos emigrantes volvían tan metalizados ao seu país, ao país da fame perpetua!

 

-¿Vas ben, miña churrusqueira? ¡Daquela agárrate ao arzón! Mira, este cobertor é do mellor que chegou ao país, que o comprei na última feira, por culpa túa, pensando en ti, na túa chegada...!

 

-Es un Ceo, rapaz, que estás en todo; incluso parece que te alumou aquel xaruto que fumaches en Lugo...

 

-Herminia, non che hai tal, que gardei a pava..., ¡que me serve para presumir en San Cibrao, mañá, á saída da Misa, que así dúrame dous días! Quen me estraga as contas é o teu abrigo, que por non quitalo...; ¡por non quitalo, as miñas mans andan lonxe do..., da..., da túa mercadoría! ¡Eu, que tanto esperei para achegarme ás túas cachas..., e sigo na mesma! ¡Menos mal que o colgarás, aló, en Vilar..., que daquela..., daquela, con todo o que temos atrasado, niso de estar xuntos...!

 

A cubana disimulou, que co problema que tiña enriba, ¡a máis do abrigo, e de suxeitar a lanterna!, non era cousa de decepciona-lo rapaz; e menos despois dunha espera tan longa, ¡ao parecer, fiel!

 

O resto da viaxe, costa arriba, por Pousadela e Gondel, camiño da Serra, foi, e fíxose, intranscendente. Ela preguntaba e Toño respondía, invariable: ¡Tódolos mortos da parroquia, tódolos casoiros, tódolos nacementos, tódolos emigrantes, aquelas festas do Santo...! ¡Novidades domésticas, a película do seu rueiro!

 

Sen embargo, ¿a ver qué pasaba cando rematasen con aquela crónica social, retrospectiva? Á cubana xa non lle sería doado entenderse con aquel cavador, paulatinamente illados, sempre en dirección contraria; ou polo menos, en liñas diverxentes: Un mozo co pensamento, e coas mans, tan cerca das súas nádegas...; ¡obsesivamente cerca! Un fariseo da maneira, que ben se lle notaba en cada comentario, en cada apreciación... Un retorno, si, pero, entre lusco e fusco, pola corredoira adiante, ¡con tormenta no ceo e negruras na terra!

-.-

 

Non me contes nada, nada de nada, que nada quero saber!

 

Ao outro día, domingo. Igrexa parroquial de Montecubeiro..., que foi convento de frades cando a fixeron de nova! Iso di a canción, un poema de Lois do Cando, que de frades sempre foi, pero, a presente non é nova senón reconstruída, refeita, ¡Deus sabe cantas veces!

 

Igrexa de Montecubeiro. Interior. A Virxe do Rosario conserva os dous candieiros de prata, enviados por Enriqueta.

 

O convento, aquel convento–granxa, agro–gandeiro, dependente do de San Domingos de Lugo, vulgo, “A Nova”, amortallouse / amortallárono coa desamortización, que lles quitou os bens ás mans mortas, e non precisamente para dárllelos aos labregos, que non tiñan con que pagar as terras subhastadas, senón para enterralos na arca dos usureiros, dos poxadores, na daqueles terratenentes do colo amidonado, con tratamento de Don; unha burguesía acomodada, pero indolente e incapaz de crear riqueza rural, no rural, para o rural, porque, en xeral, xa a tiñan eles, de seu, no seu acomodo habitual, no urbano. Así xurdiron novos amos, aqueles absentistas, recadadores arrendatarios, parasitos en definitiva, espremedores daqueles caseiros de casa allea, que os frades, eles, polo menos eles, ¡dábanlles escola aos veciños do Couto!

 

A igrexa de San Cibrao ten un campanario sinxelo, liso, pero alto; ou máis ben, altivo. Cuadrangular, de tres pisos dobres, que fan seis; exento, esquinado coa igrexa parroquial; que foi construído así, dese xeito, en boa técnica, coma unha man alzada do propio convento dominicano, laborioso e orante, asemade, para alza-las campás ben alzadas, que do contrario os veciños, os labradores dos seus casaríos, encovados nos cubeiros deste país, non alcanzarían a oí-los toques imperativos: O das Misas de cedo, o da Maior..., espazadas para dar tempo a que chegasen aos casais os devotos da primeira..., ¡pois a facenda é a facenda, e dela vive a parroquia, Prior incluído! Despois están / estaban, aqueles toques do angelus: o de oración e mailo de ánimas, á tardiña. Sen esquece-las rogativas, os esconxuros, o repique das festas, o dobre dos enterros, o redobre do trono, o de rebato para avisar se había lume na parroquia..., e demais convocatorias e / ou alarmas, toques ben coñecidos daquela, todos eles de seu apremantes.

 

Montecubeiro, que os nativos sempre o dixeron por separado, como debe ser, cunha pausa intermedia, matizando os fonemas, os compoñentes, Monte Cubeiro, Monte dos Cubeiros, dos Cubeiros Monte..., compoñíase, ¡antes da súa ruína sociolóxica, antes do seu despoboamento!, de trinta e tres lugares, núcleos dispersos, irregulares, desde os casaríos illados, auténticas ínsuas, aos lugares de tipoloxía cerrada, de oito a dez veciños, como máximo.

 

Non obstante esta dispersión, case coloidal, na Misa Maior, na de doce, ¡palabras maiores! A mocidade, un predominio dela; as promesas en idade de merecer, ¡o máis animoso de cada casa! Para despois da Misa, particularmente da Maior, abría as portas aquela taberna tan aludida na primeira parte desta saga, a do Cuco, decana das outras, que por entón eran tres: ¡augardente e viño..., con auga da fonte! Para os cultos, ¡cultivo! Cultivo do outro, do deles: libros a préstamo, en cantidade e con variedade, na Biblioteca da Unión de Labradores, (Casa de Córneas, ou da Unión), fundación, institución paritaria de habaneiros e bonaerenses. Os abázcaros, coa excepción do Manuel, e poucos máis, adoitaban quedarse por aló, coas cigarras, ¡ou coas cigarreiras!, que eses, ao non lograr capital, xa non retornaron daquel enxame migratorio do primeiro terzo do XX.

 

A colecta da Unión para iso dos libros foi ubérrima, meirande cá do señor Cura, baixamáns incluídos, ¡que xa é dicir! Alí estaban aqueles centos de volumes, case que un milleiro, desde o Das Kapital, traducido e impreso na Arxentina, pero nin así, que nin o diaño era capaz de lelo, e menos, de entendelo, ata unhas Follas Novas, novísimas, da última edición, tanto, que aínda cheiraban á tinta, ¡e xa non fose ás rosas abrideiras do Pazo rosaliano, aquel de Lestrove!

 

En Vilar, nas abas do Pradairo, de volta da Misa Maior, da Grande, da Solemne, con un predicote que rematou así: ... y se recuerda a todos aquellos vecinos que aún no ofrendaron el fruto de los exconxuros que lo traigan, ellos mismos, a la Rectoral, en días de por semana, que vuestro Párroco tiene la egua preñada y no está para cargas. No se les esqueza que la intervención divina guarda sus cosechas, y que el Párroco es vuestro mediador ante Dios. Credo in unum Deum...

 

Moito cría aquel Cura, moitísimo; no divino pero tamén no humano: Nun só Deus, ¡o del!, e coma el, ¡feudal! Nunha misión mediadora, infalible, ¡a súa, a del! Nunha boa colleita, ¡a del!, que non dubidaba en acudir ás tullas dos veciños antes de que se lles esgotase o cereal, pois a próxima colleita estaba de ferraña. E incluso aos décimos, e ás primicias..., ¡igualmente para el! Solapadamente percibidos, e iso a pesares de que aquela República aconfesional decretáraos en suspenso, definitivamente caducos, prescritos.

...

 

-¡Xa está aquí a miña nena, de volta da Santa Misa; volta da Misa e devolta de América, que ma devolveu Deus, e con ben, que non todos volven...! –Díxolles Silvina, anhélante, satisfeita daquela recuperación, abríndolles o portalón do curral para que entrasen, ata a mesmísima cociña, sen apearse das monturas.

 

-Si, mamaíña, aquí estou; sa e leda, moito..., ¡para darche un bico, outro, que os temos atrasados! ¡Ai, Deus, canto me levo acordado de ti nestes anos..., case tanto como da Nosa Nai do Ceo, que foi a que me devolveu, a que me sostivo en pé, a que non me deixou tolear!

 

Toño, no ínterim, encargouse de acomoda-las bestas; na súa casa, a deles, e na de Silvina, a do padrasto, que levaran as dúas. Quitoulles o aparello, substituído por unhas mantas vellas para empaparlles o suado. E de seguido presentouse na cociña, no intre en que a boa da señora extendía, na banca, dous mandís da tea, case que novos, que incluso os levaba á Misa, o mouro e mailo pardo, segundo se terzase, limpiños, para que pousasen neles aquela raíña e mailo seu abesouro, que algo así era como se estaba comportando, xesticulando, acenando, braceando, en pos da moza, ¡que nin que tivese élitros! Moito que rescatar, moito que validar, ¡tantos nervios...!

 

Silvina deulles conversa, ademais do asento, mesmo contiguos, que había que fomentar o seu achegamento, aquela recuperación serodia: animalos, facer calor de voda..., ¡que na casa do Toño, diso, silencio! Aparentemente impasibles, pero ben que lles gustaba aquela parcería, aquela adquisición dourada, ¡en pesos cubanos!, pero xa faría os medios aquel rapaz, que era o primeiro dos interesados, ¡en por si!

 

-¡Ai, ho, qué pronto fostes ao convento, co lonxe que está; esas costas...; e logo tanta xente coa que falar...!

 

¿Falar coa xente? ¡Mostrarse á xente, que iso era o propio de todo emigrante, maiormente os retornados con éxito, tal que a súa filla! Pero non llelo ía dicir claramente, que xa se entendía...

 

-Mamá, fomos e volvemos solos, que levamos as eguas, que ben nos viches, ¡a ámbolos dous!

 

-¡Si, muller, pero aínda así pouca atención lles botades aos nosos veciños, aos amigos...! ¡Tanta xente agardando pola nosa Herminia, preguntando por ela, acotío! ¡Tiñades que agardar polos demais...!

 

-¡Mamá, non esaxeres, que iso que dis, o que é acotío, coido que non sería!

 

A nai, disparando enquisas e lanzando información, todo asemade, sen pausas; pero a filla, melancólica, reservada, temendo que se lle escapasen, ou lle notasen, os seus segredos, con poucos desexos de espraiarse.

 

-¿E logo, que, qué había de novo por San Cibrao? O Cura, cando fai frío, ben se lle nota, que predica o menos posible. ¡E total, para qué, que nesta Parroquia, desde que manda a Unión, eses incrédulos, eses rebeldes que foron polo mundo, nin sei a qué, que ata sería para aprender picardías, nin á Garda Civil respectan...! Entre eles, con esas prédicas da política, e logo as tabernas, as tabernas e maila Unión, ao Cura pouco caso se lle fai. E ben que debe sufrir o pobre, ¡co mandón que é! O asunto é que eu trilaba por verte aquí, por terte aquí, que cos veciños xa falarás, muller, xa falarás, ¡que o tempo dánolo Deus!

 

-Mamá, tes razón, que por iso non se pode desperdiciar en lerias, sexan do cura ou dos fregueses.

 

-¡Conta, muller, que dá gusto oírte, que co Manuel falo pouco; e logo están os veciños, cada quen coas súas...!

 

-Mamaíña, se o querías ver, se me querías ver coa xente, ¡daquela, con non ir á de cedo...! Nesta, na Maior, moita xente, que nesta parroquia logo parecemos ovellas, ¡cada ano, súa cría, e por veces, xemelgos! Veña familia, veña ter familia, e despois que resolva o problema dos sobrantes esta emigración tan..., ¡antropófaga!

 

Silvina atentiña, coa boca aberta, pero nin así, que aquelas parrafeadas non eran do seu libro.

 

-Muller, non entendo nada diso que dis..., ¡maldito cousa! Será por iso que nos dicías que estudaches aló en Cuba, con aquela señora... Pero a min dáme igual, que sendo quen es, co que eduquei en ti..., ¡cousa mala non dirás, nin a dirás nin a farás!

 

-Mamaíña, contarlle algo a quen non estaba presente, a quen non viviu as circunstancias, non é cousa doada, que se hoxe foses connosco, daquela... ¡Pero deixémolo aí! O caso é que, aínda que paramos pouco, alí, no adro, moita xente me preguntou por ti. Algúns deberon vir de fóra, tal que para casar coas morgadas, que non os coñecín... ¡Eramos poucos e viñeron eses! Ata pensarán que non te levei comigo á Misa por culpa de ir cómoda, na besta da casa... Para a próxima levamos ao Manuel...; e nós, o Toño e mais eu, ¡pedaciños a pé, e outros andando! Ademáis diso, cómpre, apetéceme, ir e volver polos carreiros, polo atallo, ¡para non esquecelos! ¿Sabes qué cambiado está todo? E menos mal que se fai a cava para o trigo, para o nabal, para as aveas..., ¡que do que non, esta parroquia, selva pura! Pola beira das corredoiras moitísimo medraron esas árbores, que ben me lembro dalgunha, que non servía nin para xostrear nos ranchiños; pero, ao de hoxe..., ¡travesas!

 

Aquilo das árbores, para a Silvina, e a pesares do seu nome, era intranscendente; tantas había, tantas tiñan, nos cómaros, nas chousas, coroando os valados das corredoiras..., ¡que xa estorbaban! O asunto grande, o importante, era aquilo de que chegaran con noite, e nin case falaran, tan só unha aperta, grandísima, rebentando de emoción, iso si, á nai; e unha refrega cordial daquelas barbas hirsutas, de sábado, do Manuel. De cea, apenas cataron a bola, ¡e iso que era de pantrigo con torresmos! Un pediluvio para a viaxeira, con abundante sal, da gorda, daquela da matanza, por consello, por recomendación do Manuel, e, seguidamente..., ¡á cama!

 

Á cama para estirarse, que non para relaxarse, pois á Herminia montóuselle na mente una procesión sucesiva, caótica, de lembranzas; cousas superpostas, contrapostas, avivadas, reviradas, mesturadas na súa cabeciña, que a tiveron trasposta e incómoda, viaxando de aquí para alá, co mar de por medio, e así ata que cantou o galo...; ¡que si, que o oíu cantar para o día! Canto durmiu, canto se restableceu, foi unha insignificancia, xa co sol na ventá. Pero, tras do sábado vén o domingo, e co pracer de atoparse na súa casiña, cos seus, padrasto incluído, ¡Herminia, feliz!

...

 

-Mamá, esta tarde, cando Toño vaia a Mosteiro polas miñas maletas, daquela...; quero dicir, cando estea de volta, o primeiro que farei é repartir esas cousas que vos trouxen, que unhas veñen da propia Habana, pero outras merqueinas en Madrid. Con algún obsequio engadido dos meus curmáns, da Neves e do Nicasio...

 

-¿Traes algo para Manuel...? ¡Que non se vaia amouchar, que leva unha tempadiña de sosego! Téñoche que vivir con el, na mesma cama, e canto máis ledo estea, ¡mellor para todos!

 

-Si que o tiven presente, que incluso lle trouxen tabaco, oito ou dez caixas, ¡e todas, de Vuelta Abajo! ¡Do mellor!

 

-¡Ai, muller, iso soproucho o diaño, que traerlle fumes ao Manuel...! ¿Non che parece que xa ten demais?

 

-Mamá, co tabaco tráiolle unha faldriqueira de pesos, ¡en prata, ben lavadiños!, así que non sei cal deles se vai aledar máis, ese Cuco da taberna ou o noso Manuel.

 

-¡Esta condenada non perde das súas! Mira, muller, falade dos vosos lerios, entre tanto, que vou á palleira para fender unhas estelas, ben secas, que as vou tirar desas pólas que lle metemos á herba por debaixo, e agora, ao ir gastando no feo..., ¡coma se fosen esca!

 

Pouco leriaron, que Herminia non tiña ganas de falar, e Toño quedárase sen ideas, sen ideas exteriorizables, comunicables, que aló por dentro ben que matinaba nos xuros do seu inminente braguetazo. Cando volveu Silvina, coas estelas no seu mantelo, recachado para arriba:

 

-Sinto que aínda non viñese Manuel, que estará matinando que falamos del, á súa conta, ás súas costas..., ¡cousa que o leva o diaño!

 

-¿E logo, onde vai, que a estas horas, e sen besta, o que é na taberna...?

 

-¡Que cousas tes! Muller, non sexas maliciosa, que hai que facer pola paz. De mala gana, si, que ata me pareceu notar que hoxe quería quedarse aquí, na cociña, tras dos tizóns, á túa espera, para agora, ao volver da Misa..., pero o caso foi que me fixo caso, e foise coas ovellas, aí adiante, cara ao Río Pedroso.

 

-¿Daquela, mellorou? ¡Será a túa paciencia, que o abranda!

 

-¡Non cho sei! O que sei é que aceptou, sen rechiar, e deixoume aquí, na cociña, para facérvo-la parva.

 

Toño, coa pucha entre mans, facendo malabares con ela, xirándoa, ou colléndoa polo remate, de muíño, nervioso, con ganas de falar, que xa se consideraba inserto, entroncado, naquela familia, e quería, esixía, unha véla naquelas cerimonias do reencontro:

 

-Herminia, vai calando, -advertiulle, obsequioso, pero un tanto mandón, -que esta muller entretense, e non che dá posto a comida, que ben che dixen que iso de ir comungar nunha Misa de tan tarde, co cansada que vés, despois de tanta viaxe, por máis que o tren fose de cama, e sen probar cousa... ¡Vaste esgarecer!

 

-¿E logo, cómo é iso, non comestes nada na Casa do Cuco, ao saír da Misa; nin catro biscoitos...? ¡Se chega a estar por alí o Manuel, daquela invítavos! –A nai chiscoulle un ollo á filla para acentua-la broma.

 

Toño, que co Manuel seguía hostil, de poder a poder, por máis que ás veces disimulase, ou tentase disimular, a prol da señora Silvina:

 

-¡O de Manuel..., uf..., o de Manuel sería máis certo se fósemos uns descoñecidos, que esta xente maliciosa, estes tabernarios, vanse cos da feira e veñen cos do mercado; quere dicirse, cos forasteiros!

 

Herminia pasoullo por alto:

 

-Co xaxún estamos ámbolos dous, que Toño, coma o Manuel, danse de malos, pero despois, en frío, se lles rascas no peito, igual lles amosa un corazonciño... El tamén foi comungar, comigo, de par miña pola igrexa arriba, coma se fose un ensaio, que na Habana ensaian as vodas, ¡maiormente as da Catedral! ¿Sabíalo, mamá?

 

Toño, por alusións:

 

-Pois, si, ámbolos dous, ¡e non precisamente na taberna, nin coas rodas do muíño! Tratábase dunha Misa especial, de compromiso... ¿Como se di...?

 

A noiva, ao quite:

 

-¡Prenupcial! Supoño que vas por aí...

 

-¡Iso!

 

Silvina persignouse, lediña coma un paporroibo, case disposta a brincar de gozo, ¡na lareira que fose!

 

-¡Iso espero, meu Toño, iso espero, que sexa nupcial, que falta nos fará a todos que Deus vos bendiga, que hai que tirar para adiante, e criar unha familia, que unha vellez sen netos...; unha vellez sen netos é unha pobreza!

 

Houbo un gran silencio, atidos aos preparativos do lume e das potas. Pero Herminia tiña dous traballos, que na súa cabeciña, naquela cabeciña dos pelos mouros, brillantes, rizados, na que portara un veo negro para ir á Misa, que Toño pasou polo abrigo, pero, ¿o pucho “aligante”...? ¡De pucho, non; á igrexa, non; ata a voda, non, que o considerou un abuso, unha fachenda, un cebo para o qué dirán, que xa dirían abondo, demasiado, co que estaba á vista!

 

O remuíño seguíalle á Herminia, coma un batán, ¡zum, zum! Tiña que falar, tiña que falar en serio, tiña que deixarse daqueles tópicos, daquel falar por falar, daquelas bromas, daquelas parolas superficiais co Toño. Estaba no soarego dun casoiro, do seu... Ergo, era cousa de limpar as zocas para entrar con limpeza; se non con honestidade, polo menos con honradez, de portas abertas, que os segredos nun matrimonio son coma os vermes dentro das mazás, que acaban saíndo, e quítanlle mérito á froita; ¡polo menos, mérito!

 

Había que falar, tiña que falar. Si, en efecto; e despois diso, ¡o que Deus mandase! Unha confesión sincera, que tamén o fora aquela da Catedral, no 27, na escuridade case que absoluta, acolledora, discreta, reconfortante, daquel confesionario de caoba, ¡caoba negra! Aquelas naves baleiras, sen máis orellas que as daquel Curiña vello, ¡tan vello e tan comprensivo! A confesión matrimonial, a de Vilar..., ¡como non a fixese nunha cambeleira, ou polo postigo da porta...!

 

A rapaza lembrouse dunha lectura recente, nalgún libro que recollía un pensamento, un consello, daquel gran mallorquino, Raimundo Lulio, ou Lull: Confiesa tu pecado al que tenga conciencia del pecado, al que entienda de pecados, solamente al que entienda de pecados.

 

Aquel Toño, aquel mozo feito coa bros, con pouco cepillo e nada de lixa, pecador sería, pero..., ¿entendería de pecados? ¿Entendería, perdoaría, faríase cargo das circunstancias...? ¡Vaia dilema, ou máis ben, encrucillada!

 

A congoxa que lle entrou á Herminia foi grande, así que, co pretexto de que a molestaba o fume, e que saía para ve-los arredores, foise da cociña, pola aira adiante, entregándose de novo á súa posesión, ¿anxelical, demoníaca...? ¿Posesión, prisión, ou cárcere mental? Era unha cuestión de lealdade... ¿As noivas adoitaban ir de branco, non si? ¡Pois ela tiña que branquearse! Pero, ¿como...? ¡Na pía da sinceridade! Ía facelo, estaba decidida, que xa levaba tempo naquela matinación, con aquela preparación mental, iterativa, mais..., ¡ao achegarse a hora, temíalle ao parto! ¿Cortaríaselle a saliva, tería folgos para articular as palabras precisas, pero só as precisas, inserindo a súa situación persoal nos termos xustos, tal e como fora a súa caída, ou máis ben, a súa violación, sen que aquel taruguiño do Toño a tomase co signo cambiado, trascanteando, interpretando como prostitución o que foi realmente, de feito, unha desgraza, un abuso, lamentable? ¡Hai que poñerse no seu caso! Escóitate a ti mesma, Herminia, non te precipites, non desbarres; controla os nervios, e pondera que tratas cun home de pouco cultivo, que eses tales, coma os bois, poden ser nobres, poden, pero..., ¡turran, adoitan facelo!

 

Esta era, esta foi a súa conclusión, aínda que non a definitiva, pois as dúbidas roíana aló por dentro, ¡e xa non lle saísen á pel, visibles, inoportunamente visibles!

 

Na igrexa encomendárase á súa Virxe, á do Rosario. ¡Oh, si, aquela, que aquela si que era virxe! ¡Alba, incluso na vestimenta; de ouro bordada; herdanza dos frades, de cando aqueles dominicos eran ricos...! Herminia, non, que tiraba máis ben a morena, ¡unha morenaza! Rezoulle menos do que lle apetecía, pois, con tantos ollos tras súa, a igrexa chea, fisgándolle as posturas, aquela devoción, aquel recollemento... A soas, naquel intre, na eira, albiscou a cabezalla dun carro baleiro, recollido na boca da palleira, e aló se foi, para sentarse nel, ás escondidas, un anaquiño que fose, coas mans á cabeza. Tirou para fóra da súa medalliña; boa, boísima, de ouro, ¡iso tamén!, da súa Virxe nova, da cubana, da Caridade do Cobre, e encomendouse a ela, profundamente, con tódalas ganas, con tódalas esperanzas do seu desespero:

 

¡... pídocho por eses candelabros que te aluman en San Cibrao, que son aqueles que fomos comprar miña madriña e máis eu, na Habana, acabada de chegar; os mesmos, miña Virxe, os mesmos, que ben os vin hoxe...! ¡Mira que son pecadentos, mira que proceden do pecado, tal que eu, pero..., aluman, fante visible! Pois iso che pido, Naiciña do Ceo: luz, luz na miña mente, que non sei se me estarei metendo nun túnel, no túnel meirande..., ¡cando o que pretendo é saír doutro, doutro túnel, esquecerme daquel Merton!

 

No entrementres, quedáranse na cociña a Silvina e mailo Toño, falando, cismando e comparando; tamén da leña seca, e da verde; da xuventude e do tempo, que ían ben arriba, e logo estaría o monte para cavar... Alleos por completo á loita anímica daquela rapaza tan sensible e tan escrupulosa. A nai, rutineira, obsequiosa, elemental, estaba, atopábase, moi lonxe daquelas circunstancias, daquelas matinacións, daquelas decisións, daquelas intimidades, daqueles remorsos da súa cubana. Como todas, ou case como tódalas nais dos emigrantes, idealizaba a vida estranxeira; barruntaba as cousas, pero non as vía, ¡nin coa imaxinación!

 

De volta ao lar, para xunto dos tizóns, dos tizóns e das trepias, coa pota enriba, na gramalleira, Silvina, sempre atenta a reactivar o lume, tódolos lumes:

 

-Rapaces, apartádevos un pouquiño que vou baixa-la mesa de levante; iso, para que non teñades que comer nas propias mans. Vouvos poñer estas fretes, que xa están, que cocín na manteiga, e daquela...

 

-¡Mamá, fixeches moito fume, e iso que a leña é boa! ¡Estas lareiras é o que teñen...! Haberá que ir pensando nunha cociña desas de ferro, que en Madrid chámanlles bilbaínas... ¿Empezaron a poñelas...? Próenme os ollos, outra vez...

 

-¡Ai, cata que si, bilbaínas...! Quen cha teñen, que viñeron poñérllela uns de Lugo, son os do Herdeiro... ¡Pero eles son eles! E diso dos ollos tamén me proen a min, na cociña e fóra dela, que ata será do moito que levo chorado, ¡por unhas e por outras...!

 

Naquelas angueiras, evocativas, comparativas, sentimentais en definitiva, que se sobrepoñían ao goce presente, á ledicia circunstancial daquel xuntoiro previsto, esperado, Herminia, redundante coas súas ideas, sen unha distensión que lle axudase a fuxir da súa melancolía naquela nova depresión:

 

-¡Mamaíña, cánto me lembrei de ti; de verdade, que eu podo responder por min! Todos estes anos, tantos que foron, sen o teu regazo para chorar xuntas, como faciamos daquela, ¡en tantas ocasións e por tantas cousas! Tantas desgrazas como levan entrado por esa porta, e iso que ben a temos adornada, polo San Xoán, no Lume Novo, cos bieiteiros, cos tróqueles, coas restras de pampillos...; ¡ti e mais eu, a dúo!

 

-Eu tamén, filla, eu tamén; maiormente cando viñan as túas cartas, con esas estampas, con eses selos tan bonitiños; e tan agarimosas, miña currusca, ¡co ben que sabes dicir as cousas...! Por máis que ás veces fuches dura co Manuel, sen decatarte de que as ía pagar eu, túa nai, ¡a súa compañeira! Iso entenderalo enseguida, ao casar co Toño, aquí presente, que te estaba esperando, gardándoche as ausencias, coma quen espera pola auga de Maio para soste-la herba, para soste-lo pan... Oxalá que non cheguedes a ter os fillos fóra da casa; que aprendan un oficio, pero aquí, para que non teñan que irse, para que non saian deste país, que por moito que traias ti, se dades en cargar de fillos, daquela..., ¡adeus fortuna!

 

As dúas mulleres entendían de ausencias, ¡como non!, pero o da filla fora máis cá iso: aquel cóctel, aquel cáliz amargo, avinagrado, o da separación familiar, aquela ausencia telúrica, aquela angustia vital; con tantos e por tantos imponderables e imprevistos, inimaxinables desde o seu Vilar. Unha angustia impoñente para a súa impotencia, para o seu illamento, carente de consellos doutos; evocadora, non daquela nai, non precisa e absolutamente daquela nai, senón dunha nai diferente, imposible, inexistente, idealizada, douta, estivese cerca ou lonxe, pero que fose capaz de ler, e de comprender, cartas, misivas, comunicacións abertas, sinceras, íntimas, reconfortantes. Cartas de coitas e de consellos, de ánimos concretos, ¡dos que tanto necesitara! Herminia aproveitouse daquel contexto para tentear o terreo que pisaba, para estuda-lo Toño, aquel ser un tanto primitivo e un moito insondable.

 

-¿Que dis de casar co Toño...? ¡Toño xa non me quere, que envellecín moito; demasiado para os meus anos, que xa parezo máis vella cá el! ¿Non si, rapaz? E logo está que me fixen unha señorita vacua, baldeira, que xa mo botou en cara..., ¡que igual non lle saio de xeito, ao seu! O caso é que, ademais de avelloada, estou reseca dos ventos da vida, daqueles furacáns caribeños... Iso á parte de que nestes anos el fíxose un home, un home de criterio, e ten outros coñecementos, outras experiencias, outro xeito de vivir... ¡Cousas, complicacións da nosa mocidade, das que ti, mamaíña, noutras circunstancias, pouco ou nada podes entender!

 

Toño calou, que non entendeu aquela alegación, propia desas rapazas que todo o aprenden nos libros. ¡Iso era o que pensaba el!

 

A nai, tampouco; menos aínda, pero aquela forma de falar da súa filla non lle chistou, que lle cheiraba a coqueteo, a regateo van. Aqueles rapaces, no seu namoro, ou no seu reacomodo, precisaban un empurrón, unha axuda; ¡no que ela entendía!

 

-Aquí Toño, e non é porque o teñamos de presente, agardando por ti, ¡tanto tempo!, éche un santo, daqueles de antes; un home redondo, feito e dereito, dunha peza... ¡Xa o verás! ¡Moito nos leva axudado, que moita forza che ten! Mira, non pasou mes que non viñese para preguntarme se precisaba cartos; dos teus, dicía; deses que che administra... ¡Xa o verás, e xa o gozarás! El, co que é, co que vale, e ti, co diñeiro de túa tía por dote, se é que algo che queda..., ¡cousa mellor, nin máis axeitada, imposible! ¡Non atoparás outro da túa medida, desde aquí ás Américas!

 

Para Silvina, con aqueles datos, abondaba; ¡chegaba e sobraba! ¡Un home rexo capaz de facerlle uns netos rexos! Todo o demais, ¡bobadas, amoríos dunha señorita sen experiencia de homes! Coa idade da Herminia, aquel rapaz de tanto xeito, tan sabido e tan coñecido, que nunca outros amores tivera; nin fillos naturais..., ¡que logo era un caso único en toda a rodeada! Facelo rabiar daquela maneira era un pecado; gravísimo, mortal, deses de confesión, e tiña que pararlle a lingua á filla, que deixase de molestalo con aquelas bromas, que por tales tomaba os seus dicires.

 

-¡Miña Herminia, cando leves por aquí dúas ou tres semanas xa verás o que é bo, que mellor escolma cá túa.., nin en toda a parroquia, co grande que é!

 

-¡Que non, mamá, que nada teño que ver, que nada teño que comparar! ¡Sempre o souben, desde a caneta! Este home, este veciño, este compañeiro da miña crianza, só se parece..., ¡só se parece a si mesmo!

 

Dixo e non dixo, que lle faltaba por ver a súa reacción ante os feitos consumados, ante os irreversibles, que nin case empezara a confesarse, salvo algunha que outra indirecta de tenteo, de análise psicolóxica, que ela estaba en pé, por moito que se asentase naquela banca de levante; digna, secreta, con medo de axeonllarse, humildade sine qua non para envorcar as súas fraquezas: ¡Confésoche, meu Toño, que pequei, gravemente; e foi pola miña culpa, por meterme a redentora...; por iso foi, principalmente por iso!

 

Pero Toño, a tal momento, estaba noutra galaxia, na súa, relambéndose co goce daquela conquista, ou por mellor, reconquista, así que inhalou forte, sacando o peito. O seu triunfo, aquela lotería, aquel braguetazo..., ¡para antes do verán! Pero había que vender o seu machismo, un machismo en uso, o de costume:

 

-Señora Silvina, vostede estame gabando coma se estivésemos de pretensión, ¡coa nai de chufona! ¿Xa non se lembra de que esta manciña pedina eu, de lonxe? ¡Reserveina para min sachando no seu horto, que ben que lles axudei aquel día...! Eu, con vostedes, maiormente coa Herminia, só fago o que debo, ¡o que merecen! Por min, iso do casamento, cando ela queira, que logo vén o verán..., ¡e o traballo bótase encima!

 

Herminia, que non contaba con aquela présa, con aquela urxencia, con aquela captación laboral..., sentiuse desbordada, manipulada, e tentou fuxir, sequera fose momentaneamente.

 

-Mamá, aquí non podo comer, que nin te vexo con este fume..., que incluso volvín a chorar, e xa parece que teño nos ollos toda a auga do Río Pedroso.

 

-¡Muller, non sexas mexeriqueira, que agora, o que é polo fume..., xa hai menos!

 

Pero Herminia, con fume ou sen el, insistiu en fuxir.

 

-Imos subir, si, agora, ao cuarto novo, ao meu, con algunha cousa destas, e de paso falamos dos nosos asuntos, tranquilamente...

 

-Muller, comede algo, primeiro, que as vosas cousas ben cativas son, e teñen espera...

 

-Non, mamá, que de paso imos facendo as miñas contas, que as teño que apuntar...

 

Máis que ao sobrado, de serlle posible, a onde quixese subir era ao Pradairo, á soidade da Pena Grande, á das Tabernas, ou por xunto daquela das Mentiras, cabe dunha rocha que tiña, de petróglifo, unha especie de ferradura...

 

Aquela nai, como tódalas nais, ou case que todas, que ben se di que non hai regra sen excepción:

 

-¡Miña currusca, ata terás razón, que nin se me ocorrera iso de deixarvos solos! Vouvos subir este queixiño, que está fresco, da facenda miúda... E logo esta bola de torresmos, que mira canta sobrou... Tamén teño unha botella de augardente, do país, que lla escondín ao Manuel, na hucha; ¡para unhas fregas, para unha menciña!

 

Non, non era o pan de cada día, nin o pan nin a empanada das festas; eran outras cousas, todas elas inmateriais: ¡aquelas lembranzas...!

 

-Mamá, ponlle ao Toño o que queira, ademais das fretes, que eu prefiro unha cunca de leite, dese da Teixa...

 

-¡Muller, tantos anos...; perdíche-la memoria! ¡Onde vai a Teixa! Morreunos..., ¡descantiá, que xa nin me lembro! Agora temos a Marela, que tampouco é mala... Despois están a Marxa, a Marxa e maila Pardela, coas que teu pai vai arando algún que outro leiro...; e de paso, carreta as estrumes, o mulime, as leñas...

 

Silvina subliñou aquilo de pai, con toda intención, que sería bo, agora, de retornada, que fixesen as paces, definitivamente, aplicándolle ao padrasto un nomeamento máis..., ¡máis íntimo!

 

-O que é leña, na palleira, de quitado esas canas de debaixo do feo..., ¡pouca tedes, que pouca vos vin!

 

-Non, muller, é que a temos amoreada por tras do palleiro, que xa a verás cando vaias ao horto... Non, claro que non, que agora non tes que ir, que fixemos ese retrete, o teu, no teu cuarto... E do Manuel non teño queixa, que xa foi peor do que é... ¡Éche certo que mellorou, e xa non berra; polo menos daquel xeito, que se fixo máis pachorras!

 

Toño arrimou candela en contra do padrasto coidando que así afagaba á súa Herminia:

 

-¡Non arrea coas leñas para dentro, non as pon a cuberto, porque lle doe o óso palomo, ese da pachorra...! ¡Ai se todo fose levanta-lo cóbado, tal que na taberna do Cuco...!

 

Herminia, facendo caso omiso daquela intriga:

 

-Mamá, se non che berra, ¡eu perdóolle o resto! ¡Todo sexa polas ánimas, tanta xente boa que teño por aló...!

 

¿Quen era ela para tirarlle pedras ao padrasto, un colega, outro emigrante? Foi a pregunta que se fixo; e contestouse a si mesma con xenerosidade: ¡Pobre Manuel, que se cadra tamén ten os seus segredos, americanos, coma os meus, que aquilo do Panamá, ese canal que tantas vidas custou... Só Deus sabe dos seus remorsos, das súas penurias, da súa soidade e das amarguras do seu periplo; acaso as estea afogando na casa do Cuco, nesa adega dos solitarios, que o alcohol seica é o mellor líquido para que naden as penas..., ¡que nel non afogan, ou iso din!

 

Subiron ao sobrado con aquelas cousas retiradas da mesa de levante: pratos, cuncas, leite... Todo nunha patela daquelas de ir ao horto, ou de levantar as patacas...

 

-¿Que cesteiro a fixo? ¡Ai, ho, que é ben xeitosa!

 

-Foiche un de aló de Sarille..., ¡que xa quedan poucos! ¡Estarán na Habana, maiormente; incluso as mozas, que ata non sei por que falades por aló o castelán, sendo todos de por aquí...!

 

Herminia desentendeuse do almorzo, inapetente por completo, e asomouse á ventá mentres Toño se daba unha enchente, máis prosaico que unha vaca no prado da herba verde.

 

Ao nacente, monte arriba, facendo de crista, tal que a dun galo, aquela pena, a Grande, a dos lobos. Naquela contemplación respirou a fondo, canto lle deu de si o peito, como para inchar o fol dunha gaita grileira, pero non lle saíron as notas... Seguiu calada, oferente naquel altar da natureza, atordada pola procesión, inacabable, daquelas lembranzas. ¿Aquelas decisións...? ¡Aquel calvario!

 

Toño, de farto, quitou do peto aquela pava do véspera, ¡que se esquecera de fumala en San Cibrao!, e utilizou un prato para a cinsa.

 

-Herminia, pero, muller, ¡que pouco che interesan as nosas cousas! ¡Claro, vés estragada de tanto ter...! ¿Como che parece que arranxei este cuarto, o teu, o noso? ¿Está ben, non si? ¡Quedou coma unha casa desas aligantes, das de Lugo!

 

O rapaz falaba pero non era escoitado. Decepcionado, era incapaz de comprender o por qué lle interesase máis á cubana, a tal momento, despois daquela ausencia tan prolongada, aquela vista dos currais da esterqueira; máis que o albeiro, máis que os mobles, máis que toda a reforma daquela habitación; ao seu saber, ao seu entender, tan excelente, ¡con retrete, para máis novidade! ¡Un retrete detrás dunha portiña; un escusado, un luxo de cidade! Non foi capaz, nin sensible, para percibir, para intuír, que aló adiante, aló arriba, despois daqueles currais, alén daquelas hortas, daqueles prados, dos pasteiros..., ¡o que é para Herminia, naquel intre, só estaba a Serra!

 

Ela volveuse cara ao seu rapaz, co sobresalto dun espertar incómodo:

 

-¡Ah, si, perdoa! Estábache lonxe; aló arriba, nesa Pena dos Lobos, ¡que por iso non te oía! ¿Falabas disto, do meu cuarto? ¡Pois si, ben; bastante ben, pero puido quedar mellor, que eu non che puxen taxa de cartos...! Toño, por favor, escóitame: nisto noso non me apremes; déixame ir lentamente, aos poucos, en tódalas cousas, que teño demasiadas aflicións nesta cabeza tan pequerrecha, ¡que sen o pelo pouco máis é que unha cebola! Aquí por dentro teño un arquivo..., ¡que nin o do Concello! E logo que os meus pensamentos son rebeldes coma as cabras: corren e saltan, turran...; ¡dan máis voltas có rodicio da Cernada, aquel do batán vello! Meu Toño, non che pido que me entendas, que tampouco sería doado, pero si espero, e quero, que non me aloules con cousas miúdas, ¡pois a tal momento estou cocendo outras de bastante máis calibre!

 

Para Toño, na súa percepción, no seu entender, aquela rapaza subírase aos candeeiros coa herdanza de súa tía; e dábase un pote, unha fachenda..., ¡que nin a muller do Secretario do Concello, unha que fora bailarina! ¿Cousas miúdas aquelas paredes, aqueles paramentos, aquel mobiliario, feito de encarga...? ¡Soberbia, pura soberbia! Oíralle dicir ao señor Tellado que ás mulleres hai que rodrigalas, como as fabas subideiras, para que se lles desenrole o entendemento, para capacitalas, ¡por se algún día quedan viúvas! Teu dito, meu feito; un feito retrancudo, burleiro:

 

-É natural, muller, que despois de tantos anos, metida neses luxos habaneiros, todo isto de por aquí, isto que fixen, que por ti o fixen..., ¡cos teus cartos, claro, pero eu tamén aportei, algo, algunha idea, que ben discorrín, e traballo que puxen! Pois iso, polo que vexo, para ti, ¡nada! Es capaz de dicirme que aínda estamos aló en Bolaño, nesa Cova da Valiña, na prehistoria, e que todo isto, comparado co de Cuba..., ¡un palleiro!

 

-Toño, estasme cargando con esas alusións a Cuba, e dóenme, -medio reaccionou, -pero eu teño abondo cos meus exames. ¡Luxos e miserias, ¿sabes?, que ben o dicía Gómez de Berlán, que comparando bienes y males, todos los pueblos son iguales! Aquí, de momento, estou gozando do que temos, que o resto non o boto en falta, que ben me apetecía volver á miña caneta, ao barrelo... En falta, o que é en falta..., unhas cortinas; ¡iso si! Vanme ver desde a casa da Panceira..., ¡e coas ganas que terá esa xente de fisgarme!

 

-Muller, con estas contras en tódalas ventás, moito ollo fai falta para verche o xustillo..., ¡salvo que amoses para ensinárllelo!

 

Na mentalidade do rapaz estaba clarísimo que pechando as contras, ou pechando os ollos, ou recollendo a lingua..., ¡tódolos interiores eran puros, puros e decentes!

 

Herminia, cos seus nervios en desorde, non puido controlar unha reconvención:

 

-¡Pero, home, hai que ser prácticos, como di miña curmá Neves, que se entornamos as contras, despois non vemos nin a punta do nariz! Ela sempre está con iso da punta do nariz, que lle ten teima ao seu!

 

-Tamén é certo, muller, ¡que estás en todo! –Acantoado, acomodouse ao seu criterio, ao criterio e tamén á broma da rapaza. –Ademais, eses veciños, -remachou, -se nos ven aquí, cerrados, poden pensar que estamos facendo...; iso, a lebre escura, antes do casoiro, e non quixera eu, nin por canto, que falen mal de ti, da miña Herminia, ¡pois a decencia é a decencia, aquí, en Cuba ou nos madriles!

 

Herminia, algo desconcertada con aquela anatema, con aquelas filosofadas de rueiro, despois de cavilalo a modo:

 

-Meu Toño, é incrible atopar un home tan puro...; quero dicir, da túa pureza. Tanto é así que me quedei calada, matinando, matinando que un home dos teus escrúpulos merece unha muller igual de pura..., ¡e vala ter que buscar nestes arredores, onde non haxa vicio!

 

-¿Unha muller..., pura? ¡Xa a teño! Esa es ti, ¡se aínda me queres! Mira, moito che gocei hoxe, aí arriba, nese Campo de San Cibrao, que ben notei que tódolos mozos rabiaban de envexa ao verte comigo..., ¡tan guapa, tan seria, tan formal; e logo, con esas alfaias...!

 

Outra vacilación, outro silencio, que lle custou romper para contestarlle:

 

-Diso dos quereres, tamén diso..., xa falaremos; de vagar, máis adiante, que por agora..., ¡nin forzas teño! Ti fai o que queiras, ou incluso, se che parece, que xa descansaron esas eguas, podías baixar polas maletas, que me vou poñer outro anaco, aquí, nesta ventá, ou igual me deito unha migalla, arroupada, que teño, que noto...; ¡nada importante, algo de mareo!

 

Pero el tiña outros plans:

 

-Para ir a Mosteiro aínda é cedo, e logo que cando veña Manuel, se non lle dá pereza, de non levar o carro das vacas, igual me acompaña, que así, con cadansúa besta do ramal, que as maletas son mala carga, e tórcense, e un só enténdese mal con dúas eguas... ¿Enténde-la cousa? Ti, o que é por min, descansa, se che fai falta, que eu voume para abaixo, coa Silvina, por máis que diso que dis de falar, falar falamos, cando queiras, pero doutras cousas, que do noso casamento pouco hai que dicir..., ¡como é na mesma parroquia! Mañá mesmo vou encarga-las amoestacións, que só nos falta a bendición, ¡que do demais...! Do outro xa estamos emparellados, e tan conformes, que coido que se nos deitásemos nesta cama, agora mesmo que fose, ¡nin pecamos!

 

Herminia mirouno, e remirouno, sobresaltada, ponderando aquelas contradicións: ¡se lle daba por aí, nin forzas ía ter para defenderse, para desanimalo! O rapaz seguiu no seu parrafeo, facendo nós e contranós, coma quen enlobeta cun adival:

 

-Muller, o caso é que só nos falta o Si na igrexa, así que non poñas esa cara de venres, ¡que é domingo! As nosas promesas, a miña petición, desde aquel día da sacha..., ¿onde van? Oes, mentres esperamos polo Manuel, dime unha cousa, ¿que tal che foi co señor cura? Din que lle gustan as mulleres da Capital, que moito viaxa para aló. ¿Será polo ben que falades...?

 

-¿Que dis? ¡Toño, non calumnies; por favor, non, a menos que o vises ti, ti mesmo, neses pasos..., pois o contrario sería..., unha difamación!

 

-¡Non, muller; eu, nada! É que din que sempre volve cheirando a colonia...

 

-Cala, Toño, non digas picardías, que iso non vai contigo. E se te celas, daquela...; ¿por qué non subiches comigo, á sancristía, cando fun saudalo?

 

-Muller, pensei que sería secreto..., ¡suposto que non saíu ao adro para falar contigo, que che mandou recado polo sancristán, polo señor Afonso...!

 

-Pois, non; nada de particular. Tan só quería ensinarme o vella que ten a casula dos días de festa, que ata lle perdeu cor de tanto sacala nas procesións; e como vén a Pascua...; ¡iso, que me pediu unha, que a ver se lla encargo á Neves, a Madrid, para que lle chegue a tempo! O malo será atopala ao seu gusto, que quere que axugue co manto da Virxe do Rosario, e a ver como lle explico iso á Neves, nunha simple carta..., ¡salvo que vaia a Lugo, e a chame por teléfono...!

 

Toño púxose feito un renarte, que era moi amigo do cura, ¡pero no adro!

 

-¡Cabroncete; ese corvo, que se quere igualar coa Virxe...! Outra comenencia del, que se vía vir desde que lle mandaches aqueles candeeiros, ¡de prata! O pedir e mailo rascar..., ¡requiren empezar! E logo que, contra o vicio de pedir, ¡está a virtude de non dar! Non te doas del, que todo se lle volve venga a nós, que ese home non se apea da egua..., ¡nin de preñada! Xa se ten dado o caso de ir por aí adiante velliños derreados, detrás dun cadaleito, e daquela, o fulano ese, sen apearse, ¡Requiéscat in pace! Veña descanso...; ¡pero o del, na egua! Volvendo ao caso, ¿que lle dixeches?

 

Herminia, submisa, por non contraria-lo seu rapaz:

 

-Pois..., ¡que si! Que rece polos meus pecados, que así xa non é donativo; ¡unha cousa pola outra!

 

-Muller, iso dos donativos..., ¡alá ti! Pode pasar, que polo menos fuches ocorrente, pero o que non me gustou, ¡nada de nada!, foi que saudases á xente, alí no adro, con tanta efusión; ¡bicos e todo! Tamén son cousas túas, pero téñocho que dicir...

 

Comprensiblemente, que así o entendeu Herminia, aquel rapaz do Monte, do Montecubeiro, enfrontaba o seu machismo director, reitor, co complexo que lle motivaba aquela aparente, só aparente, seguridade en si mesma; tanto nos faceres coma nos dicires.

 

-Toño, aí pásaste, catro pasos; ¿como non ía saudar aos nosos veciños, aos coñecidos, despois de tantos anos, ¡anos!, sen velos? ¿Por qué mo dis, dese xeito? Ao meu entender, a xente debe ser comunicativa, sinxela e cordial, que todos nos parecemos, polo menos en algo, máxime nunha cousa fundamental: ¡en ser mortais, que por vir de Deus, non podemos retornar ao Pai sen cruzar este mar, este abismo, esta eliminación do material á que lle chamamos morte!

 

Pero aquel mozo tiña filosofías propias:

 

-¡Muller, non se fai así! Neste país, se vemos que un señorito nos dá a man, daquela mesmo, a partires dese intre, el rebáixase, e nós subimos, que despois diso xa estamos á par.

 

Herminia, que non lle entendeu aquela cazurrería:

 

-¡Vaia forma de igualarse...!

 

-Desde que nos igualamos ao señorito xa lle podemos ter envexa, e mesmo criticalo, cóbado a cóbado. ¡Hai que entende-la xente!

 

Herminia, alí, no seu cuarto novo, arrimada á ventá, e aquel mozo que non se lle ía; ela quería deitarse, ou polo menos, estalicarse na cama, e co tío aquel albiscándolle as pernas..., ¡cada vez máis incómoda! Só lle quedaba conversar:

 

-Toño, diso, ¿se eu esperase a que eles viñesen a min, daquela, qué? ¡Xa que censuras, explícate!

 

-¡Ah, iso é diferente! –Pavonouse. –Desa maneira triscarían freo; e rabiaría cada quen por adiantarse ao outro para conseguir o teu saúdo; e co saúdo, o sorriso. Así non lles quedaría envexa; ou disimularían para sempre, porque ti seguirías arriba, fodéndoos de arriba para abaixo. Daquela terían que tragarte, como señora que es, que diso de iguais...; ¿contigo, coa miña muller, iguais? ¡Narai!

 

Cansada de apoiarse no peitoril, decidiuse pola cama, estirándose por riba da colcha, unha manta preciosa, de la en cores, ben debuxada, simétrica, coa trama de liño, ou sexa, do tear caseiro. Toño substituíuna na ventá do Nacente, sen quitarlle ollo. Ela, por dicir algo:

 

-¡Vaia sermón, que se chegas a ter tonsura...! ¿Non serían os frades, aqueles de antes, os autores desa metafísica túa? Eu, modestamente, pola miña parte, pensei que non erades así, tan retortos...; ¡máis que unha corra de salgueiro!

 

Toño, oufano, desconsiderado coa fatiga da moza, proseguiu, maxistral, dándose a valer:

 

-Fúcheste demasiado cedo, de nena, e por iso non tiveches tempo de aprende-los nosos costumes, a nosa forma de ser; ¡de ser, e de obrar!

 

A cubana, ¡miña pobre!, con poucas ganas de parola, ¡menos que un recén!, pero había que sosterlle aquelas palinodias ou..., ¡ou mandalo para Mosteiro...! Optou polo acatamento:

 

-Agora pódesme ensinar ti, ti mesmo, ¡xa que tanto sabes! ¿Segues de Mestre, con dous ferrados ao mes, por alumno?

 

-Pois, si; ¡e contentos que están comigo! Fago escola todo seguido, desde que volvín do cuartel. Á miña só van os adultos, que agora, con isto da República, ¡cantas escolas pediron, cantas lles deron! A de Cas Pombal pariu dúas: en Sagaruxe, e tamén no Cepomundín. ¡Total, cartos ao aire, do Estado, que lles pagan todo o ano e só traballan medio; e para iso, ensinando bobadas, gramática, xeografía, historia..., cousas que non teñen aplicación neste país, pois o que precisamos son contas: calcular xuros, rendementos do gando, cubicar a madeira, redactar cartas, solicitudes,e por aí adiante!

 

Xa que non había forma de botalo do seu dormitorio, polo menos falarían dos seus proxectos. Mudou de tema para leva-la auga ao seu muíño:

 

-Toño, ¿é certo iso de que non botaches en noiva..., nin despois de tanto tempo de gardarme as ausencias? ¿Non te cansaches de esperar? ¡Se o fixeches, por min non hai ningún compromiso, pois, por onde vin, volvo!

 

Molestouse, moitísimo, que ata se virou en redondo, dándolle as costas, ostensiblemente:

 

-Muller tiñas que ser, que a min sempre se me atopa onde me deixan. ¿E cómo; xa me dirás cómo, co que tiñamos falado...? ¡Coma se fosen outros dez anos! Un home de palabra é un home de palabra, e tratándose dun mestre..., ¡vaia exemplo!

 

Herminia quedouse calada, outra vez desconcertada, navegando naquel piago de indecisións. Pero el non arrincaba, que diso non saía; non daba pé para outra cousa, agardando pola resposta do alumno, desafiante, ¡sempre de mestre a alumno!

 

-Toño, ¿non pensaches que eu, tantos anos polo mundo adiante, extraviada nesa Cuba tan cosmopolita como viciosa...?

 

O rapaz, rotundo, que se volvera a encarar descarado, e non estaba polas falas baldías, pasou un ferrollo dialéctico, poñéndoa nun brete:

 

-¡Se te casaras, daquela facías ben, que eras libre! ¡Total, con devolverme a palabra; iso si, con aviso! –Subliñouno. –Eras libre coma as andoriñas, que ninguén as pode reter, que elas invernan en África..., ¡e ti en América! Por certo, vaia país; do mellorciño, con tanta riqueza..., ¡se non houbese esas liortas...!

 

Estaba claro que o rapaz tiña os seus proxectos persoais, os seus ases. Herminia, cadora máis indecisa, seguiu explorando:

 

-Iso que dis é relativo, que puiden ter complicacións, incluso involuntarias. Caídas, ofuscacións máis ou menos pasaxeiras, desesperos, soidades... Todo iso, aínda que non estivese casada, que a vida, alí, no trópico, éche diferente; máis..., ¡máis animal, se así pode dicirse!

 

Toño, que algo captou, mirouna e remirouna, intensamente, tal que un tratante na feira rexistrando unha vaca, por dentro e por fóra, mirándolle o dente, tentando atoparlle as eivas, fose por palpación ou por contradicións do propio gandeiro:

 

-¡Déixate de mexericadas, e non vaciles comigo, que xa fun á mili! Ti nunca farías nada malo, ¡que non saberías facelo! ¡Nin malo, nin deshonroso!

 

A tal punto, Herminia, cansada, hipersensibilizada con tantas emocións, e molesta con tantos dimes e diretes, perdeu o autocontrol, a dirección daquel parrafeo, e botouse a chorar; coma unha fontanela no outono, despois das primeiras tronadas.

 

-¿Pero ti, muller, por qué choras? ¡Claro, estás tan débil, sen facer exercicio! Levántate e vén para aquí, á mesa, que aínda queda comida; e do que non, do que non che guste, baixo á cociña. Tes que ter coidado cos nervios, que non che entre unha anemia, que despois, para criar, ¡mal te vexo!

 

A rapaza incorporouse para ir á almofía; lavouse a cara e con iso reaccionou. Despois quedouse ao fresco, na outra ventá, na do Mediodía, que facía ángulo coa que estaba utilizando Toño. Desde alí:

 

-¡Xa me sinto ben, ou algo mellor! Pero, xa que adiantamos na conversa, temos, teño, que rematala. Téñoche que falar, meu Toño: antes hoxe que mañá, que as cousas non se resolven sen falalas, sen tratalas...; ¡pero nin case me atrevo, que non me saen as verbas!

 

O mozo, sen alterarse, sen acercárselle, desde a súa fiestra, coma se botase un mitin:

 

-Muller, pouco hai de qué falar, que xa o dixemos antes, que unha voda, aquí, no país, en familia, salvo que veñan a Neves e mailo Nicasio, arránxase con pouco. O único que me preocupa é como te vas afacer, aquí ou por aquí, nas inmediacións, que eu, para Cuba, co revoltas que están as cousas, salvo que teñas que ir de ventas, para liquidar o que deixases por aló, eu..., ¡eu non me movo! ¡Estaría ben libre, que aquí en España, habendo cartos..., os amos!

 

Os dous permaneceron en silencio, bastante tempo, cocendo naquelas diverxencias, ata que o Toño sementou a restreba:

 

-Aquí, na casa, como ben sabes, teño solteiras, dúas, e hai que buscarlles acomodo. Teño que estar ao tanto, que non lles vaia pasar algo, tal e como están os tempos, estas modas que trouxo a República, isto do amor libre...! Mira, xa que falamos das nosas cousas, voucho dicir: Eu andei zapateando, co Manuel das Cavozas, e teño matinado que se ti non queres acougar neste Vilar, ¡pois tampouco pasa nada! Ímonos para Castroverde, amañar zapatos... A ti dábaseche ben a costura, e co que aprendeses por aló, en Cuba, ¡tantos anos nun país aligante! Pois iso..., ¡un taller! Agora vístese algo mellor, que subiron as carnes, e fanse cartos; e logo que os mozos vanche de zapatos ás festas, ¡coma en Lugo! Así que, entre os teus cartos e maila miña administración, ¡sabendo prestalos, nós, pouco menos que caciques!

 

Aquel rapaz, ¿era bobo, facíase, ou tiña por boba á rapaza? ¡Mira ti por onde saía: braguetazo, xuros usureiros, a muller dándolle á agulla...; aprendiz de cacique! Herminia, se non chega a estar naquel cuarto, con súa nai abaixo e co Manuel a punto de presentarse..., ¡é que mesmo se escapa para Mosteiro, andando que fose, a esperar polo coche de liña do día seguinte! Fixo un esforzo de concentración; outro, outro máis, sacando forzas da súa fraqueza:

 

-Meu, Toño, non tan á présa, que nun matrimonio as decisións sonche mancomunadas, de parte a parte, que eu tamén terei algo que dicir. Se poñemos un negocio...; ¡ben, vale, o que ti queiras, pero que sexa en Madrid! E xa que sabes algo diso, dos zapatos, pois ben, póñoche unha zapatería, unha tenda, pero unha cousa boa, e nada de remendos: ¡con dependentes! E logo está que ti, de postos a planear, pareces ignorar ao Nicasio, que temos que pensar nos curmáns; no Nicasio e na Neves. Sequera ben sabes que vimos de ser socios. Foron moitos anos de compartir penas, penas e traballos, así que, o que é separarme deles, ¡en vida, non! Estámosche moi unidas, as dúas primas...; e logo está a nena... ¡Ai, miña maíña do Ceo, que me perdo nos puntos!

 

De momento, contívose, con un esforzo adicional, que estivera a piques de empeza-la súa confesión polo epílogo. Toño pregouse, e iso que só entendera a metade da metade:

 

-Iso de Madrid...; ¡iso non, non me chista! Tanta xente, tanto boureo, e eu de xeonllos, para probárllelos, cheirándolles os pés..., ¡para que compren, ou non compren! Cando che levan uns zapatos para amañar, ou llelos fas de encarga..., ¡daquela pagan, de contado! Eu, nesa babel de Madrid, non sabería levar esa clase de tenda, e encima con empregados, discutindo con eles..., ¡agora que hai folgas! Se aínda fose en Lugo... ¡Que se veñan eles, que tamén é a súa terra!

 

Herminia refolgaba, que grazas a iso, grazas ao osíxeno da Serra, tíñase en pé con só apoiarse no peitoril. De boa gana lle soltaría unha fresca, ¡pero, daquela, adeus compromiso!

 

-Meu Toño, entre os dous si que saberemos leva-la tenda; de zapatos, ou do que sexa, que xa iremos vendo, cambiando impresións, que os plans témolos que facer entre ambos, que xa non son aquela toia das ovellas... E logo que Nicasio...

 

-¡Que tanto Nicasio, nin tanto Nicasio, que nin que fose casar contigo! ¿Por qué non volven para Cuba, se tan ben lles foi? ¿Metinme eu no seu casamento? ¡Cadanseu con cadansúa!

 

Herminia, explicativa, sen tomarlle os piques:

 

-Non, que non volven, de momento, que por aló fixemos algún inimigo, maiormente con iso da política..., ¿sabes? E logo que eles xa se estableceron en Madrid; bastante ben: cunha tinturería, unha cousa de limpa-la roupa..., ¡en seco!

 

-¡Ah, claro, cepíllana! Pois para iso tamén sirvo, que teño moita forza, maiormente nos brazos; ¡e daquela axúdolle ao Nicasio!

 

-Mira, Toño, ao gran, que estoutro ten arranxo, de mil maneiras; ¡en Madrid, por suposto! –Decidiuse: -Pero hai outro punto máis..., ¡máis importante! Eu veño observando que me tes por pura, e como tal me recibiches, e me abrazaches..., pero ás veces ocorren cousas, cousas que non son doadas de contar, e que, de chegados a estas intimidades, aos preparativos dos que estamos a falar... Haiche cousas, hai circunstancias..., ¡que nin sei por onde empezar! Cousa de mulleres, perigos das mulleres, e máxime en Cuba, unha peneira pragada de gringos, que van aló, de vacacións, a..., ¡a peneirar coas mulleres! Mullereiros, ¿sabes? Comercio sexual; xogadores, extorsionistas...; ¡o peor de cada casa! Pois ben, se non me interrompes, daquela igual me atrevo a contarcho...; ¡todo, dun tirón!

 

El púxolle uns ollos noxentos, de anoxo, de refuse, que mesmo a tradeou. Deu en xesticular:

 

-¡Alto aí! ¡Non me contes nada, nada de nada, que nada quero saber! Nada tes que dicirme; ¡nada de nada, en absoluto! Nada sei de ti, ¡pero é que nin o sei nin o quero saber, que ollos que non ven, corazón que non sinte! Ti e máis eu, pasase o que pasase, e fixeses o que fixeses..., ¡tan amigos, que tampouco che vou conta-las miñas! Ti e máis eu coma sempre, con tal de que non andes por aí de pendón, levantando as saias..., ¡que comigo vas ter abondo!

 

Herminia, que case lle colleu medo, sacando forzas da reserva, do máis fondo da súa reserva, xa practicamente exhausta:

 

-Isto noso non é tan sinxelo, que eu penso que si, que che debo lealdade, co de atrás incluído... ¡É mellor que o saibas, todo, que nun matrimonio xógase coas cartas boca arriba, que é un xogo diferente, o máis íntimo, incluso sacramental!

 

Ante aquela saída, ante aquela insistencia da rapaza, o Toño, sen por iso deixar de ser rotundo, e incluso áspero, moitísimo, achantouse algo, e deu as súas razóns, pero ao seu xeito, cortantes:

 

-¿Cantas veces terei que dicirche que estou por ti, que me caso contigo..., salvo que esteas preñada? ¡Cando ti queiras, casamos; e do dito, non houbo dito; está borrado, coma na pizarra, que a tal hora nin me lembro desas puntadas que me deches...! ¿Ou é que vacilabas comigo? ¡Coas cousas da honra, e coas de comer, non se xoga!

 

-Iso de casar...; ¡nin sei como dicircho! Iso mesmo me prometeu aquel fulano, aquel becho, e eu, ¡pobre de min, torpe de min, crinlle! Que así chego a ti, sucia, de segunda mesa..., ¡e tes que sabelo, de antemán!

 

Toño, erre que erre, desde a outra ventá, pero tapándolle a boca, crispado, coas verbas máis rotundas:

 

-¡Iso non pode ser; sen saber o que, que non o quero saber, pero sei que non, que non foi, que nada pasou, que ti es a miña virxe..., así teña que mandarte ao capador para un cosido! Pero non, que non pode ser, que me estás talentando... Mira, ¿sabes o que che digo? ¡Que te vaias ao nabo de Lugo con esas bromas, que te pasaches comigo! Vou baixar, que de seguro xa témo-lo Manuel na cociña, e daquela, antes de que arranque para San Cibrao... Ti queda, por aquí, e lava outra vez eses ollos, e fai por quedar muda, que para dicir o que non debes..., ¡de muda estás mellor, máis guapa!

 

A rapaza, desde a súa ventá, desde a súa apreciación do problema:

 

-Toño, perdoa que insista, pero non te vaias así, non te vaias aínda, ¡que as chagas mal curadas, gangrena son! Debo dicircho..., ou..., ¡ou non podemos seguir adiante! Mira, home, atende, que se non podo casar limpa..., ¡polo menos que sexa lavada, lavada e coada, coa penitencia que me corresponda!

 

O marulo dispúxose a saír, a baixar do sobrado, rotundo, decidido:

 

-¡Agora, non; agora, non; se acaso, outro día..., xa que te emperras niso! ¡Veña, baixa comigo, que no estado en que estás, tal e como te puxeches, así, tremendo dos nervios..., igual che dá un torzón! Imos para xunto de túa nai, que con ela te deixo..., ¡por se che dan eses mareos, que nin que estiveses preñada!

 

Ao notar que desfalecía, que se caía, colleuna nun brazado, unha man polas nádegas e outra polo cocote, en tesoira:

 

-¡Muchacha, ben lixeira estás, que pouco pesas para o que avultas..., con todo non ser moito...! Tes que poñerte a traballar, arreo, para facer brazos, para endurece-lo corpo, saíndo comigo ao monte, ás estrumes, ás leiras...

 

Ela sentíase collida, sostida, pero non amparada, senón todo o contrario. Tivo a impresión de que aquelas mocas, aqueles espaventos que fixo, que lle observou ao rapaz, eran de noxo; si, noxentas, de aborrecemento, tal e como se cargase cun feixe de ortigas por unha escaleira abaixo.

 

Nada máis se dixeron directamente, nin palabra. Manuel aceptou ir co Toño a Mosteiro, co aquel das maletas...; ¡e de paso, unhas copas, que llas prometeu Toño! Herminia desentendeuse de súa nai a pretexto de que tiña sono, e para arriba volveu, ¡a chorar, outro tanto e do mesmo xeito que daquela, daquela que se quedou sen o seu abázcaro, sen o seu Merton!

 

O reparto dos galanos, xa de noite, cando os homes volveron de Mosteiro coas maletas, fíxoos, fixéronos, con pouca graza. Por parte da Silvina, arrepiada daquel gasto salvaxe que fixera a súa filla, que con aquel paso, con aquela dilapidación, o tesouro chegaría aos fillos dos seus fillos, como moito, pero aos netos..., ¡na vida! Manuel foi o máis ledo; incluso o máis agradecido, e como tal mostrouse, que ata lle pediu un abrazo á fillastra, outro, de ben afeitadiño, ¡coa solingen que lle levara!

 

Toño foi leva-la súa egua, e coa egua, os regalos; os del e mailos de seus pais, os de súas irmás... E por aló se quedou, cocendo nas súas decepcións, ata o día seguinte, que o foi buscar Herminia, a propia Herminia, cediño, ao abri-lo día, para dicirlle, para pedirlle, que baixase con ela ao coche da Liña, ao de Trigo, cunha daquelas maletas, coa máis pequena, que ía a Lugo para falar por teléfono con seus curmáns, para encargarlles a casula do Cura, e tamén para cambiar impresións daqueles proxectos de abrir unha tenda..., ¡onde fose, onde a quixese o propio Toño! Pero o rapaz, en toda a viaxe, nin da man a colleu; falou do tempo, das colleitas, dos leiros, dos abonos...; ¡de todo o que non viña ao caso!

 

Quedara con Herminia en volver á noite, coa besta, para recollela á chegada daquel auto da Liña, pero..., ¡a moza non volveu! Preguntoulle ao chofer, ao señor Avelino:

 

-¿Non sería que non lle deron berlina, e que queira vir nun taxi..., para vir cómoda?

 

-¿Quen, esa cubana, esa das peles? ¿Rapaz, interésache moito? Precisamente falei co Curuxo para preguntar por ela, para non deixala en terra, para traela na berlina, que lla tiña reservada, e díxome que lle levou un maletín de coiro ao tren, ao de Madrid! ¡Iría busca-lo cuco..., e mais para iso é algo cedo! Así que, meu rapaz, nestes medios, e por se acaso, vai buscando outra, pois o que é mulleres, neste país de emigrantes, para mozos coma ti..., ¡con abrigo ou sen abrigo, un cento!

-.-

 

Fun aprender unha lección, outra,

¡e menos mal que me saíu gratis!

 

Poucos retornados, poucos emigrantes, estiveron tan poucos días no seu rueiro, na súa aldea natal. Herminia completou dúas noites, tan só dúas, e para colmo, de mala durmida. Os seus veciños non a volveron a ver en Misa Maior, e iso que acudiu a parroquia, toda, en pleno, nenos, mozos e vellos, convocados por aquela novidade da rapaza das peles, ¡das peles, e dos aneis! ¡Son desa cousa que chaman quilates!, opinou, peritou, o señor Cándido da Panceira, outro retornado, un cortador da cana que presumía de coñece-las riquezas cubanas, ¡suponse que de oídas! Os comentarios no adro foron diversos, pero afines na súa ruindade e/ou no seu descoñecemento: ¿Sabedes o que pasou coa cubana, coa Herminia de Vilar, tan pirixeleira que veu o outro día, feita un ourizo? ¡Mocosa, fachendosa, que aínda onte gardaba nas ovellas, por xunto da Pena Grande...! Pois, seica a molestaba o fume, e desapareceu, ¡pola cheminea! Afumouse coa prata de súa tía, que ela, en tan pouco tempo, como non fose que lle dese ao cu na casa dun Marqués, ¡pouco puido facer! Aí o tedes, que iso é o que pasa coas herdanzas mal gañadas, ¡e súa nai, en zocas! Disque moscou para Lugo...; ¡iría aos baños! Sería para ver se branquea, que se mouriña naceu..., ¡máis moura volveu! Coa de augas férreas que temos..., ¡aí na Serra! E se os quere quentes, que lle dea fregas ese Toño de Polín, ¡ou que ferva a auga...! A quente é ela, ¡cómaa o demo, que non lle chegou có Toño! Andará por Lugo, ensinándolles aquel abrigo aos do colo amidonado..., ¡ou subhastando na Rinconada o que leva dentro! O que é con esa trondia, Toño xa pode espelirse, que esa..., ¡esa por menos de tres non pasa, diarios, e xa non os queira seguidos, que vén dunha terra quente!

 

Cousas así, chocalladas así, máis ou menos así, inefables; e algo máis, máis aínda, segundo de quen viñesen, que a xente nun rueiro, sobre todo nun rueiro, só ten, só tiña, a honra que lle daban os catro xinetes do apocalipse. Neste caso, sete ou oito, ¡polo menos!, todos aqueles que envexaban / que envexasen, a sorte do Toño; e con eles, súas nais; e coas nais, as irmás, que ben lles apetecía facerse con unha cuñada da maneira, con aquela cubana que pasaba por ser a máis rica de toda a Parroquia..., ¡pois onde prata se derrete, María atende!

 

¿A todo isto, qué dicía, qué tiña que dicir, que podía dicir, o afectado, aquel Toño, aquel morgado de Cas Colás? ¡Pois iso, que lle daban mareos á súa moza, que sería polo cambio dos aires, que La Habana non é coma os Bos Aires, que xa o di a palabra, e por iso se foi aos baños...! ¡Miña pobre, para cura-la anemia! ¿E logo, cando volve? ¡Pois, aínda non, que tamén quere ir a Madrid para poñe-los cartos con xeito, para movelos, para ir traendo o seu capital, que deixou moito na Habana...! ¡Xa volverá, xa, que comigo non rompeu, que eu nada lle fixen! ¿E logo, vai romper? ¡Non, ho, que se fai falta unha criba, iso fareino eu, que a min non me montan as mulleres, así falen en castelán...!

...

 

Neves, en Madrid, no vestíbulo do hotel Barazal, (dun galego, con apelido galego; toponímico galego, pois, “barazal” significa monte comunal, onde tódolos veciños podían levar o gando a pastar, cortar e rozar) por entón predilecto dos cubanos, ¡dos cubanos ben forrados!, que casualmente saía naquel intre para a rúa e viu chegar á curmá, que se apeaba dun taxi:

 

-¡¡Herminia!! ¿Que fas aquí? ¿Es ti..., de verdade..., ou paréceste? ¡Ata pensei que vira unha pantasma! ¿Como é que volviches así, sen chamar por teléfono, aquí ao hotel, que en Lugo xa o terán? ¡Fala, muller, fala, e faino á présa, que isto non é por cousa boa! ¡Levántase un tan tranquilo...!

 

-Nada, muller, que non pasa nada, pero déixame pagarlle ao taxista...

 

-¡Eu agardo..., se é por pouco! ¿Botáronche os cans, aquela xente, aqueles da Serra? Mira que xa o sei: levaches eses bechos ao lombo, leváche-la marta, ¡e daquela, os lobos do Pradairo, coma cans, tras túa!

 

-Neves, pasemos ao interior, aí, aos reservados, que por aquí hai demasiadas orellas, e xa nos coñece moita xente...

 

Despois de acomodadas, que tamén acudiu Nicasio, que se quedara lendo o periódico El Sol, naqueles salóns, desde onde vira aquela escena da aparición...

 

-¡Non é doado de contar! Fun ao Monte, ao Monte dos nosos Cubeiros, a por unha cuba, a por outra..., ¡que resultou de vinagre! Cuba, cubeiros...; ¡ese tipo de raíz, esas verbas, teñen meigallo!

 

Nicasio, despois da súa aperta, intrigado, cos temores do descoñecido:

 

-¡Arranca, muller, xa que viñeches, e do resto, cousa que pasase, pasado é!

 

-Calmádevos tamén vosoutros, pois a cousa, máis que traxedia, foi de comedia: ¡Fun aprender unha lección, outra, e menos mal que me saíu gratis!

 

-¿Tamén de homes...? ¡Deus nos asista...; e despois bótanlle as culpas á Eva! –Escandalizouse Neves.

 

-Tamén de homes, tamén; e menos mal que foi así, gratis, sen maiores consecuencias, ¡que o único bo, o único de xeito, leváchelo ti, condenada!

 

-¡Acelera, e déixate de bromas, que a tal momento teño a matriz no pescozo...!

 

-A vida, que me deu outra lección, que se a primeira foi de humildade, de apostolado, esta de agora foi de soberbia, de orgullo, de dobrez, que sen estas virtudes..., ¡nin ao rueiro de cada quen se pode volver!

 

Nicasio, naquel desconcerto, tamén a peor:

 

-¡Cómame nunca o diaño, que o pos difícil!

 

-Nicasiño, para entendelo, e para entenderme, hai que pasar pola mesma proba, ¡pola do nove! Pero a min, que por algo dicides que son lista, chegoume con dúas noites..., ¡que por dúas veces me pillou esperta o galo de Penelas! A nosa xente, lamentablemente, recúa: só queren enganos, soberbia, altivez, manipulación, aparencia, dobreces..., ¡e despois quéixanse do mal que os tratan os caciques, os caciques e mailos da capital! Pídellelas o corpo... Agora si que entendo a presenza, a presenza e maila persistencia do seu caciquismo, tan singular e tan..., ¡crónico! Fanlles falta tafures, mentireiros e logreiros, que ata se teñen unha especie de autoodio, mouro e fondo, tenebroso, autodestrutor. E logo que son tan contraditorios, tan comenenciudos, que só queren pan..., ¡así veña do curral! O que non queren é saber a verdade das cousas, ¡con tal de acadalas! As causas, para eles, son o de menos; os remorsos déixanllelos aos conseguidores, que só lles importa a espiga, e para iso, mallada, que a palla, por moito que sostivese na planta, por moito que canalizase o zume vital..., ¡para mulime, de estrume!

 

Neves insistiu, que fantasma non era, pero case, ¡con aqueles falares...! Súa curmá o que viña era tola, que aquilo non era razoar, que a cambiaran nunha soa viaxe, ¡nunha viaxe de ida por volta!

 

-Aprendiches unha lección, si, ¿e qué? Sa, pareces vir, túa nai non morreu, e do resto, ¡cagallóns para o horto!

 

-Miña curmá, o resto tamén existe, que no resto está o miolo, que agora cho digo..., ¡en cristián, engorde! Nicasio, que me traian un vasiño de auga, que se me sube a bile, á mesmísima gorxa...

...

 

-Vou con iso da lección, que vos vexo expectantes: ¡Deuma Toño, o Toño de agora, que non o de daquela! ¿Quen, se non? ¡A tal momento prefiro aguantar tres Manueles, de tan cambiados que están, ámbolos dous!

 

-Arranca dunha vez, que agora bebiches... ¿Fúcheste da lingua? ¡Ai, Deus, qué foi iso, qué lles contaches da nosa nena...! ¡Daquela, adeus segredo!

 

-Non, miña Neves, tranquila, que parei no camiño...; ¡iso si, na beira do pozo!

 

-Grave debeu ser, -aventurou Neves, -para que fales así, para que veñas así, co boíña e co prudente que ti es. ¡Está visto, tantos anos...! ¿Está casado...? ¿Foi iso? ¡Claro que foi! ¿De qué che pode dar unha lección semellante túzaro, que non hai máis que ler as súas cartas, polo menos as que nos ensinaches?

 

Nicasio tivo que actuar para evitarlle á Herminia aquel atropelo da súa Neves. Tentou freala.

 

-Pero, muller, ¿é que non lle notas que lle custa dicilo? Témola connosco, que iso para nós é o máximo; e tamén á viceversa, ela tennos a nós, así que, ¡orfa non está, viúva non está, soidades non ten...!

 

-Grazas, Nicasiño, que eu ben sei con qué bois aro. ¡Deus volo pague! Mais, volvendo ao rego, á lección, que estou a punto de chorar pero case foi para rirse: ¡Unha lección maxistral, de mestre! Resulta que volvín a ve-lo lobo, un lobo de dúas patas; un lobiño que rosma, que ouvea polo baixo, temperado, case disfrazado de freire... Ás veces, con moito aquel, como para que non o escoiten os veciños, pero évos forte, moito, ou por mellor dicir, ¡durísimo! Un miñato con garras, un reaccionario, un machista... Definitivamente, un lobo raposeiro, presumindo de pureza, dándoa a entender, pero á hora da verdade, ataca de abaixo para arriba. ¡Tan anxo é, ou se fai, que renega dos outros anxos!

 

Á Neves non lle cocían tantos prolegómenos:

 

-¿Víche-lo lobo, de verdade, ou é que te violaron? ¿Non andarías soa por aquelas corredoiras...? Ti es capaz de todo, que te metes nos perigos con toda inocencia, e despois diso..., ¡despois, veña chorar, e eu, de pano das túas bágoas!

 

-Miña Neves, agora, con vosoutros, que sodes para min unha especie de matriz á que retorno cando teño medo, faime graza contárvolo así, ¡con suspense, engorde! ¡E que Deus me perdoe! Mira, muller, ese lobo, como podes figurarte, é o Toño, que xa me esperaba en Lugo, que ben sabes que lle escribín. Fíxose un tipo contraditorio, desconcertante, que tan pronto mexa na pía como censura ao Párroco. Un egoísta, que estaba ledo coma un cuco coa proximidade das miñas nádegas, e xa non digamos do meu diñeiro, pero tan pronto lle insinuei algo das miñas aventuras, das miñas desgrazas, daquela..., ¡arrenego, fo! Se chega a toparse coa adúltera do Evanxeo, ¡é que lle tira tódalas pedras, as desa morena do Río Pedroso, de propia man! Tan pronto empecei a dicirlle que tiña que saber con quen se casaba, que eu tiña un pasado, o puritano deu en recuar, ao estilo dos fariseos. O caso é que nin me deixou falar, coma se tivese piedade de min, ou coma se o fose ofender, ou contaminar, coa miña confesión preparatoria, prematrimonial..., ¡cousa que moitísimo me doeu!

 

Neves, que seguía alarmada:

 

-¿Non te tentaría o demo...? ¿Non lle contarías o segredo da Neviñas? ¡Herminia, a túa santidade, a túa franqueza, vaite levar ao inferno..., ¡e tras túa, nós, de cabeza, que nos arrastras! ¡Pobre nena, agora que se está criando en paz, e con pais sabidos...!

 

-Non, muller, tranquila, que non é por aí, que non cheguei ao abismo. Dinlle a entender que xa non era virxe, tan só iso, que tivera os meus contratempos, pero..., ¡sobrou! Nisto, empezada a miña confesión, deume un soponcio, un desmaio, e daquela baixoume para xunto de miña nai, medio a rastro, polas escaleiras; con mal cariz, anoxado, como se arrastrase un feixe de ortigas. O resto...; non, mellor non, que do resto, noutra ocasión, que foron poucas horas, pero amargas, decepcionantes, por varios motivos..., ¡que fun a por la e volvín rapada! O que xa vos anticipo é que, de voda, de casarme, ¡na vida...!; e co Toño, salvo que sexa por castigo, no Purgatorio, ¡endexamais!

 

Nicasio e maila Neves estaban lívidos, desconcertados, máis que se lles anunciasen un maremoto en Cuba, con toda a illa asolagada. Neves, coma sempre, ao positivo, ao material:

 

-¿De cartos, que? ¿Papouchos? ¿Rendeu contas, devolveuchos? ¡Mira que é unha presadiña iso que tes na Coruña, e para máis foda, ao seu nome!

 

-¡Esta Neves! ¡Non soltas os puntos..., nin coa media no lume! Diso dos cartos, nada, que non hai perigo. Voulle escribir para que me devolva os poderes, e de paso, que ordene no Banco unha transferencia... ¡Do que queira, que se quede co queira, que algo se merece por esperar un casoiro que non lle convén; a el menos que a min, que así quedou libre para buscar unha muller do seu xeito, ¡virxe! Por culpa desa prata non hai tremor, que tratándose de cartos é fiel, coma un can; pero tamén é un can no resto, en ladrarlles ás pecadoras, que ata non o estou dicindo ben, que a verdade é que non me recriminou; de palabra non, pero cos feitos, si, ¡ao completo! A ese cérbero, se chegan a poñelo nas portas da muralla de Lugo..., ¡non pasa nin San Pedro!

 

Neves, escudriñándoo todo, en todo:

 

-¿Por qué? ¡Xesús, Xesús, o que che faltaba, blasfemar!

 

-¡Curmanciña, por qué vai ser se non é porque San Pedro tiña sogra! Se Cuba volvese a España, e se daquela puxesen a ese Toño Polín, ese de Cas Colás, de Gobernador, ese home, ese rapaz, cunha espada de lume..., ¡queima a illa, enteira, para purificala! A miña decepción non vén de que, sabidos os meus pecados, ou máis exactamente, cunha simple insinuación deles, me repudiase, ¡que por algo me dispuxen a contarllos, para que non me recibise en matrimonio con engano! O meu chasco foi porque lle notei que lle estaba avinagrando a vida con só comezar a referirlle o que menos quería saber, que o seu plan era rotundo: ¡braguetazo, e do demais, punto en boca! ¡Ti vés para aquí, que moito che quero, e daquela fas o que eu diga: poste a coser, que eu adminístrote, que ese é o meu rol, o rol machista, o marital, e con iso, todos felices, salvo que volvas ás andadas, que para daquela xa te amarrarei ben amarrada..., cos cartos en gananciais!

 

-¡Se o pillo, é que mesmo o capo! ¿El, nas túas circunstancias...? ¡Nin houbese volto a Vilar! En canto á pureza, ser coma ti non é doado, que as desgrazas véñenlle ao máis pintado. Perdoou Cristo á Madalena..., ¿non si?

 

-Cristo, si, pero, ¿ese Toño...? Neves, sempre é a mesma canción, que pouco importa que a muller do César non fose pura..., ¡con tal de que o aparentase! Mira, comadre, se chego a dicirlle que teño unha filla roiba, inglesiña de todo, e que seu pai é un gringo, un daqueles puteros, ou máis exactamente, un gánster, vinculado á mafia dos italianos, e todo iso, daquela cúspeme á cara, pero despois de estamparme nela os cinco, que non andou lonxe, ¡de ningunha desas cousas!

 

Neves persignouse, escandalizada; sentíase realmente enfadada, e incluso decepcionada.

 

-É que ti non tes remedio, que sempre te pasas; nos escrúpulos e na compaixón. Co Merton, quixéchelo redimir dos seus pecados; e co Toño, parecido, que o quixeches redimir da súa pobreza, da súa ignorancia, e de paso, de traballar na terra. Deduzo do que contas, e corríxeme se erro, que o noso veciño o que cobizaba, ou cobiza, que a calquera momento aparece por aquí tirándoche da manga para que non lle deas plantón, é un saco de prata, ¡canta máis mellor!, e de paso que os veciños te teñan pola Virxe do Pilar. ¡Quere nadar e garda-la roupa; case nada!

 

-Exacto, pero sen facerse cómplice; ¡os pecados, para min, segredo meu; e os pesos..., a medias, que incluso me falou, ou me indicou, de acompañarme a Cuba para liquidar o que aló deixamos! ¡Dote, dote, e dote, que el sabe administrala! Pero no de gañala, dubídoo; e logo que, neste caso, é dote en man, nunha man sucia pero..., ¡a metálico, en diñeiro limpo! ¡Chámalle paleto!

 

Neves e mailo Nicasio puxéronse de cocemento, de poucas falas, que aquela nova resultáballes indixerible, por máis que case a esperaban, que máis ben desanimaran á curmá para que non fose pedi-la man do Toño, así, directamente, que agardase a que el fose a Madrid, se continuaba interesado nela, e que se tiñan que desanimarse, calquera deles, que fose en terreo neutral, no propio Barazal...

 

-Herminia, curmanciña, a xente quéreche o venga a nós, pero non quere saber de onde vén, ¡como así foi! Escoita, muller, lección dunha torpe: Tal día fixo un ano, pero de aquí en diante pensa en levar a túa cruz, e deixa aos demais; a cada quen, coa súa. Ben di este Nicasio, ¡que os coma o demo..., despois de fritidos!

 

-¡Ai, Neves, Neves, canto sabes, e eu que cheguei a terme por lista...! Ben me dixeras que estudase ao Toño sen présas; que non falase con el cousa algunha de importancia ata que o tivese ben medido, ben medido e ben pesado, que o tiña idealizado coa distancia, coas lembranzas, coa constante comparación referida ao Merton, quere dicirse, ao mesmo diaño, e que me podía dar coa picaña nos fociños, ¡como así foi! ¡Tal pareces meiga!

 

Seguiron con aquelas filosofías, con aquelas experiencias, neses coloquios interminables nos que empapuzan os emigrantes cando evocan, cando analizan, ou repasan, cando comparan os dous mundos nos que viven, o seu presente e mailo seu pretérito, un pretérito que tamén chegou a presente, no mesmo calendario, para os parentes e para os veciños, pero, ¡noutra vía!

 

-¿Meiga, eu? Escaldada, si, que me escaldo de lonxe, que son máis pícara cá ti. Coñeces moito a Deus, que moito papaches naquela Biblia, ¿pero, á xente...? En coñece-la xente pásoche diante. Neste mundo vívese coa xente, enguedellados coa xente, que Deus, de momento, déixanos libres!

 

-Falando da Biblia e das cousas sacras: Pediume o Cura de Montecubeiro unha casula, ¡e temos que poñernos a buscala, a ver se damos con unha que sexa do estilo que quere, nunha desas tendas de ornamentos sacros!

 

-¡Muller, iso faino, e que vaia pola ánima de teu pai! ¿Pero, cómo lla mandas?

 

-Mandareilla ao bispado, a Lugo, pola “Camerana”, que así...

 

-¡Eh, cala, e fíxate nese rapaz; pronto, que xa se vai...

 

-¡¡Neves!! ¡Pero mira que es inoportuna! ¡Si que estou para fixarme nos rapaces, nin dentro deste hotel nin por fóra...!

 

-Hai que mirar para os do teu igual, que xa o di o refrán, cases ben, cases mal, casa cos do teu igual. A ti, hoxe en día, non che van eses de camisa da tea..., ¡que ás probas me remito! O caso é que con este mozo estamos facendo amizade, que che é un farmacéutico; ¡un boticas de verdade, e non coma o tío do Nicasio! É un tipo coma un castiro, que ben o viches; ergueito e acarisado; co pelo crecho coma o teu, pero tirando a roibo, e cunha barbiña de home listo, estudado; con esa perilla no petelo..., pero o máis importante é que non ten noiva, ¡que xa lle preguntei, adrede, que me daba o pálpito que ías volver solteira!

 

Herminia non estaba para pormenores, así que, se lle seguiu a corrente, foi tan só para non desairala.

 

-¿Ese rapaz, é farmacéutico? ¡Nunca coñecín a ningún, dos de estudos, que alí na Habana ben sabedes que eran máis ben menciñeiros, afeccionados!

 

-Si, muller, iso mesmo, pero leva eses libros porque volve a estudar, non sei qué de que, porque quere entrar no Exército, niso das Farmacias dos soldados...

 

A tal momento a curiosidade de Herminia por aquilo da farmacia puido coa súa indiferenza, co peso das outras lembranzas, pero sen interesarse máis alá dun simple coñecemento persoal.

 

-¿E como..., cómo vos destes a coñecer; quen vos presentou?

 

-Mira, as casualidades: foi aquí, aquí mesmo, no hotel, falando e falando..., ¡que xa me coñeces! Ten uns tíos parando aquí, que viñeron para ve-la ópera, e non sei a qué máis, que seica son ricos. Teñen un matadoiro nun sitio que está cerca das Vascongadas, que lle chaman Cayo Vilar...

 

Corrixiuna Nicasio:

 

-Non, Neves, que os Cayos están aló, en América, no Caribe, ao redor de Cuba; ¡estes son de Villarcayo!

 

A corrixida tirou para adiante, sempre adiante:

 

-O caso é que fan chourizos e cousas desas, que ata dixeron que manteñen a medio Madrid. Pero o importante é o sobriño, que o pobre traballa de mancebo nunha botica, por falta de cartos para poñe-la súa. Aí cerquiña, na calle Peligros... Coincidimos neste mesmo salón, co rapaz e cos seus parentes. O dos chourizos propúxolle ao Nicasio que lle vendese esta leontina de ouro branco, esta que leva hoxe, que se lle antollaba..., e con iso demos en falar de Cuba, de que un tío do Nicasio tivo unha farmacia en Marianao... O rapaz interesouse polo asunto, e dixo que se tan doadas son as farmacias en Cuba, e se tan rendibles son, que sería cousa de irse para aló, ¡face-las Américas! Non é que sexa moi falador, pero falangueiro, si que o é; e no de simpático..., ¡niso estou rabiando por presentarvos!

 

-Neves, prudencia no que lle digas, que un consello superficial pode ser gravísimo. Hoxe, en Cuba, teñen eses problemas políticos, que logo están máis alborotados que en España, que de lonxe todos cheiramos nas rosas, pero, collidas de cerca, ¡poucas haberá que non teñan espiñas!

 

-Non, muller, que lle dixemos a verdade: todo iso de Cárdenas, os do Gran San Martín, aqueles de Machado... ¡Tes que coñecelo!

 

-Curmanciña, ¿despois do que che contei...? ¡Déixame de rapaces!

 

-¿E logo, qué queres, meterte monxa? Aquí o único perigo está en ti, en que te vaias da lingua... Coas melindres túas, o que vas facer é amola-la nena, ¡e a nosoutros, de paso! ¿Prefires ao Toño...; perdóaslle?

 

Nicasio, co seu costume de apoiarse nas sillas, coa leontina no chaleque:

 

 

-Herminia, permíteme deixar unha cousa clara, clarísima: ¡Ti só tes obrigas coa nena, coa túa afillada, e para iso, relativas, que estamos nós ao resgardo, para canto precise! Ti es libre para encarreirar a túa vida. ¿Entendiches? ¡Libre! E daquela, punto redondo, como dicía o Brais de Berlán.

 

-¡Xa vos vexo, xa! O que queredes é enfeitizarme con ese farmacéutico, sen contar con el, ¡nin con el, nin comigo! ¡Sodes tan mandóns como era miña tía, que en paz descanse!

 

Á Neves aínda lle quedaban enerxías de reserva para remacha-los cravos, coa lingua que fose:

 

-¡Si, iso, igual que Henriqueta...; e ben que che foi mentres te enfrontaches ao Merton! Pois aquí o Merton chámase Toño, aínda que non se parezan; pero estoutro é do teu oficio; ¡este é culto, un farmacéutico!

 

Hotel Barazal, a gloria, o cénit, dos cubanos gloriosos; ¡séxase, ricos! Fóra chuviscaba, un pouquiño, coa auga case horizontal, metendo aquela zarzallada por debaixo dos abrigos; un ventiño rastreiro e frío, frixidado nos cumes do Guadarrama. Tras daquelas portas cosmopolitas, xiratorias, de muíño, xente ceando. Unha boa parte do, todo Madrid. Algún señorito de provincias, maiormente devotos da CEDA. Nunha mesa cadrada, con seus tíos, con aqueles chouriceiros do Villarcayo, máis apertados que unha tripa, aquel farmacéutico das inquietudes, disposto a converte-las Américas nunha farmacia propia...

 

Houbo presentacións, sorrisos e todo iso; pero Herminia o único que anticipou, o único que doou, o único que exteriorizou, foi unha amable conversa, que por suposto versou sobre as precariedades daquelas boticas cubanas, onde un simple mancebo curaba ou mataba, ¡segundo estivese de Deus!

-.-

 

Precontrato

 

Neves emperrárase en presentarlle aquel farmacéutico á Herminia, xa na noite de marras, así que as súas relacións levedaron en poucos días; ¡sen galanos para a chufona, que fixera as presentacións con todo protocolo e coa máxima sutileza! Ao mes seguinte xa estaban vinculados por un precontrato:

 

-...

 

-¡Logo volvestes, rapaces! –Díxolles Nicasio, no propio vestíbulo do Barazal. Viña de afeitarse, que se cansara de levar aquelas barbas cubanas, moda dos cubanos que se daban de importantes.

 

-¡É que me deixo enganar con facilidade! –Foi a broma de Herminia, que para aqueles curmáns tiña unha certa mensaxe.

 

-¡Pois eu, tratándose de mulleres bonitas, non digamos! –O farmacéutico, un home de ciencias, resultou tan galante coma un poeta, que xa é dicir.

 

-¡Encima diso, adulador! –Coqueteou Herminia, facéndoo por primeira vez na súa vida.

 

-Non lle fagades caso, que se redactou o documento tal e como ela quixo. Case diría que puxo máis palabras có avogado. Pero, bromas á parte, a min este contrato paréceme xusto, perfecto, sen deixar de ser previsor.

 

-¡Precontrato, Rodrigo, que aínda está sen asinar! Con este borrador temos que ir ao notario. –Herminia medraba, opábase, recuperaba por momentos. O tal Cupido, polas trazas, non andaba lonxe, por máis que non se percibise o seu voo. Dii lanatos pedes habent, que dixo Petronio para significar que o destino non sempre avisa.

 

-¿Vedes cómo domina os tecnicismos legais? Temo que incluso nisto da farmacia me avantaxe. ¡Tan certo como que me chamo Rodrigo de Hinojosa y Espinosa de los Monteros!

 

-¿De Hinojosa, como apelido, e burgalés, de orixe? ¡Aí é nada! –Para o Nicasiño, un simple Nicasio Prado Teixeiro, aqueles apelidos tan sonoros cegábano, ¡dos ollos, pero tamén dos oídos!

 

-Nicasio, compadre, non te poñas de hinojos, que aquí non fai falta. Diremos, burgalés, que os de Burgos burgaleses son, sexan ou non burgueses. ¡E non vaias tanto a eses mitins da Fronte Popular, que te trabucan! –Herminia estaba aluspiada, pícara.

 

-¿Vedes a miña Xefa, que sabe de todo, desde farmacia ata leis, política e todo iso, que estou admirado dela, profundamente admirado? ¡E logo di que é autodidacta! Esta muller, ademais de anxo, que dicimos en Burgos, ten o seu misterio..., ¡unha cultura inglesa! ¿Non se formaría nunha desas Universidades dos Estados Unidos? ¡Coido que vacila comigo!

 

Herminia, sorrindo, pero humilde, sincera:

 

-¡Mundo, nada máis que mundo, Rodrigo; e tamén anos, que por algo che levo dous, dous anos! ¿Non se me notan na cara...?

 

¿Era preciso poñer atrancos, trabas, valados, a unha relación sentimental, aínda incipiente, en fase de mutua simpatía? Xa sabemos que o xogo de Herminia sempre foi ensinar o naipe, no seu culto, perenne, á honradez absoluta.

 

Ningún deles llo tomou máis que como broma.

 

-Véxovos con humor, así que esta sociedade comeza con xeito... ¡Daquela, cousa que ben empeza...! Pero, a todo isto, ¿pódese saber cómo quedou ese contrato, ese precontrato, ou como se diga? –Nicasio viña condicionado polo retraemento daquela curmá da súa muller, e aínda non percibira que tiñan á vista outra primavera, con rosas morenas para máis esplendor.

 

-Por iso, precisamente por iso, volvemos ata aquí, antes de ir á notaría, que Herminia non quere rubricar sen a vosa conformidade. Toma, Nicasio, lee; faino ti, ti mesmo. –Ofreceulle Rodrigo aquel documento. Era evidente que este rapaz, este farmacéutico, non mataba a sabendas; razoaba, e deixaba razoar.

 

-Non, faino ti; a modiño, que eu non son home de letras. ¡O meu son as ferramentas! –Forzou as mans para que lle notasen aqueles bíceps de cavador curtido.

 

-¡Que non es home de letras? ¿De cobralas, ou de pagalas? –Rodrigo permitiuse aquela confianza, aquela familiaridade, con humor. En Madrid, polos abrís, aínda fai frío, pero aquel día, no clan de Herminia, quebráronse tódolos xeos.

 

-¡O dito: isto irá ben, que empezades con humor! –Referendou Nicasio, satisfeito con aquela esperanza de que Herminia emprendese unha actividade que lle resultaba grata, grata e relativamente coñecida; sabida, experimentada.

 

-Entón, vouno ler; eu mesmo. –Conformou Rodrigo.

...

 

-Se entendo esta obriga, -matizou Nicasio, -quere dicirse que Herminia aporta X pesetas, coas que se mercará un local, no que se farán as instalacións precisas, adaptadas ao fin de clasificar e ter á man os medicamentos... Mercarase unha dotación suficiente e usual de produtos químico –farmacéuticos, etcétera. Despois vén que, mes a mes, faredes balanzo das ganancias despois de repoñe-lo vendido; e que ti, Rodrigo, coa metade desas ganancias iraslle amortizando á Herminia, pouco a pouco, principal e intereses do patrimonio aportado, o que se di, lucro empresarial. E no resto, como Herminia tamén despachará, volve a entrar na outra metade, o que se di, fifty-fifty! ¡Uih, isto ten nós e contranós; ao que entendo, por atumes non vai fallar!

 

Rodrigo, pola súa parte, tamén satisfeito daquel pacto, xa que lle permitía irse facendo con unha farmacia de seu, ¡no centro de Madrid!

 

-Está visto que tedes unha intelixencia pasmosa, pasmosa e coincidente; ¡sodes unha familia de avogados in pectore! ¡Claro, como bos galegos...! Pois mellor así, que a min gústame tratar con xente aberta. Encántanme as cousas claras, e o chocolate espeso..., ¡a ser posible, con porras, e non con churros!

 

-Rodrigo, iso do pectore...; ¡deixa os latíns para as vosas fórmulas, que xa as facedes así, coma os afiadores, con palabras secretas, para engana-los profanos! A min non tedes que enganarme, que gozo de boa saúde, que a cultivo traballando, desde o berce, ¡coma poucos!

 

-Nicasio, se faltei, ¡nese caso, escúsome! ¿Ou non teño dereito a chancearme con esta xente tan sincera coa que me estou relacionando? Mira, din que os casteláns somos concisos e secos..., ¡pero iso só é no mes da sega, daquela cando nos visitan eses galegos do fouciño!

 

Ríronse todos, a cachón; dos ditos, que non daquel drama dos temporeiros. Nicasio pactou:

 

-Home, si, que ti xa sabes que es como da casa, da familia. Caíchesnos ben..., ¡para qué negalo! Afellas que si, desde que te coñecemos, aquí mesmo, neste hotel, que por algo confiamos en ti, e te apreciamos, tal e como te mereces, ¡que non é pouco! Ora ben, agora vou ser máis castelán que galego niso da sequidade ou concisión: ¡Como enganes en algo á nosa Herminia, daquela vasme coñecer...; daquela, si!

 

Rodrigo, captou aquela advertencia pero non a considerou aplicable, así que lle respondeu nobremente:

 

-¡Prométovos que si, que podedes facelo! Se non me estivese mal dicilo, aseguraríavos que son un burgalés cumprido; ¡case tanto coma o Alvar Fañez, aquel do Mío Cid! O malo vai ser coa Xefa, coa Herminia, que sempre me fala moi seria; e mais hoxe sorriuse..., ¡por tres veces, que lle levo a conta!

 

-¡Por algo son a Xefa, rapaz! E ademais, gánoche en idade, eses dous anos..., ¡xa que non en saberes! –Insistiu en subliñar aquela circunstancia; por inseguridade, pero tamén por distanciamento, emperrándose en mostrar a diverxencia entre negocios e intimidade.

 

-Ben sei que es a Xefa, unha Xefa encantadora, ¡e dígoo con tódolos respectos!, pois esta cubanita que atopei aquí, aquí mesmo, nestes madriles tan cosmopolitas, ademais de ser para min un choio, que me evita ter que emigrar a Cuba, xa que se veu ela, ¡teño o pálpito de que nos imos levar ben!

 

-¡Chico, non sabes o que te perdiches; maldito cousa, que se ben é certo que en América aínda se fan cartos, o prezo deles, os padecementos, a morriña..., son dramáticos, que cho digo eu! –Herminia sempre balanceándose nos goces e nas sombras, cun predominio destas.

 

-¡Supoño que si! Pero volvendo ao contrato: xa reparades que en garantía do financiamento, que ese termo non foi de Herminia senón do avogado, responde a propia Farmacia, que aquí pon: ... locales, instalaciones y utillaje propio, así como toda la existencia de productos elaborados y/o sus materias primas...

 

-Si que reparei, que por iso dixen aquilo dos nós, e dos contranós! Pero o que non entendo é esa cousa do poder irrevogable... –Nicasio, desde que tivera unha conversa co Tovar, na Habana, sobre apoderamentos, quedáralle unha confusión tremenda entre poderes, facultades, poderdantes, mandatarios, etcétera, que onde lía, ou oía, algunha desas palabras, de seguida orientaba as antenas. Seguía sendo un galegazo, en Marianao, na Habana, en Madrid..., e as cuestións legais mesmo o hipnotizaban.

 

-Díxonos o avogado, -puntualizou Rodrigo, -que valen os poderes irrevogables si, e só si, se confiren no propio texto dun contrato principal do que formen parte. Segundo lle entendín, estes poderes queren dicir que Herminia queda autorizada, por min, sen que me poda opoñer, para vender a farmacia se se producen faltas de pagamento pola miña parte, reiteradas, a quen ela queira, con tal de que o comprador teña título, coa finalidade de cobrarse o que lle deba eu naquel preciso momento; e que para sabelo a ciencia certa, cada vez que lle faga unha amortización desas parciais teremos que firmar, os dous, un recibiño de cantidade, deixando constancia do débito pendente. ¿Entendíchelo, Nicasio?

 

-Todo iso é algo arrevesado, pero me parece que se entende; si. O que non se me alcanza é a cousa de que Herminia vaia traballar na farmacia sen soldo. –Non só eran ganas de saber, senón, e tamén, a defensa de súa curmá, formulada a estilo Nicasio, a estilo paisano.

 

-Non, home, que non é exactamente sen soldo pois ao recibi-la metade das ganancias netas, nese lucro vai incluído o meu seguro de risco, amén do salario. –Foi precisamente a defendida quen aclarou, demostrando que si, que grazas, pero que todo estaba en orden.

 

-¿Como risco? Nunca souben que traballar nunha farmacia fose arriscado. –Aquel arreaxatos, metido a distribuidor de ultramarinos, nada deixara ao improviso; nin o restaurador, metido en Madrid a tintureiro, tampouco deixaba ningún asunto sen condimentar, sen tinguir. Nel estábase confirmando que tódolos oficios, ben apresos e ben exercidos, forman carácteres, e tenden á perfección humana.

 

-Xa está ben, Nicasio, que penso que se refiren ao risco dos cartos empregados no negocio... ¿Non é así? –Incluso á súa muller, á Neves, lle estaba resultando unha tinta excesiva.

 

-Esta muller..., ¡sempre á diana! –Comentou Herminia, pero non como censura, senón con gratitude.

 

-¡Ás veces, Herminia; ás veces, que outras gánasme ti! –Recoñeceu Neves con modestia, revalorizando, contribuíndo á recuperación moral de súa curmá.

 

-Entón, se non vedes impedimentos, vamos á notaría; antes de que cerren. –Apremou Rodrigo.

 

-¡Ide logo! Para ti, Herminia, outra cousa: ¿Cando vas deixa-lo Barazal para irte connosco? Xa remataron os pintores, así que mañá mesmo nos instalamos no Paseo do Prado. Ten graza a repetición do enderezo: ¡igual que na Habana! ¡Está visto que somos xente do prado, xente de pación, co apelido incluído, que xa é coincidencia!

 

-Mira, Neves, xa falaremos diso con máis vagar, pero ese piso que alugastes, acaso suxestionados por esa coincidencia do aderezo, é algo reducido...; así que vai ser mellor que poñades, na habitación que me tedes reservada, un cuarto, unha sala de estudio para Nevitas; ¡eu sigo neste hotel, que aquí estou cómoda!

 

-¡Iso, nunca; ese gasto inútil...; ti debes parar connosco! ¡Se non chega, daquela alugamos outro piso meirande, que por certo, vimos un estupendo, que che vai gustar, e se cadra tamén o nome, que está na Praza da Liberdade. ¿Sabes onde queda?

 

-¡Si, muller; non vou saber! Pero xa falaremos desas cousas, que agora imos, Rodrigo e mais eu, ao notario, que xa é tarde; e despois volveremos para cear convosco, aquí mesmo, ¡que haberá que celebrar o albaroque!

 

Despedíronse; e tan pronto como se ausentaron aqueles boticas, o Nicasio:

 

-¡Neves! ¡Ai miña Neves, que imos ter que facer nos, ti e mais eu, outro contrato, acordando un sinal, un contrasinal, para que cales a tempo! Desta vez metíche-la patiña, ¡ata a mesma braga!

 

-¿Por qué, Nicasiño; mon amour, como di esa francesiña, esa que durme co Xeneral..., con ese dos escapularios?

 

-Muller, primeiro, que non son escapularios, que se di, pasadores; pasadores das súas medallas; medallas e cruces; da guerra de África, maiormente, que nela seica houbo moitos cristos, que por iso nos crucificaron, uns e outros. ¡Coidado, muller; coidado coa patiña, coa dereita, coa das dereitas! E logo que fai falta ser das Cavozas para non notarlle á Herminia que quere seguir no seu Barazal; non sei se será para conquista-lo farmacéutico, ou para que non se lle note que a nena é filla súa. ¡Pata esquerda, Neves! ¿Nunca oíches dicir, precisamente aquí, en Madrid, que hai que ter man esquerda, e que iso é o que lles falta aos falanxistas, que aló no fondo son bastante nobres, que algún coñezo desa clase, pero coas purgas do seu rícino bótano todo a perder. ¿Vasme entendendo, mon amour?

 

-Nicasio, ti falas coma o cura de Montecubeiro, que a todo lle tira punta; ¡o que non sei é se mete a punta, soamente a punta, como dicían aqueles mozos que adoitaba facer! Pero non te escandalices diso do cura, que eu falo de oídas..., ¡polo que contaban daquela os meus veciños, nas mallas, que é o traballo máis pícaro do ano, pois nelas, bébese, moito, que o pide a gorxa, e de bébedos..., xa sabes!

 

-¡Cala con iso, muller, que eses falares..., nin entre homes! Seguro que volo contaban os rapaces para talentarvos, a ver se vos poñían..., ¡a punto, por tras do palleiro! En canto á Herminia, volvendo ao noso, non lle debemos porfiar, que ben ves que volve a estar riseira, ¡tal que antes de ter a nena! Isto de agora non llo podemos estragar, ¡por nada do mundo!, e menos aínda polo noso egoísmo de que estea cerca, acotío, que se lle asumimos, me parece que se pode dicir así, a nena, a Neviñas, foi precisamente para facela libre, ¡ceibe, coma se nada lle tivese pasado! ¿É, ou non é?

 

-Podes ter razón, Nicasio, ¡que nin conta diso me dera! –Neves, con un sorriso de aceptación, transixente.

 

-¡Vaia, esta si que é boa: unha muller, unha vez, deulle a razón ao seu home; e iso que non teño apelidos de señorío! –Chanceouse Nicasio.

 

-É que, como di ela, sodes coma lobos; por iso as mulleres temos que defendernos, que igual atacades de arriba para abaixo como de abaixo para arriba!

 

-Contigo, niso de atacar..., ¡din en óso! –E beliscouna Nicasio.

 

-¡Lobo, quita de aí! ¡Auggg...! –Neves, seguíndolle a broma.

 

-¡Ovella..., beeg! ¡Mira que te levo a un curro, por falta de palleiro, mesmo a esa suite de aí arriba; e daquela, íspote..., que te deixo feita unha francesa!

 

-¡Fai comigo o que queiras! ¿E total, para qué, ou é que aínda non sabes que os fillos que sei parir son os adoptivos, que me nacen con trece mesiños, téndose en pé? ¡Ai, Nicasio, Nicasio, qué listos che somos, ti e mais eu, que nos saen perfectos, guapos, rompendo a falar!

 

Ríronse daquelas bromas inocentes, con ganas, que ía sendo hora, que levaban anos, moitos, de gran tensión; unha tensión soportada, aturada coa enteireza do emigrante, única coiraza capaz de resistir polo mundo adiante, nun mundo cambiante e ignoto, o Novo, sempre en fase de descubrimento, con tantas complicacións, eles e outros, a inmensa maioría. Ámbolos dous tan sabedeiros de refráns, e tan crédulos para esa sabedoría popular, que estiveran a piques de crer, sensu contrario, en todos aqueles anos, que non era certo aquel dito que afirma que nunca choveu que non escampase. Entraran, por aqueles días, nunha segunda fase migratoria, upados nunha experiencia e cuns aforros estimables, máis ou menos como lles ocorreu por entón a miles de retornados daquelas Américas tan..., ¡tan nutricias, pero tamén, tamén, e á vez, azarosas, traxicamente azarosas!

-.-

 

Pasa a

DE PURA CERNA

-V-

Xosé María Gómez Vilabella