Escola de
Maxide; hoxe abandonada. Cando funcionaba, o Mestre, D. Jesús Rojo López,
levábanos ao Campo do Val para facer instrución premilitar, e, non obstante,
depurárono, e mandárono para os Oscos (Asturias).
Sermón na Corrida do Campo do Val
Citan a Berenguer
en presente, e como o seu Goberno caeu o 16-2-1931, esta contemporaneidade
serve para datar esta Corrida con certa aproximación.
El
¡Boas! Desexo lles vaia ben - a toda esa familia.
Por aló, gracias a Dios, - comer comen de perilla.
Ela
Has de contar a verdá: - comían ben se tiveran,
quiste ano a debilidá - deulles moita faterna.
¡Boas! Desexo lles vaia ben - a toda esa familia.
Por aló, gracias a Dios, - comer comen de perilla.
Ela
Has de contar a verdá: - comían ben se tiveran,
quiste ano a debilidá - deulles moita faterna.
El
¿Xa preguntais de onde son? - Mui pronto volo direi:
Son da provincia de Lugo, - nativo de Castro do Rei.
Ela
¡Eso é o que ti dis, trampán! - Non seas un canalla,
que ti naciches tras da pota, - aló cerca de Baralla.
¿Xa preguntais de onde son? - Mui pronto volo direi:
Son da provincia de Lugo, - nativo de Castro do Rei.
Ela
¡Eso é o que ti dis, trampán! - Non seas un canalla,
que ti naciches tras da pota, - aló cerca de Baralla.
A muller,
enrabechada coas mentiras do seu home, descúbrenos, ou desoriéntanos, adrede
por suposto, aludindo a unha orixe de campamento xitano.
El
Eu vinme moi comprometido - cando me foron chamar,
que tiña dado palabra - para ese pueblo de Ansemar.
Eu vinme moi comprometido - cando me foron chamar,
que tiña dado palabra - para ese pueblo de Ansemar.
Nos sermóns, en
todos xeralmente, a "muller" adoitaba facer o papel de sincera e de
moderadora do home. Esta apreciación lévanos a considerar que, se ten habido un
machismo considerable nesta bisbarra, tamén é certo que á muller sempre se lle
deu e recoñeceu unha gran dignidade.
Ela
Nunca naide te chamou, - non te fagas de rogar,
que xa o contaron por aló - os veciños do lugar.
El
Ó saír de Castro de Rei - encontrei dous compañeiros
para facerme compañía - hastra chegar a Torneiros.
Ela
Eso si que foi verdá. - Atrancándolle o camiño,
hastra chegar a Torneiros - viñéronvos dous pollinos.
El
Desde que saín de Torneiros - hastra os muíños de Pol,
non vos puiden descansar: - a pé, e ó lombo, co fol.
Ela
Alí estaban dúas mozas, - e tamén o muiñeiro;
e xa quedaban dicindo - ¡Aí vai o carbueiro!
El
En Pol alquilei un faco, - por certo aquí o vedes,
que alí teño un amigo - donde xa parei máis veces.
Ela
O amigo iba cargado de trapos - que o levaba un trapeiro;
limpiache de diante os ollos, - e sin parar hasta Mosteiro.
El
Chegueivos logo a Mosteiro - e ordenei de xantar
alí na casa de José. - ¡Que gran sitio pra parar!
Ela
Foivos certo que alí xantou: - ¡A mochila traina il,
que atopou un año morto - aí para acó de Ramil!
Chegueivos logo a Mosteiro - e ordenei de xantar
alí na casa de José. - ¡Que gran sitio pra parar!
Ela
Foivos certo que alí xantou: - ¡A mochila traina il,
que atopou un año morto - aí para acó de Ramil!
As gargalladas,
naquel ambiente, deberon ser sonadas.
El
Despois montei dacabalo; - por certo que ía ben ledo,
e perdémonos no camiño - aló xunto do Porto de Rielo.
Ela
Salíulle alí unha muller - e pegoulle unha turrada,
que a sentiu aqui en Sarille - ise cesteiro da Graña.
Despois montei dacabalo; - por certo que ía ben ledo,
e perdémonos no camiño - aló xunto do Porto de Rielo.
Ela
Salíulle alí unha muller - e pegoulle unha turrada,
que a sentiu aqui en Sarille - ise cesteiro da Graña.
Veño insistindo en
que o Autor/es destes "parlamentos" non daban puntada sen fío;
calquera cousa que dixesen, obviamente escribindo tal e como falaban, e á
viceversa, por intranscendente que nos pareza hoxe en día, naquelas datas era
unha velada alusión a algo ou por algo inmediato, de "vox populi".
Nisto da "turrada" está claro: No Porto Rielo, nunha casiña illada,
da que xa nin sei se quedarán os cimentos, pero eu cheguei a vela en pé, vivía
unha señora de mala nota, á que chamaban "A Cabrona do Porto Rielo";
¡a cabra, a "Cabrona", debeulle dar unha "turrada" que se
oíu nada menos que en Sarille!
El
Cando cheguei a Sarille - vínvos cousas moi extrañas:
¡As cabras estaban na ouriceira - coméndolles as castañas!
Ela
Eso si que foi verdá. - Unhas tres fanegas de castañas
en menos de dous minutos - coméronllelas nove cabras.
El
Tamén os homes de Sarille - úsanvos da sua libertá.
Preguntaban unhos os outros - ¿Iste de onde será?
Cando cheguei a Sarille - vínvos cousas moi extrañas:
¡As cabras estaban na ouriceira - coméndolles as castañas!
Ela
Eso si que foi verdá. - Unhas tres fanegas de castañas
en menos de dous minutos - coméronllelas nove cabras.
El
Tamén os homes de Sarille - úsanvos da sua libertá.
Preguntaban unhos os outros - ¿Iste de onde será?
Chéirame que esta
estrofa tamén ten máis retranca da que hoxe podamos percibir.
Ela
Algún deles quedaba dicindo: - Debe de ser un cereiro
que vai dar conferencias - aí a Montecubeiro.
Algún deles quedaba dicindo: - Debe de ser un cereiro
que vai dar conferencias - aí a Montecubeiro.
¡Un cereiro,
despectivamente, como indicando que as podía dar, ou que as daba, un iletrado
calquera! Algunha pícara alusión habería nisto.
El
En casa do Capitán - queda un home moi formal,
que me puxo no camiño - aquí pro Campo do Val.
En casa do Capitán - queda un home moi formal,
que me puxo no camiño - aquí pro Campo do Val.
Chamábanlle
Capitán, "Capitán" de Maxide porque era fillo dun Capitán que
estivera na guerra de Cuba. Era un home moi xeneroso, pero arruinouse. Daquela
tíñase por formal porque aínda non se desacreditara utilizando unha romana con
un pirlo (pesa) falso para compra-los xamóns polas casas, de porta en porta.
Desde aquel descubrimento, os veciños vendíanlle a mercadoría..., ¡despois de
recortada e pesada por eles mesmos!, así que acabou arruinándose.
Ela
O mismo me dixo a min: - Colla por aquil carreiro,
que diante de vostede - tamén lle vai un trapeiro.
El
Agora que estou aquí - no medio desta familia,
vóuvos logo desengañar - das tonterías da vida.
Ela
No que vos diga iste home - eu non vos aconsello crer:
¡Se lle enchedes ben a andorga - non marcha daquí nun mes!
El
Has de mirar o que dices - non me veñas ensultando,
que se che brinco nas plumas - déixote tiritando.
Ela
Tomás, eso agora xa pasou. Non seas tan picadiño,
e trai esa bota pra acó, - non sea que verta o viño.
El
Pola bota non hai caso - se te arrimas ó meu lado;
pero eu tamén quería - que me deras un cigarro.
Ela
Dios cho pague compañeiro, - nunca tu perdas as mañas;
toma ahora un tabaco - que che é dises de Canarias.
O mismo me dixo a min: - Colla por aquil carreiro,
que diante de vostede - tamén lle vai un trapeiro.
El
Agora que estou aquí - no medio desta familia,
vóuvos logo desengañar - das tonterías da vida.
Ela
No que vos diga iste home - eu non vos aconsello crer:
¡Se lle enchedes ben a andorga - non marcha daquí nun mes!
El
Has de mirar o que dices - non me veñas ensultando,
que se che brinco nas plumas - déixote tiritando.
Ela
Tomás, eso agora xa pasou. Non seas tan picadiño,
e trai esa bota pra acó, - non sea que verta o viño.
El
Pola bota non hai caso - se te arrimas ó meu lado;
pero eu tamén quería - que me deras un cigarro.
Ela
Dios cho pague compañeiro, - nunca tu perdas as mañas;
toma ahora un tabaco - que che é dises de Canarias.
Daquela viña
tabaco de Canarias, pero despois da Guerra Civil estivo rigorosamente
racionado, así que mozos e vellos fumaban follas de tróqueles secas, séxase,
"dixitalina" pura, pouco menos nociva cá cicuta, planta que,
curiosamente, instintivamente, nunca a comían as vacas.
El
Agora que tomei un vaso - e xa me puxen contento,
vamos falar das rapazas - que se está indo o tempo.
Ela
As verdades diste home - non debedes desprecialas:
Son verdades coma potes, - que xa o dicen as rapazas.
El
As que cortaron o pelo - vénsevos ben apuradas,
que agora vai de moda - eso das guedellas largas.
Ela
É coma as bestas vellas, - que se lles pon a quina larga;
cando as deixan entre os ollos - logo parecen aloucadas.
El
As que recortaron as sayas - ogano víronas perras;
como estivo o inverno malo, - enfriábanselles as pernas.
Se queredes ter, rapaces, - choios cas mozas solteiras,
habeis tratar de meterlles - o sinal nas faltriqueiras.
Ela
Pra que non se queixen - non lles diremos mais nada;
vamos agora cos mozuelos, - que tamén é boa canalla.
Os de vintecinco para arriba - sonvos peores cas cabras,
que logo se dan unha volta - polas partes reservadas.
Cos que se van a Nova York, - mociñas tede cuidado,
que iste ano na parroquia - fixeron moito destrago.
Agora que tomei un vaso - e xa me puxen contento,
vamos falar das rapazas - que se está indo o tempo.
Ela
As verdades diste home - non debedes desprecialas:
Son verdades coma potes, - que xa o dicen as rapazas.
El
As que cortaron o pelo - vénsevos ben apuradas,
que agora vai de moda - eso das guedellas largas.
Ela
É coma as bestas vellas, - que se lles pon a quina larga;
cando as deixan entre os ollos - logo parecen aloucadas.
El
As que recortaron as sayas - ogano víronas perras;
como estivo o inverno malo, - enfriábanselles as pernas.
Se queredes ter, rapaces, - choios cas mozas solteiras,
habeis tratar de meterlles - o sinal nas faltriqueiras.
Ela
Pra que non se queixen - non lles diremos mais nada;
vamos agora cos mozuelos, - que tamén é boa canalla.
Os de vintecinco para arriba - sonvos peores cas cabras,
que logo se dan unha volta - polas partes reservadas.
Cos que se van a Nova York, - mociñas tede cuidado,
que iste ano na parroquia - fixeron moito destrago.
Posible alusión a
algún fillo de moza, sabido ou esperado.
Ela
Dises de tanta papilla, - mozas, tedes que desconfiar;
se volven pro outro ano - non vos deixedes engañar.
El
Vou deixar estas cousas - que ben contritos estades.
Todo o tempo que me queda - vou pegar cos oficiales.
Ela
Dos oficiales de agora - xa non me quero acordar;
de ben cheos e ben folgados - non queren traballar.
El
O oficio das costureiras - ben vedes que é moi nombrado,
que lles chaman "apañapulgas" - aló desque vén o vrao.
Tamén hai costureiras - que non dan xeito a un xustillo;
empézanse a escostrexar - porque o corpo pídelles marido.
Ela
Non hei de olvidar os xastres, - que algo lles teño que dicir,
que cos retales que rouban - xúntanche para se vestir.
El
De quen é esa canalla - tamén teño eu que contar;
se non lles poñen dous ovos - non queren traballar.
Ela
Os taberneiros de agora - non vos levan bon camiño;
han de sudar no inferno - a auga que botan ó viño.
E despois da moita auga - ¡xa encheran ben a medida!
Aínda ben non chega a escuma - xa dicen que vertía.
El
Os poucos ferreiros que hai - non che son boa canalla,
que cobran un par de pesos - por che facer unha aixada.
Ela
Ises tamén han de pagar - desque vaian pra outra vida,
que co carbón que lles sobre - hanlles quentar a barriga.
Dises de tanta papilla, - mozas, tedes que desconfiar;
se volven pro outro ano - non vos deixedes engañar.
El
Vou deixar estas cousas - que ben contritos estades.
Todo o tempo que me queda - vou pegar cos oficiales.
Ela
Dos oficiales de agora - xa non me quero acordar;
de ben cheos e ben folgados - non queren traballar.
El
O oficio das costureiras - ben vedes que é moi nombrado,
que lles chaman "apañapulgas" - aló desque vén o vrao.
Tamén hai costureiras - que non dan xeito a un xustillo;
empézanse a escostrexar - porque o corpo pídelles marido.
Ela
Non hei de olvidar os xastres, - que algo lles teño que dicir,
que cos retales que rouban - xúntanche para se vestir.
El
De quen é esa canalla - tamén teño eu que contar;
se non lles poñen dous ovos - non queren traballar.
Ela
Os taberneiros de agora - non vos levan bon camiño;
han de sudar no inferno - a auga que botan ó viño.
E despois da moita auga - ¡xa encheran ben a medida!
Aínda ben non chega a escuma - xa dicen que vertía.
El
Os poucos ferreiros que hai - non che son boa canalla,
que cobran un par de pesos - por che facer unha aixada.
Ela
Ises tamén han de pagar - desque vaian pra outra vida,
que co carbón que lles sobre - hanlles quentar a barriga.
El
Dos zoqueiros de hoxe en día - muito traigo que contar;
por unhas zocas de pau podre - once reás che han levar.
e se os chamas pra casa - encóntraste ben jodido,
que che cobran nove reás, - ¡e media cuarta de viño!
Ela
Máis mal vai cos carpinteiros. - ¡Non hai canalla na vida!
Se os traedes para a casa - non merecen a comida.
Se lle encargais na casa, - ¡a madeira vai fendida!,
e despois vides contentos - que cha tapan con masilla.
El
Deixarei os oficiales - que se está marchando o tempo;
solo vos quero explicar - un proieuto do Gobierno.
Agora o Gobierno novo - vésevos ben comprometido
coas vellas de setenta anos, - ¡que lle piden marido!
Berenguer compadecido - prometeulles unha cousa:
¡Xuntar tódalas vellas - un domingo nunha chousa!
E se non quixese acetar -por ahí algunha patrona,
vaina mandar cos carneiros - este ano pra Zaragoza.
Dos zoqueiros de hoxe en día - muito traigo que contar;
por unhas zocas de pau podre - once reás che han levar.
e se os chamas pra casa - encóntraste ben jodido,
que che cobran nove reás, - ¡e media cuarta de viño!
Ela
Máis mal vai cos carpinteiros. - ¡Non hai canalla na vida!
Se os traedes para a casa - non merecen a comida.
Se lle encargais na casa, - ¡a madeira vai fendida!,
e despois vides contentos - que cha tapan con masilla.
El
Deixarei os oficiales - que se está marchando o tempo;
solo vos quero explicar - un proieuto do Gobierno.
Agora o Gobierno novo - vésevos ben comprometido
coas vellas de setenta anos, - ¡que lle piden marido!
Berenguer compadecido - prometeulles unha cousa:
¡Xuntar tódalas vellas - un domingo nunha chousa!
E se non quixese acetar -por ahí algunha patrona,
vaina mandar cos carneiros - este ano pra Zaragoza.
Alusión aos
embarques da facenda miúda desde a estación de Ferrocarril de Lugo.
El
Quero que dispenseis - se algún quedase ofendido;
naide se debe extrañar - que estas son cousas do viño.
Ela
E si alguén quedase errado - diste bon predicador,
¡ten dereito a reclar - ó maiestro herrador!
Quero que dispenseis - se algún quedase ofendido;
naide se debe extrañar - que estas son cousas do viño.
Ela
E si alguén quedase errado - diste bon predicador,
¡ten dereito a reclar - ó maiestro herrador!
Figura literaria
xogando coa fonética. Lembranza daquel dito do Servizo Militar: "¡Las
reclamaciones, al Maestro Armero!". Obsérvase algún castrapo, que
considero intencionado pois había que ridiculizar a figura dos Preciadores.
-o-
Sermón das Pontes de Veiga, Pascua do ano
1936
El
Muita salú lles desexo - a toda esta reunión;
i atendan ca boca aberta - para oír ben o sermón.
Ela
Non digas así Tomás, - San Quijote che dé acerto;
has de ser ben faladiño, - que non vimos perder o tempo.
El
Se preguntais de donde somos, - dígovolo sin recelo:
Somos de abaixo de Lugo - do pueblo de Cacabelos.
El
Muita salú lles desexo - a toda esta reunión;
i atendan ca boca aberta - para oír ben o sermón.
Ela
Non digas así Tomás, - San Quijote che dé acerto;
has de ser ben faladiño, - que non vimos perder o tempo.
El
Se preguntais de donde somos, - dígovolo sin recelo:
Somos de abaixo de Lugo - do pueblo de Cacabelos.
Ela
Podeisllo crer e mais ben, - meu Tomás non vos engaña;
o pobriño é moito bon, - ¡non merece máis que sarna!
Podeisllo crer e mais ben, - meu Tomás non vos engaña;
o pobriño é moito bon, - ¡non merece máis que sarna!
Esta
contraposición conceptual era propia do falar retranqueiro da xente da nosa
bisbarra.
El
Cando me foron chamar, - xa pensei que non lles viña,
pois queixábaseme a muller - dun dolor de barriga.
Ela
¿Non sabes por qué cho dixen? - Mais eso non era certo;
foi por vir sempre da cabalo - e tu da pé, moi contento.
El
Ó salir por alí adiante, - esto non vos foi mentira,
o faquete deu en brincar - e tirouna pernas arriba.
Ela
A poñerme eu da cabalo -o faquete xa peidaba,
e Tomás que viña chamando - pensou que me tiraba.
Cando me foron chamar, - xa pensei que non lles viña,
pois queixábaseme a muller - dun dolor de barriga.
Ela
¿Non sabes por qué cho dixen? - Mais eso non era certo;
foi por vir sempre da cabalo - e tu da pé, moi contento.
El
Ó salir por alí adiante, - esto non vos foi mentira,
o faquete deu en brincar - e tirouna pernas arriba.
Ela
A poñerme eu da cabalo -o faquete xa peidaba,
e Tomás que viña chamando - pensou que me tiraba.
El
Cando pasamos por Lugo - estaba alí un gran señorete;
oimos que era un cacique - dises que hai en Castroverde.
Ainda se atreveu a decirnos, - co seu bigote de mico:
¡Se van pra Montecubeiro - alí téñovos un amigo!
Ela
I eu que quixen ser curiosa, - pregunteille sutilmente:
¿Logo vostede moito daño - lles ten feito a esa xente?
Trampas todas cantas puiden, - pensando que no no entendían,
¡i o víspera das eleuciós - alí foivos unha montería!
Cando pasamos por Lugo - estaba alí un gran señorete;
oimos que era un cacique - dises que hai en Castroverde.
Ainda se atreveu a decirnos, - co seu bigote de mico:
¡Se van pra Montecubeiro - alí téñovos un amigo!
Ela
I eu que quixen ser curiosa, - pregunteille sutilmente:
¿Logo vostede moito daño - lles ten feito a esa xente?
Trampas todas cantas puiden, - pensando que no no entendían,
¡i o víspera das eleuciós - alí foivos unha montería!
Os
"Puchos", os de Montecubeiro, aínda sangraban polas vellas feridas de
cando deixaran de ser Axuntamento para agregalos ao de Castroverde.
El
Hasta alí a Granda da Murín - viñemos andando ben,
pero enfermounos o faco - sin poder saber o que ten.
Hasta alí a Granda da Murín - viñemos andando ben,
pero enfermounos o faco - sin poder saber o que ten.
Ela
Tomás púxose a rexistralo, - que a min facíame rir;
e despois levantándolle o rabo - poñíase a ulir.
El
Acordouse despois Mingas: - Resulte por donde queira,
Tomás, méxalle os fuciños, - que esto parece unha meiga.
Ela
Despois xa te convenciches - que era certo o que eu dicia;
pra poñerse o faco dereito - non houbo mellor medicina.
El
Deseguida puxémonos da cabalo, - eu e mais a tía Mingas,
i o pasar pola Meda - roncábanlle o faco as tripas.
Ela
Vaite garolán de xudas, - e non lle cargues as culpas;
era il mesmo que a cada pouco - viña soltando as plumas.
Tomás púxose a rexistralo, - que a min facíame rir;
e despois levantándolle o rabo - poñíase a ulir.
El
Acordouse despois Mingas: - Resulte por donde queira,
Tomás, méxalle os fuciños, - que esto parece unha meiga.
Ela
Despois xa te convenciches - que era certo o que eu dicia;
pra poñerse o faco dereito - non houbo mellor medicina.
El
Deseguida puxémonos da cabalo, - eu e mais a tía Mingas,
i o pasar pola Meda - roncábanlle o faco as tripas.
Ela
Vaite garolán de xudas, - e non lle cargues as culpas;
era il mesmo que a cada pouco - viña soltando as plumas.
El
Dician alí duas mozas: -¡Mirai que rapaz tan guapo.
Quizais olvide aqueloutra; - vamos aló dicirlle algo!".
Ela
Tomás, ti xa non as ves. - ¡San Baco sexa contigo!
¡Dician de correrte a pedras, - se non viñeras conmigo!
El
O chegar alí a Carazo, - para invitarnos a xantar,
leáronse duas vellas, - que ambas nos querían levar.
Ela
¿E ti non sabes por qué reñía - aquela das pernas mouras?
¡Era porque as pitas da veciña - coméranlle as coles todas!
El
Así que non fixemos caso. - Viñemos logo hasta Suegos
i en casa de Lavandeira - comemos muito ben e bebemos.
Ela
Despois, cando lle pagaches, - díxonos con nmoita gracia:
"¡A carne era da morralla, - éillela dar mais barata!"
El
Viñamos da cabalo - os dous, con muita alegría,
e aí enfrente da Valiña, - a egua tirou ca cría.
...
El
O subir por alí arriba - o faquete xa se cansaba;
hasta volveu a soltar aire - e a Mingas se asustaba.
Ela
O Tomás díxome a min: - Aquí hai que ter pacencia.
Tu tíralle do ramal - i eu por tras eille dar cuerda.
El
Agora fomos chegando. - Por certo que vimos contentos:
Vamos falar de moitas cousas, - e tamén dos casamentos.
Ela
Iste ano evos moi pequeno, - dicen agora os rapaces;
¡calquera che trai muller, - que para comer somos bastantes!
Dicían aí abaixo unhas viudas, - falando do marido:
"Anque el era algo roñón - de noite quitaba o frío".
Eu por min o reconozo, que dicen a verdá pura;
e despois, que tamén fan - as veces a lebre escura.
El
Casádevos rapaciños; - teide das mozas compasión;
escollei desas trintenas, - que xa lles pasa a sazón.
Ela
A vista de tanta xente - non has de ser desenfrenado,
cas pobres dalles vergonza. - ¡Xa se casarán pro ano!
El
Xa se me acaba a pacencia. - Deixemos estas cousiñas,
que hai que botarlle un cigarro, - e ti descansa, Mingas.
Ela
Se non perdes ese vicio, - has de empeñar hastra as medias.
Todo o día fumando, - ¡que te fumen sete centellas!
El
Mingas, déixame fumar; - non empeces cas de sempre-
Ben sabes que é unha vergonza - reñer á vista da xente.
Ela
Mentras que tu fumas, logo, - nai que perder ocasións:
teño prisa dista estopa - pra mendar os meus calzós.
El
Agora que vou contento - tamén lles hei de contar
cousas das rapazas daquí - que non se poden calar.
Ela
Se segues falando mal das rapazas - éiche de proba-lo lombo,
i esta noite has dormir solo. - ¡Hache de salir caro o conto!
El
Todas elas dicen de marcharse - i arrenegan desta terra:
¡Non se marchaba a primeira - se houbese quen as quixera!
Ela
Vaite trangallán de Xudas - pois para ti sempre houbo poucas;
se non te quere Minguiñas - ti quedabas regañando as moas.
El
Pro goberno dunha casa - poucas hai que valian nada:
¡un fato de folgazanas, - non valen mais que pra cama!
Ela
Aunque o fagan elas todo - nin Xudas os ten contentos.
Iles marchan pra taberna - a botar copas e netos.
El
A culpa téñena as vellas - das fillas ser folgazanas:
¡salen elas o traballo - e deixan na casa as rapazas!
Ela
Se as veces quedan na casa, - non che quedan por folgar;
quedan dando unha puntada - e así de paso fan o xantar.
El
Desde cos amos se marchan - póñense a facer monadas
para ver se engañan os mozos - estando limpas e guapas.
Dician alí duas mozas: -¡Mirai que rapaz tan guapo.
Quizais olvide aqueloutra; - vamos aló dicirlle algo!".
Ela
Tomás, ti xa non as ves. - ¡San Baco sexa contigo!
¡Dician de correrte a pedras, - se non viñeras conmigo!
El
O chegar alí a Carazo, - para invitarnos a xantar,
leáronse duas vellas, - que ambas nos querían levar.
Ela
¿E ti non sabes por qué reñía - aquela das pernas mouras?
¡Era porque as pitas da veciña - coméranlle as coles todas!
El
Así que non fixemos caso. - Viñemos logo hasta Suegos
i en casa de Lavandeira - comemos muito ben e bebemos.
Ela
Despois, cando lle pagaches, - díxonos con nmoita gracia:
"¡A carne era da morralla, - éillela dar mais barata!"
El
Viñamos da cabalo - os dous, con muita alegría,
e aí enfrente da Valiña, - a egua tirou ca cría.
...
El
O subir por alí arriba - o faquete xa se cansaba;
hasta volveu a soltar aire - e a Mingas se asustaba.
Ela
O Tomás díxome a min: - Aquí hai que ter pacencia.
Tu tíralle do ramal - i eu por tras eille dar cuerda.
El
Agora fomos chegando. - Por certo que vimos contentos:
Vamos falar de moitas cousas, - e tamén dos casamentos.
Ela
Iste ano evos moi pequeno, - dicen agora os rapaces;
¡calquera che trai muller, - que para comer somos bastantes!
Dicían aí abaixo unhas viudas, - falando do marido:
"Anque el era algo roñón - de noite quitaba o frío".
Eu por min o reconozo, que dicen a verdá pura;
e despois, que tamén fan - as veces a lebre escura.
El
Casádevos rapaciños; - teide das mozas compasión;
escollei desas trintenas, - que xa lles pasa a sazón.
Ela
A vista de tanta xente - non has de ser desenfrenado,
cas pobres dalles vergonza. - ¡Xa se casarán pro ano!
El
Xa se me acaba a pacencia. - Deixemos estas cousiñas,
que hai que botarlle un cigarro, - e ti descansa, Mingas.
Ela
Se non perdes ese vicio, - has de empeñar hastra as medias.
Todo o día fumando, - ¡que te fumen sete centellas!
El
Mingas, déixame fumar; - non empeces cas de sempre-
Ben sabes que é unha vergonza - reñer á vista da xente.
Ela
Mentras que tu fumas, logo, - nai que perder ocasións:
teño prisa dista estopa - pra mendar os meus calzós.
El
Agora que vou contento - tamén lles hei de contar
cousas das rapazas daquí - que non se poden calar.
Ela
Se segues falando mal das rapazas - éiche de proba-lo lombo,
i esta noite has dormir solo. - ¡Hache de salir caro o conto!
El
Todas elas dicen de marcharse - i arrenegan desta terra:
¡Non se marchaba a primeira - se houbese quen as quixera!
Ela
Vaite trangallán de Xudas - pois para ti sempre houbo poucas;
se non te quere Minguiñas - ti quedabas regañando as moas.
El
Pro goberno dunha casa - poucas hai que valian nada:
¡un fato de folgazanas, - non valen mais que pra cama!
Ela
Aunque o fagan elas todo - nin Xudas os ten contentos.
Iles marchan pra taberna - a botar copas e netos.
El
A culpa téñena as vellas - das fillas ser folgazanas:
¡salen elas o traballo - e deixan na casa as rapazas!
Ela
Se as veces quedan na casa, - non che quedan por folgar;
quedan dando unha puntada - e así de paso fan o xantar.
El
Desde cos amos se marchan - póñense a facer monadas
para ver se engañan os mozos - estando limpas e guapas.
¿Será posible que
o Autor lese, tal que na biblioteca circulante da Unión de Montecubeiro, aquel
romance de Riello (León): "Pa Misa diva un galán, ..., non diva por oir
Misa, nin por estar atento a ella, que diva para ver las mozas, las que van
guapas y frescas..."? Doutro xeito non me cadra a expresión destes pés cos
falares de entón.
Ela
O que tes ti é envidia; - sei eu moi ben por que falas:
Se a ti te chamaran elas - leve o demo si palabra dabas.
El
As da fangueliña corta, - e mais da media calada,
refrescóuselles o corpiño - iste inverno ca xeada.
Ela
Se sigues falando mal - eu vouche tomar outra guía;
non son tempos pasados: - ¡divórciocheme enseguida!
El
Divórciate cando queiras, - que por eso estou contento,
que xa lle botei o ollo - a unha monxa do convento.
O que tes ti é envidia; - sei eu moi ben por que falas:
Se a ti te chamaran elas - leve o demo si palabra dabas.
El
As da fangueliña corta, - e mais da media calada,
refrescóuselles o corpiño - iste inverno ca xeada.
Ela
Se sigues falando mal - eu vouche tomar outra guía;
non son tempos pasados: - ¡divórciocheme enseguida!
El
Divórciate cando queiras, - que por eso estou contento,
que xa lle botei o ollo - a unha monxa do convento.
Aquí volve o Autor
a espigar ideas das súas, probables, lecturas; neste caso sería unha
referencia, unha evocación, á dona Inés do Tenorio. ¡Nin ao máis imaxinativo da
bisbarra se lle ocorrería de propio pensamento semellante picardía!
Ela
Desque tal Ley se aprobou, - se quixera estar casada,
nono digo por chufar, - eu funche ben solicitada.
El
Deixemos logo estas cousiñas, - e falemos dos rapaces,
que eu a ti quéroche moito, Minguiñas non te enfades.
Desque tal Ley se aprobou, - se quixera estar casada,
nono digo por chufar, - eu funche ben solicitada.
El
Deixemos logo estas cousiñas, - e falemos dos rapaces,
que eu a ti quéroche moito, Minguiñas non te enfades.
Ela
Dises rapazolos de agora, - ¡ca risa fanme mexar!,
desque teñen quince anos - xa falan de se casar.
E se algún distes maiores - algunha vez os reprende,
empézanseche a algarufar, e xa se teñen por xente.
Dises que son perros vellos - non vos deixedes engañar
porque eles sábenche moi ben - a agulla de marear.
Dises rapazolos de agora, - ¡ca risa fanme mexar!,
desque teñen quince anos - xa falan de se casar.
E se algún distes maiores - algunha vez os reprende,
empézanseche a algarufar, e xa se teñen por xente.
Dises que son perros vellos - non vos deixedes engañar
porque eles sábenche moi ben - a agulla de marear.
É unha figura literaria de dobre senso, que tanto se pode referir ao compás náutico como a ter pico, agulla; ser un mareante.
ElDeixaremos os mozuelos, - que temos que irnos axiña;
falemos dos oficiales - pois non son de boa familia.
Ela
A calquera abren os ollos - hoxe en día os oficiales;
¡polo xornal que cepillan, - i o trato que hai que darlles!
ElO oficio das costureiras, - non pensedes que é unha broma,
o caldo failles queimuras, - e hai que darlles cousa boa.
Ela
O non comeren o caldo, non hai que estrañarse nada,
porque fai moita barriga, - ¡i a xente logo che fala!
El
Os xastriños doxe en día - van polo mesmo camiño;
e se non lles dan cousa boa - tamén torcen o fuciño.
Facendo que cantaruxan - i arrimados as ventanas,
así van botando o día, - atusmándolles ás rapazas.
Ela
Os zapateiros de agora - évos familia da calma:
¡Non fan unhos zapatos - que non collan a auga!
E se lles levais a arreglar - por aí algún calzado,
para que fagais outros novos - dicen que non teñen amaño.
El
Se queredes moitas trampas - ide a xunto dos zoqueiros,
que mendan iles mais zocas - que potes os zarralleiros.
Ela
As das trampas i enteirizas - márchanas vender á feira,
e dícenlles logo ós paisanos - que son do pé da bidueira.
El
Os carpinteiros dagora - tampouco é xente legal;
non merecen a comida - para canto máis o xornal.
Ela
Vai calquera a xunto diles - séntanse a facer cigarros;
¡o xornal córrenos o mesmo, - para que vamos apurarnos!
.../...
O manuscrito do
que tirei esta transcrición remata aquí, e non conseguín outro, así que nos
quedaremos sen o remate, sen a despedida, que igual non a levaban escrita para
que improvisasen a saída, a despedida, segundo visen oportuno. Non é probable
que se cansase a xente de escoitalos se xesticulaban con humor e o tiñan ben
memorizado.
Fías e fiandóns ou fiadeiros
Desde a horta á camisa
Fías e fiandóns ou fiadeiros
¿Quen se atrevería a casarse cunha muller que non soubese fiar, e de aí
para adiante, ou para arriba? Xa o dicía o refrán: "¡A que non sabe fiar,
non é de fiar!". Pero unha cousa era a la, materia que dominaban as nenas,
xa antes de pisar unha escola, e outra diferente traballa-lo liño. Requiría
botarlle peito: ¡cuspirlle, mollalo, abrandalo, retorcelo, domealo! É unha
fibra dura, leñosa, rebelde; pode dicirse que, imperecedoira, xa que se teñen
atopado tecidos, restos do liño, no Algarve, en Almería, etcétera, de máis de
dous mil anos, así que, por moito que se gramase, a doma final non era para
nenas, ¡e nin case para vellas!
Para buscarlle a antigüidade ao liño, e por tanto á súa fía, que por certo retorcíase simplemente á man antes de inventarse o fuso, o fuso cónico, que aínda o podemos atopar nalgunha feira, hai que darse unha volta pola Biblia. Teño á vista a de SEPT, edición de 1989, na que atopei o seguinte, ¡e máis que haberá, de seguir buscando! Éxodo 9 -31,32: "O liño e a cebada arruináronse, porque esta tiña xa espigas, e aquel estaba na flor. Pero non se perderon o trigo e o centeo, por seren más serodios". (Pax. 68).
Vindo ao presente, ou case; onte, século XX: Non había ruadas sen fías, nin fías que de por si non constituísen unha ruada. O traballo de fiar, a título individual, resultaba monocorde, canso, e logo que precisa/precisaba unha atención/dedicación plena, sendo incompatible con calquera ocupación que non fose contemplativa. O traballo da la permitía, e pedía, darlle á "sen óso", pero non así o liño, que esixía a presenza da xerra, fose de auga ou de viño. Nunha palabra, o liño, a diferenza da la, era un traballo, un quefacer, de mozas, sempre, ou case sempre, en plural; ¡séxase, en ruada!
Nesta bisbarra, incluído o seu circundo (Castro de Rei, Corgo, Pol, Meira...), non teño coñecemento de que chegase a xeneralizarse a roda de afiar, fose á man ou a pedal. Tanto a roca coma o fuso eran artes de torneiro, preferiblemente en buxo, pois a roca precisaba duns rodetes para suxeitar, para atar, as febras; e o fuso, outro tanto, na súa base cónica, para facilitar o xiro da torsión.
O ritual era o seguinte: As mozas chegaban á casa da fiadeira despois da parva; quere dicirse, que deixaban a súa casa arranxada: a limpeza, e maila primeira comida do gando e das persoas. O liño xa llelo tiñan a punto, ¡tantas fases polas que pasara, empezando pola semente da liñaza, pero isto daría para escribir un libro, outro!, así que só necesitaban levar a roca e mailo fuso; ¡ah, e tamén un mantelo cumprido pois o liño solta fiaños e po, a esgalla! O lume atopábano aceso, sempre, e por tanto, tiñan a calefacción das pernas e das mans asegurada. Non ocorría outro tanto coa luz, maiormente nas cociñas escuras, que case todas o eran; para iso, e por iso, de ser moitas as fiadoras colgábanse lucernas onde tal se puidese e fixese falta; de non haber carburo, candís de petróleo, pois o aceite das lámpadas precisábase, ¡e non chegaba, que o había que complementar con manteiga de vaca!, amén das luces da igrexa parroquial onde cada casa das podentes tiña a súa ofrenda, a súa "lampadiña" dedicada ao Santísimo, ¡polos defuntos da casa!
Á media mañá detíñanse os fusos, paraban de danzar, que a esa hora cumpría "remollar a palabra", que era tanto como dicir, darlle ao corpo unha remoída de queixo e pan, "quentada" cun copazo de "país", augardente esgrevia. O queixo "da facenda", leite de ovella e/ou de cabra, mesturado co das vacas, daba unha masa exquisita, e a medio curar sabía tan ben, ou mellor, cás noces. A partir dese momento, o ambiente caldeábase, e o fuso vibraba, ¡tanto, que mesmo cantaba! Pola súa parte, a ama da casa, bulindo por entre aquelas artistas, ía preparando as potas: O caldiño de verzas, con fabas por suposto, e cun bo torresmo, que de non levalo había que acudir ao unto, unto vello, curado ao fume, que era o que mellor untaba ás mozas naquel consumo enerxético, febril e fabril. De paralelo, a pota dos cachelos; touciño, chourizos, e un curto, ou largo, etcétera, pois iso dependía da estación e/ou da largueza e/ou da potencialidade das casas. No tempo das fías aínda quedaban castañas, fose na uceira ou no caínzo, así que, o postre, a sobremesa, estaba asegurada: bullós con leite, ou simplemente asadas; ¡todo recente e quentiño!
Para xantar, unha nova recollida, que había que apartarse para baixar a mesa de levante, e achegar os tallos á mesma. Daquela entraban, viñan, os homes, fose de atende-lo gando ou doutros quefaceres específicos, na corte, na eira ou na palleira. A conversa remontábase, e o ambiente caldeábase, ¡máis aínda! ¿Que distinto todo iso dos individualismos, febrís e feroces, daquelas cidades incipientes! Unha roga, unha fía, unha sega, unha malla..., sempre foron un batido de conversas e de xolda, de esforzos e de divertimentos, en auténtica camaradería, en calorosa veciñanza.
Neste país non se volvía ás merendas ata despois da Pascua, así que, na invernía, no tempo das fías, ¡merenda-cea! Tampouco era cousa de retrasala xa que, caída a noite e diminuída a luz, chegarían as visitas, paulatinamente, fosen do lugar ou alleas, particularmente os mozos, os ruantes, ¡previamente concertados! ¿Ou logo, cómo ía formarse, completarse, unha fía sen ruada, ou unha ruada sen mozos? Adoitaba cocerse de vésperas, ou incluso no mesmo día, de toda intención, conchabando datas, para así presentar aquelas untuosas empanadas, tamañas da roda dun carro. De mexunxe, nelas: unhas febras, adobadas con roxóns; e de conservarse, mazás, ¡pero mellor, aspariegas!, ou peras, das pardas, que de ben fritidas con cebola fan unha empanada de..., ¡ía dicir, de Cardeal, pero como todo por aquí que chegasen ao cardealado só tivemos ao Cardeal García y Gil, aquel de Montecubeiro, direi, de Crego, ou de Frade, que tamén era unha categoría!
Os "pecados", a "ruada" propiamente dita, que tantas filípicas recibían dos eclesiásticos, empezaban co relato das novas da bisbarra, e con anécdotas da veciñanza, pasando ás cantigas e aos contos imaxinativos, que, se non había "roupa tendida", sempre acababan en "punto verde". Para pasar ao baile, se había gaita, ou requinto, caixa ou pandeiro, ¡o que fose, con tal de sacarlle ritmo!, era preciso dar por rematada a tarefa da fía, pasar do fuso á parafusa, e recoller os novelos nunha cesta, daquelas de talas, tan multiusos! De chegados a este punto, nin que dicir ten que as mozas atagallaban a última rocada, non faltando algún mozo que lles retirase as rocas para extraerlles as últimas febras, e coa mesma..., ¡ao lume! O liño restante, que non a roca, por suposto! Os mozos, entón, buscaban o xeito de desatarlles o mantelo, e de paso, co achegamento, un belisco ou unha caricia, pero se algún se pasaba nesta manipulación, nada impedía que fose correspondido cunha xostrada da propia roca, ¡de buxo, peores que un látego de coiro!, nas súas costelas, cousa, broma, aparente defensa ou refuse, sempre aplaudida..., ¡menos polos interesados!
En canto ás cantigas e demais coplas, de lugar en lugar cambiaba a letra, pero non a música, as tonadas ou sons, que as ían adaptando dunhas cantigas para outras. E dos "pecados", qué? ¡Só fai falta acudir aos arquivos da Igrexa para atopar unha variedade de amoestacións, fosen do prelado ou do prior. Para mostra, a seguinte filípica, ¡una de tantas! No ano 1782 o cardeal Andrés Sobrino Taboada advertiu e ameazou aos veciños de Saiar (Caldas de Reis, Pontevedra), esixíndolle ao seu Cura, en castelán por suposto, que, "...exhorte a sus feligreses con la mayor persuasiva y mayormente a los padres de familia o cabezas de casa, para que eviten por todos los medios las congregaciones y juntas de jóvenes de ambos sexos, que son muy comunes en esa parroquia con motivo de hiladas de lino y lana y frecuentes las malas funestas consecuencias, secuela de semejantes juntas y que se mantienen no sólo de día sino hasta la mayor parte de toda la noche, en la que facilitan su descanso las personas mayores, pero lo resisten los jóvenes de ambos sexos, mezclados con la libertad que quieren, en danzas y juegos y en una palabra en lo que se les antoja, como que no tienen freno... Que el cura rector se ponga de acuerdo con el señor juez secular de ese coto, cobren y exijan tres ducados de multa al dueño de la casa en que se haga la hilada, y un ducado a cada persona que la presencie...".
¡Viva a Pepa, que ía sendo hora de que chegase
algo de liberdade, cousa ben distinta do libertinaxe, a este país do "pau
e tente teso"!
Cantigas ou ditos
¡Quen queira sabe-las cousas
vaia á forxa do ferreiro,
dea a volta polo forno,
e pásese polo fiadeiro!
...
Cando saen do fiadeiro
os mociños desta terra
botan moitos aturuxos
como é costume galega.
¡Quen queira sabe-las cousas
vaia á forxa do ferreiro,
dea a volta polo forno,
e pásese polo fiadeiro!
...
Cando saen do fiadeiro
os mociños desta terra
botan moitos aturuxos
como é costume galega.
¿Que? Saía caro vestirse, en tódolos aspectos, ademais das multas e da penitencia...; pero era divertido, non si? Se cadra por iso, polo de caro e incómodo, abandonamos a riqueza do noso liño pasándonos ás fibras sintéticas, maiormente ás chinas, que así pecan outros, ¡pero quedámonos sen o divertimento daquelas RUADAS, tan abondosas que foron neste país ata mediados do século XX, onte mesmo! ¿Onte? Contestando con outra pregunta: ¿Non me digan que seus avós non lles teñen falado delas...? ¡En todo caso, aquí vos queda esta lembranza, que non vos molestará moito xa que é reducida, sintetizada! ¿Verdade que os nosos vellos eran máis traballadores do que pensabades, e máis divertidos do que testemuñan as súas engurras? ¡O que tal non crea, que mo demostre!
-.-
O laboreo do liño
¡A traballar apréndese no fogar!
A tecelá, ¡ademais de artesá, artista!
Teño dúas explicacións para o que ides ler seguidamente: unha delas é
para que vexades, por comparación, a afinidade tan exacta e completa, para os
que lembren aqueles tempos, que existía entre o tratamento que lle dabamos nós
ao liño có practicado no Norte de Portugal, nosos veciños, e sen embargo,
amigos; curmáns, máis ben. A outra é que, no meu criterio, non nos vén nada mal
practicar, de cando en vez, algo de portugués, pois, ademais de parentes,
¡somos socios niso da Unión Europea! Con estas ideas, acolléndome á vosa
comprensión, doulle a palabra a Antônio Lourenço Fontes, pax, 166/170 do seu
libro "Etnografía Transmontana", vol. II:
O linho em Portugal
... As ocupaçoes que o linho proporciona sâo motivo de festas... Aí por
Maio semeiase, de prefêrencia, em terras chairas, de regadio. A terra bem
cavada e estercada é achairada com um engaço. Estáa pronta a receber a linhaça,
que debe ser semeada é achairada com um engaço. Ao nascer é preciso mondá-lo e
regá-lo amiúde. No dia de S. Joâo espeta-se como em todas as culturas um ramo
de sabugueiro, ou um S. Joâo para que este santo proteja a cultura. Tem virtude
a orvalhada de S. Joâo, por isso recomendam rebolar-se a gente no linho, antes
de nascer o Sol, talhar a camisa. Aí por Junho, faz-se a arranca do liño.
Chamam-se as moças para o arrancar e moços para o ripar. Os moços juntam os
braçados de linho que as mulheres arrancam e colocam-no perto do ripo. Enquanto
nâo têm que ripar passam o tempo a meter-se com as moças a treparlhes o linho,
para lhes darem mais que fazer.
Para ripar o linho, há o ripo. Um banco de 2,5 metros com enorme pente de madeira, ou de ferro, no sentido vertical. Sentam-se os ripadores, um de cada lado de cachapernas e cada um pega no linho pelo lado da raiz e bate-o alternativamente contra o pente, puxando, para que o baganho se desprenda, caindo para o châo, atarapetado com mantôes de farrapos. Depois de ripado vamos empoça-lo no rio. Carrega-se num carro de vacas ou mais, e vamos para o rio ou regato. É uma festa. Os moços e moças vâo gostosos ao rio onde brincam, fazendo que se agarram e afogam. Alguns é o único dia do ano em que dâo banho, especialmente as velhas. Uma vez no rio, e escolhido o poço para empoçar, o linho coloca-se no leito do rio, com grandes pedras em cima, para o torrente nâo fugir com os molhos. Tem de estar no rio cerca de 40 dias para que coza e apodreça a casca.
Pôe-se a secar na eira, até abrir com o calor e soltar a linhaça. Já seco vai servir para encher travesseiros e colchòes. A linhaça, depois de limpa, uma parte vende-se, outra guarda-se prà semente e outra para remédios caseiros, as célebres papas de linhaça. O linho costumam pô-lo a secar 15 dias, depois de empoçar. Está 8 dias a secar e vai empoçar mais 8 dias. Findos os quais volta a secar na eira ou no lameiro, perto do rio. Uma vez seco, pode-se maçar. O lugar de maçar sào os maçadoiros comunitários, pedras lisas e compridas que possam servir de assento para a mulher que segura o linho.
Servem de maçadouro em casa as parrogueiras da cozinha, e ao ar livre os assentos ou muros das eiras e dos adros. Há pedras que têm desde sempre o nome de maçadoiro em várias terras. Cada mâo de linho é uma manada, que despois de maçada se coloca aos pares, até fazer doze pares, 24 manadas, que fazem um afusal que é atado com um bancelho de palha. Antes de atar o afusal, deluba-se, para saírem as arestas e facilitar mais o espadar. O acto de debular é dificil, pois é preciso segurar as duas pontas, com as duas mâos, e esfregar o linho até largar a parte lenhosa ou arestas.
Vem o Inverno das noites grandes. Chamam-se umas poucas mulheres para atascar, esbouriçar ou espadar o linho. Cada mulher leva os seus tarabelos, espadela e espadeleiro ou cortiço. Dentro de uma corte ou curral, e cada uma à volta, junto das paredes e a candeia no meio. Os moços entretêm-se, sâo os que dâo as primeiras espadadelas, "amansam as ´strigas", pois ao princípio estâo duras. Outros cá de fora pôem cheiroças às mulheres, como na pisada do vinho. Depois sâo as moças e mulheres que fazem o resto. O espadeleiro é uma tábua de meio metro de alto, larga na coroa e mais estreita no pé, cravada numa base em sentido perpendicular. A espadela é uma espécie de facalhâo, ou catana, de pau de nogueira, ou carvalho, com uma abertura no extremo, para meter a mâo. Tem uma parte afiada e a outra mais grossa. Com aquela bate-se no linho que cai de lado no espadeleiro ou cortiço, segurado com a mâo esquerda. As mulheres, de joelhos, vâo espadelando as estrigas, até caírem todos os tomentos. Os tomentos que caem sâo ainda aproveitados conforme se vai espadando, juntam-se à estriga. Na segunda volta, ou seja, na limpa, separam-se os tomentos de linho bom.
A 1ª vez que se asseda, tiram-lhe os cabeços, a estopa máis grosa, que servirá para os lençois, para tenais nas eiras. A outra parte da estopa, mais fina, é para saias de mandil, lençois para a cama. O que fica depois da asseda do linho é a fina estriga que servirá para fiar e tecer lençois finos, camisas de homem e mulher, calças para as festas, etc.
-.-
¿Que; Portugal quédanos lonxe? ¡Pois non, nin no tempo nin no espazo! O caso foi que, no segundo terzo do século XX, tan só se daban apertas Franco e Salazar, dous afíns, e á vez receosos un do outro: Salazar, temeroso dunha "invasión"; e Franco, utilizándoo con orgullo, case desprezativo, coa única finalidade de usalo como intermediario para recaptar, para propiciarse, unhas mellores relacións con Inglaterra.
Se viaxásemos algo menos ás Quimbambas, e algo máis á "parroquia" veciña, non só aforraríamos euros senón que gozaríamos de importantes descubrimentos. A propósito disto, ¿quen se anima para ir, un xoves calquera, á feira de Barcelos, no veciño Portugal, que aínda presenta traballos en liño ben artísticos e prácticos? Non pilla lonxe, tal que camiño de Castro Verde do Alemtejo.
Os teares de
Barcelos
-.-
A posible, pero improbable, resurrección do liño.
Agora que está de moda falar de asuntos que aínda son ciencia - ficción,
tal que lúas de mel na Lúa, ¿quen nos priva de teorizar acerca da resurrección
do liño nesta bisbarra? Pero con técnicas, con maquinaria moderna, axeitada,
como a que teñen noutros países dos que importamos o pouco liño que se ve agora
nas roupas.
De feito xa contamos coa bendición do párroco de Vilabade, o noso ilustre Don Manuel Varela Gorgoso, que, con ocasión das recentes conmemoracións da nosa "catedral" e das súas fundacións, ¡entronizou o liño!, as súas artes e mailas súas virtudes, a súa exposición, ¡na propia catedral! Na de Vilabade, por suposto, conmemorando así aquela feira ancestral do liño, que se viñera celebrando na praza angular da Vila. ¿Que non...? Daquela, querido lector, querido “Tomás”, remítote ás hemerotecas, concretamente a La Voz de Galicia, do 28 de outubro do ano 2004, onde podes ler: "Lugo.- Un festival de corais marcará o inicio dos actos de celebración dos 550 anos de historia de Vilabade.- ... Para o ano 2005 está previsto un festival de charangas; mentres que no 2006 terá lugar unha feira exposición do liño e un festival de música folk.” Etcétera.
Como colofón desta síntese, unha pequena anécdota: Naqueles anos da posguerra, con tanta fame como frieiras, miña avoa e madriña preguntoulle á tecedora, Efigenia das Cavozas: -¿Figenia, ai muller, qué mal me tratas, que che levei o liño e maila la tinguida aló en Setembro, pola festa do Santo, e teño os netiños aterecidos de frío, que xa pasou o Aninovo...! -Señora Xosefa, esas mantas logo van, que agora teño dous teares, que me fixo outro o sobriño, Manuel da Ponte, e daquela, cando me canso dun, doulle ao outro! Inefable Efigenia, ou Ifigenia, ou Figenia, que das tres maneiras lle chamaban, ¡e iso que só tiña dous teares! Unha muller de recursos, que non estudara as Teorías da Produtividade, o Shop Manegement, de Frederick W. Taylor!
Se fósemos estremeños, xa tiñamos o liño mecanizado, e incluso cobradas aquelas primas que deu o Mercado Común... ¿Xa non se lembran daquel affaire? Moito me temo que nin recordamos cómo era a planta, e por iso a reproducín no encabezamento deste relembro.
-.-
Agora un chisco de
ciencia
O liño é unha fibra meritísima; no vexetal, despois daquelas follas de
parra das que nos fala o Xénese, nada tivemos de maior utilidade para cubri-las
nosas vergoñas; e logo que se daba do mellor nas terras desta bisbarra.
Lémbrome daqueles anos da fame, na ditosa posguerra, que se volveu a sementar
no mellor das hortas, de tanto que interesaba obter unha boa colleita. Os meus
recorridos de entón non pasaban de Montecubeiro, Luaces, Pena, Bolaño, Vilabade,
e mailo alfoz de Villarino de Castroverde, pero víase florear de par de todos
aqueles camiños; ¡flores azuis, miúdas pero bonitiñas! E logo que nas feiras de
Castroverde e de Mosteiro, vendíase, ou encargábase, toda clase de
instrumental, empezando pola súa semente, pola liñaza, que a presentaban nunhas
taleigas ou fardeliños, igualmente de liño, ben cativas por certo, que era a
mellor proba da súa estima e da súa ración ou dosificación.
Ao liño, para que sexa rendible, non se pode volver sen estudalo a fondo, sen mecanizar o seu cultivo, así como a técnica, complexa por certo, da elaboración dos seus tecidos. Ora ben, contando cunha saída téxtil, asegurada a súa utilización, o liño pode competir coa la e co algodón. O resto dos tecidos actuais son pura química, e por tanto non sempre agradables ao tacto; se me apuran, moitos e deles, incluso nocivos para a saúde dos usuarios.
En canto á valía das nosas terras, coa advertencia de que cansan do liño, sendo preciso alternar con outros cultivos, cada ano, ou mellor, cada dous, nesta comarca dáse a pluviosidade e maila altitude axeitadas, que non debe pasar dos 750 mm., nin dos mil metros de altitude. Prefire as terras ácidas ás calcarias, etcétera. ¡Case todo o noso espazo cultivable! Admite o regadío, pero sen excesos porque lle podrecen as raíces.
Crese que llelo debemos aos romanos, que o utilizaron para todo, desde a vestimenta ás velas dos seus barcos. ¡Non todo ía ser levar, que algo traerían á nosa Hispania!
Os nosos carpinteiros lograron verdadeiras obras de arte creando, fabricando, aqueles instrumentos que requiría o tratamento do liño. Algún deles:
O ripo, ou ripa, con pugas, que arrincaban a semente da planta, sen estrago nin desperdicios.
O mallo, ou malle, menos bruto có de mallar o centeo, pois tratábase unicamente de iniciar o desfebre da planta.
Mazo, ou maciño, que se utilizaba sobre un banco de madeira, ou unha pedra lisa. Despois diso, aínda se lle daba un repaso coa gramadeira.
Coa tasca, ou tascón, avanzábase no proceso de deixar a fibra ao ar, máis limpa, exenta de cortizas e doutras impurezas. O complemento da tasca era a espadela.
O rastrel, ou rastrelo, segundo os sitios, proporcionaba, mediante unha especie de cardado, a clasificación das febras, xa que as curtas e grosas retíñanse nas pugas de ferro, quedando liberadas na propia man do cardador as máis longas e finas.
De seguido entraba en danza o fuso, co liño suxeito á roca, da que se ía estirando para formar o fío, habilmente terso, ¡á forza de dedos e de xiros!
A partires do novelo aínda viña un montón de manipulacións, entre elas: a madeixa, a cocción en cinsa para o seu branqueo, as lanzadeiras, o tear, con trama e urdime, o batán, etcétera.
¿Prendas de liño? ¡Todas, desde os xustillos ás sabas!
Para dar por concluída esta evocación do liño transcribo uns cantos refráns que denotan a importancia que tiña, e se lle recoñecía, recollidos de varios autores, principalmente de Gil de Bernabé:
A estopa, cómo é fiada; a moza, segundo e cómo foi criada.
A muller é fogo; o home, estopa; vén o diabro e sopra.
Á mala fiadeira, a roca faille denteira.
Quen teña fillas para casar, merque rocas para fiar.
Muller que non colle o fuso, e home que colle a cama, dádeos de boa gana.
Mentres ande na eira o xugo, que xire na casa o fuso.
Home que fía, muller que asubía, e galiña que canta coma o galo, renego
deles coma do diaño.
Muller fiadeira fai boa casadeira.
A que ten liño e o dá a fiar, é coma a que pare e dáo a criar.
Mentres teña o meu tear, camisa non me ha de faltar.
A muller goberneira, cría o fillo, e de paso, fía e fai a cea.
Capa, saio e calzón, do mesmo liño son.
O bo pano dura dez anos; pero na muller, a guapura, tanto non dura.
Etcétera.
oOo
Tensións e canles
Non fai falta penetrar na
metafísica, que xa o temos na física. ¡Nin as propias veas, co correúdas que
son, son capaces de resistir unha subida brusca de tensión! Así que, ou se
rebaixa esa tensión, ou se reforza a canle respectiva, que tal foi desde Adán.
A civilización, por paradoxal que pareza, foise perfeccionando grazas, precisamente, ao estímulo obtido desa satisfacción íntima e sublime que nos produce a nosa vitoria, persoal e social, sobre e con respecto ás dificultades superadas. Esas dificultades producen novas tensións, pero do control das mesmas tiramos a grandeza e mailos azos da nosa constante evolución.
Se lee isto un urbano igual chega á conclusión, simplista por suposto, de que no rural todo foi paz e gloria, ¡églogas bucólicas de pastores namorados!, pero dáse o casual de que, comigo, a favor ou á contra, pero nunca neutral, está a miña "circunstancia", esa circunstancia orteguiana. Se así non fose, ¿como se explicaría que os suicidios sempre abundaron no medio rural? ¡Foi porque non soportaron as tensións respectivas; non estaban preparados, mentalizados, para tanto, por pouco que fose!
Este medio rural, o de hoxe en día, o que nós coñecemos, xa non produce dicotomía co urbano, que incluso o supera en mil aspectos, en moitas cousas, das positivas, pero aquí e agora, nesta serie localista, estoume referindo ás dificultades xenéricas habidas ao traveso da nosa Historia. A burguesía naceu dos aduladores. ¡Si, si; non é chanza! Empezaron como servidores e concluíron como mestres: da cociña, das letras, das armas, dos oficios, xograres, trobadores... Máis tarde especializáronse como "Provedores de la Real Casa", e lograron que o Señor, castelo ou convento, lles facilitase un asentamento cabe do propio convento/bispado/fortaleza..., ¡para telos á man, dispoñibles!
Así naceron os burgos, que o temos ben visible na configuración do noso Castroverde vello. En paralelo, o servo agrícola pasou séculos e séculos sen levantar cabeza, sen librarse do arado; e para máis inri, cando os Estados empezaron a concretarse, e por ende, a precisar fondos, inventouse algo que, teoricamente, ía ser unha liberación xeral, de beneficios mutuos: A redención foral, a desamortización. ¡Ía ser, pero non foi, porque os burgueses, os "señores" modernos, que daquela xa tiñan o dominio do diñeiro, e que, de paso, non lles preocupaba aquela "excomuñón" coa que ameazaban os Curas, case todos irmáns seus, ¡irmáns dos grandes morgados!, para quen mercase daqueles bens chamados de "mans mortas", lanzáronse a comprar, e fixéronse con lugares enteiros! Desde entón, neste novo ciclo histórico, paulatinamente, a salvación dos nosos labregos estivo nas remesas dos emigrantes, ¡cartos a cambio de mozos, xa criados e instruídos! ¡Vaia negocio! Mais, por se isto fose pouco, nos últimos anos cantos chegaron a un nivel cultural de certa importancia, en lugar de poñer a súa sabenza ao servizo do campo, ¡opositaron!
Tamén é certo que as canles de desafogue ás que nos vimos referindo non naceron no rural senón que proveñen do trobadurismo señorial, puro plaxio ou inspiración. Cando os burgueses se pasaron ao teatro, comezando polos autos ou misterios e moralidades, ou apólogos, os campesiños recolleron aquel saldo, aquela liquidación. O que nos chegou a nosoutros ten moitas das súas raizames no tensó provenzal; con dúas variantes: na parte da Coruña, as regueifas; e na de Lugo e Braga, de ampla adaptación e poboamento suevo, entre outras, as Sentenzas anteditas. No tensó entaboábase unha disputa, e as súas estrofas formaban un diálogo contraditorio. Dous exemplos do tensó clásico reproducíronse nas óperas Tannhaüser, de Wagner, e en Els Pirineus, de Felipe Pedrell.
En resumidas contas:
. Que o rural soportou, pero resistiu, por séculos, unha serie de padecementos, pagamentos, humillacións e incomodidades, que fan da nosa historia, Rural, Local, algo grandioso, heroico, admirable, por máis que non chegase a saír nos libros de texto, feitos por profesores en xeral saídos da burguesía, ademais dalgún que outro desertor do arado, como puidera catalogarse o meu caso.
. Que desaparecidas, ou polo menos atenuadas, aquelas tensións, o Carnaval pasou a ser..., ¡unha carnavalada! As máscaras actuais, comparsas, extravagancias..., só son unha mera herdanza, un certo desenfreo; xa non implican unha resistencia fronte á orde establecida, ¡suposto que, ao xeneralizarse, perdeu a súa natureza liberadora!
As tensións naturais no
medio e na época á que nos referimos, subiron de temperatura polos anos 30 do
pasado século co combustible dos antecedentes expostos e maila doutrina que
traían aqueles retornados da nosa emigración: influencia protestante en Cuba, e
democracia de estilo francés na Arxentina. Pero o fogo, concretamente nesta
bisbarra, aplicáronnolo desde arriba e desde fóra. Porén, os nosos paisanos,
"Puchos" incluídos, sabían, eran capaces, e estábano demostrando
cunha convivencia interparroquial, civilizada, de canalizar satisfactoriamente
os seus conflitos, e por ende, os desafogues.
Para Samuel Butler, quizais o sociólogo que máis se detivo en analizar a problemática dos pequenos poboamentos, a cooperación e mailo conflito son os dous procesos básicos da vida destes grupos. Firey, pola súa parte, citando só tratadistas que estudaron ampla e profundamente a problemática das explotacións de tipo familiar e illado, polarizadas polas vilas de cabeceira, demostrou que incluso a competencia ecolóxica implica factores sociais, tales como o sentimento e mailo simbolismo, O conflito entre grupos, e aquí, como grupos, tomarei, fundamentalmente, as parroquias, aumenta a moral e a integración internas do grupo se hai unha anticipación da vitoria; quere dicirse, unha certa confianza na loita cotiá.
¿Anticlericalismo carnavalesco? Quizais houbo algún extremismo, particularmente nas celebracións do quinquenio 1931/36, pero en todo caso hai que admitir e ponderar que o Concilio Vaticano II chegounos con retraso, así que o Clero tivo a sorte de que os seus fregueses se comportasen con máis moderación da que cabía esperar neles despois de tantos séculos de humillante submisión, que non respecto. Mais, como as verdades a medias son mentira, tamén é de xustiza recoñecerlle ao Clero desta zona un comportamento moderador naqueles días, máis que aciagos, cegos, do Alzamento franquista.
O antedito non se contradí co feito, por citar só unha anécdota, de certo Párroco que se resistía a celebrar un funeral por un fusilado, acaso máis cristián có propio Cura. Por fin aceptou, e concorreron varios cregos, no ben entendido, segundo era uso e costume, de que lles había que levar á sancristía o condume, o xantar. Despois das exequias, o sancristán volveu á igrexa, e subiu á torre para dá-las doce; nisto, que se lle ocorreu mirar cara á horta do Cura... ¡Seis, seis cregos, correndo por entre os couceiros, co calzón baixo e a sotana recollida...! O campaneiro non se atreveu nin a contalo, ¡en anos! Pero o día que o fixo, no parladoiro dunha taberna, o "causante", alí presente, ¡oh casualidades!, tamén se atreveu a informar das causas: Tanto o irritaran aqueles curas comellóns, encima do que se resistiran a oficiar polo seu parente, que lles sazonou aquel cabrito ao forno, o que lles levaran na cesta do agasallo, con..., ¡Sal de Higuera, que era o purgante que se lles daba por entón ás bestas! O que nunca souben é se aqueles curas chegaron a coñecer, ou a deducir, a clave da súa "purga".
Para ilustrar unha tensión concreta, relativamente recente, temos o caso daquelas liortas habidas entre Montecubeiro e a Vila de Castroverde, derivadas primordialmente da asunción das antigas xurisdicións. Extinguida a de Montecubeiro, e sometidos a Castroverde, as cousas quedaron acres por algún tempo, que así as recolleu o poeta local, Lois do Cando (Luís González López), no seu poema "A víspera de San Xoán", premiado en Lugo nun certame do San Froilán de 1891. Tan só un fragmento literal, para confirmar este aserto:
...
Non hai quen vaya unha vez
á feira de Castroverde
que non lle enseñen os Puchos,
q´ese nome é o que teñen
sendo de Montecubeiro
os rapaciños enxebres.
I abofé que non é nome
q´os torule nin rebexe,
porque así os chaman todos
donde queira que estivesen.
Que teñen en Lugo a fama,
ben gañada, de valentes.
E co pau d´unha aguillada,
ou c´os puños si se quere,
métense entr´os paus sin medo,
donde ningures se mete;
i antes deixan o pelexo
que deixar dous pasos éles.
E, com´o boi turreón
que leva regañado sempre
o coiro, tamén estoutros
sacan a cabeza ás veces
sangrando com´a un carneiro.
Póñenlle un trapo mentras
se cura. D´iso os chaman
Os Puchos en Castroverde.
...
Non hai quen vaya unha vez
á feira de Castroverde
que non lle enseñen os Puchos,
q´ese nome é o que teñen
sendo de Montecubeiro
os rapaciños enxebres.
I abofé que non é nome
q´os torule nin rebexe,
porque así os chaman todos
donde queira que estivesen.
Que teñen en Lugo a fama,
ben gañada, de valentes.
E co pau d´unha aguillada,
ou c´os puños si se quere,
métense entr´os paus sin medo,
donde ningures se mete;
i antes deixan o pelexo
que deixar dous pasos éles.
E, com´o boi turreón
que leva regañado sempre
o coiro, tamén estoutros
sacan a cabeza ás veces
sangrando com´a un carneiro.
Póñenlle un trapo mentras
se cura. D´iso os chaman
Os Puchos en Castroverde.
...
Función social das
Casas Grandes
Ruada na cociña paceña da
Casa Grande da Olga,
solar de procedencia dos
Gómez de Berlán.
Traer a colación este debuxo do meu amigo Augusto Trillo ten por finalidade axudarlle ao lector a imaxinarse aqueles centros de reunión social, nocturna e invernal por suposto, pois, desde que o tempo permitía volver ás labores agrícolas, aquilo das ruadas adiábase automaticamente, ¡sen sesión de clausura!
Un sucedáneo tivémolo nos "teleclubs" parroquiais, de función análoga á dos libros de "F.E.N.", que por certo foron un fracaso, ¡e menos mal que algún destes locais serve, utilízase, como Centro Electoral! ¿Ían as tabernas a deixarse evaporar simplemente polo custe dun televisor, cadora máis baratos? A toda acción segue unha reacción, pero iso non o sabían, non o souberon calcular, aqueles sabios do franquismo.
A Casa da Ruada facíaas posibles se cumpría un mínimo de requisitos:
. Grande de espazos, aínda que non fose Grande por avoengo.
. A falta de cheminea, unha boa lareira. Se non tiñan luces de carburo, importaba pouco, ¡con tal de que abundase a leña!
A chegada das cociñas "Económicas", tamén chamadas
"Bilbaínas", cambiou a forma de ser e de estar, pois prestábanse para
xogar á brisca, pero non para os xogos das lareiras, pequenas e variadas
representacións nas que tanto se tocaba a gaita como se facían xogos ou
comedias improvisadas: Adiviñas, o xogo das prendas, a última copla, a última
canción, o último conto, etcétera.
. Xente da casa, sociable, aberta ao trato, conversadora.
. Mesa de levante, ou similar, para a brisca, se aínda non se tiña a "económica".
. Tamén se agradecía que tivesen fonógrafo, gramófono, ou gramola; e do 1940 en adiante, que dispuxesen dun aparello de radio, así fose de galena.
Con estes mínimos, ¡ruada, parladoiro seguro!
Algunhas reitorais tamén oficiaron como casas de ruada, pero con certas limitacións en canto á franqueza e á liberdade temática. Cando a Ama se poñía a topenear, ou o Crego botaba man do seu breviario, ¡levantábase a sesión!
O rosario deixábase rezado nas casas; o gando, pensado; e os vellos pegadiños ao remol, cando non na alcoba. Despois diso, o farol de "gas", ou o fachuzo de pallas, aínda que tamén servía un tizón se había que cruzar por un saltadoiro ou paso difícil.
As mulleres, decote, coa roca, co fuso, ou coas agullas de calcetar. Os homes, coa cachimba, ou cun librillo de papel de fumar, dos de Alcoy. ¿Tabaco...? ¡Na posguerra estaba racionado, coma todo! Pero non o estaban os tróqueles, tamén chamados balocos ou estalotes, que os tiñamos en tódolos valados do noso país, pero..., o labrego nunca oíra falar da dixitalina, e aos médicos, se a coñecían, entráralles amnesia! Dirían: ¡Para o que hai que comer, e logo que está cerrada a emigración, sobra xente!
As casas da ruada, precisamente por iso, porque eran ricas e de certo consumo, cando non tiñan xastre coincidía a costureira; nun caso, ou no outro, eses "oficiais" acudían co seu séquito de aprendices, circunstancia que elevaba, que reforzaba, a animación, o atractivo, habitual da casa. Outro complemento era o periódico, que sempre ou case sempre había alguén que lese en alto algunha noticia, ¡as necroloxías eran verdadeiras!, e despois comentábase.
Esta función social das casas de ruada non era tan gratuíta como aparentaba, pois os habituais da mesma sentíanse "obrigados á casa", así que nin facía falta avisalos para que colaborasen en toda ocasión de comenencia ou de apuro, tales como cavar, gadañar, segar, mallar... Este concepto de "casa", nesta bisbarra, pero nas limítrofes, tamén, abarcaba moito: desde as paredes ás relacións sociais. A "casa", entre nosoutros, era un ente, un Ente Social, con vida propia, que por algo aínda se pon nas necrolóxicas iso de "... da Casa Tal", así sexa un alcume pexorativo, que por veces non o poñen ou transcriben ben!
Coa Guerra, as ruadas, como é lóxico, perderon animación, animación e franqueza, pero o seu aforo a menos non foi porque a soidade era tremenda, e a xente tiña ganas de informarse, de oír, de saber, de sentirse acompañada. ¡O malo do caso era que os demais acudían coa mesma apetencia, pero ninguén sabía, ninguén falaba, ninguén se atrevía a larga-los seus secretos, por nimios e intranscendentes que fosen. O retorno, a reincorporación aos fogares daqueles soldados si que foi de epopea grega: ¡Todos foran valentes, todos traían grandes fazañas que contar! ¡O retorno de Ulises! O inexplicable eran que os necesitasen tanto tempo, ¡tres anos de guerra!, sendo tan aguerridos. ¿Por qué tardaron aqueles tres anos..., se cada un deles houbese chegado a Vinaroz en..., tres días?
...
Unha anécdota daqueles parladoiros: Nunha daquelas ruadas tiñan a costureira, unha moza que pasara a Guerra en Madrid, e precisamente por vir de Madrid estaba moi solicitada..., ¡para encargarlle roupa a "estilo" de Madrid! Eu era un neno, e por tanto pasaba desapercibido, que ninguén sospeitaba que tivese un caderno na casa, unha especie de "diario", onde me dera por apuntar cantas cousas me fixesen graza na noite ou na velada do día anterior. Daquela un veciño, xa vello, de alí cerca, pretendeu acaparar a conversa coa rapaza, de tanto que quería saber, e lle preguntaba, acerca dos "madriles"; por certo, que amolando a un tal Ton, un Sarxento que viñera de permiso, e que se interesaba pola costureira en si mesma, vestidos e "madriles" á parte. Díxolle o patrucio:
Unha anécdota daqueles parladoiros: Nunha daquelas ruadas tiñan a costureira, unha moza que pasara a Guerra en Madrid, e precisamente por vir de Madrid estaba moi solicitada..., ¡para encargarlle roupa a "estilo" de Madrid! Eu era un neno, e por tanto pasaba desapercibido, que ninguén sospeitaba que tivese un caderno na casa, unha especie de "diario", onde me dera por apuntar cantas cousas me fixesen graza na noite ou na velada do día anterior. Daquela un veciño, xa vello, de alí cerca, pretendeu acaparar a conversa coa rapaza, de tanto que quería saber, e lle preguntaba, acerca dos "madriles"; por certo, que amolando a un tal Ton, un Sarxento que viñera de permiso, e que se interesaba pola costureira en si mesma, vestidos e "madriles" á parte. Díxolle o patrucio:
-Moito me presta coincidir hoxe contigo, que me dixeron unha cousiña cousa que me trae a cabeza revolta. Díxome un soldado, pero, como menten tanto, ti vasmo confirmar, ¡ou desmentir! Díxome que en Madrid fixeron unhas toupeiras para esconderse das bombas de Franco..., polas que agora anda o tren, con raíles e todo!
- Pues le es verdad, pero no es el tren, sino el metro...; ¡el de medir, no, otro, un tren que no es tren..., porque anda con la corriente de las luces! Lo malo que tiene es que la gente va de pié, y muy apretada, así que, a poco que te descuides..., te meten mano!
O vello, un gran pícaro, escachizábase de risa:
-¡Agora entendo por qué te apartas cando se achega este Ton..., pero aquí tes remedio, que non hai metro!
O aludido, aquel Sarxento, o Ton, deulle a volta ao tema:
-Manueliña, para o que che vou cantar, non preciso achegarme. ¡Aló vai!
...
La higuera se
secó, se secó,
porque tiene sus raíces fuera;
y mi chata no me quiere
porque ando de borrachera.
...
porque tiene sus raíces fuera;
y mi chata no me quiere
porque ando de borrachera.
...
Non sei se por culpa da "borrachera", ou porque a costureira
viña farta de que a "apertasen" no "metro", ligue, ligue
definitivo, non houbo, que ámbolos dous morreron célibes, ¡célibes e ceibes!
-.-
Das rúas de
casamento e das foleadas..., ao fútbol!
O autor entregando un trofeo
nun partido de fútbol, aló en Sidi Ifni,
na guerra de 1957/58.
O Exército aprendera de Roma aquela anestesia de,
"Panem et circenses".
nun partido de fútbol, aló en Sidi Ifni,
na guerra de 1957/58.
O Exército aprendera de Roma aquela anestesia de,
"Panem et circenses".
¡Que a ninguén se lle ocorra dicir hoxe en día que non lle gusta o
fútbol, ou que non o entende, que o tomarán por..., ¡por iso que estades
pensando!
Caso distinto eran aqueles costumes, aqueles divertimentos nosos, enxebres, de propia colleita, ¡tantos e tan diferentes, tan variados! Ademais de divertidos, tiñan o seu aquel ximnástico; aqueles, si, máis, moito máis, que iso de chocar cos autos, sexa ao entrar ou ao saír dos estadios, e total para non quedarnos sen un asento incómodo, duro, liso..., xeralmente de formigón!
¿Xogos? ¡Máis que agora, pois, como tiñamos que andar un treito, incluso para ir á escola, o camiño daba para todo, para todo tipo de inventos, desde a billarda á circense de correr por riba das paredes a paso ximnástico, e non iso do "pavillón de deportes", sempre ocupado, e sempre pendentes de que non nos deixe en terra o "transporte escolar"!
Aqueles carriños de madeira, que tamén se facían en miniatura con dúas corolas de nabo. Aquelas bicis, tamén de madeira e sen freo. Aqueles cirichóns, cun émbolo cabeceado con estopas, para irriga-lo compañeiro, maiormente por carnavais. O tira-balas, tamén de estopa, que se apertaban contra o estómago para facer puntería. Con dous botes taponados cunha vexiga seca de porco, e un fío ben longo de algodón, inventamos os primeiros teléfonos, pero..., non rexistramos a súa patente! Do alcacén despuntabamos uns chifres que soaban con música de anxos; as frautas de castiro, que se lles extraía a casca mazándoa con suavidade, e despois axustábaselle un recorte da mesma madeira para que fixese de palleta... Así, para por un exemplo, empezou a súa carreira de música o gaiteiro de Andión, Javier Rodríguez Díaz, que tal afirmou nunha entrevista que lle fixeron os do "Alalá" da TVG, emitida por certo catro días antes do seu óbito. Daquela entrevista déronme a seguinte fotografía, que me honro en mostrárvola para relembro dun dos nosos últimos gaiteiros autodidactas.
Como vedes, mil cousas, mil inventos, sinxelos pero útiles, que os da
miña xeración non tivemos clases de "manualidades", nin falta que nos
fixeron! O que tiña bo oído e mellor atención, con aquelas frautas de alcacén,
e tamén coas de castiro, aprendía a escala musical, que diso pasábase á gaita
do fol, igual que batendo nunha lata do pemento ou das sardiñas aprendíase a
toca-la caixa, o bombo, a pandeireta... ¡Aí tedes, aí queda, de testemuña,
aquel Xavier!
Despois da Guerra, ¡aquela das maiúsculas!, segundo ían regresando os mozos, aqueles que lembraban a gaita do fol, ou llela conservaran, volveron a ela..., ¡e deron uns solos impresionantes, maiormente aos domingos, que xa mereceron o nome de "foleadas". Tamén se volveu ao "permite" nos bailes, que moitas leas deixa ocasionadas. Nesta bisbarra tivemos a grandeza de que volvesen a actuar dúas bandas, "Pena" e "Bolaño"..., tan pronto como o "cuartel" da Garda Civil deu permiso para dúas ou tres horiñas de música festeira, pero sempre con clausura para antes da posta do sol. ¡Natural: tratábase de situarnos, de manternos, "Cara al sol"!
As festas volveron a ser "de merenda". Daquela a xente de lonxe madrugaba para preparar as viandas, e metelas na alforxa, ou subir as cestas á cabeza, con aquelas rodeliñas..., ¡con xaxún ata despois da Misa, pois o Concilio liberador aínda estaba lonxe!
Nestes medios, algo que non se perdera, algo que non houbo que resucitar na posguerra, foi o lume novo, ¡San Xoán!, así como o enramallado das casas, dos alpendres, e incluso das hortas. Tamén seguiron os curandeiros, ¡á forza, por falta de Médicos, de Médicos e de menciñas! As sangrías..., ¡aos débiles! Os tirizós, a "espinilla caída"... O leite callado, con codesos, para as lombrigas... A celidonia, para as feridas... Os bafos, para o catarro... As fregas con ortigas... O único do que se deixou de falar, nisto dos remedios caseiros, foi da ruda, pois, á forza de privacións, a xente convenceuse de que onde comen dous, comen catro; e catro igual que seis, que a fame ben repartida chegaba para todos!
Por riba disto, neste país rutilaban as rúas de casamento, ¡e iso que se celebraban de noite, pero de noite non andaba a Garda Civil, e menos aínda por Montecubeiro! ¿Eran vulgares aproveitamentos da veciñanza, ou honores tributados aos noivos? En particular os foguetes, moitos desgustos deixan dado: A mocidade do lugar considerábaos unha honra, especialmente para as veciñas. Pero as nais delas, se se sabía, ou presentía, que a noiva non podía ir de branco, ¡de branco virxinal!, non perdoaban aquela "ofensa", téndose dado casos de acudir á Garda Civil para denunciar o "desaforo", e insistir en que fose "comisada" a pólvora do novenario respectivo. Como os Curas viñan esixindo tres amoestacións, non eran doados os connubios secretos. Os noivos saían cos padriños e demais invitados, despois da cea, ao redor da casa da noiva, para dar: O padriño, tabaco e viño; e a madriña, roscas. Como adoitaban ser moitos, e de lonxe, os ruantes tocaban a pouco, así que os máis pícaros, (¡eu entre eles!), acudiamos con dúas ou tres chaquetas, e outras tantas carautas de cartón, para pasar desapercibidos en dúas, tres, ou catro roldas, segundo a liberalidade ou a potencia económica daqueles padriños!
A rúbrica destas rúas non sempre foi afortunada, pois tense dado o caso de que antigos pretendentes da moza, arroupados cos seus amigos e veciños, fixesen algunha dellada: tirar cancelas, desfacer o palleiro, darlles carne con agullas aos cadelos da casa...; ¡e incluso houbo tiroteos!
-.-
Rematar "a tiros" estas evocacións non me parece boa idea, así
que lle prego ao lector que lea, "foguetes", se con iso concluímos
estas festas, a súa lembranza, en paz, aínda que sexa con algo de nostalxia!
¿Tería razón Jorge Manrique naquilo seu de que, "... cualquier tiempo
pasado fue mejor"?
¡Non o creo, pero todo é cousa de quitárlle-lo zume ás flores, incluso ás chorimas dos toxos e das xestas, como fan as abellas, pois con iso, a vida, coma o mel, vólvese doce!
Como vedes, eu sempre centrado en Castroverde e na súa bisbarra, por
lonxe que me poñan os azares da vida,
Xosé María
Gómez Vilabella
No hay comentarios:
Publicar un comentario