A MESTRA DAS SAIAS LONGAS -III-

.../...

O noso Pantokrátor

Sempre paso atemorizada por debaixo do noso pantokrátor. ¿Téñole medo a meu pai, e iso que cando saca o xenio as herbas vólvense pedras? ¡Non, en absoluto! ¿E a Deus, si? Debe ser que me impón a súa grandeza, a súa maxestade, que por algo o configuraron así na porta pola que adoito entrar na nosa catedral. Daquela, cando edificaron, ¡a saber cómo estaba a xente de Lugo de bravía, e por iso entenderon que había que asustarnos, que ata lle puxeron un pico, cal espada de Damocles, sobre a cabeza do visitante! Non se pode opinar, de nada, sen coñecemento de causa, que iso nos ten dito a Profesora de Historia, esa historia pelada, que só contén nomes, datas e feitos, pero nunca explica nin comenta as causas, as circunstancias, que levaron a uns e a outros a face-lo que fixeron.

Asustar, impresionar, na porta da catedral, hoxe por hoxe non lle vexo obxecto, pois, o que entra, entra decidido, e para os que optan polas tabernas da Rúa Nova, as únicas imaxes que contan son esas que entrevén cando alzan o cóbado. En todo caso, é unha obra de arte, e está ben onde está. Pero ao que vou, que é a reflexionar sobre as relacións paterno-filiais: As desobediencias, sexa con pais ou con superiores; as condutas irritantes; submisión, respecto, laboriosidade… Din que estamos recargados de sinaturas, pero isto das relacións familiares coido que merecería non un curso, os tres!

Vou anotar, para comeza-las miñas apreciacións, as diverxencias que observo entre convivir na aldea e facelo na capital. Din que aquí en Galicia non se sabe onde remata a aldea e onde comeza a vila, e coa vila, a capital. Será, pode ser, que non teño reparado moito niso, pero o que se palpa en cada un deses espazos é a diverxencia no ser, e tamén no estar. Como dixo a de Psicoloxía por ese internado que hai en Castro, -Alí non están tódolos que son, nin son tódolos que están. Daquela deixarei a salvo, prudentemente, os casos paradigmáticos, que seguro que os hai, e tampouco é bo xeneralizar, que nolo impide a prudencia.

Na aldea, no rural, e para comezar, non existe emancipación, non pode habela: O neno sabe, e sábeo desde a caneta, que se quere vivir indefinidamente abeirado pola protección, pola manutención, paterna, patriarcal, será sempre un auténtico súbdito; un sempre que abarca, como digo, desde a caneta ao enterro do pai, e nalgún caso, da propia nai. ¡Alí permútase submisión por seguridade, que nin case fai falta pedir o pan de cada día, que cho pon na mesa teu pai! O pan do paternóster é outra cuestión. ¿Isto é optativo? ¡Para os minorazos, non, nunca, ou case nunca; para os morgados, segundo os casos!

Certo é que hai morgados espanzullados, que se van quedando nas casas, por tras do tizóns, ao abeiro da tradición testamentar, que nin ferran nin deixan o banco, nin se casan nin se van, amolando a algún dos outros, que teñen que largarse, buscar morgada ou emigrar; a eses tales non se lles chama parasitos, pero sono! Os segundos, terceiros, cuartos…, e nalgún caso, nove, ¿Qué outra lles queda que sentirse orfos, e actuar como tais? Iso sábese, polo menos, desde a escola, e ata penso que non será inxustiza dedicarse máis os minorazos, bastante máis, pois eles, ¡meus pobres!, xa nacen pobres, e ata será unha caridade darlles esmolas adicionais, admitilos aínda que saísen da idade escolar. Redimilos, axudarlles a liberarse de garda-las ovellas do morgado, ¿é, ou non, unha obra de xustiza, e por ende, de caridade? Teño para min que isto vai ser un problema de conciencia, e o caso é que ninguén fala diso, nin na Normal nin na Catedral! ¿Xustiza é tratar a todo o mundo por igual? ¡Dubídoo, pois pode haber casos nos que a igualdade pode ser inxusta!

-.-

Isto meu non sei se é de psicoloxía ou de relixión, pero o caso foi que me deu a noite, matina que te matinarás, que nin que fose unha ecuación de mil incógnitas; desde logo o que non é é unha igualdade.

Índonos para Lugo, o que equivale a dicir para unha cidade calquera, estamos logrando un equilibrio inestable, un falso equilibrio, pois equilibramos certas cousas tronzando outras.

Certo é que na aldea, nisto que chaman sector primario da economía, sobra xente, maiormente mulleres, pero, ¿a onde imos, qué nos espera, qué dote levamos? Segundo Rosalía,

Adios groria! adios contento!

Deixo á casa onde nacin,

Deixo á aldea que conoço,

Por un mundo que non vin!

Deixo un mundo coñecido por outro que non vin! Da aldea, como dun panal de rica mel, nutrimos a nosa crianza: alimentos, vestidos, educación, menciñas…; e nalgún caso, enterros, enterros por enfermidades infantís ou epidemias, que dan o seu gasto, os seus contratempos, a súa dedicación! Unha vez descapitalizada a aldea, consumidos con nós aforros e esforzos, ¿qué facemos, reintegramos o xusto, o suficiente? O que facemos é levar connosco esas forzas, eses consumos, esa preparación, para que se aproveiten de todo isto as xentes, os países de acollida, que xa nos reciben criados e educados.

¿A onde imos parar? Os transvasados da aldea á vila, na súa inmensa maioría, acaban, acabamos, no sector terciario, saltándonos o secundario, o das transformacións, o do perfeccionamento, o expansivo, que é precisamente o que dá produtos exportables, e por ende, retornos, recuperación do invertido; dito doutro modo: aquel gasto da infancia quedouse niso, en gasto, cando merecía o tratamento de inversión.

¡Deus, qué pouco sei de economía, tan só unhas nocións! Por aí atrás algo dixen de que nos sobran sinaturas, pero equivoqueime, fáltannos! Sería enriquecedor poder chegar á aldeíña máis remota e abrirlles os ollos a eses empresarios da agricultura, porque iso son, empresarios, empresarios que poñen capital e traballo ao servizo, na xestación, duns produtos. Mais para convencelos diso, para quitalos da súa humillante condición de míseros e ignorantes, faría falta saber moito, moito saber e non pouco ascendente. Comezou Valentín Lamas Carvajal co seu, Catecismo do labrego: -¿Sodes labrego? -¡Si, pola miña desgraza! Como espoleta, vale, serve, pero a continuación había que engadirlles, aclararlles: -¡A túa desgraza está en que es un empresario, un empresario de base, e ti, labreguiño, sen sabelo! ¿Serei capaz de ilustralos, sequera un pouquichiño, nese ámbito, nesa dignificación? ¡Deus mo conceda; amén!

Sempre se dixo: ¡Ese pasa máis fame que un mestre de escola! Pero ata será bo, non que esteamos mal pagados, pero si regular, pois, con moitos ingresos e pouco control, con pouca inspección, ¡que ata as anuncian!, é doado fanfurriñar, darse á dolce vita, alternar, pasear, banquetear… ¡Daquela, coñecendo a condición humana como a estou comezando a coñecer, Deus nos libre de mestres ben pagados, que fuxirían da escola coma do diabro, sen decatarse, sen recoñecer que os diabros, nestes casos, serían eles, eles mesmos! Mestres, e mestras, humildes, e de pagados, regular; dignamente si, para iso, para que non fuxan do seu sacrosanto deber de ensinar a quen non sabe. ¡Mestre rico, vacacións en Arteixo; do ano, medio! E tamén se dá que o mestre rico adoita pagar substitucións, ou deixa vacantes as escolas illadas, as de mal servizo, que casualmente son as máis necesitadas de atención e de constancia. Cando se xeneralicen os grupos escolares, con dirección e controlados, isto do absentismo será outra cousa, deixará de ser problema, ou, polo menos, atenuarase. Como seica di o Pedáneo dunha parroquia veciña ao final das súas peroradas, “¡He dicho!”. Dixen, dixen algo, máis do que outros din, pero moito queda sen dicir, e eu, por agora, canto sei de economía consiste en facer bo uso do diñeiro que me vai dando meu pai, pois a nai, ¡miña pobre!, vive á sombra do tesoureiro do noso pazo!

-.-

Como tamén hai dezmilistas, e algún día podo selo, non estará de máis que me deteña un anaco na vida urbana, particularmente na da muller transplantada, iso que no rural din, Vivir de man branca!

Non é que folguen as mulleres da cidade se queren atende-lo seu fogar, e máxime se teñen fillos, pero en toda mudanza hai un desequilibrio. Van da aldea fartas de traballo e de traballos, e ao atoparse con outras comodidades corren o risco de darse á vagancia, á presunción, á murmuración. Xa sabemos que hai bibliotecas, pero, cos anos, pérdese o hábito de ler salvo que teñan que facelo por obrigación profesional. O marido, que as rescatou do rural seducido pola beleza, pola laboriosidade, ou…, ou pola dote!, observa o seu decaer de valores, e…, pode chegar a estoxala!

Cando chegaban os fillos, na aldea sabían adaptalos ao medio, atendelos segundo era uso e costume, pero na cidade decátanse de que hai outros medios, outras técnicas, outros sistemas, quedándolles dúas alternativas: ou enfadarse consigo mesma, ou facelo co seu entorno, renegando incluso da veciñanza. Esta impotencia, esta inoperancia na crianza dos fillos nos lles pasa desapercibida aos infantes, podendo conducilos a un desprezo da nai, e incluso a vexacións, a baleiros no fogar. Conclusión que tiro de todo isto: Non se pode ascender, sexa de categoría social, de status, ou de ambiente, sen a correlativa preparación, que adoita ser lenta, e non sempre posible. Esta problemática estase dando, visible, nalgún matrimonio de militares da guerra, casados cunha rapaza do lugar, en moitos casos unha admirada “madriña de guerra”, que deixa de serlles grata a medida que, cos ascensos, van coñecendo as vivencias doutros matrimonios. Para resumir: Tras das decepcións veñen as irreverencias, a falta de respecto, ou incluso o desprezo, o avergoñarse da proxenie; ¡en definitiva, baleiros, baleiros e dramas!

E a mestra, a todo isto, qué? ¡Pouco, que pouquiño nos será dado facer! O que se me ocorre, de presente, é que deberan prodigarse máis as clases nocturnas, que ben as necesitan aqueles segundóns chamados a…, ¡a colle-lo coche da Liña!

-.-

Enleeime neste tema, e por moito que afonde nel, séntome aínda na tona: Á problemática dos pais cos fillos e dos fillos cos pais, véxolle mal porvir, por varias circunstancias, sendo unha rama non menor a dos pais emigrantes, agora que se está producindo un gran éxodo, en particular por Europa arriba. Isto vai traer consecuencias de terremoto, por máis que só estea comezando, pero as nubes vanse pechando sobre nós, sobre Galicia, de día en día.

Para América saen solteiros, e moitos reclaman desde aló á súa rapaza; nalgún caso que coñezo, casáronse por poderes. Como tardan en volver, ¡os que volven!, os fillos nácenlles por aló, maiormente en Cuba, Arxentina, Brasil e Venezuela. Desconectados do seu pasado, no material quero dicir, porque no anímico, no espiritual está visto e demostrado que non, nunca, os seus nenos criaranse nacionalizados, que é igual a dicir, imbricados na cultura propia, máis ou menos consolidada, do país de acollida. Morriña á parte, os seus vínculos paterno-filiais non teñen por qué presentar rupturas ou disfuncións; caso distinto son eses que comezan a saír para Francia, e outros países norteños, pois vanse moitos casados, ou máis exactamente recén casados. Non queren seguir de caseiros, e tampouco teñen para irse de lúa de mel a Mallorca, así que…, a gardar vacas en Francia, ou en Suíza, ou en Holanda…! Vacas, ou o que cadre, pois da miña parroquia sábese dalgún que acabou de enterrador en Francia, ou de louseiro en Suíza; ¡obviamente, o que refusan os nativos deses países en puxanza! Para Inglaterra poucos, pero para Alemaña, onde hai moito que reconstruír, comezando polas fábricas, saen máis ben os de aquí de Lugo, os que fixeron Maestría ou algo parecido; técnicos, en definitiva.

En Europa o propio é que traballen ambos, así que vexo, adiviño, aos seus filliños en brazos dos avós, sexa porque veñan a parir, ou porque os traian de nados. Teño referencias de que aquí en Europa o corrente é alugar un pisiño, xeralmente un faio, un sobrado baixo vigas, onde se amontoan dous, tres, ou incluso catro matrimonios; ¡non o din por dignidade, pero vaise sabendo! Nesas estreituras, ¿que fan cos nenos? ¡Pois, non os fan, e cando os fan, remesa ao canto para os avós, ¿paternos / maternos?, para aos primeiros que accedan! Se isto segue así, se vai en aumento como parecen indicar as trazas coñecidas, logo imos ter un padrón de avós criando unha especie de fillos adoptivos: ¡os propios netos! ¿Consecuencias sociais de todo isto? ¡Son previsibles, particularmente para as mestras, que teremos un tipo de alumnado sui generis, precisado dunha metodoloxía especial, distinta da que se viña aplicando cos fillos dos matrimonios residentes! Non me atrevo a suxerilo en clase de Pedagoxía, ¡aínda!, pero como isto evolucione progresivamente, tal cal parece suceder, non penso irme desta Normal sen pedir e propoñer o seu estudio.

-.-

Previsores que son en Meira:

Sempre co campo da feira preparado, sempre agardando por nós.

¡Herdárono dos frades!

¡Por fin, vacacións, e co curso aprobado! Como seica din os mouros, ¡Al handulilah! Non sei se se escribe así, que eu oínllo a un compañeiro, nado en Marrocos, que tamén rematou primeiro. Na lingua que sexa, ¡grazas a Deus!

Levo unha semana durmindo na casa paterna, que me prestou de gloria despois de tanto insomnio para prepara-los exames. Hoxe, domingo, espertoume miña nai urxíndome que me arranxase para ir á Misa de cedo. -¿Á Misa de cedo…? -¡Si, muller, que despois queremos ir a Meira…!

Tamén foi meu tío Antón, pero el na egua, por culpa da súa coxeira; aquel tiro que lle meteron nunha perna certos veciños… Uns din que foi por culpa dunha moza, e outros que debido a certa discusión por culpa dun marco, aí na agra. ¡Marcos e mozas, mozas e marcos, dous problemas do rural, e non de menor contía! El coxea, pero o tirador tamén, que tivo que ingresar na Lexión para eludi-la xustiza. Feriu, pero tamén foi ferido, na de España; agora vive en Lugo, coa pensión de mutilado, de Tenente, ou algo así.

Terminada a Misa colleume do brazo miña nai, ¡coidou que aínda non espertara de todo!, e pasoume á sancristía: -Aquí a miña filla, que quere saudalo, e de paso darlle a novidade de que é…, notable! –Congratulacións, pois; vindo dunha familia notable, ¿que ía ser senón notable! Pero miña nai, ou non entendeu o retruque ou quixo afirmar a súa vaidade de nai: -¡Que sacou un notable, de nota media! –Si, muller, que xa o entendín; eu teño un sobriño, que agora está nas milicias, que pasou do Seminario á Normal, e tenmo dito: que esas profesoras tan normais son, que fan o que debera ser normal en tódolos centros, comezar con notas baixas para estimula-los alumnos, que progresen no seu esforzo, e así, os que o fagan, rematarán a carreira con sobresaliente. ¡Repito os meus parabéns; non o esperaba menos de ti! Miña nai inclinouse como para bicarlle a man, e eu, desde que estivemos fóra, díxenlle que iso só se facía co anel do bispo. Ela retrucoume: -¡O noso Cura é tan competente que vai para bispo, así que non fixen cousa mala en anticiparme…!

Da igrexa, e xa con meu pai que nos agardaba no adro, fomos rezarlle un Paternóster aos avós. Por certo que reparei que fixeron uns panteóns carísimos, con mármores todo ao redor, cousa da que me aledei pois sempre me sentín un pouco acomplexada de que o noso chamase a atención, destacando no medio do cemiterio. Irritábame esa presunción de meu avó, aquel prurito de marcar diferenzas, ata no propio cemiterio!

Da casa á igrexa, e da igrexa parroquial á gran igrexa comarcal, pois cadraba feira en Meira, que por iso me fixeron ir á nosa Misa de cedo. Desta vez non fun a cabalo porque un veciño, agora que melloraron a estrada, fíxose cun camión ruso, das subhastas do Exército, e púxolle uns bancos de madeira, de quita e pon; de camión a autobús, e á viceversa, segundo se terza; así leva xente a Lugo, ás feiras, aos enterros… ¡Progresamos! Co que outros desprezan, pero, progresamos!

Con todo isto estou derreada, así que as miñas impresións da feira pasareinas mañá ao papel, se Deus quere.

-.-

¡Fun a Meira e vin o Miño, pero non o vin nacer, e iso que é “meu”! Vino na ponte que leva á horta dos Frades, mesmo por tras da igrexa do Cister. Mostroumo meu pai para levarlle a contraria aos libros de texto, emperrados en parilo na Fonmiñá.

-Mira, filla, mira a auga que baixa: ¡tres muíños desde o Pedregal, que está aí arriba, na Irimia, na faldra da Serra! A Fonmiñá queda aló abaixo, lonxe para ir a pé; da estrada de Lugo hai que desviarse pola que vai á Pastoriza… ¡Moitas lendas, moito conto, pero xa non é de Meira, non é dos frades!

Ao Pedregal tampouco fomos, así que hoxe só podo falar da feira, da feira e dos feirantes. Meu pai presentoume a don Ricardo Figueroa, que o trata, e díxome:

-Este señor é un iluminado; ¡mira se será iluminado, que lles aluma aos de Meira!

Ríronse ámbolos dous, pero eu tardei en saber que lles manda a luz eléctrica desde as súas aceas de Moleiras, aló arriba, non sei onde. Xente así é a que precisa este país; mercou a cerca dos frades e montou unha gandería modelo; ao rodicio do muíño engadiulle unha turbina. De todo isto falaron, e a min entroume unha vacilación: ¡se admitisen mulleres, de acabado Maxisterio, e de poder soportalo meus pais, igual comezaba Enxeñeiros! Galicia precisa mestres, moitos e bos, pero tras dos mestres hai que optar polos enxeñeiros: avanzar, avanzar, para que non se diga que Isabel de Castela castrou aos galegos, nin aos galegos nin ás galegas!

Vendo o trasfego desta feira lembreime da profesora de Historia que sostiña que se non fose pola riqueza de Galicia, a guerra houbese rematado en Asturias, por falta de subministres… ¡Mira por onde a nosa laboriosidade, xunto coa riqueza do país, puido ser culpable de tantos milleiros de mortos! O que ela di: A Historia debe comezar por coñece-los fenómenos causais, e tras destes, os sostibles.

Moita feira, ducias de carros cos seus adrais para achegar as mercadorías que seguirían despois por estrada, vía Lugo ou vía Asturias. ¡Mercadorías en bruto! Tantos ranchos que cargaron, tantos xatos que se levaron, ¿por qué non van transformados, en chourizos, en latas de conservas…? Nós poñemos a materia prima, e outros engórdana, sacrifícana, transfórmana, encarecéndoa de prezo. Cando veñen sabas de Holanda, zapatos de Elche, mantas de Zamora, etcétera, aquí pagamos o monto total, coas ganancias que van detraendo todos e cada un dos intemediarios. ¿Cuestión de diñeiro? ¡Tanto que mandan os emigrantes, a onde vai parar? Meu pai sostén que non sabemos asociarnos máis que para fode-lo veciño, que só o facemos no estranxeiro, tal que fundando Centros Galegos, e cousas así. El sabe, sabe dicilo, pero facelo tampouco, pois algún carto temos, e xunto con seus irmáns algo poderíamos fabricar, para seguidamente exportar. ¿Será certo que nos castrou Isabel de Castilla? En todo caso vou ser discreta, pois ás mulleres decididas, neste país, enseguida nos chaman…, ¡direino: carallanas!

Volvendo á profesora de Historia, que non sei cómo se falou das sabas de Holanda; díxonos que o ouro, o ouro e maila prata, traídos de América, e canalizados ao traveso da Torre del Oro, de Sevilla, foron a ruína da España moderna porque, con medios para comprar, para importar, descoidamos a fabricación propia, meténdonos debaixo de países de seu tan pobres como eran, ou parecían ser, daquela, os Países Baixos.

¡Ai, Deus, canto temos sen aprender, sen saber! Parécenos moito un curso de Maxisterio, e precisaríamos cincuenta, unha vida enteira!

-.-

Propúxenme empaparme de aldea, e penso que o estou conseguindo. Para iso hoxe tiven un bo reforzo porque veu pasa-la tarde comigo a Pepa, que tiña uns apuntes meus e tróuxomos; ese foi o pretexto para vernos, pois as dúas sabíamos que agora non os precisamos, pero tiñamos febres primaverais, así que nos saturamos de herbas, de flores e de río, paseando pola súa beira, desde a tapacuña ao muíño, e do muíño á tapacuña. ¡Deus, qué despedida máis fermosa a desta primavera! O verán tampouco é feo, pero esta frescura das flores…! Dun xeito parecido a como os emigrantes botan en falta o seu rueiro, nós, en Lugo, nese embarazo de nove meses de curso, estábamos famentas de campo, de campo a través!

Falamos de moitas cousas, de case todo menos de sinaturas, sequera fose por aquilo de que non só de pan vive o home, o ser humano. Mirándonos no espello da auga do banzado, eu vin en min tres persoas: unha mestra, unha economista e unha enxeñeira. ¡Que máis quixera que acadar esa trindade de saberes! Díxenllo á Pepa, así, chanceándonos:

-Debe ser porque ninguén está ledo coa sorte propia e envexa a dos demais, pois eu, arestora, se fosen miñas fillas esas figuras que vexo aí abaixo, na auga deste banzado…, tres, que vexo tres, asemade, por culpa dos reflexos desa pedra que hai no fondo, a unha delas faríaa estudar maxisterio, en Lugo; á segunda mandaría para Coruña, que estudase profesorado mercantil; e a terceira, para Madrid, á escola de enxeñeiros!

-¡A ver, a ver; déixame a min! ¡Pois é certo que poñéndose así, neste punto e de cara ao sol…, “con la camisa nueva”, por suposto, vense tres imaxes! Esta ocorrencia, esta observación, dime que si, que vales para enxeñeiro, pois eu…, eu só vía, “ondiñas veñen e van, non te vaias rianxeira, que te podes marear”!

-Miña Pepa, xa viña observando en ti dotes poéticas; ¡tes que casarte cun poeta!

-¡Ai, si; para morrer de fame? ¡Para iso chégame con ser mestra! O máis seguro é que bote nun zoqueiro, que son algo friorenta dos pés, que por iso vin en zocas…, para te-los pés quentiños!

-Daquela volvamos a pasear; non sexa o diabro que collas un arrefrío, aquí, coa humidade deste río, pois aínda que é cativo, o propio dos cativos é facer trasnadas…

-¡Temos que afacernos a eles…, aos cativos!

-¡Calla, muller, non teñas mal gusto, que non é apropiado cita-la forca na casa do aforcado!

A continuación fómonos cara ao interior do prado “da fouciña”, no que temos unha cerdeira moi grande e moi vella, aínda que sería mellor poñerlle un “b”. Este ano está cargadiña de acios, que empezan a tomar color; se non fose porque tiran a vermello, logo parecería unha parra xigantesca cargadiña de uvas. Alí sentámonos nos mandís de liño e de lá que nos proporcionara miña nai, ¡unha nai sempre é unha nai, e non só dos propios!, por se tiñamos frío, pois o día era sollío pero destemperado. Debaixo da cerdeira volvemos ás nosas chácharas:

-Se non fose porque temos a conciencia tranquila polo que traballamos durante o curso, estar aquí, á sombra, man sobre man, ata sería un pecado cando ao noso redor están gadañando o feo… -Dixen.

-Amalia, os ricos nacestes para isto, para contempla-lo mundo do traballo…

Diso rinme, e estou arrepentida, porque igual din pé para que Pepa se forme unha idea equívoca da miña forma de ser. ¡A min non me deixan gadañar porque teñen medo a que me corte coa gadaña, de torpe que son manexándoa, pero, polas gañas, encabezaría as rogas! Consígnoo aquí en penitencia pola miña soberbia. ¡Pepa, perdóame!

-.-

O da gadaña dáseme mal, pero onte e hoxe, que tivemos roga para sega-lo pan, que trigo non colectamos porque meu pai dá as chousas a cavar, ¡ao cuarto!, así que canto facemos é ir co carro para trae-los mollos, emperreine en darlle ao fouciño, ¡e conseguino! De última da rea, pero non perdín volta. O propio das mulleres é ata-los mollos, mais para iso necesitaría luvas, de tan fina que teño a pel, con perigo máis que certo de que se me achantase unha palla. Puxen uns calzóns de meu irmán, que lle quedaban pequenos; iso si. Chamei a atención, pois os rapaces nunca tal viran, refírome aos calzóns, pero, con tal de non escandalizar, que se rían canto queiran, que rirse é san. Non o consigno por mérito, senón, e máis ben, como penitencia pola miña ignorancia das manualidades agrícolas. ¡Ensínannos a bordar, e non sabemos sachar!

Estoume xactando das miñas fazañas cando debera comezar polas de meu irmán, que o tiñamos por un petimetre con garabata, e aos poucos de comezar na agra de Lóngaras presentouse alí no cómaro en mangas de camisa…, coa gaita ao lombo! A sorpresa foi absoluta, que o aplaudimos coma se fose un artista profesional. Desde o cómaro deu en soprar unha peza que nos resultou excitante pero descoñecida; desa pasou a outras, sen case alentar, que nos seguiu de leira en leira e de agra en agra, todo o día. Ao xantar chameino á parte para preguntarlle qué era aquela peza tan bonita, a inicial, que non me soaba de nada. Díxome en moito secreto que se trataba de "Els segadors", un himno ou canción catalá, que estaba prohibida, pero que se fixeran con ela na tuna de Santiago, e que un compañeiro seu fixera un arranxo para gaita galega. Ensinoume a partitura, e dela anotei esta estrofa, da que só entendín iso dos “segadores”:

Ara és hora, segadors!
Ara és hora d'estar alerta!
Per quan vingui un altre juny
esmolem ben bé les eines!

¡Dereito non debe ser tan difícil como o pintan cando lles sobra tempo para andar de…, (do que me dixo el, unha verba malsoante, que me nego a recordar)! Sorte que noso pai non coñecese esta letra, nin a letra nin a música, pois era capaz, cal Abraham, de levantarlle a man ao seu Isaac!

Isto da sega, ben comidos e ben bebidos, como foi na miña casa, cun descanso cando o sol deu en derreter as pallas, non é nada, coido que nin sombra, das que pasaban os nosos segadores por Castela arriba e abaixo, que algún botaba un mes. Este ano falou diso o maioral da nosa cuadrilla, comentando que non sabía de ninguén da rodeada que aló volvese. Pregunteille, pero non soubo dicir se iso ocorría porque xa tivesen maquinaria, ou porque os galegos se cansaran de rega-la meseta coa súa suor da súa fronte inclinada…, inclinada cara á terra castelá!

-.-

Desde a caneta, desde que teño lembranzas, nunca durmín tanto nin tan profundamente; débollelo, a partes iguais, ás maniotas coas que me deitei despois de dous días de sega ben aproveitados, e outro tanto ao trono, que logo parecían os foguetes da nosa festa parroquial, anticipada. Co día avanzado espertoume ese furacán que teño por irmán, ¡claro, sopra-la gaita cansa menos que darlle ao fouciño!, que se presentou na miña alcoba dándome unha serenata co requinto do tío Antón; non lle gusta prestalo, pero estes avogadiños in pectore son o mesmísimo diabro: ¡adéstranse para ganar preitos!

Tras do gusto o desgusto, que me deu por pensar o preocupadas que estarán esas persoas que viñeron segar o noso pospoñendo o deles, e agora, con esta tormenta, e co avanzada que está a maduración de palla, ¡meus pobres!, van perder boa parte da colleita. Censureille a meu irmán a súa xolda nestas circunstancias, e sabedes qué me dixo? -¡Nos preitos, como na vida, sempre hai un gañador e un perdedor, pero tras do preito vén a apelación, e por veces cambian as tornas! -¿Qué queres dicir con iso? -¡Que van escarmentar, e para o ano próximo, por se acaso, segarán primeiro o deles pois a caridade ben entendida comeza por un mesmo! –A nós viñéronnos por sometemento, e non por caridade! -¡Iso é verdade, -recoñeceu-, pero as feitas cóntanse!

Agora téñoo claro: é certo que se precisan avogados, pero eu non quixese verme nos seus dilemas, e así llo expuxen. Tranquilizoume moito ao prometerme que pensa especializarse en Administrativo, oposicións do Estado, e cousas así, que tamén fai falta loitar contra os mangantes deste país.

Despois da parva propúxenlle:

-Irmán, xa que tan descansado te ves, propóñoche, ou máis ben pídoche, hoxe que non está día de andar por fóra, que me acompañes á capela para darlles un repasiño ás imaxes dos nosos santos, que teñen máis po enriba que os peregrinos cando chegan a Santiago. Temos que subirnos a unha escada, e todo iso.

Non sei se por pereza, ou por prudencia, o caso é que me replicou:

-¡A ver se coa baeta en vez do po lles quitas a pintura, a súa pátina de séculos…!

-Non tal, que preguntei en Lugo polo nome dese spray que usan na catedral, e funo mercar á Droguería Central.

Despois dun par de horas de afanosa limpeza, ¡os homes tamén valen para as labores do fogar, só que hai que amansalos, conquistalos, convencelos de que son útiles!, collino da man e axeonllámonos nas cadeiras dos avós, onde rezamos unha estación a Xesús Sacramentado. Nesta posición, collinlle outra vez as mans, e díxenlle:

-Irmán, xa que estamos diante dos nosos santos…, ¿prométesme que sempre nos levaremos ben, pase o que pase, incluso se chegamos a facer partillas?

-¡Non me estraña que te teñan por beata as compañeiras, que me chegou un sopro diso! ¿A qué veñen estas mexericadas?

-Non son mexericadas, senón precaucións, que non hai pecado meirande, desde aquilo de Caín, que levarse mal nunha irmandade. Os irmáns vimos de Deus, que permitiu a nosa procreación, e chegamos ao mundo pola mesma vía, co mesmo sangue; daquela temos unha obriga dobre: ¡para con Deus e para cos nosos pais! Levarse mal tamén é ofende-los pais…

Solteille unha boa perorada, e coido que eficaz, pois rematamos dándonos unha aperta entrañable, da que nunca me esquecerei; coido que el, tampouco. ¡Está visto que para segar hai que sementar!

-.-

¡A malla, o meirande e mellor espectáculo do rural! Lin que na Arxentina comezan a utilizar unhas colleitadoras que van recollendo o trigo, o gran, á vez que trillan e esparexan a palla na propia finca… ¡Deus nos libre de tal!

Participei na nosa, que por certo durou un día enteiro, mañá por noite, e iso que a máquina tiraba da polea da desgranadora como se o fixese dun convoi da Renfe. Iso foi onte, que así estou de maniotas! Outra vez cos calzóns de meu irmán porque aínda que as espalladoiras lle dan ao mantelo para atrás, eu séntome máis libre en pantalón. Espallei sen guantes porque vou tendo as mans duriñas de algo que lles axudo nas tarefas da estación. Na cociña, con mamá e coa criada, estivo unha veciña especializada, que foi, nada máis e nada menos que, en Madrid, cociñeira dos marqueses de Salamanca. Agora, a Deus grazas, que eu saiba, xa non van da-lo peito a Madrid as recén paridas, pero o servizo doméstico segue sendo galaico, polo menos nunha alta proporción. ¡Submisos e laboriosos que somos! Non é para oufanarse, pero…, peor sería garda-las ovellas!

Caéronme uns cantos mollos enriba, e ata penso que o rapaz das medas o fixo adrede; ¡un xeito de piropearme, supoño, así que lle perdoarei! Isto foi nun cacho que estiven desatando mollos para subilos ao tendal, pero en vista dos ¿galanteos?, paseime ao grupo das espalladoiras. ¿Espallar? O da eira vén de palla, de separa-la palla do gran, pero fíxome pensar noutra acepción: a de espallar coñecementos! ¡Iso, iso é unha mestra, unha profesional que retira a palla, que procura separar a palla para que o alumno reciban o gran; a ser posible, de trigo!

Os especialistas da malla son os do palleiro, que ademais de redondealo meticulosamente, artisticamente, van asentando a palla dun xeito cónico que facilitará o escorrido da auga nas invernías. Para subi-la palla escóllense, dos mozos, os forzudos, e ata diría que os máis divertidos, pois procuran brincar coas espalladoiras; un deles, nunha reviravolta, envolveu unha espalladoira nun brazado de palla e…, ¡subiuna ao palleiro! As risas foron tales que o propio maquinista parou a máquina para colaborar na xolda.

Na limpadora o máis pesado é ter que darlle ao veo, aínda que subir os sacos da gra, (os nosos son de liño, daquel que fiamos na casa), non é livián. É moita a colleita, pero as tullas do noso hórreo dan para iso e para máis. Ata a miña parroquia chega o hórreo de tipo asturiano, e de aquí para abaixo pasan a ser cabazos; iso de que Galicia é unha entelequia, vaiche boa! ¡Hai tantas Galicias como persoas ou comarcas, así que terei que viaxar para coñecela mellor!

Estes son os traballos principais, vistos un tanto de présa, á lixeira, pero non deixo sen anotar que a ledicia nas mallas é o seu denominador común, como diría a de Matemáticas: ¿Porque é a recolección de moito traballo e de moitos traballos, o pan de cada día, que llo pedimos a Deus cadora, cada vez que rezamos un Paternóster; porque dá ocasión de reunirse toda a veciñanza sumando esforzos; porque a xuventude ten así ocasión de divertirse sa e vigorosamente? ¡Hai de todo un pouco! Non vai ben: ¡Hai moito de todo! Definitivamente, ¡a malla é un rito, unha cerimonia!

-.-

¡Mañá, festa! Despois da malla, festa profana, a relixiosa, a da Patroa. A tal momento, exactamente cando me dispuxen a abri-lo tinteiro para poñerme a este "diario", pois, con tantas ocupacións, lévoo a remolque, comezaron a soar os foguetes da véspera; e fará cousa dunha hora tiven unha visita: o rapaz que tirou os mollos…, que veu pedirme palabra para os bailes de mañá! Deixoume sorprendida porque nunca tal me pasara, nin tal proposta me fixeran; case non souben como zafarse do compromiso:

-Abelardo, resúltame grato falar contigo, así que podemos charlar canto queiras, pola mañá, pola tarde…, pero, iso de bailar…? Anticípoche que non haberá peor danzante no campo da festa, e de ti xa sei que o fas de marabilla, así que…, mellor será que me saques só, e só si, non te queren as outras!

-Muller, non me fagas ese desprezo, pois na escola ben amigos fomos!

-Abelardo, non che fago desprezo senón favor. E logo está iso do “Permite?”, que non me gusta, nadiña, pois se estou bailando contigo aínda non me dará vergoña facelo mal, pero, outro, un descoñecido, detrás de ti? ¡Faime caso, que cho pido precisamente pola nosa amizade!

Despediuse cun bico nas miñas fazulas, evidenciando que é un afoutado. ¡Outra cousa que ten que aprender unha muller: a bailar, ou…, meterse monxa!

O que si farei, que xa o teño de costume, é quita-las andas da nosa Virxe, por un lado. Levamos dous anos facéndoo catro amigas, que somos, ou nos teñen, por virxes. Algo así dixo o párroco, e ata non sei se o faría con picardía, a primeira vez que saímos á procesión coa patroa. Dixo: -¡Así me gusta, catro virxes portando a Virxe! Miramos unhas para as outras, e puxémonos da cor dos pementos morróns. ¡Que outra cousa podiamos ser, catro nenas de Bacharelato! ¡Que Deus nos conserve así ata o día da voda, e que pasen á historia os fillos bravos, pois, lamentablemente, ben deles ten habido nesta bisbarra, maiormente coas deficientes mentais, que iso fai que o crime sexa dobre!

Meu irmán, en representación de meu pai, é da Comisión de festas, e ben que me preocupa pois ten o costume de tira-los fogos sen estira-la man. Polo San Froilán usan un taboleiro con furados, e préndenos con mechas no extremo dunha vara; ¡será cousa de dicirllo ao fogueteiro!

A meu pai díxolle a Garda Civil que cortarán a festa entre lusco e fusco, como de costume; ¡mal feito, que así vanse para as casas de noite, xeralmente largas distancias, e de noite tódolos gatos son pardos, aínda que sería máis exacto dicir que tódolos rapaces son gatos tras da gata! Na Idade Media seica se utilizaban cintos de castidade…; ¿por qué abolirían esa moda? ¡Que Deus me perdoe, pero coido que serían máis útiles cás predicanzainas do sexto!

As festas son necesarias, pois, ademais dos cultos relixiosos, unen e reúnen a familia, sobriños, primos…, que na miña aldea, polo menos na miña, non rexe iso dos grados parentais: ¡Chamámonos “primos” con tal de que siga un dos apelidos! Aquí na miña casa, non sei se por sorte ou por desgraza, ademais dos primos veñen os amigos: ¡o salón cheo, e iso que é meirande co sobrado de moitos veciños!

¡Xa o teño: mañá voume quedar na casa, axudándolle á criada a recoller e a lava-la vaixela, que así o rapaz, canso de esperar por min, atopará unha bailarina que me substitúa, incluso con vantaxe para el!

-.-

San Froilán

¡Estou na fronteira, estou nas feiras/festas de San Froilán, que aquí son, certamente, iso: unha fronteira! San Froilán procedía dos hortos (seica naceu aquí en Lugo, por xunto do Camiño vello de Santiago, concretamente no Regueiro dos Hortos); eu tamén, pois deles veño, exactamente de face-lo verán, de face-la recolección! Froilán, un nome de raíz sueva, bos labregos e mellores gandeiros, que por iso asentaron na Gallaecia, na terra das hortas e dos verdes.

O San Froilán establece unha fronteira entre a semente e maila recolección: De retiradas as patacas, abónanse as terras para sementar o cereal. Aquí cumprimos o latino, Primum vivere, deinde philosophare; vimos de vivir intensamente, de traballar moito, para así ter medios para estudar, para capacitarnos, para mellor producir no sucesivo, no futuro. ¿Somos filósofos? ¡Non, aínda non; o que somos por estas latitudes é, agradecidos! ¡Agradecidos do pan de cada día!

No coche da Liña viñemos parolando meu irmán e máis eu; el debía quedarse en Lugo, que Dereito debera facerse en Lugo, no Lugo romano, e Maxisterio en Santiago, á sombra dese Apóstolo que nos sacou da ignorancia do paganismo. Estamos cumprindo aquela promesa, pois pasamos uns meses do máis fraterno. ¡Grazas, Señor!

Na aldea escribín pouco pero aprendín moito, reflexionei moito; aprendín, ou deducín, que o exceso de traballo, a idolatría do traballo, entumece a mente, así que precisamos levantar a cabeza ao Ceo, de cando en vez: unha, para darlle grazas a Deus polas colleitas, polos froitos do traballo; e outra, para decatarnos de que o traballo é un medio, pero nunca un fin. A obra de Deus onde mellor pode apreciarse é subsumidos na propia natureza, na obra do Creador; isto da cidade, isto das casas, é obra humana, dos homes e das mulleres, que naceu cando se esgotaron as cavernas, cando nos decatamos de que unha pedra encima doutra fan parede, e que unha boa cobertura faise con palla, precisamente coa palla dos palleiros. Aquilo era bo, pero o malo veu co antollo da torre de Babel, rediviva neses rañaceos de Nova York.

Veño máis moura por fora, e máis branca, máis purificada, por dentro. Veño de conxugar o verbo ser, e co ser, o estar. ¿Quen son? ¡Unha criatura de Deus, e por ende, unha colaboradora de Deus, pois El dotoume dunhas potencias que poden servirme non para mellorar esta obra, senón para vernizala cos meus pensamentos, cos meus estudos, coas miñas obras. ¿Onde estou? ¡Neste pozo de cultura chamado a Normal de Maxisterio, do que se pode quitar auga limpa, pura, fertilizante…, para rega-las hortas deste país, deste país onde os horteláns van producindo, van medrando; algo, pero menos do que corresponde ás súas potencialidades, aos seus esforzos! Fun buscar o programa, e coido que promete; ¡o programa promete, pero a que teño que cumprir son eu! Para este segundo temos:

Relixión e a súa metodoloxía; matemáticas: xeometría, ampliación e metodoloxía; trigonometría; física e a súa metodoloxía; filosofía: ontoloxía xeral e especial; psicoloxía: pedagóxica e paidolóxica; pedagoxía: educación e a súa historia; labores e ensinanzas do fogar; debuxo e a súa metodoloxía; música (con dona Inxusta, claro); caligrafía; prácticas do ensino; e, ¡como non!, FEN.

Deus nos libre de que sexamos capaces de estudar a fondo un temario tan amplo, pois acabaríamos máis sabias co sabio Solón de Atenas, e por ende, orgullosas! ¡Sed libera nos a malo; amén!

-.-

Todo un verán sen pisa-la catedral, que se me fixo de novas, ademais de que hoxe estaba abarrotada de xente con isto do San Froilán. Entrei no momento en que un cóengo falaba da felicidade, que non é propio tela ao completo aquí abaixo, pero unha aproximación, si; máis ou menos dixo o seguinte, que isto é o que retiven na memoria: Que a felicidade terreal redúcese a tres estimacións: Terse en alta estima, pero despois de consultar cunha conciencia escrupulosa, cunha conciencia que non nos traizoe. Estimar ao próximo coma a nós mesmos, comezando polo máis próximo, pola familia. E terceiro, que se non somos merecentes de estima, se non a recibimos, hai que examinarse para ver onde fallamos. Esta é unha forma de ver o mundo que nunca tal escoitara; meditarei nisto.

Quen non se estima, quen pon alma e corpo en auto odiarse, non terá sa a alma, penso eu, pero o corpo tampouco, pois, aínda que nos resulte invisible, temos unha interacción; cando estiven enferma invadíame a tristeza, o desalento, iso que agora chaman depresión; e cando me puxen triste por unha preocupación calquera, tamén me doía a cabeza, polo menos a cabeza. ¡Vai ter razón ese cóengo!

Estimar aos demais, igual que facer un favor ou un regalo, fainos latexar forte, de satisfacción. Logo estou por dicir que estimula máis facer un agasallo que recibilo. O que dá cre que foi útil; o receptor pode estimalo ou non, convirlle ou non, agradecelo ou non.

En canto a ser estimado…, ¡canto sufrirían os nosos antepasados, os nosos paisanos, por exemplo, cos desprezos que nos ten feito Castela, comezando por aquela Sabela, e iso que era dos de Tras do Támara, do Tambre! Os bispos, que viñan todos de Castela; os delegados rexos, os escribáns… Conta a nosa veciña, esa que estivo de cociñeira, que en Madrid, cando queren desafiar a alguén, o inmediato que lle din é: “Gallego si no lo haces!”. Pero non fai falta ir a Madrid, pois aquí en Lugo, neste centralismo murado, particularmente nas tendas, obsérvase claramente que se mofan dos paisaniños; nunca me decidín, pero agora que vou afianzando a miña personalidade, xuro, xuro ou prometo, que en casos así vou intervir con catro frescas, por consecuencias que me traia. ¿Qué era a metade de Lugo cando comezou este século, de onde viñeron? ¡Algún deses soberbios incluso ten as raiceiras na miña parroquia, que ben o sei!

Mañá…, ¡á Normal, a normalizarse! Din que este segundo curso, o intermedio, é o que define a vocación, pero eu niso non teño dúbidas; o que lle pido a Deus é que me axude a ser normal, na Normal, para ser exemplar, que cadora me decato máis de que curas e mestras, eles con tonsura e nós con melenas, pero en ambos casos é moita a responsabilidade asumida.

-.-

¡Dona Marcelina abriunos as ventás…, as ventás deste segundo curso! Deunos a primeira das clases, e versou sobre Paidoloxía… Así, interpretado o termo en plan caseiro, vulgar, logo parece significar “ciencia dos pais”, e polo que nos explicou dona Marcelina non anda lonxe diso. Nas miña notas apuntei isto porque teremos que tomar apuntes xa que nas librerías de Lugo non teñen libros desta materia: “Ciencia que estudia todo lo relacionado con la infancia y el buen desarrollo físico y mental atendiendo a las condiciones ambientales que los rodean”.

De volta para a pensión vin rumiando nisto, na temática pero tamén no contraditorio de certas circunstancias: ¡Dona Marcelina abríndonos as ventás do saber, e o seu marido en Prisións, colaborando na cerrazón daqueles mestres que aínda seguen encarcerados, se non en Lugo si en boa parte de España, precisamente por iso, por ensinantes! Esta idea non se me houbese ocorrido se non fose porque me crucei en Santo Domingo co meu mestre inicial, co señor Gómez, que veu ás feiras do San Froilán cun mular, e viña de entregalo:

-¿Así que outra vez coa carteira dos papeis? ¡Logo pareces unha Ministra…, pero, de momento, en España, non as hai, que mandan os homes, maiormente se levan uniforme!

El tamén foi perseguido cando a guerra, e por máis que é discreto, súa polos propios poros.

-Si, señor, e por certo que hoxe comezamos o curso co pé dereito…, quero dicir, iso que din de comeza-las cousas con sorte, pois tivemos unha materia que me encanta.

Demos en falar do tema, que ningún dos dous levábamos presa, e a min gústanme os seus falares. Fala que te falarás díxome algo que non citara a Profesora, ¡nin de lonxe! Que a Paidoloxía, o estudo dela, é cousa recente, pois os primeiros estudos, concienciudos e meticulosos, débenselle ao ruso Aleksandr Nechayec (apunteino para no esquecelo), de primeiros deste século. Que el tivo libros da materia escritos pola que se chamou Segunda xeración da Institución Libre de Enseñanza, que llos mandara de Madrid unha tía súa que foi a nora de don Nicolás Salmerón y Alonso, un dos presidentes da I República, pero que cando o perseguiron viuse obrigado a subilos ao faiado da casa, ¡onde llos roeron os leiróns! Deixoume abraiada, tanto do que me dixo como da forma de dicilo, sen rancor, e iso que é para telo!

Dunhas cousas pasamos a outras, e como a conversa se facía longa para seguir de pé, invitoume a un café cunha caña, ¡cunha caña de pastel, non de augardente!, na pastelería Madarro, vellos amigos seus. A este señor, despois de meus pais…; sen el, sen aqueles cursos, sería imposible verme en Segundo de Magisterio…, ¡nin en Primeiro! Tirei de papel para anotar, pois tales leccións, aínda que non me sirvan para un exame, si me servirán para o exercicio do meu maxisterio. El opina que a Paidoloxía redúcese a tres principios básicos: Ante todo, caerlle ben ao neno, gañar a súa confianza; segundo, ter que dicirlle; e terceiro, saberllo dicir. Traducido ao meu pensar: Non desentoar no medio, que se me ven con luvas cando eles gastan calos, mal comezo será; falarlles na propia lingua do seu fogar, que se os obrigamos a traducir, dobre esforzo, e por tanto dobre repugnancia a súa; os tradutores dos libros temos que ser os mestres, sobre da marcha, que o alumno abondo fai con ir abrindo a súa mente. E como conclusión de todo isto facerlles ver a importancia e maila comenencia dos saberes. Contoume o señor Gómez que tivo un alumno ao que lle repugnaba o Catecismo alegando que no servizo militar, segundo os seus irmáns, non o preguntaban. A xente resístese a dixerir alimentos que considera superfluos; ¡o viño é outra cousa, posto que entra aínda que non se teña sede!

-.-

¡Hoxe, Domingo das Mozas! ¿E dos mozos, non? ¡Pois vaia desigualdade! Chegoume o recado de que saíse á media mañá para os Soportais porque algunhas compañeiras querían que paseásemos xuntas, como se fose unha manifestación de Mestras, ¡agora que non as hai, as manifestacións, digo, aínda que mestras, poucas, que iso teremos de vantaxe cando se convoquen oposicións!

Cumprín por compañeirismo, aínda que algo receosa pois entre nosoutras hai unhas cantas revoltosas que, se volvese a moda das protestas, serían pouco menos que anarquistas. Pero non ía por aí a cousa, segundo puiden comprobar: Tratábase de facer un desfile de estudantes, polos Soportais e pola Reina, para…, ¡para botarlles o anzol aos rapaces, estudantes ou fillos de papá; o que se di, engravatados! ¿A ver se vai ser certo aquilo de que a tentación veu por Eva…?

¡Craso error, pois, ao vernos así, nun fatado, os rapaces miraban para nós, e ríanse! Algún deles incluso nos tirou algún piropo un tanto obsceno; e un dixo, que llo oímos claramente: -¡Os de Barriga Verde vide para aquí, que este é o mellor espectáculo do mundo: un aquelarre de bruxas…, coas saias longas!

Non lle faltaba razón, aínda que sería máis exacto compararnos cunha rea de “codeleiros” do Seminario cando os sacan para osixenalos; claro que hai unha diferenza, pois os codeleiros levan as saias mouras, e abotoadas, mentres as nosas son máis ben plisadas. Unha fresca contestoulle: -¡Se as queres desas, telas na Rinconada! Desarmouno, porque calou.

Igual son mal pensada, e que iso “das mozas” veña de que as deixan vir no domingo, pois no resto da semana os que veñen a Lugo son os homes, trae-lo gando, as ferramentas, produtos do campo, etcétera. Demos unhas cantas voltas e, ao ver que non había cazadores, as perdices voamos. Isto da provocación fronte ao acoso dáse en tódalas especies animais, así que ata non será pecado posto que Deus prodigou os instintos; outra cousa é abusar deles. Boto de falta que na Normal non se nos fale cousa algunha referente á sexualidade; igual llelo deixan aos curas, pero eles, ¡meus pobres!, sen muller, que van saber diso!

Meu irmán di que non tódolos que estiveron na guerra traen medallas, pero o título de mestres en picardía, todos. Daquela os varóns teñen profesorado, pero, as femias…? Preocúpame iso de que as mulleres teñan máis fillos dos que poden, ou saben, educar; e por outra parte está esa Lei de Malthus, iso de que, a poboación crece máis rapidamente que os recursos, conducindo a una progresiva depauperización da poboación. ¡Moito ensino precisa España, e por ende, moita formación nos ensinantes! Temos unha profesora que é medio “roxiña”, ¡coido que a única, e téñena pola ovella moura deste rabaño!, que nos dixo: “Mirade se será listo o Caudillo, que un de Ortigueira deulle dúas receitas a cambio dunha subvención: Que das ortigas, deixadas ao sol seis ou sete horas, e despois mallucadas coma os grelos, fanse unhas tortillas de ovos que lle van quitar a fame a España. A outra, que dos toxos, metidos nunha caldeira a presión, pódese obter unha bencina de sete estalos”. ¡E eu, pobre coitada, que tiña aos galegos por máis sabios cós sete de Grecia!

¡Oxalá non chegue a haber ministras, que se me escollen, pobre de min, de min e dos meus gobernados!

-.-

Don Celestino botounos unha arenga dunha hora exclusivamente sobre o 4º Mandamento: Desobediencia aos pais e/ou aos superiores; socorro nas súas necesidades; condutas que os contristen; palabras inxuriosas, ameazas, malos tratos; submisións, respectos, laboriosidade; encarreiramento do porvir, cumprimento testamentar…, e máis aínda, pero só anotei isto para nos distraerme e estarlle atenta pois falou cunha gravidade inusitada. Non fixo falta preguntarlle pola súa carraxe porque el mesmo nolo dixo:

Que no verán, ao non ter clases, dedicara moitas horas ao confesionario e que rematou horrorizado polas desviacións observadas. Que foi inútil a matanza da guerra pois estamos peor que coas liberdades da República; e con síntomas de ir a máis. Que canto máis ilustrados saen os nenos das escolas menos respecto lles profesan aos pais. Etcétera, etcétera. ¡De apocalipse!

Pola miña parte levo máis dunha hora, ¡outra hora!, tratando de sopesar se estaría esaxerando, ou non. ¡Que sei eu, qué sabemos nosoutras de cómo era antes! O que si me resulta visible é que hai máis encubrimento dos pais cara aos fillos, que dos fillos para aos pais. Sempre oio as mesmas cantilenas, as mesmas chufas: o meu fillo, a miña filla, do mellor! ¿Fano, dino, para casalos e que se vaian pronto das casas, que non poden con eles? ¿Será por puro afecto, que é máis intenso de pais a fillos que de fillos a pais, por regra xeral?

Todo iso súmase ás nosas responsabilidades; compartidas cos curas, por suposto. Din que a educación é competencia dos pais e non dos mestres, pero en algo participamos: unha, porque eles non saiban; e outra, por ese ascendente que se supón temos, ou teremos, nos rapaces. En todo caso, bo será ir advertidas deses touros que teremos que lidar, lidar ou compartir!

Dicíanos o señor Gómez, ao que tentas veces aludo, e quero aludir, que, comparados os bens cos males, tódolos tempos son iguales! Novas vantaxes, novos adiantos, nova riqueza, novas liberdades, crean conflitos de personalidade nos que tamén haberá que afondar, estudar, para aplicarlles o antídoto correspondente. É obvio que non se pode viaxar sen maletas, sen unha equipaxe proporcionada á duración e ás molestias da ruta. Coido que isto foi o que nos quixo imbuír don Celestino.

-.-

Hoxe a anormal, a revoltosa da Normal, fun eu, que ata non sei se me estarei xogando o aprobado: ¿A qué vén iso de que as mestras teñamos labores e ensinanzas do fogar, e os mestres traballos manuais? ¡Así llo dixen á profesora, e tivemos un certo rife rafe, pois as dúas subimos de ton nesta porfía!

Faría ben, ou faría mal, pero estas foron as miñas razóns: ¿Imos de mestras de cultura xeral, ou de costureiras, de bordadoras, ou de cociñeiras? En calquera destas cousas ensinan as nais, que o viven desde a caneta, e nós, en todo caso teríamos que ser alumnas súas, por debaixo do nivel das súas fillas. Outra é que, reafirmándose en nosoutras as diverxencias dos roles, estarémoslle dando cancha ao machismo, que se agora foxen de axudar na cociña, ou noutras labores fogareñas, irán a máis, e máis descenderemos no papel de servas súas. Nos grandes restaurantes dos países civilizados, o mêtre é un varón; no propio, no noso, no fogareño, nin pelan as patacas! Segundo hai xastres para a roupa dos homes, ¿qué inconveniente pode haber para que tamén deseñen as nosas faixas, e á viceversa? Manchan máis roupa cás mulleres, en parte porque non teñen que molestarse en lavala, e nós si, a dos nenos incluída! Pero máis afirmo, que se un home queda viúvo, estoxados como están da cociña, cal será o seu fin, manterse de mazás? ¡O malo é que non duran un ano!

De traballos manuais, deses que o programa asigna aos rapaces, prometinlle á profesora que na primeira vez que vaia á miña casa voulle traer dúas maletas cos que fixen eu; iso si, con certa colaboración de meu tío Antón, que como é coxo sae pouco da casa, e ten un taller de carpintería como poucos profesionais. Entre outros: un teléfono feito cos dous cilindros ocos de madeira, que lle puxen, tapando unha das bocas, un cacho de vexiga de porco ben sequiña; de vexiga a vexiga un fío de algodón, de vinte ou trinta metros de longo, que vibra e reproduce a voz. Con este aparello, ¡que nin o do escocés Graham Bell!, meu irmán e mais eu temos falado máis que dous sacamoas. Despois fixen, e teño: aguilladas de abeleira, para as vacas, cun estremo terminado en punta da propia madeira, pois odio as de aceiro, que mellores nos as venden no San Froilán; triciclos de madeira; bicicletas de madeira; mil cousas! ¡Ah, que me quedaba, pero tamén llo dixen á Profe: que cando nos ía o zoqueiro, sempre lle pedía que me deixase a repenicar as zocas, e facíalles un trazado que recordaba os amallós dos zapatos!

Nestas discusións, as compañeiras partíronse de risa; o que non sei, que non lles preguntei, é se o fixeron ríndose de min ou deste programa sexista do Maxisterio. Dona Helena tomoume moi en serio o de que lle vou levar as miñas argalladas, e incluso me pediu que, se non teño inconveniente, lle deixe en depósito esas cousas, como se fai nos museos, para telas de exposición na aula de labores, o que me dá algunha esperanza de que non terá en conta o meu desacato: ¡unha alumna de pedagoxía rebatendo as normas pedagóxicas!

-.-

¡Non saio da aldea! ¿De onde, se non; a onde imos parar as mestras, polo nenos ata que algunhas acaden á oposición para poboacións de máis de dez mil habitantes? Daquela o noso é especializarnos en aldeas. ¿En aldeas, en Galicia? ¡Pero se toda Galicia non é máis cá iso, unha aldea de trescentos e pico concellos, unidos entre si por unha paisaxe, unha raza, unha lingua! Isto que algúns desprezan, para min é unha riqueza, e considerareina perfecta o día en que á xente lle dea igual vivir nun rueiro que facelo inmersa no asfalto.

Por outra parte, aquí o que ten peso específico, capacidade de congregación, de relación, é a parroquia. De feito hai parroquias limítrofes que teñen unha gran interacción, aínda sendo de concellos diferentes: feiras, abastecemento, casamentos, e por ende, relación familiar, etcétera. En España os nosos programas son idénticos para tódalas rexións, para espazos pouco menos diverxentes que se doutro país fosen. ¡E despois di meu irmán que os galimatías están en Dereito, cando os nosos preitos ventílanse, deféndense, co mesmo código cós cataláns, poño por caso! ¿Unha mestra galega, do noso Plan, defenderíase en Cataluña, ou á viceversa? ¡Dubídoo!

¿Problemas de desprazamento? ¡Si, e non! ¿Non os teñen os que viven nunha gran cidade, tipo Nova York? Se eu mandase, mandaría protexe-las aldeas para que non se deserticen, para lograr unha simbiose; que a cidade proporcione o seu, e á viceversa. Cando melloren as estradas, e os vehículos se xeneralicen, se xeneralicen e non contaminen, ricos serán aqueles que vivan nas alturas, e non só os da beiramar, alternándose tal que nas vacacións para ir intercambiando iodo por osíxeno, que así beneficiarase a saúde de todos. Tan horrible é a soidade dos casaríos illados como a masificación anónima das grandes urbes, que non é igual a dicir, urbes grandes, pois achican, minimizan, esfaragullan. Leváronme meus pais a Madrid, unha semana, coidando que na nosa posición non se pode estar sen ter idea da nosa capital; pois ben, fomos, estivemos, e volvemos sen ver un triste saúdo nas súas vías cheas de transeúntes, Gran Vía incluída, porque…, xa o di a palabra, son transeúntes, transitan, por veces turrando uns noutros, cóbado con cóbado, e nin así hai unha verba afectuosa, cordial, porque…, porque viven sós, envoltos en descoñecidos. ¡Alí non hai compañía, convivencia, veciñanza; están nun purgatorio de soidades, un tipo de purgatorio sen saída, que vai a máis, se tal cousa é posible!

Por poñer un exemplo de algo que traio sabido da miña casa, dada a afección dos meus ao plantío: As árbores que nos veñen de viveiros son as que menos medran, e as que menos producen en froitos, comparándoas coas obtidas dos propios, sexa por semente, estaca, acodo, esquexe, enxerto, etcétera, segundo as especies. ¿Que se produce, nalgún caso, un certo estímulo, unha rexeneración, mudando de ambiente? ¡Nalgún si, pero son os menos…, porque o ser humano tende a comportarse mellor onde máis o coñecen! ¿Acaso por vergoña, iso do qué dirán? ¡Pode ser! Se neste país contásemos con cooperativas de produción que engadisen valor, prestancia, presentación e conservación dos nosos produtos, teño para min que o éxodo ao urbano, ¿ao urbano, a qué, para prestar servizos, de señorito a señorito?, daquela outro galo nos cantaría.

-.-

Círculos de afianzamento profesional.- Tiven esta idea ao observar que as profesoras non está dispostas a facer recuperacións a prol das estudantes que se quedan atrás por circunstancias alleas á súa vontade, tal que enfermidades, propias ou de familiares, accidentes ou imprevistos de calquera tipo; incluso deberes e funcións persoais, como pode ser o caso de dúas compañeiras do meu curso que están casadas, e teñen fillos; etcétera. Non se trata en absoluto de inventar ou de resucitar un tipo de sindicato, que ademais hoxe en día temos o Único, e consideraríase un acto de rebeldía ao Réxime, senón dunha asistencia recíproca, dun círculo íntimo de afectados.

Lugo conta con un Círculo das Artes, ao que se asocian e concorren precisamente os menos artistas, tendo de único vinculo colectivo o de estar, e gozar, dos primeiros postos do ranking económico. ¿Certo? ¡Daquela, por qué non asociarnos, rigorosamente no cultural, aqueles que aspiramos a iso, ao espallamento cultural?

Se para espallar na eira é preciso sementar primeiro, e facelo cunha antelación considerable, segando, medando, etcétera, sendo estas, como vén observándose, unhas tarefas de xenerosa colaboración veciñal, nós, en Maxisterio, outra actividade produtiva, ¿por qué non os imitamos, axudándonos, apoiándonos nas tarefas que nos son comúns?

Faleino cunhas cantas, e a maior parte delas queren colaborar. Reunirémonos por grupos reducidos, unha ou dúas tardes á semana, na casa ou na fonda da que se brinde a iso, pero non como cabeza de grupo, que repudiamos o sistema inglés de Prima inter pares. Repudiamos este sistema, esta figura, pois para xerarquía xa existiron aqueles 33 grados da masonería, e tal e tanta organización conduce máis ben a suscitar receos internos e odios externos.

O noso programa básico pode ser este, coas variantes que nos impoña o pragmatismo das reunións ou a problemática que se vaia suscitando.

No negativo:

-Non se admitirán queixas que teñan por suxeito ás profesoras.

-Non se falará de trapos.

-Non se falará de rapaces.

-Non se admitirá ningunha expresión que faga referencia a clases sociais. Nós, coma os Mosqueteiros de Dumas: Todas para unha, e unha para todas!

-Non toleraremos afagos que podan insinuar a menor desviación sexual; na súa vida privada que cada unha responda ante Deus dos seus actos, pero nestes Círculos, auténticos anxos!

Na parte positiva:

-Facilitar a copia de apuntes e facelos comprensibles, comentados, para aquela que non puidese asistir ás clases, ou teña dificultades coa materia.

-Ir máis alá das explicacións recibidas, aportando ao grupo, ao círculo, coñecementos obtidos por libros e/ou por experiencias propias.

-Ampliar o temario naquelas leccións que se saltase a profesora, co obxecto de facer un autodidactismo que nos posibilite afondar en tódalas materias, sen excepción.

-Sabedoras de que temos poucos libros de texto, e de consulta menos aínda, descansando a nosa preparación máis ben na pizarra e no leccionado das profesoras, cada unha de nosoutras comprométese a aportar aqueles libros aos que teña acceso persoal que nos permitan perfeccionar este programa, o actual, que o consideramos extenso pero superficial. Desta maneira, e con estas colaboracións, procuraremos suplir as deficiencias que vaiamos observando.

Unha vez acadado o título, e con escola asignada, seguiremos reuníndonos periodicamente pero por comarcas que estean comunicadas entre si, para continuar esta labor de apoio recíproco, no ben entendido de que as carreiras teñen principio, e un número limitado de cursos, pero a mestría, iso que os ingleses chaman “máster”, debe incitarnos e acompañarnos ata o día da nosa xubilación, porque os tempos avanzan, e as rutinas frean, así que non podemos, nin queremos, nin debemos, durmirnos nos loureiros, a risco de que sequen, e só sirvan para os pistos! Anda por aí un dito que trata de que, quen en boa árbore se abeira, boa sombra o peneira; a nosa árbore, a nosa sombra máis leal, debemos ser nosoutras mesmas, mantendo indefinida a nosa floración, o noso espertar á vida.

Irei anotando o que resulte desta idea, coas suxestións ou emendas que me formulen as máis xenerosas, para entre todas ir perfeccionando esta idea xeratriz, que a considero, nas miñas luces, bastante oportuna nestes tempos inverníos, de tanta bruma cultural, e aquí en Lugo xa nos chegaba coa outra, coa climatolóxica!

-.-

Para escribir estas liñas no meu Diario, hoxe comecei persignándome, e coido que non é para menos se consigno o que traio na cabeza. Menos mal que os “diarios” témolos como asunto confidencial, chamados, nalgún caso, a ve-la luz nun futuro remoto, e para daquela xa estarán despexadas as néboas desta mañá, que en Lugo adoita ser miñota. ¡Deus o queira!

Teño presente que a certo mestre, pero non direi quen foi que iso correspóndelle á Historia, levárono á horta do Seminario Maior de Lugo, e alí puxérono de cara á parede, como nunca el fixera en castigo de ninguén alumno, aínda que cabe supoñer que tamén os tivo rebeldes, para seguidamente honralo con pólvora de fusil. ¿Por qué? Segundo contan, por lembrarlle ao Párroco que se debe dar ao César o que é do César, e a Deus o que é de Deus; o Cura pretendía que ensinase Catecismo na escola, que xa el lles tomaría a lección, e o tal mestre repúxolle que cando ensinaba matemáticas, os problemas ditábaos el, así que ao Párroco, vido do Seminario e non da Normal, incumbíalle tanto a teoría como a práctica da súa especialidade. ¿Conque do Seminario, eh? ¡Nel acabarás! E así foi…, segundo din as malas linguas, pois as outras están caladas, gardan ese segredo!

Veñen os meus problemas, á parte dos de matemáticas, de que hoxe don Celestino falounos do quinto: odios, danos contra a vida das persoas, estean nadas ou aínda non. ¡Un tema que nos fixo estarrecer! Pois ben, ou pois mal, que dese estarrecemento pasei ás miñas meditacións… ¡Que felices son os animais se é certo que non meditan! Véuseme a cabeza, como quen ve unha película muda, aqueles desaforos da Santa Inquisición, desaforos que a propia Santa Madre Igrexa acabou abolindo, quitándolles non so a voz senón, e tamén, os mixtos. E da Inquisición antiga, da abolida, pasei a don Isidro, ao Inquisidor redivivo, resucitado, San Gomá nos papeis, lembranza que me estarreceu aínda máis por ser de onte mesmo.

¡Xesús, un mozo de 33 anos, que se supón forte e baril, rodeado de abusos tanto ou máis que o puidese estar aquel vello, aquel Isidro Gomá i Tomás, natural de La Riba (Tarragona) por máis datos, só se meteu en trafulcas cos mercadores do seu Templo, non si, señor Cardeal? Daquela, vostede, por tonsurado que estivese, considerábase máis Deus có Fillo de Deus? ¡A Historia o dirá!

Que a República trouxo desaforos? ¡Ninguén llo nega! Pero, ¿vostede vaime negar que a Igrexa viña arrastrando, desde aqueles pactos con Constantino, unha certa intromisión nos asuntos laicos, amén de oficiar como patrón abusivo nas súas propiedades? Eu, que nacín e me criei no seno dunha familia que de republicanos, pouco, non podo ignorar, a nada que o pense, pois eran inevitables certos excesos nunha cidadanía que empezaba a cheirar unhas liberdades tantos séculos negadas, tal que iso de que as mulleres tivesen voto a partires da Constitución do 31, grazas, dito sexa nun paréntese, á Clara Campoamor, secundada por un tal Manuel Cordero Pérez, que era de Castroverde (Lugo). Aquelas turras, aquelas acometidas, máis ou menos como fan os xatos cando saen do cortello por primeira vez, irían calmándose por si mesmas a pouco que se lles predicase co exemplo, con humildade seráfica; ¿si, ou non?

Meu pai tiña, e non sei se a seguirá conservando, aquela Carta colectiva del Episcopado español, da que seica foi principal redactor ese Godo (que o era de apelido, polo menos, e non hai peor inquisidor, din, que un converso, auténticos Torquemadas!). Só dous bispos se negaron a firmarlla: Vidal y Barraquer, cardeal de Tarragona; e Mateo Múgica, bispo de Vitoria. Gomá reinventou aquilo das “Cruzadas”, invadindo terreo, pois, se tal Cruzada fose indispensable, España xa tiña unha espada, a de Santiago. ¿Ou discúteselle a súa ortodoxia, o seu apostolado, ao noso Patrón, testemuño directo de Cristo?

¿A espada ao servizo da cruz? Eu, modestamente, aínda pouca doutrina sei, e se cadra practico menos, pero non podo esquecer que cando Pedro tirou de espada e lle cortou a orella a Malco, o propio Xesús o recriminou. Non o digo eu, senón San Xoán, no seu evanxeo, 18. 1-12: “Entón Simón Pedro, que tiña unha espada, desenvaiñouna e feriu ao garda do Sumo Sacerdote, rabenándolle a orella dereita. O nome do garda era Malco. Pero Xesús díxolle a Pedro: Mete a espada na vaíña; ¿ou acaso non hei bebe-lo cáliz que me deu o Pai?” ¡Ai Gomá, Gomá, máis Deus có propio Fillo de Deus, quén eras ti para entronizar, na propia catedral de Toledo, aquela espada de Franco, doada pola Lexión Estranxeira, cortadora dun millón de orellas?

Teño tan metido o tema no meu cerebro que moito me sufoca non te-la valentía suficiente para expoñerlle estas reflexións a don Celestino, e pedirlle o seu parecer. ¡Se cadra, algún día!

-.-

¡Vaia trimestre; e menos mal que veu o Nadal! Tiven, e tivemos, unha actividade, coas sinaturas e mailo meu invento dos Círculos de afianzamento profesional, tan intensa, que apenas me dediquei ao “diario”. Agora a pacer nos meus prados, e a beber no meu río. Pero hoxe teño outra satisfacción: ¡Acaba de chegar de Santiago meu irmán, e ben todo ledo polas súas notas trimestrais! (Como dicimos en Lugo, ¡é un chapón!). Eu, que o tiña por un Herodes ao ver cómo se enfurecía cos nenos dos veciños cando nos roubaban a froita, maiormente os figos, mesmo segundo chegou faloume de ir á reitoral para propoñerlle ao Cura que fagamos un Belén vivente cos nenos da parroquia, na propia igrexa, diante do altar maior, para o 6 de xaneiro. ¿Viches cousa tal? Pero, como bo leguleio, ten rabo: Quere que redacte eu os papeis da función…, e fareino, aínda que non só para compracelo! A ver qué me sae:

Anxo da Anunciación, dirixíndose a San Xosé, (meu irmán), que durme apracible nun feixe de palla: -Xosé, fillo de David, non repares en levar contigo a María, á túa prometida, pois o que nela se concibiu é obra do Espírito Santo. Dará a luz un fillo, e ti poñeraslle de nome Xesús, que significa Salvador…, porque salvará á humanidade de tódolos seus pecados!

San Xosé xunta as mans, ponse de xeonllos, e levanta a cara ao Ceo, en submisión, pero tamén como agradecemento. Nisto óense unhas voces por tras do pano que fai de fondo, que entoan:

Mirade: a virxe concibirá

por obra e graza do Espírito Santo;

dará a luz un fillo que nos salvará,

e poñeranlle de nome Emmanuel!

¡Daquela será Santo, Santo, Santo,

e a nós levaranos ao Ceo con el!

San Xosé levántase e vaise, pero aos poucos volve con María, que xa trae un neno en brazos:

María, (que serei eu se as outras rapazas non queren face-lo papel), co Neno no colo, arrolándoo: -Xesusiño do Ceo, acepta estas ofrendas que che fan os pastores da parroquia, tan felices que están de que teñas un Belén aquí, e outro en Xudea.

Xosé (coa caiada florida): -Ben coñezo, e recoñezo, que só son o teu pai putativo, que quere dicir, pasar por tal sen selo, pero xuro ante Deus coidar do seu Fillo tal e como se merece…, por máis que só sexa un simple carpinteiro!

María: -Ese oficio lle tes que ensinar para que, co teu exemplo, coa túa humildade, ninguén se avergoñe do seu traballo…, con tal de que sexa honrado!

Un pastor: -Xa que tan ledos estamos co aviso de que nos naceu o Salvador, aquí teñen un cordeiro leital…, en lembranza daquel sacrificio de Abraham!

Os outros pastores cantan:

E ti Belén, terra de Xudea,

de ningún xeito é-la máis pequena

entre as vilas de Xudea,

pois de ti saíu a guía

que será o pastor do mundo enteiro,

e por tanto, do noso tamén!

Nisto aparecen os Magos, tres vellos do lugar, que se expresan así:

-Eu son Melchor, que me teñen polo gran señor deste lugar, pero ante ti, Rei dos Reis, pídoche que me admitas coma o máis pequeno destes pastores…, para que non me afumen os incensos dos meus vasalos!

-Eu, Gaspar, o da Casa Grande, que se puidese traíacha no meu camelo…, para que non pases frío nesta cova do fondo do lugar!

-Mouriño son, e Baltasar de nome, así que che traio unha manta de lá…, para que deixes de estar branquiño polo frío que fai!

Agora, tódolos presentes, coa excepción dos que representan o Nacemento, cantarán esta panxoliña, que fun a Lugo expresamente para pedirlle a Manuel María, que é sobriño do Párroco de San Froilán, e anda ennoivado cunha amiga miña, que me redactase unha. É esta:

Hai un vento cheo de frío
apousado nos camiños.
E no ar un asubío
todo cheo de aloumiños.
pero un vento milagreiro
nascerá pol-o Nadal.
Brilará coma un luceiro
pra alomear o portal.
II
Xa nas ponlas dun carballo
nasceu un vento ventiño;
ten doces versos de orballo
e azas de paxariño.
Ten azas de paxariño
e craridades de día,
que llas deu Jesús Neniño
e Santa Virxe María.

Manuel María

Lugo 1951

-.-

Pasa a

A MESTRA DAS SAIAS LONGAS -IV-

Xosé María Gómez Vilabella