MISCELÁNEA -I-

.

Gómez Vilabella

MISCELÁNEA

-I-

     

Outeando o mundo desde o noso castelo 

Xosé María Gómez Vilabella

 

SIGAMOS PRODUCINDO MENTRES O CORPO AGUANTE,

POIS

OBRIGA É, E PRACER TAMÉN.

¡ORA ET LABORA!

Daquela, no nome de Deus, o Clemente, o Misericordioso.

A loanza para Deus, Señor do mundo.

(Corán: aleya 1, azora 1)

 

-.-

-I-

Patrimonios exentos
A Noite Vella dos Hórreos

As campás das nosas parroquias

As campás de Montecubeiro

¿Viaxe ao pretérito, viaxe ao futuro?

¡Que verde era/é, o meu val!

¿O turismo, ten receitas?

¡Fidalgos de Castroverde!

Visitantes ilustres en Castroverde

A danza sae da panza, amigo Sancho

De cando os mouros estiveron en Castroverde

¿Volvemos ao rego, volvemos ao millo?

¿Por qué nos visitou Santiago?

As costuras do Carballeira de Serés

Por Castroverde tamén se vai ao Santo Andrés de Teixido

O real da cama

Os zoqueiros da Gallaecia

Cando Afonso II volveu a pasar por Castroverde

Mirando atrás sen ira, sen autoodio

Pros e contras, feitas e desfeitas, dos coches de Liña

Carballos da miña carballeira

Aqueles mestres…

Mingos da Pumarega

Paseante en cortes

Crime e castigo

O noso humor

Os lusiadas

Otelo

-o-

Patrimonios exentos

Sinto decepcionar ao lector, que igual prefería aturarme unha clase de “Facenda Pública”, pero non me levo cos da Facenda desde que din en observar o uso tan mediocre que se adoita facer cos bens do Erario; mais, ¡ollo con isto, que non son anarquista, nin predico obxeccións! A tal momento pensaba no valiosas que me resultan, ¡hoxe!, aquelas ensinanzas de meu avó, moitas e delas debaixo deste hórreo, tanto se chovía como se apertaba o sol.

O hórreo non o herdei, que non me correspondía xa que me constituín en desertor do arado, ¡un dos poucos morgados!, pero si aquelas ensinanzas, aqueles consellos, aquela transmisión de experiencias persoais...!

Teño para min que o neno máis pobre de todos é aquel que non coñeceu, aquel que non gozou duns avós. Daquela, ¿é, ou non é, un “patrimonio exento” aquel que recibimos vía transmisión oral? O malo do caso é que, por ser gratuíto, e incluso por non ser solicitado, ou anhelado, podemos caer facilmente no desagradecemento, e co desagradecemento, no esquecemento. No meu caso particular, entre os meus pecados de omisión, -¡vouno confesar!-, está o de non ter feito memoria dos seus incribles coñecementos de botánica: Nomes, características, aplicacións... ¡Por algo meu avó, José Gómez Carballedo, era o albeite máis solicitado, daquela, nesta bisbarra! (1)

Despois da botánica, que niso foi outro Linneo, pero non deixou nada escrito, ¡que non escribiu, nin eu anotei!, o que máis me impresionaba era o seu coñecemento dos aconteceres, ¿políticos?, desta zona. Sabíase a década dos 30 por activa e por pasiva, que nin que fose periodista ou espía. ¡Ah, e tamén iso das campás! Coido que lles tiña tanta devoción ás campás coma aos santos do altar maior: Quedábase firme cando as escoitaba, en particular cando soaban a defunto, ou ao “Ánxelus”, que sempre se persignaba e rezaba. Entendo que desa devoción polas campás lle viña o sen sentido da puntualidade; e logo que tamén lle servían para intuí-lo tempo atmosférico, segundo percibía o son delas.

Dicíame, -Mira, fillo, cando te atopes onde carezan de campás, se te pos dereitiño, e non fas nin unha polgada de sombra..., daquela é mediodía, as 12 en punto!

Outro adorador das campás foi o noso paisano Luís González López, do que non falamos ultimamente. ¡Lois do Cando! Da súa composición, premiada en Lugo, “A véspera de San Xoán” (2) (cualificada por Ricardo Carballo Calero como, “O himno de Montecubeiro”) , tiro este fragmento:  “¡Qu´alegres n´as procesións! ¡Como repenican a gloria! ¡Que ben esconxuran o trono / ca súa lingua maxestosa! ¡E que triste tocan a morto / cand´hai morto na parroquia !”

Se eu fose un bo fotógrafo, que non o son, xa tería feita unha exposición de retratos de tódalas campás de Castroverde; con gravación sonora, por suposto.

As campás foron, por séculos, o noso periódico, o noso “diario de avisos”. Os frades reuníanse en capítulo a campá tanguida. Os veciños, -mozos, vellos e nenos-, lanzábanse ao curral, tal que paracaidistas, fose co balde ou coa pa de mete-lo pan no forno, tan pronto como o “rebato” das badaladas indicaba lume na parroquia, nas casarías ou no monte.

¿As campás merecen esta lembranza agradecida, agora que as temos, En su lugar, descanso!? ¡Coido que si!

-.-

(1)Ver “O menciñeiro Verlán”, no primeiro número de, “O Tío Pepe”, periódico da Fonsagrada.

(2)Esta publicación consérvase na B.N., Madrid, coa referencia R 757963

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

A Noite Vella dos Hórreos

Nestes días de Nadal, por moito que o queiramos disfrazar, quen máis quen menos ponse a parir: ¡a parir nostalxias! Unha delas, a dos hórreos, á que volvo de cando en vez.

Servían para todo: Para recoller a leña seca, a de acender o lume; abeirábanse os galos, ben alleos á mortaldade que lles esperaba precisamente por culpa daquelas festas, ¡a falta de pavos! Conservaban fresquiñas as patacas, as castañas, as mazás, as noces… ¡Foron a nosa árbore do Nadal pois, para decoración vexetal, xa tiñamos, e gozabamos, do plantío natural, máis ou menos achegado ás casas, ¡con colgaduras así mesmo naturais! Gotas da choiva, xeralmente carambos de xeo, que perlas máis brillantes non as tiñan, ou non as ensinaban, os da capital. No alto, as estrelas: ¡Todas, a de Belén incluída! Debaixo do hórreo tamén era costume reunir a veciñanza para ensaia-las panxoliñas. ¿Que aldea de máis dunha casa non ensaiou, e gozou, con aquelas rimas, xeralmente redactadas polos frades de cada convento, centos deles, pois os curas eran máis dados aos responsos, quere dicirse, ao futuro anímico?

E logo estaba a emigración, abeirada por onde podía, sempre morriñosa, recordando, evocando aquela fartura do hórreo dos seus entregos, mentres bagoaban, suspirando polo retorno, a ser posible con cartos, pois o fracaso migratorio sempre foi terrorífico en terra de cristiáns!

Se nalgunha casa había mala recepción aos cantores dos Reis, a despedida era doada de memorizar: Canteiche os Reis, guedellos de cabra; /canteiche os Reis, e non me deches nada!

Como tampouco é cousa de poñerse morriñosos a estas alturas do século XXI, tan feliz e tan próspero que será a xulgar polos vaticinios dos nosos ¿políticos?, merquemos frigoríficos e tiremos cos hórreos, pois, nesta abundancia global, as economías sobran, incluso esas que chaman de escala! ¡É o seu predicote habitual, cotián! Nesta confianza, nesta esperanza, ¡Felicidades, particularmente aos ricos, xa que cabe esperar que se sintan cadora máis felices moderando as súas apetencias, pois aquilo de sentar un pobre á mesa polo Nadal, afortunadamente está superado! ¡Daquela, parabéns, tanto aos da dereita coma aos da esquerda, aos de arriba coma aos de abaixo!

Co dito, despídome, despídome do Ano, deste 2.007, que non da Vida, posto que me espera a Outra, a Boa, e pídolle a Deus que Aló Arriba me conceda un hórreo para o meu solaz, así sexa vello, pois, como no Ceo non chove, alí non penso mollarme!

 

Por escasear a palla, ou por comodidade, acudiuse á lousa.

Xosé María Gómez Vilabella

As campás das nosas parroquias

¿Que podemos ter nas nosas parroquias que sexa máis patrimonial, significativo, antigo, entrañable, familiar…, cás nosas campás, tanto das igrexas parroquiais como das múltiples capelas, sexan públicas ou privadas, da nosa bisbarra de orixe, neste caso, Castroverde? Algunhas foron repostas e/ou restauradas, pero as máis delas presidiron a inauguración do templo primitivo, ¡que eses si que foron restaurados, na súa inmensa maioría!

A miña proposta é a seguinte: Que os nosos vellos nos refiran canta historia, sexa documentada ou lendaria, coñezan acerca das campás da súa contorna; e que, de non atreverse a redactar e informatizar os seus coñecementos acerca deste “tema”, como agora se di, que se poñan en contacto con alguén que saiba facelo, pois tódolos vellos temos fillos, netos ou veciños que lle dan á informática. E tamén á viceversa: Que os nosos asociados, xunto coas súas amizades, cada quen da súa parte, localicen e contacten coas persoas coñecedoras do asunto aquí proposto. En definitiva, sexan curas ou segrares, que non se vaia ninguén de viaxe para o Alén sen deixarnos, sen transmitirnos, os seus coñecementos. Pola miña parte, e sen prexuízo doutras achegas, se cadra de xente máis documentada que este servidor, ocupareime das de Montecubeiro, precisamente esas das que deixou dito Lois do Cando na súa “Víspora do San Xoan”:

“¿I a campana? Non é pulla, / pró se está máis baixa a rouban / ca envexa que teñen todos / os máis das outras parroquias./ Do tempre desta campana / non se ten escoitado outra. / ¡Que alegre nas procesións! / ¡Como repenica a gloria! / ¡Que ben esconxura o trono / ca súa lingua maxestosa! / ¡E que triste toca a morto, / cando hai morto na parroquia!”

O simbolismo das campás é universal, mais, por se quedan incrédulos ao respecto, aporto aquí unha vella fotografía do momento da descarga da “Campá da Liberdade”, enviada desde os EEUU, como símbolo de reconciliación, para subseguinte colocación na torre da Rathaus, Berlín Occidental, no ano 1950.

Trasladando a campá da Liberdade.

¿Que; hai alguén que prefira irse ao Alén cos seus segredos, cos seus coñecementos, sen deixárnolos en testamento, sen transmitírlle-los aos seus veciños?

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

 

As campás de Montecubeiro

Esta información que vos transmito débolla ao señor Gerardo de Cepomundín. ¿Non veño dicindo que é unha obriga dos vellos transmitir, e a dos novos, herdar e asumir? ¡Pois iso!

Estabamos diante do freixo de Reigosa (hoxe Casa dos Oficios, ou como se diga, do Concello de Castroverde), en San Cibrao, esperando polo espiche dominical do noso Pedáneo, que o era por entón o señor Dositeo da Cernada, un “Camisa vella”, quero dicir, azul, cando dixo o noso Xerardo:

-¿Quen raios tocou na procesión dos esconxuros? ¡Ese tal non foi Afonso da Cordeira, que o fai mellor! ¡Á pequena hai que darlle máis…, máis aire!

Me parece que foi Celestino de San Cibrao o que informou:

-Afonso non está hoxe, que vai ofrecido no Santo Cristo de Goián, como é o seu costume, de ano en ano!

-¡Xa mo parecía!

Eu, que estaba por alí, atusmándolles aos vellos, que son os que saben as cousas importantes da historia do lugar, de cada lugar, atrevinme a dicirlle:

-Señor Xerardo, ¿como é que vostede…, sabe tanto destas campás…, se nunca foi campaneiro?

-Rapaz…, ¡louseinas! ¡E meu avó axudou a facelas! Se tes interese niso, cóntocho desde que termine ese Dositrés de largar as súas consignas patrioteiras…, ¡por máis que é largo de referir!

…

Despois do “Cara al Sol”:

-Mira, rapaz, para ir á feira chego tarde…, así que…, sentémonos neste banco, que padezo dos xeonllos…, de tanto arrastrarme polos lousados! Pero vou ao gran: Cóntase que cando se fixo a torre vella deste convento, que aínda era máis alta, caeu do lousado o mellor louseiro que había daquela. Tan seguro era aquel fulano que mesmo lousaba enriba dunha parafusa! Na Mouriña quedou o costume de dicir, cando alguén se poñía en perigo, “¡Agárrate ás herbas, Manuel!”. Pois de aí ben, que o louseiro que se matou nas obras do campanario, do vello, tíñase con só unha herbiña que houbese no beirado. Na nosa louseira o único que descoñecemos é o porvir, que do demais non hai caso, que nesta confraría sempre houbo o costume de que os vellos fosen traspasando as historias, tanto as da parroquia coma as dos nosos arredores! Por iso sei esta que che conto… ¿Interésache?

-¡Moitísimo! Se fai o favor, cóntema desde o principio.

-¡Pois, ben! Por culpa daquela desgraza o campanario antigo non quedara ben lousado, ben rematado; así que, como zoan os ventos aquí en San Cibrao, -que iso nunca lles importou aos frades porque neste sitio tan alto parecíalles que estaban mellor situados para cando lles chegase a súa hora, e ademais vixiaban as propiedades-, o caso é que se foron correndo as beiras, ¡e deu en chover no xugo da campá grande!

Xa sabemos, tamén, -remachou Xerardo, que era moi meticuloso, para todo, ademais dun bo pedagogo-, que a nosa campá, a grande, esa que chamamos grande, era a pequena no campanario vello.

O xugo da grande acabou podrecendo, ¡por culpa das goteiras, claro!, ata que por fin, un día de ventada, ¡soltouse! Ao soltarse, rompeu, unha por unha, tódalas esqueiras da torre, ¡e iso que eran de castiñeiro! O estrondo foi meirande có dun trebón, que ata pensaron os frades que lles caera un raio na torre, acaso en castigo pola súa cobiza! A campá, cando a deron visto, tiña unha fenda, de parte a parte!

Aquela desgraza non foi cativa pois Montecubeiro sen campás non podía estar, ¡que por algo sempre foron as nosas a envexa dos outros igrexarios! ¿Entón, que fixemos? ¡O primeiro, mandar un propio a Mondoñedo! Soubérase que aló, na súa catedral, estrearan unha campá que se oía desde o mar, pero aquel campaneiro fíxose de rogar pois o bispo mindoniense prohibíralle seguir facendo campás que se parecesen ás deles… Non sabía aquel bispo que os frades de Montecubeiro estaban máis altos cá el, e que non lles gustaban de calquera maneira as cousas. ¡Pois deles vimos! Quero dicir, da súa escola; ¡non pensedes mal! –Matizou Xerardo para que ningún dos oíntes se fose pola picardía, e non nos avergoñásemos das nosas avoas. (¡Miñas pobres, que outra cousa podían facer rexendo como rexía por entón aquela ignominia da prima noctis!).

Tal e como se poñían as cousas, -precisou o señor Xerardo-, os nosos frades mandáronlle razón ao campaneiro para que se dese unha volta aquí por San Cibrao, de incógnito, ¡que lle ían ensinar unha cousiña cousa! Aquel artesán de Mondoñedo, que non era tardo nin tiña votos de pobreza, xa veu cos preparativos da fundición; e de paso, cunha fardela de coiro…, para leva-las onzas da súa traizón!

Cando chegou a San Cibrao non só pediu as onzas prometidas, ¡de ouro!, senón que lles aconsellou aos frades, para supera-la campá de Mondoñedo, que lle deixasen afundi-lo tesouro conventual, ben gardadiño que o tiñan nas huchas dese soto onde esconde o noso crego os bocois do viño… Mais naquel punto houbo fortes discusións porque os nosos frades tiñan a gloria asegurada con aquel tesouro, ¡en prata! ¡Tan cerquiña e ben vixiado, mesmo debaixo do seu refectorio! Quentábanselles os pés con só pasearse por riba do soto…, ¡igual que lles pasa ás mulleres cando levan o seu refaixo pegadiño ao embigo! Discutiron entre eles, ¡foi certo!, pero puido máis a soberbia cá virtude, así que decidiron afundi-lo seu tesouro con tal de que a nova campá soase coma ningunha en terra de galegos, ¡que xa é dicir! Os frades puxeron como condicio sine qua non que se tiña que oír desde a catedral de Lugo, en días calmos, para darlle envexa ao seu bispo. ¡Xaora, con cen arrobas de prata…!

Con estes acordos, fixéronse os preparativos da fundición. O forno preparouse aquí mesmo, en San Cibrao, onde está hoxe esta casa do Reigosa, que daquela era mordomo dos frades, e por iso se perdeu o rastro do forno cando lle aforaron este terreo, para cimentala! O barro de moldear veu dun sitio que lle chaman Lonxe, ou Bonxe, aí de par de Lugo. E o lar para o forno saíu dunha barreira que hai en Castelo, nesa trema dos prados, mesmo segundo se vai do castro de Sarceda…

Neste punto o Xerardo quedouse calado e respectuoso, co sombreiro na man, pois naquel intre deron en tocar o Angelus de mediodía:

Angelus Domini nuntiávit Mariae;

Et concépit de Spíritu Sancto.
Ave María...

-¡Ai, ho, é boa verdade que sen viño non se pode falar, e menos, predicar, que iso tamén lles pasaba aos frades! ¿Non poderíamos seguir esta plática…, na taberna do Celestino?

Alá nos fomos, e despois dun trago, naquela cociña da señora Angustias, que por entón era de lareira, o noso conferenciante proseguiu no seu maxisterio:

-¡Vaia pola ánima de quen esmagou aquelas uvas! E xa que me tratades ben, terei que volver ao relato das nosas campás…, para merece-lo convite!

Esquecíaseme dicirvos que os frades mandaron a tódolos foreiros, que os tiñan, ademais de medio Pol, pola metade do actual Castroverde, que arrincasen tódolos hortos de coles, e que fosen sementando coíña nos eidos, para replantalos. Mentres non se volvía ás verzas só se comerían nabos en toda a bisbarra. Iso foi porque o fundidor de Mondoñedo dixéralles aos frades que os couceiros, de secos, daban máis quentura, iso que chaman calorías, para o forno da campá que tódolos carballos xuntos, ¡e iso que daquela había o demo deles!

Feitos os moldes, o Campaneiro dedicouse a fundir o ouro e maila prata do tesouro dos frades, ¡totum revoltorum! Despois diso colleu media campá, ou algo menos, da que fendera, e mesturou o seu bronce naquel crisol, co ouro e coa prata dos frades, ¡que ata se puxeron en garda, día e noite, Prior incluído, diante do forno, para que ninguén lles metese unha culler naquela sopa quentiña, pois as tentacións, niso dos metais preciosos, aínda son peores cás da carne viciosa!

Fixádevos canto bronce sobraría da campá vella que coas sobras, o mesmo Campaneiro, fixo sinos para tódalas capelas do Couto, e iso que daquela tiñamos seis ou sete!

Tamén se me esquecía explicarvos, para que entendades o das sobras do bronce, que o Campaneiro aconsellou face-la campá do tesouro algo máis cativa, é dicir, coa lei máis forte de ouro e de prata, para que así, ao tocalas, a pequena soase fino, de contrapunto, que deste xeito oiríanse de máis lonxe, máis acompasadas!

Os da parroquia xa sabemos que para esconxura-lo trono só se toca a grande, e iso é porque atrona ao mesmo trono! Do contrario, o tilín da prata tira da auga, e por iso se toca coa pequena nas secas… ¡Nas secas, pero tamén no Domingo de Pascua…, polo que lles gusta aos anxos!

A estas alturas do relato houbo un receso, pero ninguén abriu a boca…, ¡porque se baleirara a xerra! Sempre en todo, a señora Angustias, que tal viu, foi á bodega:

-¡Esta vai por conta da casa, que estades honrando a miña lareira!

Animados de novo, atrevinme a dicirlle ao señor Xerardo:

-Das campás, con isto sabido, xa sabemos algo, ¡ou por mellor dicir, moito!, pero, ¿como fixeron para subilas á torre?

-Este rapaz é agudo; ¡lo menos vai para policía! Haberá que compracelo!

Botoulle un pouco de gasosa ao viño, que a iso en Montecubeiro chamabámoslle “espola de burro cansado”, cousa que lle deu gas para volver ao uso da palabra:

-A campá do tesouro dos frades chegou a estar feita enseguida, ¡pero non era livián para subila á torre, nin por dentro nin por fóra! Todo iso se matinou, e se discutiu, nas asembleas do adro, pois as cousas importantes, aquí en Montecubeiro, sempre foron públicas e democráticas, ¡incluso cando mandaban aqueles frades, aos que se lles concedía iso que chaman voto de calidade! O acordo foi baixar, ¡e non subir! ¿Pero, como? ¡Con trelos, que daquela facíaos de sedas o noso cordeiro, que viña a ser…, que viña a ser…, o tataravó do señor Afonso! Daquela o paso seguinte foi desface-la torre, para facer unha nova, que deste xeito as campás iríanse elevando con pancas e taboleiros, asemade se asentaban as pedras: ¡A cada fiada de pedras, unha cuarta máis arriba coas campás, quero dicir, con ámbolos xugos!

Xerardo mirou daquela para o guindastre da cociña onde a tal momento penduraba o pote do caldo, cheirando a gloria; séxase, a torresmos con verdura. Sinalouna:

-¡Aí a tedes; tal cal!

Colleu outros folgos, deuse espírito co gas da gasosa, e volveu ao fío da súa historia:

-Xa que os teño así de atentos, pasarei a referirlles como foron as obras da nova torre, da actual:

Vostedes terán observado que o noso campanario forma como tres pisos, ou andares, que tamén se di, ¡dobres! E que, dun para o outro, as paredes minguan máis dun furco. ¡Pois iso ten a súa explicación! Aos forasteiros moito lles chocan esas repisas, ¡pero como é un segredo da parroquia, ninguén llelo explica! (1)

Cada unha desas paradas, que eses tramos veñen a ser coma dous pisos xuntos dos dunha casa de Lugo, foi o traballo que se fixo en cada ano, desde a Pascua ao San Cibrao, que sempre foi a festa parroquial neste convento. O luns de Pascua, que empezaba a escampa-lo tempo, e medraban os días, os frades dábanlles aos canteiros a orde de volver ás estadas. Daquela traballaban arreo, de sol a sol, e só cobraban na véspera do Santo, que lles pagaban co centeo da última colleita; ¡iso si, limpo de po e de palla! Despois invernaban, uns e outros, cada quen en cadansúa casa, ¡que non lles ían pagar mentres quentaban as canelas, no inverno, pois miúdos son os frades nas cousas da administración!

Desas cinturas, ou vaos, que fai a nosa torre sóubose, ou se descubriron, cando os canteiros, ao final de todo, retiraron o rebo das súas estadas, e apareceron as paredes núas… ¡Daquela hóuboas gordas pois os frades, en vista deses minguantes, non querían abri-las huchas do pan, nin pagarlles aos canteiros os marabedís do ramo da obra!

¡A cousa tivo os seus perendengues! Como as obras comezaban cada luns de Pascua, os canteiros chegaban con poucas forzas por culpa do xaxún da Coresma; ¡con pouca forza e desganados! Así que, para aforrar traballo, deron en pensar, ¡que eles, aínda que menos cós frades, algo tamén discorrían! O Mestre das obras decatárase de que lle conviña ter a súa cuadrilla satisfeita, pois a contrata era de frades, e choios así de axeitados non sobraban daquela… Díxolles que cargaba coa responsabilidade, que tamén a torre da Coruña tiña minguas, ¡e mais ía para outros mil anos!

Veu a Pascua do ano seguinte, e os canteiros estaban coa mesma debilidade do xaxún da Coresma, ou con máis aínda, pois os frades colleran confianza coa lealdade dos canteiros, e ao velos cristiáns vellos xa non lles doaron a bula da carne, que non parecía haber perigo de que traballasen en pecado, así que, a mesma tolerancia de parte do Mestre: ¡Minguarlle outro furco á torre, que aló arriba non subían os frades por culpa das súas faldras!

Como neste punto se detivo Xerardo, cos ollos pechos, fose para coller folgos, fose para discutir coas ánimas dos frades, a señora Angustias, que estaba remexendo na pota, algo pícara, como toda taberneira que se prece, pensou que acabara o conto, mellor dito, o relato, pois de conto nada tiña, e quixo facelo rabiar:

-¡Xerardo, quedouche a torre sen lousar! ¿Non será que precises outra gasosa?

-¡Non é iso, muller, que aínda estou subindo polas esqueiras! Lousar, lousárona, ¡e ben lousada! O malo foi que, de presente, o Cura que temos agora, como estivo de capelán en Regulares, e non distingue unha igrexa dunha mesquita, cando repintou a torre ordenoulle aquí ao Matías ese remate de formigón, propio dun minarete, así que, ¡que Alá o garde! ¡Que o garde ben gardado, para que non lles faga máis desprezos aos louseiros da Mouriña!

-.-

As campás de Montecubeiro, tan loadas polo noso poeta Lois do Cando, seguen no seu campanario, ¡de tres pisos, dobres!, pero agora tócanas pouco, case  nada. ¿Non será por aforrar nelas, para que duren máis, en vista do ouro e da prata da súa aliaxe? Como dixo Xerardo, ¡vimos dos frades!, así que en Montecubeiro, coma eles, seguindo o seu exemplo, somos grandes aforradores…, ¡ata das campás!

Aquí me tedes, con parte da miña familia, ao abeiro da nosa torre. ¡É tan alta, tan descomunal, que o fotógrafo só conseguiu “meter” na foto un cuarto dela! Á esquerda, por detrás do palco dos músicos, está o freixo de Reigosa. A que desapareceu foi a tapia do cemiterio, do vello, á que se subía o señor Dositeo da Cernada, Pedáneo, para soltarnos os seus espiches e facernos cantar o “Cara al Sol”. ¡Isto tamén é memoria histórica!

(1)   Segredo é/era, pero coido que, dada a miña afección pola Historia, neste dilema teño a obriga de divulgar os históricos en beneficio dos saberes patrimoniais das novas xeracións.

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

¿Viaxe ao pretérito, viaxe ao futuro?

Especialmente dedicada aos nosos, benqueridos, irmáns do Castro Verde de Portugal, como unha proba máis do gratas que nos son aos do Castroverde galego as viaxes de intercambio cultural, Norte-Sur, esta “andanza” publiqueina na revista ADIALA, do Centro Gallego de Mallorca, na miña sección “Aventuras Turísticas”, no seu núm. 38, do 4º trim.1998, e hoxe permítome reproducila con ocasión da súa, esperada, visita de irmandamento.

Catedral de Braga

Desde o Lucus Augusti (Lugo) á Braccara Augusta (Braga), tres horas; ¡soamente tres! (Hoxe faise en menos) ¿É, ou non é, en si, unha aventura turística? Estas autopistas son cousa do diaño: ¡Todo isto che darei se pasas pola vida ignorando a paisaxe..., e pagando unha pasaxe!

Fun todo o traxecto matinando naqueles devanceiros, naquel Mailoc, ao que algúns chaman, ou chamaron, Maeloc, da Bretaña; hoxe, Bretoña. E tamén naquel Nitigio de Lugo...

Mailoc, da Bretoña

No Concilio de Braga

¿Cantos días e cantos cabalos precisarían para acudir ao Concilio de Braga? ¿Cantas veces lavarían as súas bragas naquel traxecto descomunal? ¿Cantos coellos, lebres, veados e xabarís non cazarían para ir manténdose, eles e mailo seu séquito, a súa escolta, ao longo dun camiño tan longo, e tan variado? Aqueles si que eran tempos de Deus, da inmensidade de Deus e da curtidade do home, pois estes de agora son pasatempos, argalladas; ¡vertixes do diabro!

O tópico é: ¡Viaxar para ver mundo! Pois non, non señor: Hai que ver, si, en efecto, pero, tamén, oír! ¡Escoita-lo mundo! A meirande pobreza do ser humano, a estas alturas da nosa civilización, é coñecer unha soa lingua. ¡Unha soa! Se non coñecemos aos veciños, se non os entendemos, se non os escoitamos, dá igual vivir nunha gran urbe que facelo na cápsula dun satélite artificial. ¡Puro microbio; ou, por mellor dicir, microbio impuro!

Vén isto a conto de que eu son bastante falador, ¡o de falangueiro é outro cantar, outro concepto, outra categoría!, cousa que me proporciona certos noivados, digamos que, fugaces, platónicos en definitiva, pois a beleza, sempre e de sempre, libérame a lingua; ¡máis có cava, có champaña!

De chegados a Braga, nun restaurante módico, e por ende, noso, anosado, habitual, saudei/saudamos á filla do dono, que xa a coñecía doutras viaxes, pero aínda non tivera ocasión de parrafear con ela. Pouco pasa dos vinte pero está máis espigada que unha valquiria!

-Oes, meniña, que desta vez, nesta viaxe, quero achegarme a Dumio, Dume para vosoutros, que estou en débeda co noso Mestre común, aquel Martinho... ¡Sequera sexa por aquilo da súa, De correctione rusticorum, do que en algo me terei beneficiado, pois algo diso terei herdado! Agora, con tanto alcatrán, estradas en tódalas direccións, con tódolos “rústicos” a cen, ¡que digo a cen, a douscentos!, todos e todo motorizado, por onde iremos mellor; quero dicir, con menos tráfico, con menos civilización, pois a gasolina portuguesa, con ser cara, non cheira mellor cá galega, en absoluto?

(Confidencialmente: A miña dona non se cela, nin sequera coas louras, que ben sabe que as contemplo así, fixamente, só para cotexalas, para comparalas co seu propio encanto, e a condenada sempre sae gananciosa!)

Aquela roiba, ¡sueva-sueva, polos catro cuarteiróns!, brindouse para acompañarnos, que iso si que é captar turismo! Impresionounos cos seus saberes, que por algo a paso á historia, á miña, á presente.

San Martinho

-O primeiro destes Camiños, de Portugal a Santiago se entende, andouno o Dumiense, daquela, precisamente cando lle devolveu a visita ao seu colega de Iria Flavia... Por certo, ben que nos macelou o noso común don Diego Xelmírez, tempo adiante, aproveitándose de que era Legado Pontificio para o Arcebispado de Braga; conxuntamente coas sedes de Mérida, por suposto...; que nos levou, que nos arramplou, que nos arroubou, para Compostela, en favor de Compostela, quero dicir en “pío latrocinio”, que se dixo daquela..., ao lombo dunhas acémilas. ¡Se cadra por iso de que as mulas son virxes! Cantidade de reliquias dos santos bracarenses; entre outros, aqueles ósos, tan tenros, da Santa Susana. ¡Roubo tal...; nin quero lembrarme! Galego do Norte tiña que ser, que nas brétemas do seu egoísmo quíxoo todo, ás apalpadelas, santos incluídos, pero deixouse pispar a primacía de Toledo, que era o mellor punto de apoio para move-lo mundo, o seu, aquel do século XII... ¿Sabíano? ¿Vostedes, os norteños, sabíano?

Diego Xelmírez

A rapariga, de Braga era, pero en braga non estaba, que ía ben vestida, culturalmente abrigada, con gornicións, con bordados eruditos. ¡Nin que fose galega! (¡Érao; realmente, historicamente, érao!)

-Meniña, diso que dis do Camiño, o “Primitivo” é o noso, o que pasa polo Castroverde de Lugo, pero o máis antigo de todos éche o náutico, o naval, ¡con escala en Baleares!, que as costeou o noso Iago, o noso Xacobe, en tódalas súas viaxes, inescusablemente; fose de corpo enteiro, ou decapitado. ¡Por simpatía ou por imperativo náutico, insisto!

Falamos, e falamos...; ¡pero case todo de relixión, que outro tanto non me pasou nunca, nin daquela dos meus Cursiños de Cristiandade! Canso, ¡eu, que non ela!, de tantas lembranzas e de tantas leccións, de tantos repasos, que ben me abraiou cos seus saberes, por certo moi razoados e ben documentados, tiven que dispararlle o meu piropo, outro, rotundamente merecido:

-Meniña, ¿sabes que che digo? ¡Que se non fose por esa beleza túa, de auténtica primavera, así como por ese bambeo do teu corpo, tan escultural e tan elástico, e por esas medidas que Deus che deu, de concurso que son, xuraría que estou a falar co propio Bispo de Braga..., in person!

A miña muller perforoume cunha ollada recriminatoria, mais non era para tanto pois aquela garota nin se riu nin se enfadou, deixándome mudo co que nos dixo ao respecto; en puro galego, que de alí en diante xa non tiven que seguir trapallando no meu portugués chapurreiro, un tanto serodio.

-Vou ser sincera, que o tema meréceo; e vostedes parecen de fiar...! (¿De fiar? Mira ti por onde, oh casualidade, a miña dona, desde aquel día no que rompeu a súa roca nas miñas costelas, tan só por collerlle, discretamente, a súa man, despediuse de dúas cousas: da roca, si, pero tamén do fuso, do fuso e do uso que lle viña dando!)

-A verdade, -proseguiu aquela portuguesiña tan axeitada, -é que non me gusta airealo, que por aquí somos bastante íntegros, quero dicir, integristas...; ¡demasié, a pesares do Concilio! Claro que na súa Galicia, séxase, no Norte da nosa Gallaecia..., ¡deste lenzo, vara e media! Rematada a miña Licenciatura en Letras, e como o Restaurante vainos dando para vivir, resulta que, de presente, estudio latín, e teoloxía, e cánones...; ¡cousas desas!

Debín poñer cara de circunstancias pois ela referendouse no mesmo que viña de afirmar:

-Si que o fago, e fágoo coa esperanza de que o Papa, este non, o seguinte, ou quen veña despois, descubra que Deus é, ante todo, Nai; ou máis exactamente, Avoa. ¡A Nai da nai Natureza! Mire, e non se escandalicen: Eses velliños de Roma teñen que decatarse de que os Curas no precisan da Viagra para ser homes; e tamén ocorre, ocorre e concorre, que as teólogas podemos servir á Igrexa de Cristo tan ben, tanto, como o fixeron aquelas mulleres do Evanxeo, que ningunha delas o negou, mentres o propio Pedro, con todo ser pedra, con todo se-lo alicerce da Institución, el si que o negou. ¡Covardemente, xa antes da Sentencia, antes do inri! Alí estaban elas, todas, na Vía Dolorosa, que alí mesmo se atravesou a Verónica, na propia Rúa da Amargura, e non dubidou en enfrontarse á comitiva xudeu - romana, tan vociferante como criminal...! ¡Fíxoo cun simple paniño, cun anaco de lenzo, na súa débil manciña! Por parte, certas escuridades do Novo Testamento con respecto ás mulleres de entón considero que hai que relelas disociando a súa carga machista, socio - histórica. Quere dicirse, traspasando o ambiente, circunstancial, machista que non misóxino, daquelas razas, daquelas culturas orientais...

Quedei pasmado con aquel descubrimento, pero aínda así ousei porfiarlle:

-Muller, e ti...; ¿atreveraste a misar, polo rito católico, quero dicir, con esas saias rabelas, arriba, no altar?

-¡E non hei! Estou disposta a misar, que para iso me preparo; e tamén para casarme, preferiblemente con un crego que me faga doce fillos, unha ducia, que é a mellor forma de exemplarizar, de misiona-los pagáns, en particular aos musulmáns; ¡se antes non se me van as regras!

Olleina co ollo do Canon, que de fronte nin me atrevín, pero aínda non rematara coa súa predica, abondosa e feraz, ademais de veraz!

-De sempre fomos as mulleres máis decididas cós homes, mais tivéronos atadas cos seus brazos, fortes, hercúleos; auténticas poutas de oso salvaxe! Outro si lles digo, que estes abusos, os actuais, os do macho, que os veño analizando detidamente, caso a caso, son puro nerviosismo, crueldade de débiles mentais, que son os peores! Estamos asistindo á agonía da fera, aos estertores da súa derrota, que ao de hoxe, e xa non digamos para o XXI, só pintan e rexen as máquinas intelixentes. ¡Coma quen di, a nosa especialidade! -Engadiu, xactándose do seu propio razoamento.

...

Daría algo por publicar, aquí ou onde fose, o nome daquela garota tan salgada e tan audaz; tan..., ¡futura! Mais entendo que mellor será deixala a folio volto, no meu ordenador, como “nota final” omitida, porque esta muller pode chegar lonxe, máis có propio Magalhaes! Acaso chegue a Bispo, ou a Arcebispo, da propia Braga, ou a Cardeal de Compostela..., e daquela sería unha mágoa, unha traxedia, causarlle a máis mínima molestia por culpa dunha larapetada, dunha linguaretada, en tanto en canto os tempos non sexan chegados!

Sempre tiven por certo que o matriarcado dos nosos devanceiros, en particular o dos suevos, influíu, moitísimo, na súa pronta conversión ao catolicismo, -Requiario declarouse católico no 449-, pero, coñecendo estas mulleres, estas bragadas da actual Braga, a dúbida ofende!

¿Viaxei, neste desprazamento, asemade, ao pretérito e tamén ao futuro? ¡Coido que si, e ben que me prestou! Só teño unha reserva: Esa teóloga en cernes, hoxe clandestina pero xa fogosa proselitista, é capaz de vingarse do propio Xelmírez, desde o Aquén ao Alén, e cando menos se pense, rachará, tronzará, aquel roubo das reliquias, retornándoas ao seu lugar de orixe, ao seu relicario onde acaso máis veneradas ían ser! ¡Quere dicirse, á propia Sé da propia Braccara Augusta! Non quero nin pensar no conflito, no incidente diplomático que tal cousa pode carrexarnos..., ¡e menos mal que volvemos a estar irmandados nisto da Casa Común, séxase coa Unión Europea!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

¡Que verde era/é, o meu val!

Nesta confluencia dos ríos Ribón e Azúmara,

hoxe envolta en maleza,

estaba a forxa do señor Vicente da Ponte.

Verde o val, verde a xente... ¿A xente, tamén? ¡Tamén; tanto ou máis cás oucas; non o era, pero estaba! Estou lembrando, evocando, aquela novela de Lewellyn, aquela película paisaxística, sociolóxica, estremecedora en definitiva, da M.G.M.

Isto é certo, pero hai máis, pois algún día este val, este val-verde de Castroverde, pode converterse nun almacén do entullo das louseiras da Mouriña. ¡Hai que estar atentos! En Galicia vendemos mal a paisaxe, ¡vender non é o noso!, e iso que é o mellor que temos, o mellor que nos queda, sen desprezar, claro está, a monumentalidade, a gastronomía, o acollemento da nosa xente..., que ata non sei cal debe ser a prelación! Avanzamos no turismo rural, certo é; moito; en progresión indefinida, xeométrica, pero un turismo así, de seu cultural, de percepción, sibarítico, ten que bebe-la paisaxe, asemade, tal que en copas de cava, para recarga-las pilas, para chegar ao desiderátum, ao éxtase sensorial, pero, ¿quen llelo ensina, quen llelo explica, quen llelo matiza aos forasteiros, aos neófitos? ¿Quen os leva ao cume dos montes, ou ao fondo das corredoiras? Maleza á parte, que tamén a temos, demasiada, bótase en falta unha actualización, unha cultura ad hoc, unha profesionalidade, uns guieiros. Haberá que estar atentos, nisto tamén, pero..., actuando!

Aumentan as casas de turismo rural... No intre daquela crónica en ADIALA tiñamos, en Galicia, 342, habilitadas, rehabilitadas, confortables, mesmo de película! Transfórmanse, adáptanse, cun elevado custo, custo e gusto, pero, ¿onde temos os lazarillos deses cegos urbanícolas, desafeitos dos crepúsculos? Poño por caso, para verlles as tetas ás vellas dunha praia mediterránea non se precisan Guías; mais para libar o néctar dos nosos currunchos, dos galaicos, sombríos, paisaxísticos, sexan carreiros ou fontes, penas cuárcicas ou morenas glaciares, ¡que tamén as temos!, para iso, e para máis, sen un Guía sensible, experimentado, coñecedor, amante do país, ¡cero, viaxe estéril!

Describir estas paisaxes, tantas e tan variadas, -tantas como fanegas de superficie, que non hai dúas iguais-, non é doado de facer, literariamente: Hai que velas, saber velas; e despois, entendelas, palpalas, cheiralas..., ¡cos sete sentidos! Por outra banda, como dicía Rosalía, falar da verdura social, da sociolóxica, é algo relativamente fácil, por complexa que sexa, que o é, pero sempre podemos definir unhas cantas ducias de tipos, ordenados, encadrados, tal que os mollos do trigo nunha meda. Por poñer un exemplo da idiosincrasia e da inventiva da nosa xente, verde, pero non tanto: Faladoiros, ademais das ruadas, tivémolos nas fontes á hora de enche-la sella, ou de abeberar o gando, ou de pedirlle palabra á morgada da Casa Tal para a romaría Cal. E nos fiadeiros; ou nas rogas de gadañar, na sega, nas mallas... ¡Para que seguir se xa sabemos moito, ou polo menos algo, da cultura castrexa, de rueiro, de clan, de grupo patriarcal, deste país!

Nunha daquelas tertulias o parldoiros, co Ferreiro da Ponte, de nome Vicente, de paso que lle mercaba unha navalliña coas cachas de buxo, relatounos o caso ao que me referirei máis adiante. Na Forxa deste Vicente, -hoxe eliminada por obra e graza dunha pista desas da Concentración; ¡deixaron en pé a súa Moa de Afiar, cabe do río Azúmara, porque ata alí non puideron chegar coas pas!-, en paralelo con outras da nosa Gallaecia, forxouse unha cultura, outra: desde aqueles fouciños de bo tempero, que ben o demostraban na palla leñosa de Castela, pasando por aqueles cravos, longos, piramidais, das trabes e dos portalóns; rematando, para abreviar, con aquelas bisarmas que tanto defendían dos homes coma dos lobos, ¡outros homes! Polo medio deixamos aqueles sachos, aqueles arados, as argolas de suxeita-los cabalos, as ferramentas dos zoqueiros... ¡Mil faenas, mil mañas! E todo iso con testemuñas, fosen clientes ou aprendices, nunha auténtica cátedra de arte e de historia local!

Se temperados eran aqueles aveños, -¡non podía ser menos con estas augas frías, xeadas, da Serra do Miradoiro, esa do fondo da foto!-, aquel ferreiro, aquel fautor, o susodito Vicente, non se quedaba á zaga na súa vocación de forxador de carácteres. Unha das súas: Daquela que estourou este país, cando se esnaquizou niso que chamamos Guerra Civil, en Montecubeiro era sancristán, campaneiro e tamén enterrador, ademais de labrego, un veciño da parroquia, pío que non casto: ¡Casou catro veces enviuvando tres; da fatiga que lles causaba, dicíase! (Iso contaban as vellas do lugar, pois os homes, ao terlle envexa, non falaban do caso).

O tal campaneiro, pluriempregado onde os haxa, viu perigar aqueles cargos porque o Cura da parroquia ameazouno co despido, ¡e daquela non se cobraba o paro!, se non lle asistía aos cultos cunha camisa azul por debaixo da súa chaqueta de pana raiada; ¡raiada e raída! ¡Pobre Afonso, Afonso da Cordeira, que con ese nome se criou! Ás segas non lle importaba ir; nin carrexar, así fose ao lombo, aqueles ferrados de trigo que colectaba, casa por casa, para o señor Cura, que os percibía en compensación daqueles esconxuros..., ¡pero, coas calores de Xullo do 36, correr polos montes tras dos fuxidos, capturalos, conducilos ás tapias do cemiterio...! Confesouse coa almofada, pois co señor Cura aqueles refuses non cabían, non servían..., e decidiu facerlle unha visita, ¡ipso facto!, ao seu amigo e conselleiro, aquel Vicente da Ponte. Como amigo e como armeiro...; ¡perfecto!  

-¡Ai, Vicente, tes que sacarme dun apuro, que preciso unha escopeta, un arma legal, boa, desas que marran o tiro! -¿Que marren o tiro...? ¡Esas non llelas vendo aos amigos! -¡Pois tes que amañala para que non noten que lles apunto aos roxos por riba da cabeza, pois os compañeiros poden darlle queixas ao señor Cura..., e daquela adeus aos meus cargos! -¡Home...! Afonso, se non mata a túa, matarán as dos outros...! -Cada quen lava a camisa como pode; e coa camisa, a alma! –Respondeulle Afonso, obstinado na súa santidade.

Co cano da escopeta pasado pola forxa, e cun par de marteladas, Afonso deu en apuntar ao Ceo, ¡con mellor tino có cura da parroquia! Anécdotas deste tipo, pequenas-grandes historias de cada recuncho, de cada rueiro, son os complementos dunha paisaxe, o salseiro delas, mais, para servírllelas en bandexa aos turistas, aos turistas do rural, a estes sibaritas do lecer, faría falta un batallón de vellos sabedores, estimulados tal que coa categoría de Guías Honoríficos. De momento o que é vellos, vellos competentes, hainos; ¡máis ou menos, medio cento en cada Concello! Daquela alguén tería que face-la correspondente proposta ante as autoridades ¿competentes?..., ¡xa que a eles non parece ocorrérselles! ¿Por que me meto nesta camisa das once varas? Sinxelo: Aos economistas nunca nos gustaron os recursos ociosos, pois, para ociosos, chegan os turistas!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

 

Eduardo Carreira, Director do Colexio,

cos seus alumnos na Fonte do Peregrino.

Esta foto saíu en Sementeira 17,

(revista feita coa fotocopiadora)

¿O turismo, ten receitas?

Esta pregunta, aparentemente naïf, fíxoma, hai anos, un cativo da Agrupación Escolar do noso Castroverde, e nunca a esquecerei pola fondura que lle atribúo. O entón Director deste Colexio, señor Carreira, tenme invitado, varias veces, para que iniciase aos nenos en temas económicos baixo un prisma coloquial, accesible, tendo en conta que os programas oficiais, -entendía el-, eran raquíticos nestas materias.

Os “programas” serían raquíticos, que o eran efectivamente, pero anda que os rapaces da nosa bisbarra tiñan, e teñen, a estatura mental correspondente a unha maioría de idade!

¡Por suposto que si: existen, hainas! Positivas e negativas. Nese compromiso, algo lles falei de todo isto, esforzándome por poñerme á súa altura. Para os que me coñecen, sobra presentarme como un turista empedernido; cu inquedo, que se di. Así que algo de experiencia terei, da positiva pero tamén da negativa. Para empezar, ¿son turistas tódolos viaxeiros, tódolos trotamundos? ¿Ir, e tornar, é avanzar; ou é retroceder? O que non son é un Guía, un profesional se entende, pero teño esa vocación, ese..., ¿vicio?, así que non perdoo ocasión, onde queira que me atope, de achegarme, en Galicia ou fóra dela, a toda persoa ou grupo que aparente un despiste, un descarrile. ¿Que fai lonxe da súa casa aquel que se senta nun velador, horas enteiras, a engulir, ou simplemente a pasa-lo tempo, a mata-lo tempo! ¿Haberá crime máis estúpido, e con menos atenuantes, que ese de mata-lo tempo, máxime se se fai con nocturnidade, premeditación e aleivosía? ¿Terán dereito de quitárlle-lo seu sitio aos demais; o sitio e/ou a perspectiva? Ou xogar á brisca, tal e coma se un estivese na propia eira, ou cabe dela, arrodeado de veciños? ¡En definitiva, estorbando! Esta pastoral, que non chanza, neste senso vai; e o que non estea conforme, que razoe comigo!

Antes de saír da casa, persignarse, que iso recomendaba o P. Astete, precavido que era. Toda saída é unha aventura, e como tal, arriscada, sendo o principal risco non decatarse de nada, de como son e de como pensan noutras terras, noutras veciñanzas..., tal que nesoutros Castro Verdes, aos que tivemos tantos séculos ignorados! As aventuras de don Alonso Quijano, turismo foron; as do seu dobre, don Quijote, en malas venturas remataron a for de querer facer “desentuertos”..., antes de informarse!

Cada pobo, cada gens, cada terra, ten os seus lares e mailos seus penates, aos que debemos, culto; polo menos, un respecto, sequera sexa por cuestión do seu ius hospedatis, que é unha lei de acatamento recíproco, un índice da nosa cordialidade. Diso, precisamente diso, sabemos moito en Castroverde, ou debéramos saber, sequera sexa pola teoría dos vasos comunicantes, vulgo, Camiño Primitivo de Santiago!

Daquela, ¿cal é a nosa bagaxe? ¡Non, non me refiro á máquina de afeitar dos homes, (as mulleres enféitanse doutra maneira), nin ao wonderbra das femias, que as barbas non nos tapan os ollos, nin elas precisan un xustillo para axustarse ao medio, tal que a un “parado” en Valldemossa, que para min teño que é tanto como chamar ás portas do Ceo nun día de verán!
O turismo ten unha praxe abondosa, universal, mais, para moitos, pouco menos que nada de filosofía. Antes co billete, ou co billete, hai que meter na equipa un grolo de sede…! Sede intelectual, pero tamén intelectiva: ¡ganas de entender e de ser entendido, ademais de atendido! Coido que tamén se lle pode chamar humildade, humildade e/ou fraternidade: abrirnos aos demais levando connosco un coñecemento, unhas referencias previas, para face-las nosas visitas con unha certa dignidade; e todo iso sen espaventos nin bocexos.

Viaxar é, ante todo, reconciliarse coa Terra; ¡coas terras, cobizadas, desexadas, dun xeito innato, atávico! E logo que á Terra sempre lle facemos o amor con violencia, vestidos coa cota de malla dos nosos resentimentos persoais, que non deberan ser transferibles, ¡nunca! Esa doncela telúrica preséntasenos, ás veces, maculada, desvirgada, malferida de alcatrán e de formigón, coas curvas, co mellor que tiña, e que ten, ¡iso, as curvas!, recheas de escombros, de entullo; derrubo humanoide en definitiva, pois nin iso, nin esas curvas nin esas ribeiras, lle deixaron conservar os nosos predecesores; ¡outros depredadores!

Todo isto sei, que todo isto é irreversible, ¡na maioría dos casos!, pero temos vista, ademais de nos ollos, nos restantes sentidos da nosa sensibilidade, da nosa natural imaxinación, que nos permiten espi-la terra, tirarlle eses farrapos da humana especulación, para levala ao tálamo turístico coa ficción da súa anatomía orixinal, virxinal, impoluta.

O turista que turistee apalpando cachotería, ¡xustillos de cachotería!, ese tal en vez de ollos o que ten son palpos..., pola propia indixencia cultural! ¿Quere isto dicir que sería preferible un país prístino, sen paisanos, sen unha labor construtiva/destrutiva, consuetudinaria, sucesiva? Non, que xa se extinguiron os Robinson. ¡En absoluto! Quero sinalar, exactamente, que non debemos ver, no alén, pero tampouco no aquén, esas fealdades engadidas, superpostas, como algo incorrixible. ¡A cultura, o perfeccionamento, é lento, pero existe!

Como non son, nin me teño, por autoridade, permitídeme acudir á ilustre pluma dun crego ilustre, Manuel Regal Ledo, que nos deu, entre outras, esta lección: A paisaxe sempre leva xunguida unha misteriosa, ou non tan misteriosa, presenza humana, que lle dá ó chan que tripamos un aquel de sacralidade, fonda e revolucionaria. ¡Tan revolucionaria, que nos ergue, ou debera erguernos, polo menos outro tanto como erguían, como “levantaban”, a Unamuno os areais da súa Castela adoptiva!

O turista rácano ten que comprender que sempre recibe máis do que dá, pois abrir a lareira de cada quen aos estraños, abrir a ara dos seus manes e dos seus penates, non hai diñeiro que o pague! ¿E logo, con que? Pois, con cordialidade; coa comprensión, coa información, co estudio, fondo e intelectivo, dos bens compartidos, da historia compartida, do arte aprehendido...; pero, maiormente, non trasnoitando, non xogando cos decibelios, non ensuciando, para que a xente do país, os da casa, os hospedantes, podan recuperar as forzas, e seguir traballando cunha hixiene inmaculada, no seu presentar, no seu ofertar cotián, edénico, pois a casa de cada quen, para ese quen, paraíso é! Ou como din os ingleses, My home is my castle! Por tanto, respectémolos, facilitémoslles esa obriga que teñen de conserva-lo seu chan, o seu ambiente, mellorado que non degradado, para así transmitírllelo aos seus descendentes, nun relevo xeracional pulcro e responsable.

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

 

“Amigos do Patrimonio de Castroverde”

agardando a chegada dos visitantes dos outros “Castro verde” da Península.

¡Hidalgos, fidalgos, de Castroverde!

Do Castro Verde de Portugal, de Castroverde de Campos, de Castroverde de Cerrato, do Castroverde de Lugo…, e demais parentes asentados na Península Ibérica, Hoc opus, hic labor est!

¡Pois nosoutros lográmolo, recoñecéndonos, visitándonos, facendo votos pola perpetuidade da nosa liñaxe, entroncados en algo e non só nunha mera onomástica compartida! Fillos de algo, de alguén, de alguén importante; en definitiva: Hidalgos = fijos d´algo.

Que vimos dos “castros”, que baixamos, que descendemos, dos “castros”, iso soubémolo sempre. No que acaso non nos tiñamos detido, parado, suficientemente, foi na consideración de que os nosos, aqueles que temos en común, están dotados pola Nai Natureza dun Timbre de Gloria especial: ¡Que son verdes, verdes por antonomasia! Verde era o Paraíso, o Edén…, ¡que por algo o era!

¿Que temos en común? ¡Moito! Para empezar, os padriños: Aqueles romanos distinguíronos dos outros, dos outros afillados, apelidándonos “viridis”, e non precisamente por inmaturos, senón por feraces, por distintos, por paradisíacos! Daquela somos singulares, predilectos; en color, e por tanto, en esencia. ¡Vimos de algo, de algo importante; distinto, nobre, gratificante! Non é para sentirnos orgullosos, diferentes, senón e máis ben entrañables, dignos…, ¡por tanto, fraternos!

A dificultade estivo en coñecernos, en recoñecernos, en abrazarnos… Debémosllo aos nosos embaixadores respectivos, coa anuencia, co placet, das nosas autoridades municipais respectivas. ¡Coa intentio, coa bona fide, duns e doutros, o resultado foi, é, que volvemos, tornamos, ás orixes, ás raiceiras, e entendo que todos, TODOS, nos sentimos orgullosos diso, compartindo o pan e mailo sal como bos irmáns, fijos dunha mesma escola, dun mesmo latín! Ao de hoxe derivamos en tres linguas, en tres idiomas, pero iso, ¡demostrado queda!, xa non é óbice nin atranco para o mellor dos entendementos.

¡Estabamos facendo un turismo excéntrico antes de visitar aos parentes, aos concéntricos! Pois ben, coas nosas Asociacións, cos nosos Alcaldes e demais colaboradores, entendo que xa está, pois demostrado queda que primeiro é a fraternidade nominal, que por algo somos fillos dela, e ademais diso, predilectos!

Abramos, pois, a porta dos nosos castelos, e demostremos ao mundo, ao mundo global, que as diferenzas históricas máis que a desunirnos deben levarnos á complementariedade, á civilización compartida; compartida, e por tanto, complementaria!

Esta torre, que un día foi herdade de dona Inés de Castro, pode servirnos como expoñente, como recordatorio, de que as diverxencias non conducen á felicidade dos pobos. ¡Optemos, pois, polas converxencias, por todo aquilo que nos leve a metas satisfactorias, comezando, tal e como o fixemos en sucesivas e recentes ocasións, por un grato convivium!

                                                                      Xosé María Gómez Vilabella

-.-

Visitantes ilustres en Castroverde

O da dereita é meu tío – avó, con seu pai.

¡Creádesme ou non, estes señores estiveron en Castroverde! O da esquerda veu a Librán para casa-lo seu fillo, Nicolás Salmerón y García (avogado, periodista e farmacéutico), con Hortensia Ramona Lombardero San Miguel, oriúnda da Casa de Xan de Catatrigo.

Non vos intrigarei máis: Nicolás Salmerón y Alonso, daqueles ilustres da Institución Libre de Enseñanza, foi un dos Presidentes da Primeira República, e dimitiu..., ¡por negarse a firmar unha sentenza de morte! Hoxe en día, suprimida na actual Constitución esa pena salvaxe, isto sería normal, e incluso obrigatorio, non tería mérito, pero..., ¿naqueles tempos, naquelas circunstancias? Cando entrou Pavía nas Cortes, a cabalo, ¡aquel “Tejero” do XIX!, a Salmerón desterrárono para Lugo, e aquí estivo, de Profesor.

A súa criada, irmá de miña avoa paterna, seica era guapísima e moi lista. Algo tería que ter para que se namorase dela un Salmerón. Eu cheguei a coñecela: Foi no verán de 1935; nosa tía xa estaba viúva, e eu tiña cinco anos. Foi o primeiro dos coches a motor que entraron en Montecubeiro, partindo de Mosteiro. No lugar do Mazo tiñan daquela un curral de toxos, e miña tía pagoulles para que os retirasen, para que puidese seguir aquel auto do seu sobriño (Alfonso Carrodeguas Freire, casado con Ermitas Gómez Lombardero, pais dunha nena que chegaría a ser famosa no cine, “Mercedes Cora”). Chegados a Veiga, que subir a Berlán foilles imposible, tía Ramona deulle un peso, ¡de prata!, ao señor Pedro de Veiga, para que lles trasladase a equipaxe nun carro de vacas. Teño oído relatar, pero dese detalle non me lembro, que aquel señor, o tal Pedro, púxose de xeonllos para bicarlle as mans a dona Ramona, ¡polo seu peso de prata!

Ao día seguinte da voda, -Salmerón + Lombardero-, que ela quixo casarse en Librán, na súa parroquia, casualmente era feira en Castroverde, e xuntáronse todos con meus avós para comer na taberna do Escardel. (Chamábanlles así porque viñeran do lugar de Escardel, no Corgo). Esa taberna estaba precisamente por detrás da casa actual do Escardel junior, que casou con Celsa Sarille..., familia ben coñecida e ben estimada en Castroverde.

Metidos de rondón na “desagrarización” desta bisbarra, -tema brillantemente tratado na conferencia do 22-11-06, do Profesor, e socio desta Asociación, M. Marey-, unha das nosas saídas “cultivables”, unha de tantas, dada a nosa paisaxe, e tamén a nosa gastronomía, é o turismo rural... Pois ben, ¿que lles parece se a nosa xente vai facendo achegas, fotografías, referencias, libros de ouro, etcétera, da xente importante que nos visite, sexan intelectuais, políticos, artistas, empresarios, clero, militares, chupatintas... ¡Noutros lugares, tal que en Suíza, ben que se xactan de sinalar, e de mostrar, fotos e firmas, para que o seguinte comensal-visitante se considere incorporado a esa elite de sibaritas, de adeptos, neste caso, a Castroverde!

Volvendo e terminando co Salmerón pai: Téñenme referido que lle encantou Castroverde; de Lugo, polo contrario, seica dixo que era “un corral de vacas”. Daquela había feiras e mercados por xunto do cárcere, a leña íalles en carros de vacas, as vacas muxíanse no mesmo Lugo, diante do comprador do leite, etcétera. En definitiva, que D. Nicolás onde foi feliz, onde atopou as cosas no seu sitio foi nesta bisbarra, nas terras de Castroverde e da Valeira.

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

A danza sae da panza, amigo Sancho.

¡Que non, don Miguel, meu querido e admirado paisano, flor e nata da cabalería andante; coma min, montañés: ti, de Cervantes, (Sanabria, que daquela pertencía a Galicia), e eu, do Montecubeiro; estiveches prisioneiro dos mouros, en Arxel, e eu, pouco menos cá iso, en Ifni; África, en definitiva; fuches recabdador de Contribucións, e eu, Asesor Fiscal; descendentes, ambos, daqueles vasalos que tiña o señor Castro, aquel conde de Lemos...; por tanto, galegos, que iso é unha carreira! Coa diferenza de que ti es manco e eu non, de momento. Ti, un Mestre; alumno eu, alumno perpetuo! Por se isto fose pouco, temos outro paralelo: que túa nai era da Casa Vella (saa vedra), e a miña, da Vila Vella, aínda que o veñan escribindo con “b”, dada a nosa (suposta) procedencia tarraconense.

Vén isto a conto de que no meu Castroverde moito levamos danzado, e non sempre coa panza chea! Os nosos venteros, considerando que a auga da Serra é mellor có viño, e máis barata, amén de que os licores caen mal nos estómagos baleiros, para entrar en festa, para entrar en danza, facíannos o “botellón”, ¡con gasosa! Así que iso do “botellón” é conto vello, e vai sendo hora de quitarnos a careta farisaica. Meus vellos, meus colegas, ¿por que nos escandalizamos sendo, como é / como foi, un invento noso, unha argallada, maiormente daqueles rapaces da posguerra?

Fagamos memoria: Aínda ben non calaran os fusís, tanto no campo de batalla coma no campo santo de moitas parroquias desta Gallaecia, cando os gaiteiros do lugar volveron a facer das súas: convocar, coa palleta e co roncón, aquelas foliadas, aquelas romarías, que se tiñan por esquecidas, e así o país, gradualmente, foi pasando do loito ao alivio. Esa resurrección débeselle ao gaiteiro, pero tamén ao taberneiro, e co taberneiro á rosquilleira. Foron anos dun silencio pecho, pechado; sen parrafeos, sen urros, sen xolda... En cada lugar de oito veciños, catro eran fachas, e os outros, roxos. ¿Quen se atrevía a falar doutra cousa que non fose do vento da Bercía? Nas casas, imposible, pois os rapaces podían irse da lingua; co veciño, cal e canto, igual que nos conventos duplex! Pero os rapaces devecían polas mozas, e á viceversa, cousa natural, e como tal, lexítima!

O bálsamo para todo isto foron aquelas foliadas de gaita e tambor... Pero había que animarse, poñerse en situación, rompe-lo xeo, e para iso inventaron o botellón! As cuncas eran de barro, e os vasos, de vidro, pois o papel precisábao o Goberno para as multas..., patrióticas! As xerras, igualmente de barro. Pero a gasosa tiña burbullas suficientes para converter o viño en cava!

De chegados ao campo da festa, iniciábase o “botellón”, por barrios ou por parroquias, e sempre a escote. A todo isto, segundo se ía quentando o ambiente, abríase o abano, viñan outros/outras, rompíase a falar, establecíanse comunicacións, circulaba a xerra... ¡Ei Carballeira, árdeche o eixe! Moito non podía arder, pois o viño estaba bautizado, e a gasosa, quente; as roscas caían fondas naqueles estómagos desfondados, pero agradecidos. Despois diso, ou con iso, viñan os parrafeos, as gargalladas, e, de haber ocasión, un belisco agarimoso, discreto, para que a moza se decatase de que estaba sendo cortexada, desexada. ¡A tal momento ninguén se lembraba de se o/a de enfronte era das dereitas ou das esquerdas! A humanidade volvía ao seu ambiente natural, que é a grata convivencia.

O malo do caso, a dexeneración, veu co éxodo para a vila, ou para a capital... Dun xeito análogo a como os galegos disimulabamos, daquela, tal que en Madrid, o noso deixo galego para que nos tomasen por cosmopolitas, todo por aquí demos en disimular a nosa procedencia rural: ¿Estudantes? ¡En castelán! ¿Obreiros, tendeiros, amanuenses...? ¡En castelán! “Yo te soi de Lugo!”. ¡Ah, si; pois eu, tamén! Con estes disimulos, con estas caretas, con este autoodio polo rural, a miña xeración meteulle, transmitiulle, á seguinte, un complexo atroz: ¡fixémolos señoritos de salón, que é tanto como dicir, encarcerados! A tal punto, que xa non é raro atoparse con xente que descoñece onde están os marcos das leiras de seus pais.

Co remate do século veu outro, outro século, outra xeración, outro vai e vén deste péndulo humano, así que os netos, por moito que lles tapemos os atavismos, aló dentro teñen os xenes dos seus entregos, e claman pola liberdade, polos espazos abertos, pola comunicación fraterna, veciñal. Naceron, parímolos, nun mundo silencioso, artificial: Pais e fillos, fillos e pais, entregados ás ansias e aos horarios respectivos, que nin case nos vemos; e de falarnos, menos aínda. Cando comunicamos con alguén, adoita ser sen ollarnos, por mediación dun intermediario impersoal, ese móbil ao que se refería J.E.Villarino nun dos seus artigos; ese aparello tan habitual que nin no peto o gardamos.

Da nosa panza xa non sae a danza, que botamos barriga precisamente polo pouco andar, e polo pouco bailar, atidos ao ordenador e á tele, eses meigallos que fan que nos falan, pero que nos teñen amordazados, silentes. Se é na rúa, tamén vivimos no mundo dos mudos, presenciando un desfile de mudos; a tal extremo que, por exemplo, cando nos preguntan por un aderezo, xa nin saben pedir: “Perdoe; faría o favor de dicirme onde...”. De tanto dixital, de tanto darlle ao dedo, para todo, xa non é descortesía apuntar co dedo!

Con estes antecedentes, con este mutismo ao que nos levaron os tempos, quen pode escandalizarse de que os alumnos lle berren ao profesor, de que os matrimonios rompan os teitos tirándose decibelios en lugar de pratos; ou de que os rapaces, cando conseguen verse nun campiño equivalente á superficie dos seus zapatos, dean en saltar coma as cabras no horto? Fan o mesmo que fixemos nós ao saír do cortello daquela guerra. A diferenza está en catro detalles: Que nós tiñamos campo, campo aberto, e eles viven en gaiolas achantadas no que foron xardíns, espazos verdes. Agora os bebibles veñen en vidro, ou en plástico, aparentemente máis limpos, pero o malo é que ninguén lles ensinou a recolle-los envases, o esterco. E logo que teñen alma, e non bits; están fartos da falar sos, ou coas máquinas, así que tan pronto se xuntan catro nun espazo de catro metros, o que lles pide o corpo e bourear, bourear e danzar! Pero xa non ufan, non urran, porque para iso precísase ter por diante un horizonte; como pouco, dunha legua.

Son así porque así os fixemos, e teñen a quen parecerse, que de vello lles vén ese atavismo da comunicabilidade social. Pero nós non atentabamos contra o mobiliario urbano...! ¿Que non; e logo aquilo de arrincarlles as cancelas aos veciños dos outros lugares, e tiralas ao río, cando había pelexas por culpa daquelas mozas previsoras, aquelas de dúas ¿palabras? ...por se un deles non conseguía entrar de Garda, ou de Policía, que outras oposicións non había!

Don Miguel, se vivises hoxe, ¿cal sería o modelo do teu “Quijote”? ¿Trocarías a “Rocinante” por un convertible? ¿En lugar daqueles Campos de Montiel, subirías ao Pradairo para baterte cos muíños de vento (eólicos)? O que sei de certo é que as “Dulcineas” do XXI sonche guapísimas; pouco recatadas, pero..., guapísimas! Cando baixes á terra, dáte unha volta polo Campo da Feira de Castroverde, hoxe restaurado, e daquela verás que “Aldonzas”! ¡Só lles falta levar esporas!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

 

De cando os mouros estiveron en Castroverde

Para resultar crible, vouno ter que avalar cunha fotografía.

¡Se non o son, parecer, parecen!

¡Uns mouros que entenden o galego, que xa é dicir!

¡Pois é verdade que estivemos, e que seguimos..., de momento! O que non é certo é que fosen os mouros os fautores do noso castelo, cabeceira do Condado de Flammosos, (Chamoso). De castro pasouse a fortaleza, pero, paulatinamente: oestrimnios, ou celtas, a escoller; romanos; suevos; ... e castroverdenses! Por moitos bérberes que viñesen, daquela, no 711, da rexión do Atlas, a maioría dos mouros, tan só tres mil, de a cabalo, para poboar unha Sbania que abarcaba, máis ou menos, do Duero, ¡do d´ouro!, para abaixo, ¿a quen se lle ía ocorrer subirse ao Pradairo de Castroverde, 1.029 m de altitude, en babuchas?

Por aquí viñeron, iso é verdade, de cando en vez, pero, ¡en razzias! Quere dicirse, de rapina..., ¡por se deixaran algo de ouro aqueles romanos, que ata pouco debía quedar pois, segundo Plinio, houbo un ano no que lles cribamos, e se levaron, 7.000 libras! ¡Nunca houbo unha caixa forte tan grande nin de tanto contido coma a muralla de Lugo! E logo estaban as nosas cabras e mailas ovelliñas, que, de asadas ao estilo mauritano, quere dicirse, con toda a graxa ardendo coas mesmas brasas, iso está riquísimo. ¡Dou fe! Tampouco desprezarían as castañas pois sabido é que na súa Sbania nos as tiveron ata que aqueles súbditos do conde de Lemos chegaron ás Alpujarras, -xa expulsados os mouros-, dispostos a inzar e a plantar castiros, castiros e parras, ¡que para iso os levaron, para iso!

Quen si veu a Lugo foi Al Mansur, aquel que nos arroubou, incluso, as campás de Compostela...; pero iso foi máis adiante, séculos despois, como unha vendetta polo noso invento (descubrimento) do entón irascible Santiago Matamouros.

O que son as cousas, as contradicións da Historia: O noso Conde, aquel Pelaio, deulles unha zurra aos mouros en Covadonga, ¡uns cantos que, se cadra ás ordes de Munuza, aquel rexedor de Xixón, fóronse de razzia a onde máis perigoso lles era, ás propias abas dos Picos de Europa!; e séculos despois outro galego, aquel Señor do Ferrol, ousou devolverlles a propia Covadonga, con Mizzian á fronte... ¡Menos mal que volveron a aterecer co frío, pois, do que non, eran capaces de quedarse nas Asturias, per saecula saeculorum, lindando les vaques e papando sidrina, por alcol que teña!

O outro día trouxen ao blog un visitante célebre, histórico, dos moitos que por Castroverde andaron, andaron e gozaron, Salmerón! Hoxe quero referirme aos mouros, pero..., ¡aos mouros que pasaron por Castroverde, uns a pé e outros en camionetas requisadas, cando xa nacera algún dos nosos vellos desa Asociación de Xubilados e Pensionistas que tan entusiasticamente preside o señor Antonio de Vilabade!

Aqueles mouros, -verán de 1936-, subiran pola parte de Estremadura, pero non cataron o licor café de Ourense por culpa de..., do seu Al Qurán! ¡Tiñan que pasar, e pasaron, por Castroverde, porque o Tenente Coronel Teijeiro tiña abondo co seu avance pola costa, partindo da Pontenova! Mais polo noso Este, as Grandas de Salime, o Navia..., ¡todo isto impenetrable! E logo que estaban aqueles dinamiteiros das minas..., ¡casualmente, todos eles, galegos! ¿Que matinaron os astutos, Franco, Yagüe, Tella...? ¡Moi sinxelo: meter por Castroverde aos rifeños, aos mouros do Rif, porque eses, de traballar nas minas do Rif, algo entendían da dinamita...! E logo que as consecuencias, de habelas, non eran de todo malas: De feridos, para Guitiriz, ao Balneario... E de chamalos Alá, ao sétimo, cada un con sete hurís!

¿Ides vendo a importancia de Castroverde, na Historia e no presente? ¡O malo do caso é que, nestes casos, os da casa adoitamos ser os últimos en valorar o noso devalar histórico, como dicía Otero Pedrayo!

¡Hai que volver á lareira, e que os vellos nos conten as súas historias, as súas vivencias..., que tamén se irán con Alá, calquera día, e deixarannos crendo que só existiu aquilo que vén nos libros do Bacharelato!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

¿Volvemos ao rego, volvemos ao millo?

No noso Castroverde estamos volvendo ao rego, ao rego dos cultivos cerealistas, en particular ao millo, máis ben por obra e graza dunha desgraza, esa alarma das “vacas tolas”. Isto non é ningunha chanza, senón algo moi serio, bo, axeitado…, e incluso, patrimonial! Como de ben nacidos é ser agradecidos, aquí temos unha débeda de gratitude. Explicareime:

O millo aborixe, segundo é sabido, foi substituído polo “maíz”, de orixe americana; e co maíz, nesta bisbarra, multiplicáronse os hórreos, e naceron os cabazos; cebamos os porcos, cocémo-la boroa… Incluso ampliamos o léxico: maínzo, milleiro, millo amarelo, millo apicharado, millo de barbeito, branco, centieiro, colorado, conde ou rubio, das restrollas ou restrebado, de cedo, de fóra, de tarde, do gando, do país, do patexo, dos paxaros ou paínzo (millo miúdo), escaleirado, falso, forraxeiro, de frade, gallado, graúdo, mouro, de orxo, pego, rubio, serodio ou tardío, temperán, tremesiño, veado...; amén das expresións: botarlles millo aos paxaros, colle-lo millo, debulla-lo millo, esfollalo, palla do millo, fariña milla, pan de millo ou boroa... Todo iso sen contar os novos termos, eses que están xurdindo co uso, e do uso, das máquinas recolledoras, que ata traballan de noite, amargándolles a vida ás curuxas!

O lamentable é que saibamos tan pouco deste novo cereal, da súa implantación, da súa vida… ¡Pois veu, chegou a Castroverde, polo Camiño das Asturias, polo Primitivo, que non só serviu, e serve, para ir a Santiago en busca de perdoanzas! Nisto do millo non sei se tería intervención o noso Matamouros, pero si consta que quen a tivo, eficaz por certo, foi:

O almirante don Gonzalo Menéndez de Cancio, Gobernador da Florida, casado con dona Magdalena de Luaces (1). Debémoslles a introdución do millo americano, que o sementaron, primeiro en Casariego, -que é desde onde avanzou polo Camiño Asturiano-, e despois dona Magdalena tamén o levou ao seu Mondoñedo, onde tiña fincas e parentes. Hai constancia escrita diso, indubidable, porque no Inventario desa nobre familia, ao falecer no ano 1729 don Lorenzo de Cancio y Donlebún, descendente do Almirante, saliéntase, ao folio 9 v., “Un arca de Zedro en que vino el maíz de Indias”. (Arquivo da Casa de Casariego). Os Cancio, ou Canzo, tiñan outra casa patrucial na parroquia de Nogueira de Burón (Lugo). ¡Entre Cancios e Luaces, nós, cercados; cercados e cercanos! Din que esta é a arca na que veu o millo:

En verbas de Fermín Bouza Brey (Etnografía y Folklore de Galicia): “Cuando el maíz llega a Galicia, el panorama de nuestra agricultura es éste: no hay más pan que el de mijo y algo de centeno y de trigo; no ha asomado aún la patata, y es la castaña la que suple el peso alimenticio que después ha de tener el tubérculo. En Asturias los mismos cereales, con más un poco de escanda”.

Pechemos esta reflexión socio-económica coas estrofas dunha cantiga popular, recollida por Leiras Pulpeiro. ¿Á que tamén a teñen escoitado nas terras do noso Castroverde?

¡Auguiña, a da miña fonte!
¡Maínzo, o da miña veiga!
¡Mozas, as da miña rúa!
¡Campás, as da miña igrexa! (2)

(1) Xa sabemos que os Luaces proceden da Casa de Pousadela, na parroquia do mesmo nome, Luaces, aí en Pol, estendéndose por Baleira, Mondoñedo, etcétera. ¡Veciños nosos, por tanto!

(2) O das campás si que se lle debe a Mondoñedo pois de aí viñeron os campaneiros que fundiron a maior parte das que temos hoxe en día por toda esta bisbarra.

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

IM CASTRUM DE VALLIS VIRIDIS...,
cabeceira do Condado de Flammosos,
un dos 11 suevos.

¿Por que nos visitou Santiago?

 

Santiago Peregrino

Por veces as árbores non nos deixan ve-lo bosque, que iso me temo nos pase en Castroverde aos de Castroverde, de tanto dedicarnos ao estudo do noso Camiño Primitivo, pero, ¿a causa prima deste afán? Camiño adiante, estámoslle devolvendo a visita ao Sr. Santiago, pero, ¿por que nos visitou el, de primeiras? Isto é o que me preguntou en certa ocasión, na miña/vosa casa, un neno galaico-madrileño, retornado coa familia, ao verme a Biblia de Sept na mesa do meu despacho; evidentemente por unha asociación de ideas, pois os nenos nacen con un sexto sentido, por máis que os maiores fagamos tódolos posibles por erradica-lo sentido común. (1)

-Díxonos un Profesor que o señor Santiago, de degolado no que hoxe é Israel, veuse para Galicia nunha lancha de pedra...; ¿non será moi gorda? -¿E teu pai, aquí presente, que opina? -Este..., este galego..., aínda non me contestou! O pai, ¡máis galego cá min!, fíxome o aceno de trasladarme aquela enquisa, aquel embolado do seu neno. ¡Trágame terra! Desde que o meu propio fillo me preguntara aquilo de, -¿Papá, po que se tiran eses pacaidistas?, non me vira noutra semellante, pero un galego ten a obriga de descubrir América, aínda que despois lle pisen o invento, ¡ou deixa de ser galego!, así que tirei por onde Deus me deu a entender. -Mira, rapaz, a clave, se cadra, témola aquí, máis ou menos neste punto, no Mateo, 2, 19. “En morrendo Herodes, o anxo do Señor aparecéuselle en soños a Xosé, en Exipto, e díxolle: -Érguete, colle o neno e maila súa nai e volve para a terra de Israel, que xa morreron aqueles que querían acabar con El”.

O caso é que aínda reinaba Arquelao en Xudea, así que lles pareceu máis prudente irse directamente para Galilea, pero, ¿como, e por onde?, pois o anxo nada diso lles dixera. Se ían polo Sinaí, era forzoso atravesar Xudea, e despois Samaría... Nisto, Xosé, que estivera traballando de carpinteiro en Alexandría para uns navieiros fenicios, pediulles que os levasen nun daqueles lanchóns... -¿Para onde? -¡Pois, dadas as circunstancias, mesmo para Galilea, directamente!

Aos fenicios saíralles un porte de pedras preciosas, ¡rosadas, granito do Porriño! Para a tumba do Faraón, obviamente. Os fenicios, que eran máis dados aos cartos que ao latín, ¡por Galilea entenderon Gallaecia!, que así foi como, singradura vai e singradura vén, acabaron por recalar na nosa Galiza. Á Sagrada Familia nada lles custaba face-lo milagre de desface-lo seu camiño, tal que voando, mais como eran respectuosos coa vontade de Deus..., ¡por aquí se quedaron, agardando polo retorno das naos fenicias! No ínterim, ignorante de que xa os avisara un anxo, o vello Zebedeo díxolle ao seu fillo, ao Xacob: -Date un garbeo por Alexandría para avisar aos parentes de que ao tal Herodes xa o papou o diabro... ¡Dilles que volvan tranquilos, que aquí, coas obras do Templo, hai traballo de sobra para un carpinteiro da habilidade do meu parente!

Chegado que foi o Xacobe á Alexandría, ao estaleiro daqueles fenicios, dixéronlle que ía tarde co aviso, que os parentes acababan de saír, e precisamente nunha gabarra das de importa-las pedras galaicas..., “Nunha coma esa que está aí embaixo, nese peirao; ¡esa, esa que está levando as áncoras...!” Aquel rapaz do Zebedeo, aquel valente, que era tal un fillo do trono, sen pensalo dúas veces embarcouse para a Gallaecia, ¡en busca dos parentes!, para cumpri-la misión encomendada. Así foi como retornaron, desde a Gallaecia, todos xuntos, de volta para Alexandría, e desde alí, costeando polo Mediterráneo, fóronse noutro barquiño dos mesmos fenicios, nun que ía a por cedros ao Líbano, tamén para a tumba daquel Faraón.

Desta vez, desandado o Camiño, o náutico se entende, desembarcaron na Ptolemaida, que de alí, por travesío, a Caná, ¡dúas semanas! Xusto a tempo para asistir ás vodas dunha parenta de María... ¡Pero iso é outra historia! Tanto a Sagrada Familia coma o Xacobe quedaron moi agradecidos polas atencións recibidas daqueles fisterráns, daqueles gallaicoes, así que, tempo adiante, despois do Pentecoste, por suposto, daquela que os apóstolos, homes e mulleres, se repartiron as romanidades para anunciarlles a Boa Nova aos latinos, foi a propia Virxe quen lle encomendou ao seu parente, ao Xacobe (Santiago), que se dese un voltio pola súa querida Gallaecia... O malo do caso foi que os galegos, coa nosa retranca habitual, entolecemos no Fillo do Trono: -Por unha banda, ¡vostede xa ve! E pola outra, ¿que quere que lle diga...?

Que si, don Xacobe, que ben o sei, que iso que nos predica leva xeito, afellas que si, pero..., mire, para non andar con voltas, xa o verei, engorde, pasiño a paso; se cadra mañá mesmo, segundo faga o día, que se fai bo, teño que ir á feira. Tamén o teño que consultar co cabezal, e por suposto coa miña ama, que nestas cousas importantes, eu..., servidor! Xacobe, impaciente que era, colleu un cabreo de aquí te espero, e como tardaban en volver coas naos aqueles fenicios, rouboulles un cabalo, branco, aos propios gallaicoes, ¡que llelo tiña merecido!

Upouse na Pedra Fita do Cebreiro e foise pola meseta adiante, feito un lóstrego, para Tarraco, disposto a embarcar, Vía Roma, nun daqueles trirremes da ruta Salou-Mallorca-Ostia, que é ese porto que hai ás aforas de Roma. A Virxe, que para daquela xa a ascenderan os anxos, baixou do Ceo feita un remuíño, e tívolle o Camiño ao Xacobe, na propia Vía Romana da propia Caesare Augusta, séxase, en Zaragoza.

Alí aterrou nunha columna ou piar que estaban erixindo aqueles romanos, que de aí vén iso da “Pilarica”, e botoulle unha rifada ao seu parente: -Santiaguiño, como é que lle fas iso ao noso Xesús, co ben que o coidaron eses gallaicoes, que ata lle ensinaron a pescar sen anzol? –Señora, é que eses galegos, eses galegos do Finisterrae, estanlle verdes, ¡aínda máis cós seus prados, que xa é dicir! A Virxe axudoulle, mediou, intercedeu, porfiou..., tanto, e con tanto interese, que de alí en diante non houbo problemas cos nativos.

O malo foi que se tivesen que reunir os Apóstolos para celebrar unha xuntanza preconciliar, preparatoria do I de Xerusalén, concretamente pola Pascua do ano 44, concorrencia que aproveitaron os xudeus, seus propios irmáns e veciños, ¡outros desagradecidos!, para afeitarlle o garneato. De morto, aqueles fenicios, aqueles traficantes da pedra, ¡da pedra e de cantos minerais de valor atopasen!, recolleron o seu corpo, cabeza incluída, nun fol, e así trouxéronos, devolvéronos, o noso Xacobe, o noso Iago, que para daquela xa era Santo, ¡ou máis que Santo, Mártir!, precisamente nun lanchón daqueles de levar a pedra..., ¡que non foi nunha lancha de pedra, como di algún despistado, tal que ese Profesor...! O neno quedou convencido, coido que si, e seu pai agradeceume esta colaboración cativeira. ¿Maxistral? Non, coido que non, en absoluto, pero, a falta de inscricións, a falta de escrituras..., ¡o único que nos queda é a lóxica, maiormente para saír dos por ques infantís!

Vindo ao presente: O mínimo que nos cómpre aos de Castroverde, como aos doutros lugares do Camiño, é ter clara a idea de que imos, de que pasan por aquí, os santiagueiros, non para facer unha visita, senón para devolverlle a Santiago a súa, cousa que é de obrigado cumprimento, ¡así sexa por mera cortesía! Daquela, tratándose de xente cortés, hai que tratalos con exquisitez, con reciprocidade, obriga que lles incumbe, dun xeito moi especial, aos hostaleiros da ruta, ¡salvo que queiran paparse dunha tacada esa galiña turística dos ovos de ouro! Que ninguén se dea por aludido, que non vai por ninguén en concreto, pero algún síntoma desa enfermidade contaxiosa si que empeza a notarse...

(1) Este sucedo publiqueino no núm. 545 da revista Irimia.

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

As costuras da cabeza do Carballeira de Serés

 

Non creo que esta foto que atopei non sei onde sexa a do

Carballeira de Serés coa bailarina do Mercantil,

simplemente porque daquela non se facían en color,

mais, aínda que non fose, pode servirnos para

evocar a escena do noso paisano.

A primeira noticia que tiven da xesta heroica do Medullius débolla a meu avó:

-Non levedes hoxe a besta á chousa, que tan pronto chegue meu sobriño, o Carballeira de Serés, saímos para Caraño...

-¿E logo, a que van a Caraño?

-Meu neno, seguramente a polas últimas rendas forais, pois eses homes espertaron, e vánnolas redimir a cartos.

O termo “redimir” xa llo oíra ao señor Cura de Montecubeiro falando do sacrificio de Cristo na cruz, así que estoutra “redención” tíñame desconcertado, pero daquela non lle puiden seguir preguntando ao avó porque naquel intre chegou o tal Carballeira.

-Pois agora tés que probar deste queixo; non é da facenda miúda coma o voso de Serés, pero non está nada mal, que as nosas teixas ben manteigosas son!

Carballeira, máis educado do que parecía a simple vista, quitouse a pucha e..., ¡oh, Ceos, aquel home tiña na súa cabeza máis costuras que o meu calzón nos mendos da cueira! ¡Vaia derregos!

-Padriño, -pregunteille mentres lle sostiña o ramal da besta para que cinchase ben a albarda-, ¿que lle pasou a ese home?

-¡Cousas de romanos, que aínda non se foron! ¡Só a el se lle ocorre andar coas cabras, desarmado, polo Mons Ciro arriba, e precisamente por xunto da lagoa grande...!

Lagoa grande do Mons Ciro, xeada.

Fotografía tomada por G. Fórneas.

Daquela non houbo tempo para preguntar, que deseguida se foron a polos sacos da renda foral, que nos viñan da herdanza dun tátara meu, un tal Gómez de Neira, da Olga... Ben, pois agora que me deu por falar dos devanceiros, volvo ao Medullius:

-Madriña, ¡canto se mancou o primo Carballeira neses toxais do Mons Ciro! ¡Deben ser ben altos para racharlle a cabeza desa maneira...!

-¡Non sexas neno, que ti cres canto che di teu padriño! Pero a min pásame igual, que sempre está con historias..., ¡de tan imaxinativo!, e non é doado saber cando fala en serio..., ¡a pesares do serio que é! Daqueles romanos do Medulio, que seica andaron de greña cos nosos antepasados, coa xente dos castros, Mons Ciro arriba e Mons Ciro abaixo, xa non queda nada, nin ósos nin fantasmas. Iso das costuras que ten o Carballeira na cabeza non foi dos toxos, e dos romanos, menos. A verdade é esta: Polo San Froilán, daquela que había cabras no Café Mercantil, por non chamarlles doutro xeito...

-Madriña, -interrompina-, ¿que é iso das “cabras” do Mercantil? ¿Tíñanas para muxilas, e así botarlle o seu leite ao café...?

-¡Xesús, Xesús, que cativo este, que preguntón saíches! ¡Se lle deses un repasiño ao Catecismo do Padre Astete, mellor che sería, pois dos pecados de Lugo tempo tes a saber!

-¿Logo, iso do Carballeira, saíulle polos seus pecados? ¡Pois menos mal que non lle saíron cornos!

-¡Mira que es enfexo! Non cho debera dicir, que iso foi un pecado secreto, pero..., ¡xa que empecei! Carballeira foi ao Mercantil, alí en Santo Domingo, no que é agora Banco Hispano Americano, daquela que traballaban aquelas cabras…; ¡como pouco, para vérlle-las pernas! Nisto, que unha delas, ao son da música, e facendo que bailaba, deu en subirse a fanguela, berrándolles aos homes, pois, canto máis a subía, máis a comían cos ollos: “¡Ei carballeira, árdeche o eixo..., ou aínda non?”. Entón o Carballeira, e iso que xa estaba casado coa María Manuela de Sarceda, deuse por invitado, e saltou ao escenario, poñéndose a danzar con ela, e caéndoselle a baba, ¡xa non fosen os calzóns!, á vez que berraba: “¡Pronto me viches, condenada!”. Pero aínda ben non empezara a danzar coa lurpia do cabaré, cando tamén subiron os camareiros, ¡para defendela! ¡Cadeira vai, e cadeira vén, ata que o deixaron nas táboas, sangrando coma un carneiro! Levárono ao Hospital de Santa María, ¡e menos mal que o coseron, ben cosido! Carballeira tiña a cabeza dura, ¡pero as selas do Mercantil eran de buxo!

-¿Madriña, e non serían os romanos, eses que fixeron a muralla, a lategazos na cachola do Carballeira...? ¡Por bailar cunha moza, moito castigo me parece!

-¡Xa está ben, xa está ben! E agora colle o Catecismo, e valo lendo en penitencia, por este pecado noso: ¡eu, por contarcho, e ti, por escoitalo! ¡Que cousa de pequeno...; preguntas máis cá Garda Civil!

Tempo adiante, e sempre impresionado por aquelas historias da derradeira resistencia dos oestrimnios fronte aos romanos, alí polas abas do Mons Ciro, fun coñecer a Meda, que é a floración medulliense, o Lugo antigo. Eu buscaba xente loura, e máis ben atopei morenos, particularmente unha rapaza, unha moreniña con trazos de deusa mediterránea, obviamente descendente de romanos, que non me deu lategazos, pero si unhas impresionantes e definitivas cabazas. Da Meda noiva non saquei, pero moito aprendín, maiormente lendas, que mas referiu o Mestre Torres Sarceda, que me honrou coa súa amizade.

Neste intre lémbrome daquelas monxas que preferiron encerrarse no mosteiro de Soutomerille antes que gozar do tálamo nupcial que lles brindaba o señor de Mondriz…

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

Por Castroverde
tamén se vai ao Santo Andrés de Teixido

 

Debuxo: A.Trillo

Esta historia, esta andaina, pola súa xénese debera ir en catalán, pero como escribo para a miña xente, e en catalán só sei dicir, “Vilabella”....! Fose por cansazo físico ou mental, farto de ordenar palabras neste ordenador, tan grande que é que non o dou enchido, o caso foi que decidimos ir uns días a Salou, polo IMSERSO, a parenta e mais eu.

De postos alí, había que moverse, pois ese Salou vese nun día. Nunha desas, os do grupo de Galicia coincidimos na excursión de Mundo Social a Monserrat cos de Madrid, ademais dun grupo alemán. Pola miña parte, o primeiro que fixen foi preguntar aos Guías pola sala onde as Cortes da República, na data do 1º de Febreiro do 38, dando lectura ao Estatuto de Galicia, que fora presentado ao señor Martínez Barrio por Castelao, na afastada data do 15 de Xullo de 1936, tomou o que se di “estado parlamentar”, precedente que resultou decisivo, absolutamente, cando se elaborou o actual, o que foi referendado o 21 de decembro do ano 1980. Aquela sala debera estar indicada, nomeada dalgún xeito, pero se cadra ninguén llelo pediu aos cataláns.

Estaba matinando nestas cuestións cando se me achegou un madrileño, un tal Carballo, co que fixera algo de amizade no hotel Mediterráneo, de Salou:

Foi neste, no Mediterráneo.

-¿Vostede vén ao Museo? –Preguntoume. En castelán, por suposto.

-¡Primeiro quixera visita-la sala onde...! -E comenteille aquel feito histórico.

-¡Boh, Autonomías! ¡Volvemos á España invertebrada...! Estou farto de oír a estes cataláns, que sempre o fan en catalán..., coma se non fosen españois!

Irritoume, e notóuseme:

-Desculpe, pero teño que disentir. Aínda me falta atopa-lo primeiro deste país que non me conteste en castelán se así lle falo. Vostede mesmo observaría que utilizo o galego coa miña muller, pero con vostedes, cos compañeiros do hotel, doulle ao castelán, cousa rigorosamente cortés, supoño. ¿Que máis queren?

-¿Galego? ¡Outra desviación dialéctica; un dialecto, quero dicir!

Aquela ironía súa, propia dun Lavapiés dos anos corenta, acentuoume a irritación:

-Señor Carballo...; ¿porque vostede díxome que se apelida Carballo, non é?

-¡Exacto! -Contestoume rotundo e breve, como bo castelán, afeitos que están a disparar coa bésta, que tales foron os seus principios, por completo mercenarios.

-Pois ben, por se non o sabe, vaia tomando nota: A primeira é que os galegos xa tiñamos literatura propia dous séculos e medio antes de que agromase a súa lingua, iso que usa, iso que chaman castelán, que español, séxase, de España, tamén é o galego. E segunda, que lle vou dar un consello: Xa que ten eses miramentos, eu, de vostede, tan pronto regrese aos seus madriles, pasaríame pola calle Reyes, e alí, no número 3, pediríalles que me amañen o apelido, pois a vostede correspóndelle chamarse Quercus robur, que é máis aristocrático!

-¿Que me quere dicir con esa parida? ¿Vaime inventar o apelido? ¡Xa sei que outros se poñen Carbajo, pero nos papeis de meu pai sempre o escribiu desta maneira, Carballo.

-Non se me enfade, amigo, pois o caso é que de parida se trata, precisamente de parto, que algún antepasado seu foi parido na nosa Galicia, e daquela un dos seus avós tomou o seu apelativo do punto onde vivía, ou daquel co que o relacionaban. ¡Diso non teña dúbida!

-¿Iso é certo? -Volveume a insistir naquela chanza, receoso e irónico.

-Non só é certo, senón que vostede herdou un atavismo galaico, o de volver a preguntar. ¿Non se decata desa tendencia, súa, conxénita, atávica, ancestral?

Non sei se sería un milagre da Moreneta, pero o caso é que desde aquel intre fixen un converso; o malo foi que en días sucesivos todo se lle volveu buscarme para facer preguntas sobre Galicia, que ata lle dixen, para descargarme un pouco:

-Mire, Carballo, cando lle praza, dese unha volta por Galicia, e daquela ensinareille Coruña, polo menos Coruña, que con ir pola estrada xa se fai unha idea, unha mostra, de cómo é o resto. Se queda tempo, levareino a Vigo, que é unha especie de Barcelona…, na que falan galego!

-¡Si que acepto; encantado! E tamén quixera coñecer ese sitio a onde se vai de morto, que me ten falado diso o noso Porteiro, outro galego!

-¿De onde é ese Porteiro...?

-¡Díxome non sei qué de verde...!

-¿Sería Castroverde?

-¡Sería, que iso sóame!

-¡Puñetes! ¡Mira ti onde tivemos un embaixador honorífico...! Descoide, que vostedes irán comigo, en vida, ao Santo Andrés de Teixido. ¡Prométollo!

Non pasaran nin dous meses cando tiven a sorpresa de escoitar ao tal Carballo. Respondinlle:

-¡Así que conservou este teléfono; daquela conserve o meu ofrecemento, que me gustará velos en Santiago, dándolle cabezadas ao Santo dos Croques, que nunca sobra, por madrileño e por listo que sexa!

-Chegamos a esta Vila que chaman Castroverde..., que nos dixo o Porteiro da nosa casa, en Madrid, que o Camiño Primitivo, o de sempre, pasa por este sitio, por xunto dunha leira súa... Pero o caso é que estamos nun apuro, pois aquí saben ir a Compostela pero non ao Teixido. Onte mandáronos para un lugar montañoso, pero de chegados alí dixéronos que era..., Teixeda! ¡Todo se nos vai en idas e vidas, que de aquí non damos saído!

-Está visto que os Porteiros non o saben todo..., nin sequera os do fútbol!

-Mandounos saír da autopista no quilómetro...; xa nin me lembro, e desde alí preguntar polo Camiño Ancho... ¡Neste país todo son camiños, pero ningún nos leva ao famoso Teixido!

Pregunteille en qué fonda estaban, e de sabido, díxenlle que me esperase na mesma, que iría a buscalos, co meu coche.

Leveinos por Vilalba e polas Pontes de García Rodríguez, onde se asombraron de que os galegos tivésemos tantos fumes...

-¡Ya fueron a menos, que ahora les hacen competencia los eólicos...! -Non entendeu nada, e iso que llo dixen en castelán!

Para afumalos ben afumados, inviteinos a comer nun restaurante das mesmísimas Pontes:

-A ver, ¿que saben vostedes dese Santo Andrés de Teixido, que desde aquí logo se chega?

-O Porteiro díxonos que...

E relatoume a longa historia do Santo Andrés, pero como non hai galego que a descoñeza, omítoa, sequera sexa por brevidade. O único que direi é o seu remate:

-De encontrado con Santiago, en cadansúa cabalería, e segundo ían voando, berroulle Andrés ao compañeiro: -Estas monturas traspasan os montes que as leva o diabro, que nin que fosen ánimas en pena!

Entón oíunos Xesús, e díxolles desde unha nube, que é como adoita falar aquí en Galicia, que por iso chove tanto...

-¡Rapaces, isto é unha boa idea! Dispoño, desde hoxe, para tódalas ánimas en pena, que vaian xuntas, por parroquias, uns por mar e outros por terra, en Santa Compaña, á igrexa do Teixido. E cando cheguen aló, se me rezan por mediación vosa, o diabro deixará de atormentalas, que as darei por perdoadas, e daquela levareinas comigo!

Aqueles parentes seguiron voando, e aos poucos viron pasar, tamén polos aires, un xitano..., na burra do Andrés, na mesma que lle desaparecera aló por Astorga!

-¡Eh, ti, o das melenas, alto, que esa burra é miña! ¿A onde vas? -Seica lle berrou o Apóstolo, medio desaforado.

-¡Mi mare! ¡Xa pensei que me caera outra vez! Compare, que onte merquei esta burra, e saíume tan farsa que me tirou. Daquela morrín..., de morte morrida! E o Jozú de Nazaret, ese da burra mansa, aparecéuseme, e díxome que, posto que a mercara de boa fe, que me perdoaba os meus pecados; todos, incluso os de afanamento! Mandoulle á burra que me levase voando ata un sitio que chaman Teixido, que alí estaría seu dono, o verdadeiro. ¿Vostedes tamén arroubaron..., con esa cara de beatos? ¡Miña madriña, qué bestas tan boas...; tal parecen predicadores!

Os falares do xitano fixéronlles graza aos Apóstolos, así que tan pronto chegaron ao Teixido, ao monte dos Teixos, déronlle pasaporte para o Ceo; en directa, sen purgatorio!

-¿Que..., qué pasou co burro? -Preguntoulle a miña muller ao tal Carballo, que xa teño dito que ela errou de profesión; ¡nunca sabe abondo!

-¡O porteiro non mo dixo! -Foi a resposta do Converso, que xa lle podo chamar así, todo estrañado daquela enquisa tan..., galega!

Entón metín baza, precisamente para embarullalo, que enlear aos da Vila e Corte é un pracer:

-Aquel porteiro se cadra non o sabía con detalle, pero eu si. Esa burra, a do Santo Andrés, era prestada, que os apóstolos fixeron voto de pobreza, un voto compartimental que se di, e segue viva; a burra, digo, pois Xesús deulle a inmortalidade, tanto a esa como á que usou El, o propio Mestre, no Domingo de Ramos. Mais para velas hai que quedarse a durmir, fóra, ao sereno, neste monte do Teixido, unha noite ou dúas, en completo xaxún. ¿Querédelas ver; imos aló? De paso veremos, na mesma Capelada, un rabaño de poldros salvaxes. Os brancos, tódolos brancos, son fillos do cabalo de Santiago, que adoita cubrir aquela egua que lle prestou ao Santo Andrés; faino tódolos anos, na lúa do San Xoán, ¡que niso as leis de Mendel cúmprense, sempre, ao cento por cen!

Carballo non aguantou máis e puxo cara de asasino:

-Mira, galego, non abuses dos madrileños, que iso de devolvernos as trolas, na Corte está mal visto..., incluso con Autonomías!

Tiña razón e calei, pois aquí en Galicia é pacífico, vólvese pacífico, incluso o Fillo do Trono. ¿Que non? ¡Ás probas me remito, que por algo están aplanados os nosos montes! O que non sei de certo é se os galegos somos así de sinxelos porque nos parecemos aos montes, ou se os montes se aplanaron de tan firme que pisamos!

Se volvo a ter algún tropezo con eses descastados, con eses imperialistas que renegan de súa nai, da nai nutricia..., ¡uih, daquela...! Agora que me sei de memoria o Libro de San Cipriano, o “Ciprianillo”, heilles facer pari-la virtude..., así sexa polo embigo!

Xosé María Gómez Vilabella

-.- 

O real da cama

Sacando a imaxe do Ecce Homo,
nunha procesión do Día do Santo,
con Trabada do Gruñedo.

Preocúpame, e desgústame, o pensamento de que alguén estea opinando que me dedico excesivamente, ou primordialmente, ás cousas de Montecubeiro, pero voulles dicir a verdade: Nada me gustaría máis que provocar que nas outras parroquias tiren do po os seus contos, os seus mitos e as súas tradicións, que así lograríamos salvar do esquecemento sequera sexa unha parte daquela literatura oral xerada e referida cabe das lareiras respectivas! ¡Anímense! ¡Prego!

Ben sabedes que neste Monte dos Cubeiros, cando veu a desamortización de Mendizábal, de criados dos frades pasamos a predicadores, ¡co exemplo, claro! Así que un Couto tan rumboso e tan baril obviamente non tiña abondo con un só día de festa patronal. Matinouse, en consecuencia, alarga-la celebración do San Ciprián, que daquela aínda lle chamaban polo seu nome correcto, “San Cibrao”, mesmo como se lles di ás casas de xunto da Igrexa, coa excepción da Guía de Estradas, que eses puxeron un letreiro que di “Montecubeiro” dous quilómetros dentro do que xa é parroquia de igual nome. O Santo caía no 16 de Setembro, séxase, despois de malla-lo trigo!

En Montecubeiro nada se fixera, nunca, sen ir de acordo coa clerecía, ¡e iso que nos tiñan por roxos!, así que, buscando e rebuscando no Santoral, os cregos fixáronse en que o l4 cadraba a Exaltación da Santa Cruz; e como tamén se daba o casual de que na igrexa tiñamos unha excelente imaxe do Bo Xesús atado na columna..., compuxeron una solución litúrxica! Día 14, festa do Ecce Homo; día 16, San Cibrao, ou Ciprián, bispo de Cartago, en África, esclarecido en santidade e doutrina, que foi decapitado xunto do mar, no ano 295. ¡Só quedaba o inconveniente de que non era cousa de quita-la roupa nova para ir bota-los nabos no intermedio, quere dicirse, na ponte do día 15!

Nestas contas andaban cando un veciño de San Cibrao, que tiña sona de ocorrente, e que se chamaba, en consonante, Vicente, propuxo nunha daquelas xuntanzas democráticas da Parroquia que se lle pagaban un real por cada “cama”, comprometíase a dala cumprida e cabal a cantas persoas se quedasen, alí mesmo, no Campo do Convento, da romaría do día 14 para o 15, que era o das merendas, empalmando a festa do Ecce Homo coa de San Cibrao, sen facer ponte!

Contan que os máis precavidos fixéronlle a observación, ou reserva, de que non ía dispoñer de roupa limpa para dar pousada a tanta xente, pero Vicente defendeuse diante do Cura e do Pedáneo, poñéndoos por testemuñas de que, se lle respectaban o prezo, el cumpriría a súa palabra de que todos e cada un porían poñe-la cama na dirección que quixesen; e que o abrigo sería de rigorosa estrea, garantindo, ademais, auga, sal, vinagre e asento cerca do lume, tal e como tiña esixido El Rei Carlos III nas súas Ordenanzas, que por certo, seguían vixentes.

Porfiaron e porfiaron, pois daquela os ingleses aínda non inventaran iso dos Tour operators, así que ninguén se imaxinaba que nunha aldea remota se puidesen programar tantos apousentos para unha data concreta. Vicente engadiu certas garantías: ¡Respondía do dito coa propiedade; e iso que era unha casa de oito vacas, das de daquela, en que as terras aínda eran iso, terras de labranza, que non pasteiros!

Casualmente na feira de Adai, o día 13 de Setembro, que era de tenteo para os tratos das do San Froilán en cuestión de bestas, moito se falou da aposta, do compromiso, dun tal Vicente de San Cibrao; dicíase, e temíase, que por primeira vez un home do Monte Cubeiro ía ter que volverse da súa palabra!

Chegou o 14, que por certo aquel ano non podía chover, que xa o fixera o 8, na festa de Pena, así que foi cousa digna, de verse e de contarse, aquelas ringleiras de xente de toda a bisbarra encamiñándose cara ao atrio do Convento. Coas cestas da merenda na cabeza, as mulleres; e os homes nas eguas, coas alforxas repletas de pan, touciño, chourizos, coellos, queixos, empanadas, botas de viño... ¡Dous días de festa, seguidos, que nunca tal se vira daquela..., coa excepción do San Froilán!

¡Pois, nada, que non houbo dificultades! Mentres en Adai se doían do pobre Vicente, el atopábase desfacendo nos palleiros do lugar, ¡con permiso, obviamente!, que daquela as mallas eran de palenque, entre o centeo e mailo trigo das estivadas... Vicente lastrou, ¡nun Xesús!, e cun groso acolchamento, tódalas eiras da Eirexe, e mailos hortos próximos. Para almofadas discorreu ensacar fentos verdes, tenriños, que había o demo deles nos campos da Eiladrán, alí por onde estaba, ¡daquela!, o campo das mámoas.

Cando tivo todo listo sacou unha banquetiña e foise sentar, co pucho entre as pernas para recolle-los cartos, alí no adro, diante do freixo de Reigosa, esa casa onde o Concello está poñendo a súa Escola dos Oficios... Alí esperou pola chegada dos forasteiros, que nin se levantou ao paso da procesión, que se lle cuarteaban os cadrís! Desde que se recolleu a procesión e saíron ao adro o señor Cura e mailo Pedáneo, Vicente, como puido, estirouse de pé na banqueta e pediu a palabra:

-¡Festeiros, veciños e, nembargantes, amigos! Aquí teño de testemuñas ao Párroco, e tamén ao Pedáneo, con máis as persoas que sexan de fiar, de como por ante eles me teñen autorizado a cobrar neste Real de San Cibrao, unha moeda dun real pola cama de cada quen, que por aí están dispostas para os que se queden a durmir, empalmando as dúas festas. En vista do visto, fagan o favor de baixa-la man, e deixen quedar o seu real..., antes de que o malgasten na taberna!

Botoulles aquel responso todo seguido, dun folgo. Houbo algunha obxección porque alguén preguntou polas sabas, pero a dialéctica do Vicente prosperou alegando que nos contratos, segundo lle dixera o seu Avogado, había que aterse ao “sentido literal de las cláusulas”. Que no trato ninguén falara de “sabas” senón dun abrigo de “rigorosa estrea”, e que se de colmo se facían capas, e ninguén dubidaba que fosen de abrigo, a palla do lugar tamén era de estrea, ¡e por suposto, de abrigo!

O señor Cura e mailo Pedáneo non viron mal que se quedasen aqueles cartos na parroquia, así que arbitraron a favor do Vicente, co que quedou instituído o famoso real da cama de San Cibrao, foro ou canon que tivo vixencia ata que o Alzamento do 36 rachou con aquela, e con algunha que outra das tradicións da festa de Montecubeiro, tal que o costume de pechar nunha corte da mesma Casa de Reigosa a tódolos encordiantes que montasen ou provocasen algaradas, fose de día ou de noite!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

Os zoqueiros da Gallaecia

Certo é que cada xeración se queixou de que a seguinte lle estaba arruinando o “patrimonio”: deixando as leiras a monte, ignorando consellos, desprezando experiencias, inutilizando ou aborrecendo formas e formalismos… Pero mellor empecemos polo fondo, como fan os cesteiros: ¿Que é Patrimonio? Nós, que tan “amigos” somos diso, sabémolo, sabémolo e respectámolo: ¡Patrimonio é toda herdanza aceptada! Isto parece un concepto xurídico, que tamén o é, pero alcanza máis. Cada xeración, desde que o mundo é mundo, recibe, pero, despois diso, acepta ou repele, asume ou abandona, perfecciona ou deteriora; e por último..., testa!

A casualidade de que tamén fun zoqueiro pesou moito en min ao contemplar as zocas daquel colega, na inauguración da Feira da Artesanía de Castroverde. ¡Precisamente no mesmo campo feiral onde eu as teño vendido, as miñas, made in Bergland, polos anos 46/48 do pasado século!

Non se trata de que volvamos a este tipo de calzado, aínda que tampouco estaría mal. O pecado estribaría en que a xente pasase de largo por aquel stand sen reflexionar que podían estar sans, ou vivos, grazas precisamente ás zocas, e por ende, aos zoqueiros! Feitas, normalmente, de bidueiro, de cerdeira ou de amieiro, estas madeiras, de secas, son impermeables á humidade, e por tanto, illantes, unha luva para os pes! O feito de que podan sacarse con facilidade airea a planta do pe, expulsa a suor, permite usar calcetas de abrigo, tal que de lá, etcétera.

Hai quen di que desapareceron porque non eran axeitadas para conducir vehículos... ¿Non sería máis ben por culpa dese autoodio dos pobos cercados, oprimidos, afumados polos avances dos poderosos? É ben certo que a necesidade crea o órgano, o invento..., e se todo por aquí non sentimos ese imperio, esa necesidade de perfecciona-lo noso calzado, aí estaría a explicación, que non a xustificación, de que a ninguén, a ningún dos nosos enxeñeiros, lle dese, que eu saiba, por inventar un pantógrafo anatómico dixital para traballar, mecánica e automaticamente, tanto o interior coma o exterior dos toros, deixándoas á medida do usuario, e con grosor proporcional, axeitado.

Os asturianos decidíronse polas madreñas (que non vén de “madrileñas”, como pensan eles, senón de al-madreñas, da mesma raíz que al-madraque, fundas para encher de material brando, coxíns, almofadas, etcétera, copiado, por tanto, dos spanois, daqueles veciños do Sur), porque o seu traballo sempre foi máis de oficios que de horta ou lameira.

Para min, as zocas trouxéronas os bretóns, e non os suevos; os suevos todo o tiraban da vaca, da vaca e das ovellas, así que deles máis ben serían os zocos. Pescudando acerca da orixe destas cousas din cun libro do bretón Pierre-Jakez Hélias no que relata que o zoqueiro do seu lugar, Kerveillant, facía as zocas de faia, que tamén é boa madeira, pero aquí por Castroverde só se da nas terras calcarias; dábanlles moita amplitude para reenchelas de palla, que así non se lles arrefriaban os nocellos! Cando lles fendían, para mellor aproveitalas, na Bretaña francesa premíanas cun arame, ¡igual que as levaba o señor Serafín do Vindiego! E para facelas durar, antes da estrea xa lles cravaban as brochas... ¡Igual, igualiño, que nosoutros, veciños dos bretóns lucenses, tan só coa Serra da Ferradura en medio, facendo raia!

A zoca, pois, dunha ou doutra feitura, abrangueu toda Gallaecia, terra, clima, que as pedía, que as necesitaba, ¡e que tiña madeira axeitada! Precisamente, tentando delimitar, ou configurar, o mapa das zocas/zocos, achegueime a Chaves (Aquas Flavias), coidando que xa estaría demasiado ao Sur. ¡Pois, non! De alí mandáronme a Boticas, no Baixo Barroso, a onde xa queríamos ir para acollernos ás augas de Carbalhelhos... E casualmente preguntei nunha librería, por xunto do castro: “Merque este libro do noso paisano Antonio Lourenço Fontes, que é un especialista en etnografía transmontana...” ¡Díxomo en galego, pero o libro estaba en portugués, así que lle fago os honores!

“Soqueiros.- Em toda a provincia há soqueiros, pois o soco é o calçado em uso geral. Mesmo os ricos gostavam do seu par de socos bem feitos, mormente no Inverno. Sâo mais saudáveis, porque mais secos, mais quentes, mais duros. Hoje o sapato feito, em série, tornou-se mais barato, mais elegante, mais usado que o soco. No entanto, o lavrador, ou todo o que vive no campo, prefere usar os socos, em vez das botas. Há as socas para senhora, de verniz ou, simples, de coiro; há os socos abertos tanto de homem como de mulher; o soco fechado é mais usado pelo homem. Todo o camponês sabe o mínimo para pregar uns socos, para fazer os paus respectivos. Mas há os soqueiros mestres. Chamam-se para casa os dias precisos, antes de começar o Inverno, para calçar toda a familia, desde os criados aos filhos pequenos. Os paus dos socos têm de ser no geral de vido, de cerejeira, ou amieiro, (igualiño que en Castroverde!), para serem leves e impermeáveis à humidade...”

Señor, co útiles que son as zocas, e tantos enxeñeiros que leva dado Castroverde, cando lle soprarás a algún deles para que se decida a inventar ese pantógrafo anatómico dixital, para substituí-los ripeiros, e cos ripeiros, as aixolas, as trades, os legres...?

 

Aquí vos presento as últimas zocas que fixen:

Primeiro quentáronme os pés, e agora son eu o que quento as zocas!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

Cando Afonso II volveu a pasar por Castroverde…

  

Para os incrédulos teño varias testemuñas diso, do que aconteceu en Castroverde o día 20 de xuño do ano 1993, pero unha é de especial e notoria categoría: Xesús García Juanes, que montou no El Progreso do día 22 de igual mes e ano unha recesión desta efeméride, a catro columnas.

Tamén para os incrédulos: El Rei reencarnouse na persoa de Luís Pérez Fuentes, e foi recibido na Vacariza polo entón mordomo do Señor de Castroverde, Xusto Rodil Eiras. ¡Un mordomo de tal categoría, nos tempos presentes non podía ser menos que directivo dun gran Banco! ¿E quen personificou ao propio Señor de Castroverde? ¡Disto gardo o segredo, pois, pola miña tripa me coñeceredes, que xa a tiña daquela!

O Señor de Castroverde estaba amoscado pola, aínda recente, designación de don Silo, en Oviedo, que o elixiron sen contar coa nobreza desta parte da Gallaecia, pero..., ¡fixeron as paces, na propia escalinata da “catedral” de Castroverde, que daquela aínda non o era, mais, coma se o fose!

Os da Voz de Galicia (21-06-1993) naquela ocasión foron algo cismeiros, que se lamentaron de que na comida medieval (Campo da Feira), “¡Faltó el plato de jabalí...!”. ¡O que faltou foi un Obelix que os cazase!

¿Quen dixo que en Castroverde non se venera como é debido esa xoia do noso Patrimonio, cal é o Camiño Primitivo? ¡Envexa que nos teñen noutros Concellos, que por iso inventaron Vías onde só houbo carreiros!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

Mirando atrás sen ira, sen autoodio

A idea de ter aquela xuntanza - merendola de intelectuais, particularmente de xubilados, e por tanto, xubilosos, da bisbarra de Castroverde, Pol e maila Valeira, foi de don Manuel Reigosa, e teño testemuñas de que mo propuxo, concretamente na Coruña, tomando café na miña casa, ¡que é a vosa!, o día de San Xosé do ano de graza 1991, que ademais de ser de graza foi capicúa, séxase, de boa lembranza.

Precisamente saíu a cousa falando de recordos da xente que nos ensinou a vivir, fosen mestres (que tamén é un sacerdocio), curas, ou segrares, como é o meu caso. (A min gústame presumir de que fun un mestre daqueles do "m" minúsculo, séxase ensinante “de a ferrado”, digo, dos de a vinte pesos mensuais; e maila comida, por suposto). O plan inicial era celebrar, e instituír, esta xuntanza, cunha comida anual, con humor, meigas e penas fóra; de troula, en definitiva; nun punto céntrico da nosa bisbarra de orixe. O propio don Manuel suxeriu que fose en San Cibrao, o día do Santo, 14/15 de setembro.

Fieis a ese compromiso, para min ineludible, que é público e notorio que don Manuel é, (¡érao, meu pobre, que agora descansa en paz!), un deses Curas curapenas, rara avis, que estaba chegando a centenario e aínda daba corda aos novos, así que non se podía menosprezar ningunha das súas suxestións, plantámonos en Lugo para concordar e falarlle dos preparativos, precisamente un domingo, 25 de agosto. ¡Pero, oh lares, oh manes, oh penates! ¡Don Manuel ía no seu Montecubeiro, invitado por outro amigo seu, que non só adiantaran a festa parroquial, senón que a estaban amenizando con Ana Kiro, a todo ritmo, a todo volume! ¿Que facemos agora? ¡Pois o mellor que se pode facer en Lugo: tomar café nunha desas terrazas dos Soportais da Praza de España, cousa, privilexio, do que só gozan os sibaritas!

Tras da mala coincidencia veu a boa coincidencia, substitutiva, que se deu o casual de que alí, nun velador próximo, estaba un Mestre que nacera en Pol, coa dona. Propúxenlle á miña que os invitase a compartir a nosa mesa, mellor situada para ver pasar a xente, así que, en minutos, xa estabamos falando de que o home propón e Deus dispón. (A outra versión é que o home propón, e a muller descompón, pero iso é da Lei Sálica).

-¡Esa idea, gústame, e pola nosa parte organizámo-la troula para o ano próximo, con máis tempo! -Ofreceuse aquel Mestre; e de seguido abundamos nesa moda de cambia-las festas parroquiais así como así, sen máis, só por compracer ás orquestras, cando debía ser á viceversa.

-O malo é que, como estes rapaces de agora nin respecto lles teñen aos santos, que os quitan, e os poñen, cámbianos de data, e todo iso, vai ser mellor acordar un día de verán calquera... ¡Mellor un independente, que podemos ir coas merendas a un río, ou a un monte, dos agradables, que sitios así témolos a barullo, a centos, na nosa bisbarra!

Aquelas ideas gustáronnos, así que nos puxemos a planificar, daquela mesmo, ipso facto:

-Xa estamos aquí, nesta mesa constituínte, unha representación de Pol, e outra de Castroverde, ¡pero fáltanos a Valeira, a terra dos vales, que como non está baleira de talentos, senón todo o contrario, non se pode desprezar! -Comentei eu, pero a miña dona tiña outros plans.

-¡Non tal, que acaba de pasar por aquí, cara á Catedral, unha Mestra do Cádavo! Nun cuarto de hora estará de volta... ¿Que apostades?

Daquela díxenlle á miña consorte:

-¡Canto sabes, que precisión, que nin o home do tempo; que ben vos ensinaron aí na Normal...; perfectamente normalizadas!

Pero o Agregado, o de Pol, que o deixaremos así, que non teño o seu permiso para consignar o seu nome, -tódolos vellos con humor somos "rapaces", pero a recíproca non é certa, -apoiouna:

-Non vos é chanza, nin ten mérito este vaticinio da colega, pois esa Mestra do Cádavo vai tódolos días ao rosario, e logo que é máis metódica do que era aquel Carrero Blanco, ¡que xa o foi demasiado…!

Así resultou, coa mesma puntualidade dun tren alemán. Despois dos saúdos e demais cumpridos, entramos na orde do día, no temario que nós mesmos nos propuxéramos. Dixo a señora da Valeira, tan pronto como a informamos:

-Xuntanzas de intelectuais, en particular de ensinantes, deberámolas ter máis a miúdo, sequera fose para cambiar impresións e consellos, que se nos foron das mans os fillos, e tras dos fillos, os netos.

Rebateulle o de Pol, en vea de humor:

-Ti non tes queixa, que os teus ben de xeito saíron!

-Mellor saíron os vosos, que non os tivestes!

Así, entre bromas e veras, a cousa púxose dramática pois os cinco chegamos a estas conclusións, que se ben non levantamos acta, eu recólloas aquí, tal e como foron:

Que a nosa xeración fixo milagres para elevar á seguinte; e todo iso partindo daquela indixencia, material e cultural, da nosa posguerra.

Que o segundo paso, ou estadio, entre pais e avós, foi enchérlle-lo peto de cartos á terceira xeración, financiándolles tódolos vicios e tódolos desvíos, de tal xeito, e con tal acerto, que mal se poden respectar a si mesmos os que non respectan a tan esforzados protectores. Non acatan nin aprecian, en definitiva, nin aos pais nin aos avós, nin..., ¡nin a Deus bendito!

Á miña muller pareceulle esaxerado aquel parecer dos Colegas, así que terzou:

-Teño unha gran esperanza na salvación destes rapaces, estes da xeración finisecular. Lembrádevos daqueles melenudos, aqueles ácratas do 68...; ¡pois agora, moitos e deles, son executivos de gravata, ben esixentes por certo, que se non usan látegos é porque descubriron, eles mesmos, outras técnicas de estimulación e de presión laboral e política máis eficaces!

Como aquel parladoiro se nos ía das mans por momentos con elucubracións apocalípticas, e na miña teima por escolmar relatos e lendas definidoras de cada época, pasada ou presente, propúxenlles gravar, de cada un, súa anécdota: un suceso, unha experiencia, que demostrase que aínda podíamos mirar atrás..., ¡sen ira! Fun ao coche pola gravadora, que o tiña nesas catacumbas de Santo Domingo, e aquí están os resultados:

-.-

A Mestra do Cádavo contounos os fenómenos daquela noite tan especial na que subiu ao Ceo a señora Emilia de Brañas:

A señora Emilia, explicando aos nenos de Millares.

-Lo menos nunha legua á redonda, e por espazo de horas, nin se moveron as follas dos loureiros, que son as máis sensibles ás auras nocturnas. Máis aínda: Naquela paz do Val de Fonteo, naquela quietude da natureza, medraron as flores, e cantaron os paxaros, ¡de noite! O recendo foi xeral en toda a súa bisbarra, mesmo, mesmo, coma se os anxos da Santa andasen por alí, salpicándoo todo cun hisopo de perfume floral.

Os únicos que se decataron á perfección, que de aí nos veu a noticia, a nova, foron aqueles dous nenos, precisamente de Millares, que ata entón ninguén os tivera por mentireiros; pero, se cadra, como eran fillos dun caseiro, por iso a xente do lugar lles fixo pouco caso, que ao fin e ao cabo acababan de chegar, e descoñecían os cheiros propios da bisbarra. Tampouco lles crin eu, -confesounos a Mestra, toda contrita, -e iso que mo contaron eles mesmos, anxelicalmente.

Aqueles nenos, fose por culpa dos dentes do Manueliño, fose porque os nenos cando se poñen a falar é que non paran, o caso foi que estiveron toda a noite, ou boa parte dela, dándolle ao pico.

Ao outro día, na escola, viñeron os dous, correndo, para xunto de min, da súa Mestra, para contarme aquelas aventuras. Dixéronme que tiña que crerlles, que na súa casa non lles creran, e que os outros nenos se riran deles, precisamente por todo aquilo que contaban.

-Aos nenos sempre hai que escoitalos, aínda que digan infantilismos, pois do contrario éntranlles traumas e complexos. -Sentenciou a miña muller, que para estas cousas ten unha sensibilidade exquisita.

-¡A min tamén me ensinaron iso! Ben, pois o caso foi que os puxen na escola a redactar un conto, pero a todos. Aos xemelgos díxenlles que contasen aquilo que me querían dicir en secreto, pero con todo detalle, que a clase estaba empezando, e había tempo para todo. Pódovos repetir de memoria aquelas redaccións, que as conservei nunha carpeta, nin sei por que; e tempo despois daquela desgraza, que xa vola contarei, lembreime dos seus papeis, e relinos, polo menos cen veces. Un daqueles rapaces puxo:

"... desde que apagamos o candil, que onte fóisenos a luz en Millares, aínda se vía mellor pola ventá, que todo o ceo era azuliño. Toño e mais eu, que non podiamos durmir por culpa dos dentes, saímos á ventá, a ver que pasaba, e non vimos nadiña, que tódalas cousas estaban durmindo, alí, no horto, pero tamén nos arredores, que ata os cans estiveron caladiños.

Así de pronto pareceunos que o vento asubiaba maino, máis baixo que de costume, pero non vos era o vento senón os paxaros, que deron en piar, a un tempo, de todas partes, pois de calquera lado que mirásemos viñan asubíos. Tamén oímos frautas, pero o das frautas viña de máis lonxe. Entón díxome Toñín: Debe haber festa, e ben grande, por aí cerca. Eu contesteille que non, que era imposible, que estivera aquela noite na nosa casa o Pepín da Casanova, e ese, desde que ten coche novo, vainas todas. ¡Logo non sei que estará pasando!, foi o comentario do Toño.

Estábase tan ben na nosa fiestra, que de alí nos saímos, en toda a noite. Incluso oímos ouvear un lobo, aló da parte de Rairos. A música non se ía, que xa dixen que viña de todas partes, coma se houbese festa na Braña, e tamén en Fonteo, asemade, todo a un tempo e todo ao redor. Tamén me dixo Toñín que cheirase, así, forte, cara ao horto, e contesteille que xa levaba tempo ulindo iso, iso mesmo, e que aquelas verzas recendían do mellor, moitísimo mellor que a colonia que se pon a nosa mamá cando vai á feira do Cádavo. Tamén lle dixen, Mañá temos que dicirlle que non compre máis colonia desa, e que leve no bolso unha presada destas verzas, ¡co que recenden!

O máis bonito foi cando empezaron os foguetes, arriba, no ceo, que subían e baixaban, e daban voltas ao noso redor, enchéndoo todo dunhas muxicas preciosas, que parecían estreliñas de moitas cores, pero o caso é que aqueles fogos estalaban sen facer ruxido, ningún, cousa que nos pasmou. O máis guapo aínda foi cando vimos, arrodeada daqueles fogos de luces, que unha señora refulxente, moi velliña pero moi guapa, subía e subía, polo ar, sen parar pero engorde. Ao primeiro parecía levar unha roupa moura, que por iso nin case a viamos, pero deu en resplandecer, e a roupa volvéuselle branca, máis branca cá propia lúa, que daquela apartouse, púxose a un lado, mesmo para que pasase dona Emilia, a dos Nacementos; ¡a mesma, que ben a recoñecemos!

Desde que subiu a señora Emilia de Brañas, aló arriba, ben arriba, a música das frautas fíxose fortísima, que ata nos tapamos as orellas coas mans, pero despois veu unha nube moura, correndo, correndo, que o tapou todo, e daquela calaron as frautas, e tamén os paxariños. O que durou ata o día foi aquel cheiro do noso horto, así que, tan pronto como empezou a amencer, fomos ao cuarto dos nosos pais para dicirlles que mirasen pola ventá para ve-las flores que naceran aquela noite, pero xa chegamos tarde, pois cando deron saído as flores engurráranse, todas, de vez, ¡zas!, e xa non as vimos, mesmo coma se volvesen para dentro das nosas roseiras.

Todo isto é verdade, que a señora Mestra ben sabe que non minto, nunca xamais”.

-Pois ben, o rapaz, Manuel, asinou aquel exercicio de redacción como de costume, sen mostrar nerviosismo nin alteración, todo con naturalidade. ¿Que vos parece? ¿Impresionante, non si?

Todos puxemos cara de bobos, ou, polo menos, de abobados. A Mestra do Cádavo seguiu co seu relato:

-O máis grande é que a outra redacción, a do Toño, só cambia lixeiramente na forma de dicilo, pero os feitos relatados eran os mesmos, perfectamente sinópticos, ¡igualiño que pasa cos Evanxeos!

-¿Pero, estás segura de que os tiveches separados, na escola? ¿Non copiarían un do outro? -Inquiriu a miña dona, que naceu para periodista pero quedouse en Mestra.

-¡Tan certo como que hei morrer; cada un deles en cadansúa esquina, pero na mesma aula, iso si!

A miña remachou aquel cravo:

-Coido que será ocioso, e incluso inxenuo, preguntarche se houbo coincidencia temporal entre a noite desas visións e maila do óbito...

-¡¡Total!! Coa particularidade de que na veciñanza, pola discreción da familia, non se soubo ata avanzado o día seguinte, posiblemente con posterioridade á hora en que lles propuxen aquela redacción...

Aquí pareinas, aproveitando que había que cambia-la cinta:

-Ben, todo iso é asombroso, pero, ¿a onde nos conduce esta historia; Santa Emilia de Brañas, aquela señora de Millares…, foi recoñecida pola Igrexa? ¡Coido que, diso, ao de hoxe, nin trazas!

-Así, de entrada, conduce a un remordemento, meu, que non o saco da alma por non crerlles aos nenos, e por non darlles o respecto que merecían; ¡en definitiva, pola grandeza do seu corazón!

Os pais, -proseguiu, -de caseiros pouco adiantaban, e aos xemelgos, desde aquela data, tódolos rapaces da bisbarra tivéronos por troleiros, así que, de pobres e de amargados, pais e fillos fóronse para Francia, para traballar nunha granxa, que outro oficio non tiñan.

Tempo despois... ¿Lembrádesvos daquel accidente que houbo nas pontes do Neira? ¿Que non? ¡Natural; hai tantos! Pois o caso foi que un Peugeot, no que viñan dous rapaces a toda velocidade, febrís por volver a Millares, á terra onde se criaran, para desquitarse con aquel auto impresionante das humillacións que recibiran de nenos, chocou cun Patrol dun granxeiro da Esperela; e daquela..., ¡daquela os xemelgos, ámbolos dous, fóronse coa señora Emilia de Brañas, coa nosa santa, seguramente para montar no Ceo, man a man, un Nadal de estrelas!

...

Hai un prolongado silencio na cinta, e por último óese a voz da Mestra, que foi elevando o seu murmurio ata que lle oímos claramente "... así como nosoutros perdoamos..." Volveu a baixa-la voz, e daquela apaguei, que me pareceu impío gravar un Paternóster tan íntimo e tan sentido.

-.-

A señora do Mestre de Pol, pola súa parte, díxonos que aquel xateiro rematara no Asilo de Lugo, pero que ela estaba segura de que polo aludido non medraron as flores nin piaron os paxaros. ¡Estaría boa!

O susodito fora seminarista en Mondoñedo, un catecúmeno tan listo e tan prometedor que facía as redaccións, os exames, por encarga, de tres ou de catro compañeiros, á vez..., ¡a cinco pesos, naqueles tempos en que os responsos andaban a tres ou catro reais, segundo o repenico! O Reitor tivo medo de semellante eminencia, ¡que igual saía outro reformador, outro Lutero, outro! Niso non foi precavido pois aquel seminarista podía ser capaz de salvar a Igrexa de todas as súas penurias económicas, con bulas ou sen elas..., ¡con tal de que lle puxesen nas mans as chaves do Banco Ambrosiano! Aguantárono tres cursos, pero ao seguinte deron aviso ao Cura da Parroquia para que o evacuase..., ¡ou, do que non, que se lle acababan os aprobados, por listo que fose!

O paso seguinte do futuro xateiro foi arruinar a un madeireiro de Riotorto, ¡para casarse coa filla! ¡Tal cal! Como non lle daban de boas aquela rapaza, o maquiaveliño deu en falar cos provedores do exportador para encirralos que os estaba enganando aquel empresario, e por conseguinte alzouse con todo o mercado da bisbarra. ¡Co mercado, pero non coa rapaza, que non se soubo de certo quen deixara a quen!

Despois veu aquela racha das vacas, e o señor X, que nin merece ser recordado polo seu nome, dedicouse a traer reses tuberculosas, das que saldaban en Torrelavega. O seu dicir era: -¡Miúda con esta vaca; como que é xenuína, de Santander! ¡Eu véndocha ad glóriam tuam, pois do que non, nin no dobre! Daquilo lle quedou o alcuño de "Santander", que era o único que lle entendían os compradores, e naquela actividade pasou a maior parte da súa vida, entre cartos, vacas e latixos.

Fará agora..., ¡tres ou catro anos!, vímolo nun enterro, na Freiría:

-¿Ese non é..., o "Santander"?

Contestounos afirmativamente un amigo co que estabamos a tal momento, que casualmente tivera un serradoiro, outro:

-¡Si, é o "Santander"! Como non hai deus que o aguante, coa vellez ninguén da familia o quixo, pero el, que é un aproveitado, acordouse de que tivera outra noiva, tamén do Riotorto, que pasara a mellor vida, quere dicirse, que estaba de monxa no Asilo de Lugo..., ¡e este tío, nin curto nin preguiceiro, fíxolle a escena do sofá!

-¿Que dis? ¿Don Juán, aos seus anos, cunha monxa...?

-¡Tal cal! A monxiña igual se puxo nostálxica, e daquela doeuse do seu "Santander". Seica chegou a ter tal predicamento, aí, no Asilo, que agás cando sae aos enterros, no resto é algo así como Emperador dos vellos de Lugo, do remangue que ten; ¡que ten e que aplica, un Führer!

-¿E déixano saír, só, aos enterros, tan vello e tan chepudo como está? Calquera día morre nun deles, e daquela os dese enterro terán que habilitar dous nichos, ¡un de par do outro!

-¡A este nin Xudas o quere, nin aquí nin acolá! Se me gardades un segrego, cóntovolo, de vagar: A cousa é que canta droga e cantas pistolas circulan por esta rodeada, onde el coñece e o coñecen, pasaron pola súa man pecadora. A cousa é doada, doada e rendible, pois como adoitan poñer autobuses, desde Lugo, encima fai gratis estas viaxes..., ¡mercantís, que non fúnebres! A viaxe á conta do morto, e a "mercadoría" por conta dos...; ¡ía dicir, por conta dos vivos, pero o vivo é el!

-¿Estando no Asilo…? ¡Vaia coartada, rotunda!

-¡Pois precisamente, que á súa taquilla non van rexistrar; nin a policía desconfía dun vello derreado!

...

De volta para Lugo díxenlle aquí ao meu consorte:

-¡A ese corruptor de menores, se ti non o denuncias, fágoo eu, eu mesma!

-¿Ti? ¡Non te tentará o diaño! Tal e como están as cousas da Xustiza, agora, coa democracia, se non denuncias con probas fidedignas, acta notarial ou cousa así, que nin testemuñas valen, que se poden volver atrás por un vaso de viño, ou declarar contra ti mesma; daquela pérde-lo tempo, o tempo e mailo papel, que ata poder ser que che presenten unha querela criminal...; ¡lo menos, lo menos, por difamación!

Ben, pois, por fin, morreu o "Santander" gozando dese amparo do secreto da confesión..., ¡se é que a monxa do Riotorto fixo boa del nos derradeiros momentos, cousa que dubido! Aquí, a que non se cansa de confesarse son eu, que me parece ter un pecado eterno..., ¡por non perseguir xudicialmente a quen tanta xente enterraba, en vida!

Tranquilizamos naquela amiga, como puidemos, pero esa parte tampouco a gravei xa que corresponde ao segredo daquel sumario.

-.-

Despois falou, e si o gravei, a miña dona, que do fío das historias precedentes contounos a súa experiencia, o seu fracaso persoal como ensinante, cunha alumna da súa primeira escola, aló en Pousada, que é da Pastoriza:

Dolmen de Mazoi

-Fai tanto tempo que non exerzo, que a miña historia xa terá as raiceiras secas, secas ou fondas. Un día, vindo de Asturias, que sempre pasabamos por Meira, lembreime daquela cativa tan graciosa e tan aleuta, e ocorréuseme preguntar pola casa dela, que non debía cadrar lonxe daquel punto.

-¡Verás que sorpresa tan grata se leva, que aquela boneca era un sol, das poucas! -Díxenlle aquí ao consorte, para xustificarlle aquela desviación da nosa ruta habitual.

A casa da alumna quedara magnífica, impresionante, despois dunha reforma modernista, que non moderna, tanto, que non a recoñecín ata que unha veciña ma sinalou: ventás de aluminio, do pobre, sen anodizar, pero..., ¡unhas soleiras de mármore, na mesmísima porta que dá ao camiño, á currada! ¡Un televexo dun metro de pantalla en diagonal, que para velo comodamente habería que irse ata o sitio onde poñían antes o palleiro, alén da ventá, séxase, de par das loureiras...! E con iso, outras cousas, igual de superfluas e igual de macarrónicas. Quedámonos dunha peza, ¿non si marido? Ata me arrepentín da miña ocorrencia. ¿As cortes...? ¡Nin que fosen do Rei! Aquelas vacas..., ¡todas co seu Vélaro de Ouro, cos elos de latón marelo ao colo, e co cagadeiro tamén de mármore, tras súa, mesmamente como llo poñían ao Luís XIV de Francia! Do silo, ¡dos silos!, xa non digamos, que case afogo, que os situaron na eira, entre a casa e maila finca da porta, ¡pero...!, pola parte dos ventos dominantes, e a min todo se me volvía soba-lo nariz, ¡para conte-la respiración!

As apertas tamén foron boas, boas e moitas; ¡tanto, que servirían para aprobar unha disciplina de arte dramática! A miña "ex-cativa", hoxe señora, ou máis ben, gran señora, mentres me beixaba, ¡cara a fóra, coma quen dispara bicos por tras da orella!, todo se lle volvía mirar para a casa dos veciños, como esperando a casualidade de que mirasen polas súas ventás, e a visen tan honrada coa visita da súa Mestra. Polo menos, isto é o que percibiu o meu Xosé María, que para esas cousas das próximas é un mal pensado, ¡que nin que fose da CIA, que non o é!

-¡Vanessita, no me oyes! ¡Baja un momento, que te vou presentar a la mi Maestra!

-¡Mumuchi, ahorita no te puedo, que me estoy haciendo la depi!

-¿Entonces, vas a salir?

Non lle contestou, que os rapaces de hoxe en día non contestan as preguntas estúpidas. Baixou aos poucos, cun pantalonciño claro e moi estreito, tan transparente, case de tule, que ata os cegos lle podían apreciar aquel cegador suxestivo dunhas bragas estreitiñas, ¡e mouras, tanto coma o acibeche!

-¡Ah, ola! ¿Soides de Lugo, no? -E sen agardar pola resposta: -¡Voime a Meira, con este chico de la Honda! ¡Le tengo ligao! ¿Es un tío da butti, a que si?

Xosé María con iso tivo abondo, e sobroulle, que non podía máis, así que lles dixo, pero en galego, que para chapurro abondaba co daquelas propietarias, co daquelas damiselas:

-¡Rapaza, perdoa, pero..., a min, máis que un tío, paréceme un sobriño! ¡Que che aproveite!

Menos mal que este home é tan críptico, que ata foi unha sorte que non o entendesen, ou non lle fixesen caso, que miúdo apuro pasei. A miña ex-alumna díxolle á filla, por toda despedida, segundo ela nos tiraba uns bicos coa punta daqueles dedos ensortellados:

-¿Vas durmir en casa, o pecho la puerta?

-¡Te tengo una llave maestra! ¡Que también hay llaves maestras! ¿Sabedes? ¡Chao, nenes!

A nai seguiu presumindo:

-La estudiamos para Maestra, pero..., ¡ganan tan poco! Así que lo dejó, pues con cien vacas, dos criados y mi marido.., ¡que traballen los pobres!

Aquí ao meu home entroulle o telele, e nin me deixou aceptarlles aquel café tan ofertado. Encima diso, tíveno que desculpar:

-Xa volveremos noutra ocasión, que Xosé María seica ten que verse con ese Ferreiro de San Martiño, que son grandes amigos desde a guerra de Ifni. ¡Ah; ten a nosa tarxeta..., por se ides á Coruña!

-¡Sólo te vamos para suministrar, a los híperes! ¡Ya sabes, ida por vuelta, que hai que darles el penso a las vacas, cada seis horas, y una no puede fiarse de los criados; mira, igual, igualito que la teta a los niños!

-Xosé María arrancou feito unha fera, incluso contra min...; ¡e ata hoxe!

Daquela díxome o de Pol, dirixíndose precisamente a min:

-¡Non te facía tan mal educado! ¡Chupatintas tiñas que ser!

Pero foi a miña muller a que lle contestou, botándome un capote:

-¡Non, non é así, que a mal educada fun eu! ¡Eu, que me puxen a educar sen saber educar, sen ter unha variña máxica, pois aquela de abeleira nunca a usei, salvo para sinalar no mapa! Tamén teño remorsos da miña, reducida, e temperá, pedagoxía, que lles deixaba discorrer pola súa cabeza antes de que estivese de moda facelo así. ¡Formar un neno é máis difícil que facelos, bastante máis!

-.-

En vista de que aquel experimento das experiencias persoais de cada quen nos traía malos recordos, apaguei a gravadora e tratei de escapulirme, propoñéndolles unha partida de xadrez, e que as mulleres se fosen aos pasteis, que por alí cerca ben deles hai, que os pagaría o que perdese a partida, pero todos coincidiron contra min en que non está ben arma-la danza e non saír a bailar. Entón, para binar, faleilles do porvir, xa que o pasado...; ¡o pasado tiña de todo, remorsos incluídos!

-Ben, está ben, non me porfiedes, que xa me decido a falarvos do futuro, cambiando de disco, pero, por levarvos a contraria, esta nova historia, a que me pedides, como aspirante a vate, ou se por tal me tedes, vai ser diametralmente oposta ás vosas.

As tres contistas mirastes para atrás con ira, pero eu vou mirar para adiante con..., ¡con esperanza, posta maiormente na xuventude do século XXI! Velaquí, que volo vou demostrar, pero, primeiro, tedes, temos, que estar un minutiño cos ollos pechados..., para imaxinar que xa levamos corridos, por exemplo, vinte e cinco anos do novo século. ¿Vale?

...

-Xa podedes abrir os ollos, que a estou cocendo, e vou empezar por..., ¡por onde se comezan os cestos!

Robot de muxir

O Iván e maila Vanessa, que por certo non a debedes confundir coa Ester Vanhormigh, que estoutra non é roiba, viviron felices, das rendas que lles acumularon seus pais, aqueles pais tan desprezables que soamente souberon traballar, pero iso si, arreo, nas granxas respectivas; unha explotación de vacas pintas, por máis datos.

Iván e Vanessa coñecéranse bailando, ou similar, nun puticlub deses da estrada do Corgo; e acabaron casándose de penalti, máis ben polas presións das familias respectivas, pois eles crían no amor libre... ¿Sabedes que é iso? ¡Non, supoño que non, que no noso tempo non se estilaba!

¡Vou un pouco á presa para chegar axiña ao ano vinte e cinco…, do XXI!

Iván e Vanessa cataran de todo na vida, xa antes da súa maioría de idade, por dentro e por fóra. ¿Para que especificar? ¡De todo! Droga, homo e heterosexualidade, atracos con medias de seda, amenceres ás dez da noite e anoiteceres ás dez da mañá... Gratas experiencias, todas elas..., ¡de noxo!, que os levaron, non se sabe se primeiro foi o Iván, ou a Vanessiña, a un afectuoso contaxio da SIDA, que rematou con aqueles próceres en Lugo, no Hospital.

O fillo do Iván e da Vanessa criouse no orfanato, e alí ensináronlle, como procedente da aldea, elementos de Cultura Pratense, pero ao chegar aos dezaoito, puxérono de patiñas na rúa, na estrada, como é regulamentario.

Paralelamente a eses acontecementos, un tal Derham uld Fadel fuxira do cárcere de Sidi Ifni, do seu penal, un Centro de Convicción que puxeron alí os marroquís... Derham lera a fuga de Dantés do castelo de If, coa diferenza de que o saharauí, experto naqueles sistemas de camuflaxe do Polisario, fíxose envolver en mantas de pelo de camelo; e así, acolchado, tirárono desde o cantil, polo muro de atrás do que foi Cuartel Xeral dos Tiradores. Despois do correspondente batacazo na rompente do mar, un cómplice, ou colaborador, seu, desatouno, e deron en remar, nun cárabo..., ¡ata Fuerteventura!

-¿Os canarios, sempre tan obsequiosos e tan amables, non o devolveron a Marrocos? Preguntou daquela a miña dona. Era visible que non incardinaba no século XXI, así que lle tiven que aclarar a situación:

-¡Pero, muller, como dis iso! ¿Non sabes que despois daquela guerra fría, aquela que tivemos con eses veciños, aquilo da Marcha Verde, e demais, xa non hai extradición? ¡Da recíproca, se entende!

-Non sei se estarás ben informado, que eu coñezo un pescador de Burela, analfabeto en millas náuticas, que nolo devolveron hai pouco; iso si, despois de cobra-lo rescate, ¡que precisamente foron a Rabat, para pagalo, dous frades Mercedarios, deses de Sarria!

-¡Ben, si, que xa o sei, pero iso é unha extradición unilateral, ou máis ben, unha extracción! Prosigo: Derham uld Fadel fíxose con algún carto, e entón deu chegado a Galicia, onde a nosa Xunta lle arrendou o kibbutz das Veigas dos Feás, entre Pena e Montecubeiro..., ¡que para daquela xa crebara como Cooperativa de Protección Oficial!

Agora, ese Derham, ten alí, nesas Veigas, un campo de liño, que por certo dá xenio verllo. ¡Xeración de ricos, relevo pobre!

-¿Quen llo traballa, que ese val é enorme? -Preguntoume o Mestre de Pol, asombrado da miña profecía.

-¡Xa vou, Xefe! Contrata, a tempo estacional, a eses orfos que se van preparando na Escola de Formación Profesional… Os pobres gañan vinte euros, ¡diarios!, e trabállanlle de sol a sol, ¡que outro tanto non conseguiron aqueles Faraóns! Como vedes, ¡detrás de tempos, tempos veñen! Así está amasando unha fortuna ese Derham, que xa montou unha fábrica de tecidos en Castroverde, ¡para completa-lo proceso de explotación dos seus liñares! ¡Deixámonos invadir, meus nenos, polos que antes foron, case, case, os nosos escravos! Como isto siga polo camiño que vai, teremos que volver a Covadonga..., ¡pero con lanzas de abeneiro!

-¿Dos seus liñares, dixeches; así, en plural?

-¡Non acabades de entendelo! ¡Derham uld Fadel ten tres liñares, un por cada Municipio destes que se formaron, que se constituíron, ao sopé do Miradoiro! ¡Como se ve que sabedes de memoria o proceso de desintegración da URSS, por exemplo, e pasouvos desapercibido o da suciedade española!

-Marido, corrixe, que dixeches suciedade por sociedade...

-¡Traizóns do meu subconsciente, muller, que isto de adiviña-lo porvir dun mundo tan esmendrellado é unha pulla!

-¿E que, que máis? -Preguntou daquela a Mestra do Cádavo, que lle debeu parecer curta a profecía.

-¿Queredes máis? ¿Non chega co vaticinio que vos fixen? Ti, tan relixiosa, ¿vas crer nestes agoiros, nestas chanzas, nestes futuribles? ¡Non, muller; foiche unha broma pesada; pesada e pasada, un pesadelo! Ten por seguro que camiñamos cara a un mañá que nos promete Patria, Xustiza e Pan... ¡Pantrigo, por suposto!

-Oes, camarada, iso sóame..., ¡pero non me lembro de que!

-¡Que pouca memoria tedes! Andades coma don Manuel Reigosa, que se esqueceu de que tiñamos sen organizar esta celebración, e foise escoitar á Ana Kiro; ¡tan fresco, pero sen a súa comparsa, sen o seu séquito, nós! Se non fose pola súa responsabilidade, persoal e de hábitos, ¡eu xa estaría pensando mal!

-¡Marido, vai poñendo punto final e arranca para a nosa Coruña, que estes amigos de Lugo xa te aguantaron, abondo, demasiado!

-¡Deica logo, rapaces!

-¿Deica logo? ¿Para cando...?

-Pois, se antes, non, no Ceo igual volvemos aos contos, en particular aqueles das lareiras...; ¡iso se nos deixan, que no Alén seica hai moita seriedade, o único serio, pois esta terra, a nosa incluída, pouco vai a mellor!

-.-

Corolario:

Poida que neste momento, nalgún recanto de Galicia, estea morrendo un vello que leve consigo á tumba o eco lonxícuo dunha lenda, ou un caudal de palabras sonoras e expresivas, que ninguén dará a coñecer entre os vivos. ... Mais a nosa angustia ten, de pensarmos un pouco, un alivio inmediato: Toda lenda ou verba aparentemente desaparecida deixará unha engurra na conciencia da Terra Galega.

Ramón Otero Pedrayo, no seu, Ensaio Histórico sobre a Cultura Galega.

Algo levo clamado nas nosas reunións, máis ben gastronómicas, destas Asociacións de Xubilados e Pensionistas para que se nos designe algo así como Guías Honoríficos do Turismo Rural, coidando que deste xeito teremos ocasión de impartir, ou de compartir, de perpetuar, ditos, feitos, contos e belezas, ou tristuras, da bisbarra respectiva. Polas trazas, moito caso non se me fixo, que dos vellos, hoxe en día, espéranse outras cousas máis..., ¡máis prosaicas! Nesta angueira, nesta frustración, apelo ás Autoridades da Cultura, encabezándoas co citado, co irrepetible, D. Ramón.

Vai por estes vellos, e a través dos vellos, cordialmente, para estes mozos do século XXI, aos que lles incumbe reconstruír e/ou conservar tantas cousas, tantas tradicións, ¡unha cultura inxente e polifacética!, antes de que sexa tarde, antes de que se perdan os nosos alicerces, antes de que se evapore este hálito fecundo, fecundador, das nosas carballeiras e dos nosos ríos, e tamén o daqueles entregos que souberon facer da nosa Galicia unha illa receptiva, acolledora, asimiladora doutras culturas afíns, sen por iso deixar de ser autosuficiente e conservadora, estimativa e agradecida do seu herdo patrimonial, histórico!

-.-

Polos anos 40 xa dona Emilia poñía os seus “Nacimientos” en Millares, Valeira; despois fóronse para Lugo, e seguiu con esta devoción. Chega con botarlle unha ollada á hemeroteca de El Progreso para comprobar que se anticipou, ¡en décadas!, ao Belén de Begonte, por citalo como referente, sen establecer outro tipo de parangón, que non vén ao caso.

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

Pros e contras, feitas e desfeitas, dos coches de Liña.

 

De primeiras, quitaron ás nosas aldeíñas do seu letargo medieval. ¿Para? ¡Para afundilas, en só cen anos! O centralismo de Madrid débeselles ás estradas, pero máis aínda ás liñas férreas; o provincial ese si é froito, indiscutible, da respectiva estrela viaria, co seu quilómetro cero na porta da Consistorial respectiva.

Poño por caso, Lugo, centrípeta onde os haxa. ¡Cantos vellos da miña bisbarra, e non só da miña, morreron sen coñecer Lugo! Maiormente as mulleres, pois os homes, fose por culpa das quintas, ou da emigración, a pé ou dacabalo, por Lugo pasaron, pasaban. Hoxe en día xa non se vai a Lugo, pois…, ¡se non vives en Lugo, é que estás na Coruña; do que non, en Madrid! ¿Chámase polarización? ¡Que máis dá: as estradas están feitas, e aínda que morreron os autos das Liñas, o seu parto, múltiple, ¿mal parto?, feito está, feito queda!

Para muxir as vacas é máis cómodo dispoñer dun muxidor axeitado, cómodo, como se fai agora nas granxas modernas, e que vaian pasando pola sala de máquinas, todas, en vez de andar detrás delas, buscándoas polas cortes respectivas. Algo así debeu pensar, intuír, no 1833, aquel muxidor da Facenda Pública, Javier de Burgos, cando definiu as 49 muxidoras hispanas; as rexións, por grandes, eran menos controlables, así que llelas deixou ás provincias como meros, simples, apelidos familiares. En cada provincia, un Delegado Rexio, un mordomo, un recadador; e a subseguinte rendición das contas, ao Xefe Supremo, ao de Madrid; 49 recadacións, unha por semana; de aí vén iso de que o Pontífice Máximo só fose responsable “ante Dios y ante la Historia”.

¡Pobres Gobernadores, todo o día ollando ao redor, cunha boa parte dos contribuíntes escondidos nos seus vales, alén das montañas! ¿Remedio? ¡Facerlles estradas! Facerlles un favor a conta deles mesmos, pois, nun principio, tódalas estradas, tódolos camiños reais, dos romanos para acó, fixéronse con…, ¿á que non adiviñades? ¡Con prestación persoal, que é igual a dicir, con escravitude voluntaria dos veciños da zona, de cada zona pola que se trazaban! De feitas as estradas, eguas e carromatos á capital; a continuación, os autos, os buses, das Liñas! Os quintos ían á Zona de Recrutamento, os emigrantes tíñano máis doado, en particular cando volvían, cando retornaban, co seu baúl mundo, enorme…, para reconstituír a súa provincia! ¿E os xamóns? Eu coñecín xamoneiros que os mercaban case todos na casa do cacique, pois nas outras…, nas outras só quedaban os colgadoiros, en espera da matanza seguinte!

Con Javier de Burgos, España quedou limitada a 49 caciques provinciais; os outros foron, eran, meros lugartenentes, Conseguidores de Bisbarra. Mais, coa envexa, nesa secuencia dos transportes, os da Capital fóronse, achegáronse, a Madrid; e os aldeáns pasaron a estudar Dereito, para reencher os baleiros da súa cidade.

¿A todo isto, os coche de Liña, que? ¡Baleiraron as aldeas, e tanto as baleiraron que agora, unha boa parte delas, só existe nos mapas! ¡Outro traballo, ter que refacer os mapas, pois aínda que, de cando en vez, alguén compra aldeas abandonadas, non hai estranxeiros para todas! ¡Oito séculos perdidos en expulsa-los mouros pois agora nin mouros temos que repoboen as nosas aldeíñas, que prefiren as cidades, auténticas taifas redivivas!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

Carballos da miña carballeira

Carballos na finca
As Andoriñas,
propiedade da familia
Gómez Vilabella - Rielo Castiñeira

¡Para carballos, os da miña carballeira!

Que sempre estivestes na miña retina,
onde queira que desterrado andei:
Primeiro, nas areas daquel deserto
onde as árbores se volvían espiñas,
cactos,
punzándome a alma cada vez que lembraba

as do meu lugar natal.
¡Deus, que diferente foi o daquelas andoriñas,
as que comigo emigraron,
pois elas precisaban calor físico
para os seus corpos aterecidos,
pero a min,

coa secura africana,
íaseme o zume da alma galaica,
criada na verdura dun castro verde;
tanto,
que se me quedou erma, sen bagoas e sen poesía!
Outro desterro tiven,
despois,
cando menos o esperaba,
daquela que me esfargallaron o niño,
pero grazas ao señor “Ford”,
nesta ocasión podía ir, e volver, e volver a ir,
a miúdo;
achegarme ao berce,
e chorar sobre o verde do meu contorno
natal
coa esperanza de que das miñas bágoas,
das de agora,
cal fluxo de araña,
algún día,
esta andoriña
o seu niño reconstruiría,
¡así tivese que manterme de landras!
Carballos da miña carballeira,
xa podo ve-lo amencer cabe vosa,
á vosa sombra,
así que estou seguro de que as miñas cinsas,
algún día,
resucitarán nun corpo glorioso,
tanto,
que incluso formarei parte
destas follas vizosas.
¡Grazas, Señor, pola carballeira,
e tamén polo niño,
por este castro dos meus entregos
ao que me permitiches volver,
¡por fin,
libre e definitivo!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

Aqueles Mestres...

Esta “Achega” foi publicada en SARMIENTO, Anuario Galego de Historia da Educación. Número 5, 2001. Servizo de Publicacións Universidade de Vigo, e impresa en AROPRINT, S.L.- Vilagarcía de Arousa – Pontevedra, pero envieina ao blog de Castroverde por entender que o tema é realmente patrimonial, e por tanto incorporable a esa publicación de divulgación cultural da nosa Asociación de Amigos do Patrimonio de CASTROVERDE.

-o-

…/…

Se non fun o último dos mestres de “a ferrado”, o penúltimo igual si, e por esa circunstancia coido que me toca asumir esta responsabilidade, a de firmar a acta da feliz/infeliz extinción dun gremio tardiamente periclitado. ¡Por culpa daquela guerra, da incivil obviamente!

Ben veces me teño preguntado pola causa remota da de 1936: Aquela progresión xeométrica de creación de escolas, aquela serie de mestres do Plan Calleja...; ou acaso aquela espiña das derrotas, dos erros, de Cavite e de Santiago de Cuba, o desastre de Annual; unha ditadura estrelada..., elevada de potencia pola Lei Azaña? Os historiadores adoitan ocuparse das datas, das datas e das últimas consecuencias, maiormente diso, así que as grandes causas, as causas remotas, quédanlles no tinteiro as máis das veces, e hoxe en día demoran neses bits aos que non chega o dedo maimiño.

Caído, metido neste exame de conciencia, compre cangar cos remorsos, xa que tamén cos méritos, daquela audacia maxistral. Si, audacia, como mínimo audacia, que tal foi aquela pretensión de ensinar sen ser ensinados; e como non creo na ciencia infusa, ¿que outra cousa puido ser senón ousadía e/ou temeridade?

No outro prato da balanza espero que se nos admitirá un certo apostolado, unha forza tractora, un certo amor para co próximo, tan inopio, ou máis, cós seus mestres ocasionais.

Isto en canto á nosa responsabilidade, ao noso mérito/demérito como ensinantes, como escolantes, como receptores daquel ferrado..., non sempre de trigo! O oficio alternativo, complementario, era aquela arte das zocas, que tiña o seu contrapunto, unha certa intelectualidade, pois dun “pizarriño” a un “repenico” pouca mutación vai.

Na miña bisbarra as zocas vendíanse no inverno, maiormente no inverno, -domingos de Meira alternando cos de Castroverde-, así que a súa tempada, de facelas, de curalas, encaixaba, complementaba, coma o testo do pote. Falo por min de paso que evoco, que brindo, as lembranzas dos meus antecesores, dos meus mestres.

Se non fose por culpa da incivil eu non houbese chegado a ¿mestre?, que daquela haberíaos a ferrado, e non precisamente cobrando en ferrados senón das arcas dunha Instrución Pública ben formada e ben pagada. O meu houbese sido un enchufe en Madrid, igual que o tiñan outros parentes, maiormente por obra e graza de meu tío - avó Nicolás Salmerón y García, fillo daquel home tan home, Salmerón y Alonso. Si, aquel que tivo a gallardía de abolir a pena de morte por si e ante si, ao prezo, nada máis e nada menos, dunha Presidencia maiúscula, apenas estreada.

Nacín en Agosto do 30, pero de Augusto, nada, que estaban os de Sila petando ás portas de Gobernación, preparándose para aquel abrideiro 14 de Abril do 31. Iso, preparándose, pero a oposición puido con eles, con aquela elite de catro utópicos, que os demais eran máis, moitos, niso de tirar da corda. Uns, que non soltaban o pote das talladas; e os outros, a turbamulta, arredeus que querían facerse co cazo, ¡antes de ferve-las verzas, de socato!

O meu recordo máis lúcido, a miña lembranza máis remota, foi a daquela tricolor ondeando no rabizo dun malle, ¡que a saber onde puxeran a moca! No corredor da Casa de Córneas, sede da Unión de Labregos do meu Montecubeiro. Dentro, arriba, no sobrado, teatro de afeccionados dirixido por aquel Mestre de Mestres, ¡con título oficial!, Rico do San Bernabé (1). Corría o ano 1935... ¡Deus, como corría, cantas cousas pasaron e cantos sinais me deixaron! Teatro, o que é teatro-teatro, na bisbarra só volvería a habelo en 1995, en Mosteiro, daquela que estreei, cos mozos da Terceira Idade, a miña comedia, ¡Se eu mandase, ai daquela...!, introducida polo meu entremés, Para mozas de prol..., as de Pol! En Fraialde, tamén de Pol, tamén raiando coa Terra Chá, polos 50, representou un tal Rivas...; un antecesor, outro mestre, outro zoqueiro, outro colega, outra obriña. Foi a excepción que confirma a regra, un conato de renacemento local, pero daquela a xente tiña máis ganas de comer, e por tanto de emigrar, que de rirse das farsas alleas.

Volvendo ao da tricolor: A nosa Unión dispoñía, -cartos de Cuba e da Arxentina-, xa naquel entón, dunha biblioteca circulante, tesouro rural, ¡verdadeiramente astral para o 35! Isto merece un monumento, ou, polo menos, unha lauda sepulcral. ¿Que foi daquel tesouro? Aqueles conservadores, que tanto se esforzaron por conservar aquel podre conservadorismo dos caciques do meu lugar, non tiveron dó dun misto, ¡e como o papel arde tan ben...! A tela, o drapeau, igual o utilizaron aqueles miñatos miñotos para limparse os mocos... Con dicir que ata lle queimaron un devocionario, un libro de oracións, ¡iso si, de tapas roxas!, á madrasta de Bonifacio Sarille, un dos promotores - mecenas da susodita biblioteca! O resto, ¡no comment!

Falando de onde vimos, que sen raizames non hai árbores, ¡Montecubeiro, couto do Monte Cubeiro! Cubos, cubos con árbores, árbores e algún que outro bastardo, léase eucalipto, que non hai paraíso sen serpes! Nada podemos historiar sen situarnos no colo daqueles frades; dominicos, e por tanto, listos, preparados, todos eles, incluso os da granxa de San Cibrao, que colectaban para os de igual sotana de San Domingos de Lugo. ¿No colo? Pois si, con todo dereito, incluído o de pernada. Eu mesmo, por veces, sinto un rebulir místico, aló por dentro, pois o hábito non fai ao monxe, que igual me vén, directamente, dunha paternidade ancestral, monacal. Non tería nada de particular, máxime dándose a circunstancia de que as mulleres de Montecubeiro tiñan sona de xentís; ben formadas, esculturais, ¡de tanta ximnasia como facían/como fixeron, subindo e baixando ao convento por aquelas costas agrestes, montesías! Iso antes de aparece-los autos e mailos tractores, que da desamortización para acá pouco tardaron en vir. Subindo/baixando, naquelas rodelas de fentos, as grandes cestadas do compango cotián: Ovos, leite, queixos e manteiga da vaca marela... Despois diso, caer rendidas nos brazos dun daqueles santos logo tiña máis de virtude que de vicio. ¡Miñas xoias!

Veñamos ou non dos frades, certo é que os de Montecubeiro tiñamos sona de listos, ¡case frades! E como tales, actuamos no teatro da cultura, amaestrando, (si, está ben dito), á inxente prole de tan prolífica bisbarra. Con aquela instrución, con aquela visión do mundo exterior, a falta de baúis mundo os nosos conterráneos cargaban na besta, do seu pai ou dun veciño da porta, unha sacadiña de roupa, -saco de liño, calzóns de liño, camisa de liño-, a aló que se ían, ao Novo Mundo, despedíndose do Vello en Lugo, que a Coruña era porto de mar, ¡outro mundo!

...

Situados naquel tempo e naquel espazo, compre ir ao fondo da cuestión, á xeración macrura, ¡máis que crúa! A comezos do XX os nenos do rural nacían con tres sambenitos ao lombo. ¡Tres! As quintas, a emigración, e redimi-los foros. Como denominador común, o de sempre, ¡os cartiños!

Para iso das quintas, ¡das quintas dos ricos!, estableceuse en Lugo o Banco Aragonés de Seguros y Crédito, que se anunciaba así no núm. 1 de El Progreso: “Quintas de 1909.- Este Banco constituído especialmente para la redención del servicio militar activo de las armas, mediante el depósito de la prima única antes del sorteo de cada año, de 825 pesetas (o sean 3.300 reales), o a plazos, se les deja libre, a todos los mozos aun cuando fuesen llamados posteriormente de señalado el cupo...” O anuncio é longo, irritante, así que o cortarei aquí engadindo tan só o meu ¡no comment! ¿Cabe mellor retrato dun país e dunha época?

Da emigración xeneralizada, transoceánica, ¿que bágoas podería retratar aquí, se xa están cristalizadas, descantiá? ¡Diamante puro!

Dos foros, maiormente co diñeiro americano, -a escravitude galega, pouco, pero algo cobraba, única diferenza con aquela negritude da que o accionariado chegou ata a propia María Cristina-, os nosos entregos fóronse librando; cousa que non lles ocorría coas quintas, que niso ían a peor.

Falando outra volta das quintas: No desastre de Annual, 21 de Xullo do 21, con 21.000 mortos, para mellor fixa-la cita mnemotécnica, aquel asilvestrado Xeneral Silvestre, de motu proprio ou empurrado desde o máis alto do Estado, que esa sospeita quedou tralo Expediente Picasso, empurrou definitivamente ao interior do Rif un número inxente de galegos, do que non quedou unha estatística fiable pero é de supoñer que foron moitos dado que todo por aquí só eran “cotas” catro fidalguiños e dez burgueses. Lamentablemente, a ese prezo, a única avantaxe foi para os morgados, ¡que se libraron de pagar unhas cantas lexítimas!

Do lado positivo estaban as mentes, co fogar de Breogán en plena cocción: ¡954 sociedades agrarias rexistradas en Galicia a finais do 1923! Particularmente en Lugo poderíamos citar, na década dos 20, unha morea de indicadores económicos, mais, en razón da brevidade, optarei por estes catro:

-No ano 1925 acudiron ás feiras/festas do San Froilán, ¡seis casas de maquinaria agrícola! Para que non todo fose prosaico, a Asociación da Prensa organizou unha Festa da Poesía Gallega.

-Tamén en Lugo, pero no 26, a Casa Ajuria anunciábase así: “Rechace los arados de fábrica extranjera...” ¡Logo é que os había, que se ofertaban, conxuntura que tardaría trinta anos en repetirse! Enésimo e decisivo Decreto da Redención Foral, decretado polo Ditador, que algo de bo ía ter!

-1927.- Os nosos lugueses ergueron a cabeza, por riba do sacho e dos malles, para asombrarse co voo rasante de catro avións. ¡Catro! Visitaron Lugo procedentes do aeródromo de Gamonal (Burgos).

-1928.- A prosperidade xeneralizouse. E as nosas paisaniñas deron en levar á Misa zapatos de tacón; iso si, ben gardados nunha fardela da tea, alternando coas zocas, que non ían atrochar polas trochas cos seus zapatos de tafilete!

Do 29 mellor non falemos pois o Crac da Bolsa de Valores levou á ruína a moitos emigrantes, directa ou indirectamente, maiormente aos cubanos, pero como non hai mal que por ben non veña, tiveron que retornar ao país, co seu mundo cheo de ideas, ¡a falta de dólares! Convertéronse nunha pléiade de Mestres polifacéticos, aos que nunca lles agradeceremos bastante aquel pulo que lle imprimiron ao mundo rural.

En 1930 naceu este servidor, así que vin/viñemos nun rexurdimento eclipsado, tanto, que quince anos despois aínda quedaban escoliñas particulares, resucitadas; malles de pau e arados do ferreiro. ¡Arados de chatarra, e chatarra houbese!

...

Chegado a este punto, e para mellor revivi-las miñas lembranzas, tirei cara a Lugo, máis concretamente para a “Escuela Nacional Mixta de Sagaruje”. Iso da forza irresistible que magnetiza, que fai volver ao lugar do crime debe ser certo. Foi unha de tantas escolas creada, e neste caso dotada, pola República. Tiveron a idea tres pais de familia: o señor Evaristo de Candal de Maxide, o meu propio pai -coñecido por José María de Cas Gómez de Berlán-, e de terceiro un tal Tellado de Sagaruxe (Trashorras). Acordaran que Evaristo, recentemente chegado de La Habana, poría un cuarto provisional, -un dos da súa vivenda-, mentres encargaba a construción dun amplo local, ad hoc, exento, dando ás propias curradas. Trashorras encargouse de redacta-la instancia, e tal o fixo que cando se reuniron de novo en Maxide para firmala, ¡constaba “Sagaruxe” como lugar proposto! Evaristo non tiña papel de barba, e meu pai non o levara. Trashorras, máis pícaro e máis dialéctico, convenceunos de que fora cousa de inercia, hábito, e que se decatou ao repasa-lo escrito, pero, ¡acabáraselle o papel, que non a barba! Para non demora-la ocasión, o pacto quedou en cursar aquel documento, como un pacto entre cabaleiros de que a escola seguiría construíndose, dotándoa, en Maxide. ¡Pero a placa veu para Sagaruje, pois en Madrid nunca adiviños foron!

En 2013: Xa pouco lles falta as hedras para tapar aquel escudo de encima da porta.

O meu coche avanzou sen empapuzar, ¡adeus currais de zurro, adeus alfombra de toxos, de codesos ou de xestas!, ao pé mesmo do escenario das miñas xestas infantís. De apeado, obviamente, asaltei de dous en dous os chanzos da escaleira pétrea, exterior, ¡pero a porta estaba pechada, definitivamente fechada por obra e graza da Agrupación Escolar de Castroverde!

Por un intre quedei apampado, cego, desnortado. E chorei; suposto que ninguén me vía naquela soidade sobrevida, chorei. Un intre despois, desasosegado aínda, senteime nas propias, frías, escaleiras, e recei pola ánima do meu mestre, don Jesús Rojo López, un home sapiente, toco e borrachón. ¡Porén, mullereiro!

Don Jesús era de Corcubión, ou da súa bisbarra. Pola parálise infantil da súa man esquerda non lles serviu para manexar un fusil. ¡Burros, que houbese dado un bo oficial, coa pistola na dereita! Chegou a Maxide cando a Guerra, expatriado, desterrado da súa bisbarra por obra e graza de certas acusacións dereitistas. ¡Sorte para os da miña, pois sabido é que o que un non desexa outros o cobizan. A pesar da súa xorda, física e moral, aprendeu o Cara al Sol, e tamén algo de instrución militar, pois o disimulo, o medo, tamén son formativos; neste caso, deformativos. ¡Miúdo castigo, duplo, me custou moquearme, descaradamente, na escola de Maxide, cun paniño de seda, coa bandeira tricolor e coa efixie, estampada, de Salmerón, en rebeldía porque o señor “Maestro” me fixo corear o seu ditoso Cara al Sol! (2)

Don Jesús coidou que naquela ditadura tiña que emular aos ditadores, así que practicou comigo o seu complexo de Estocolmo, cousa que non lle censuro, ¡meu pobre! Outro dos seus disimulos/enmascaramentos foi namorarse da Carmiña do Pombal, filla do falanxista máis significado da parroquia, pero neste caso gábolle o gusto/o xesto pois afellas que tal moza merecíao. Ningunha daquelas representacións/ficcións o librou dunha nova/definitiva depuración, evidentemente inxusta e tardía, por causa da cal lles tocou aquela lotería aos nenos de Santa Eulalia de Oscos (Asturias), deixándonos aos de Maxide (Sagaruxe), orfos, orfos da súa sapiencia, indixentes da súa pedagoxía. Nunca me apartei da súa devoción, e confeso que cando saíu o meu primeiro libro, Castroverde. Bosquejo histórico-geográfico, no ano 50, escribiume a Madrid, maxistralmente, alentándome para que profundase na obra de Valle Inclán; segundo el, “… un gallego con ideas claras y concretas, y que además sabía expresarlas”.

Con tan pouca escola, pero menos tiveron noutras parroquias, os de Montecubeiro pasamos de enfermeiros a doutores. (Neste mundo, que tan complexo nos parece, causas similares producen efectos análogos: No 57 vivín/padecín, con ocasión da turrada dun camión do Istiqlal contra o meu IF-420, (un atentado, pero as ¿autoridades? obrigáronme a silencialo), algo parecido: zurciu á miña dona, dos efectos de tres voltas de campá, en Safí-Marrocos, un Practicante elevado a Médico polos méritos dunha independencia prematura; e menos mal que os franciscanos de Safí tiñan boas relacións cun doutor holandés, que aínda non levantara a súa clínica, que zurciu aquela desfeita dos terroristas magrebíes). Co ensino, daquela, na posguerra, en todo o rural, algo parecido.

...

As laxes da escaleira estaban frías, outonías, pero o meu maxín fervía, así que, ¡mal sentado pero ben asentado!, “Mi mamá me mima”, e por aí adiante: Catón, Rayas, Lecciones de Cosas... E cando facía bo, ¡ao horto de Evaristo! Don Jesús ensinounos a contar contando couceiros..., ata que un bo día/un mal día, que non se puido saír ao cómaro, ocorréuselle encargarnos zonchos, pero de madeira viciosa, deses do pé das castiñeiras. Prometeu un premio ao que máis lle levase, con tal que fosen do tamaño dun ovo de carrizo. Miña avoa deixoume un pano seu, dos da cabeza..., que o enchín, e levei o premio: ¡un contiño de Calleja, tan minúsculo que se chega a ser unha galleta pápoo! Con aquelas boliñas, de ben lixadas e redondeadas, ¡tódolos cativos da miña escola éramos uns navalleiros empedernidos!, encargoulle un ábaco de 10 x 10 ao carpinteiro de Vilabella de Vilar. ¡Aquel ordenador, aquel ábaco, impresionounos bastante máis que un PC nas mans dun neno actual!

Esa falta de medios, esa carencia de instrumentos, con un Director de orquestra como era o noso Mestre, fixo milagres: Desenrolamos a memoria á forza de repetir o que nos escribía no encerado; e despois de lida, relida e comentada, sempre pedía voluntarios para borrar e..., reproducir! Aí, precisamente nesas, ganei a inimiga do noventa e seis por cento da clase pois, de cincuenta alumnos, só saïamos voluntarios a Manoliña de Candal (hoxe dona Manuela, Catedrática, xubilada, de Química) e, ¡servidor!

Ademais da retentiva, ¡oh peripatéticos!, entre o colexio e mailos cómaros, ¡canto non nos fixo discorrer con aquelas proposicións! Un día comentounos que existía un dicionario de peto, un Iter, e que sería bo que nolo mercasen nosos pais en vista das dificultades que tiñamos para entender o seu, obrigatorio, castelán. Non foi meu pai senón un parente que mo conseguiu na Coruña, ¡pero...! Como os demais nenos non o pediran, ou non o conseguiron, non era cousa de levalo á escola, que bastante zuna me tiñan por culpa daquela soberbia de saír voluntario á pizarra, sempre, ou case sempre, así que me dediquei ao “Iter” os xoves e mailos domingos pola tarde, maiormente cando me mandaban alindar unha vaca, ou dúas, polos arrós da nosa cativa propiedade. ¡Aquilo foi o maná do Ceo!

Creo recordar que non rematou o curso sen que eu rematase con aquel dicionario, ¡de memoria! Para incrementa-la zuna dos meus colegas, remedio eficaz: Din en falar “de dicionario”, talmente coma un papagaio, así que incluso cheguei a entender o catecismo, castelán por suposto, do P. Astete, ¡e con iso outro desgusto! Veu á parroquia un franciscano, e erre que erre que me tiña que levar para o seu convento de Herbón... A pouco me zurra meu pai: “Non ves que es o morgado; e logo está que os frades, igual cós curas, non se poden casar...” En vista diso, cara ao San Froilán, presentouse o noso Párroco, un tal don Benito, que era máis testán que San Pedro, e díxolle moi serio a meu pai que me levaba consigo a Lugo, que aquel ano había seis becas no Instituto... Para as seis só nos presentamos as xemelgas Hermida López e mais eu, ¡así que, por sapiencia ou por un baleiro material, don Delio Mendaña non tivo outra opción que aprobarnos! Pero a min leváronme para a casa, aos poucos días, pois para fonda facíanselles curtos os cartos da ditosa beca...

Canto máis se me negaba a comida intelectual, máis fame dela me entraba. Na casa había poucos libros, que os metera meu pai no forno de coce-lo pan, daquela que o perseguiron, no 36; fosen ou non de política, que para os do “cuartel” de San Cibrao política érao todo, maiormente a táboa de dividir, a de repartir. En tal conxuntura din en pedir os periódicos vellos, atrasados, ao señor Severino do Ferreiro, que así foi como fixen o meu master do ensino primario. Entre aqueles periódicos habíaos arxentinos, que llelos mandara seu irmán Eduardo, vía Nova York. ¡Con esas, lin e vin a Castelao, e chorei coa Negra Sombra, cando ninguén da miña xeración, na miña bisbarra, tal cousa vira, nin, se cadra, tal oíra!

Meu avó, o cuñado de Salmerón, era albeitar, e sabía de botánica, -medicina natural-, tanto ou máis có propio Linneo. Pero o meu non ía por aí, que con só verlle tirar dunha cría paría eu outro tanto coma a vaca, ¡miñas pobres, e todo iso para a feira, coma os sacos das patacas! Así que optei polas zocas, oficio que meu pai compatibilizaba coas escolas de “ferrado”, nos seus entreactos, de estación a estación.

Xúrovos que facer zocas, se se lles bota arte, é/era apaixonante; un parto indoloro, gratificante. Dicir que dun toro de bidueiro ou de amieiro, a medio curar, simplemente cun equipo de bros, aixola, trades, alegres, coitela e repenico, se pode modelar externamente un peíño tan anxelical como eran os daquelas mociñas coas que compartín pupitres en Maxide, -¡eu estaba namorado de case todas!-, iso era de semideuses. Onde un cabaleiro diría, “Beso sus piés, señora”, eu, un descendente daqueles fidalguiños da Olga, outro Gómez de Neira, permitíame o luxo de acariñárllelos, para mellor calzalas, para medírllelos; en definitiva, para libralas dunha catarreira acaso mortal.

No ripeiro tanto como á aixola dinlle ao maxín imaxinando, entre outras cousas e inventos, o feliz que debía ser a tal momento aquela Manoliña de Candal, xa en Lugo, no seu Bacharelato. Tamén mira que era mala pata, por dous motivos: Eu non puidera pasar do meu “Iter” mentres que ela estudaba, entre outras cousas guapas, latín, así que ía chegar a saber tanto ou máis có señor Cura. E logo estaban os seus zapatiños de charón, que así os levaba naquela ocasión en que, estando de vacacións, mandouna súa nai a levarnos un cartucho de melindres de non sei que voda. Se aquel día non me tragou a terra é que xa nunca me papa, nin de vivo nin de morto.

¡Deus, que vergoña pasei! Aqueles peíños de tan grácil andar xa nunca zocas calzarían; e despois, que me falou en castelán, ¡como cumpría a unha estudante daqueles tempos!

Como non hai mal que por ben non veña, aquel nefasto/fasto día fíxenme a min mesmo, diante da cruz da aixola, o máis solemne dos xuramentos: ¡Eu tamén estudaría, de neno ou de mozo, de solteiro ou de casado, aínda que para iso tivese que ir ao cárcere! Ao cárcere non fun, pero ao cuartel, si: tres anos de voluntariado, aos dezaoito, en Madrid, no Ministerio do Exército. E con iso, e cunha beca da Acción Católica, rompín a estudar coa fame do mendigo. Sempre con fame, incluso física, que é como mellor se aprende. Dos dezaoito aos sesenta, que agora, nestas alturas da vida, separeime da UNED, ¡e iso que a quería ben!, porque prefiro ler natureza, extasiarme coas árbores da miña carballeira, na Veiga do Azúmara, na miña finca das “Andoriñas”.

...

As zocas, no outono, eran artigo de primeira necesidade. Eu tiña pedra habitual na feira de Castroverde, xunto das dúas que ocupaba o “Pintor” de Luaces. Era unha cuestión intuitiva, de simbiose: aquel señor facía moitas, pero menos anatómicas cás miñas; e vendía barato. Ao seu lado, eu tiña poucas, pero, ¡zapatos! Non era competencia senón complementariedade, ¡e iso que eu, daquela, aínda non estudara Comercio!

Acertou a vir por alí o señor Domínguez de Catatrigo, gran amigo de meu pai, que por certo leváramos dous sacos, el as de home e eu as de muller, as lixeiras:

-¿E logo, este rapaz, o teu fillo, fillo dun mestre, non estuda?

-Xa o fixo, xa, que arestora sabe máis cá min!

-¿Máis cá ti? ¡Ai logo...; ai logo, quen mo dera para mestre dos meus fillos; e de paso, dos meus sobriños!

-Nese caso teríaslle que pagar outro tanto como me pagan a min na Braña, ou en Millares...

Houbo acordo, sen regateo algún, así que, do domingo ao luns, aquel zoqueiriño converteuse en mestre, ¡un mestre de a pesetas, que xa non se levaba aquilo do ferrado!

Aqueles rapaces, de cinco a vinte anos, escoitáronme con tanta fame de sabenza, ou máis, da que eu tiña. O malo do caso, -tardei anos en tomar conciencia diso-, foi que eu sabía moito, xa demasiado, para ser alumno de primaria, pero menos do desexable para ser Mestre, así fose dos de minúsculas. ¿Que lles ensinei? ¡Pois, de todo; canto tiña dentro, sen reserva algunha, tal cal que se baleirase o meu saco das zocas, desde ben cediño, ata o punto de pedirlle ao señor Domínguez unha luz de carburo para mellor aproveita-la xornada. O mestriño moito non sabía, pero retorceu na súa cabeza tal e coma se un limón fose. Lémbrome que de noite, -longas noites da invernía montesía-, íamos á rúa, alí na Pereira, para a casa dun señor que lle daba á gaita do fol, pero a min, fose polo meu cansazo, fose polo mal oído musical, tíñanme que espertar acotío para que os acompañase á casa onde me tocaba pasa-la noite.

Iso de afanarme quedoume por hábito, que así o fixen cando cheguei a ser directivo de Banca, ben á contra de como o fixeran comigo cando era un simple oficial; e nalgún centro de estudios, tamén. Aló en Madrid, naqueles anos de trota-academias, díxome un Profesor, o señor Gallego, castelán por certo: “Si quieres sobresalir tres normas has de seguir: Que te tengan por listo los superiores y por necio los iguales. Segunda, que nunca elijas subordinados que te puedan eclipsar. Y tercera, que cuando enseñar proceda, imita a las mujeres, que nunca pasan de la media pierna..., salvo que les convenga! Aquel señor sabía ese refrán pero el, afortunadamente, comigo non o practicou, que o teño nesa pléiade dos que me fixeron gozar dese pracer de ser alumno permanente. E se hoxe alguén me preguntase ao respecto, o meu dito sería rabioso: Non hai peor animal que aquel humano que ensina a retroceder no mundo civilizado.

Con estas divagacións aínda non dixen cal era, cal foi, o meu programa: Se cadra un cóctel de todo aquilo que oíra ou lera, maiormente na Escuela Nacional, Mixta, de “Sagaruje”, pero con fogaxe, con presas, pois aqueles nenos/mozos de Librán, de Tras da Serra (da Serra do Miradoiro) criáranse na Guerra de Liberación, pero da súa ignorancia, tan atroz coma a propia guerra, ninguén os liberara..., ¡aínda! Por “malos” que fosen aqueles mestres depurados, tan abundantes, ¡canto os precisaba a Nova España para deixar de ser vella, para saír daquelas cavernas a onde nos retornaron uns milleiros de cavernícolas empedernidos! ¡Que ben traído aquel emblema do xugo e mailas frechas! Tras das frechas, tras da guerra, o xugo: ¡Ei vaca, ei, volve ao rego!

Os curas, para daquela, á diferenza dos frades de Montecubeiro, o que mellor se lles deu foi denunciar aos “Maestros particulares”. ¿Que querían? ¡Mestres do Estado, un por cada catro parroquias, e para iso, con catro enchufes paralelos! O que abundaban, ou escaseaban menos, eran as substitutas, ás que non faltou quen denominase “prostitutas” por aquilo de que se abaixaban a todo, e a tódolos lugares, mentres os señoritos e mailas señoritas “normales” lle daban ao seu enchufe, fose na capitalidade da provincia ou na municipal. Aquela desfeita, aquela “depuración” dos mestres titulados foi un crime de lesa patria, pero ninguén lle pasou a factura a ninguén. ¡Lagoas da Historia!

En canto aos rapaces de Librán, con só un ano de estudios, ¡intensivos, por suposto!, déronse por doutorados, así que, ao inverno seguinte, ficháronme os de Piñeiro (Adai), onde tamén cumprín o mellor que souben e puiden.

No outono do 1948 aceptáronme a instancia para o Batallón de Infantería del Ministerio del Ejército, Palacio de Buenavista, ¡exterior, pois o que é a interior...! Tres aniños de nada, con fonda pagada, que iso si que foi unha beca abondosa..., ¡en lentellas! De “mestre” pasei, retornei, á fase de alumno, ¡un alumno vitalicio! Pero iso é outro cantar, outra epopea, que casualmente coincidiu, a Deus grazas, coa desaparición daquel gremio dos “mestres de a ferrado”, que se pouco cobramos menos ensinamos, pero, ¡iso si!, fixémolo con toda a alma, con toda profesionalidade, con toda xenerosidade, que outra tanta vontade, e outra tanta superación, a partires de tan pouco, non son doadas de achar. ¡Nunca o foron!

-.-

(1)     Ver Xosé Manuel Sarille, “Arximiro Rico, luz dos humildes”. Sarmiento núm. 4, ano 2000, pp.39-47.

(2)     José Antonio Durán, “Nuevas e insperadas revelaciones acerca de la presencia de Nicolás Salmerón en Galicia”. La Voz de Galicia, 29-11-1987.

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

Mingos da Pumarega

Repasando o meu cartapacio de mitos e de lendas de Castroverde atopeime coa estatística predominante das que teñen polo menos unha bágoa, pero esta, este romance que vou referir, ¡un de tantos, que os empezamos a esquecer!, ten a particularidade de que comeza en bágoas pero remata con auga bendita:

…

-Leonor, téñome que ir, que teu pai apúxome os cans, outra vez. Daquela subinme ao carballo do prado da Fonte, e grazas que apuntou mal, pero aínda así meteume un trabucazo no cu, que mal se viu miña nai para quitarme os perdigóns cun coitelo que roxou na lareira. Por iso traio as mans na cueira, que non resisto as dores.

-¡Se te vas, Minguiños, eu fuxo contigo!

-¿Ti, miña Leonor; unha fidalga?

-¡Marquesa era miña avoa, a que veu de Aquitania; e meu avó só era fidalgo, cando en París casaron! Daquela levemos dúas eguas…, e como xa fun á Coruña, aos baños, sei o camiño!

-Ti ben falas, Leonor, pero dúas pasaxes para Cuba custarán o demo de cartos. Se me vou só, podo traballar de fogueiro, no vapor…

-¡Só non te vas, pois eu contigo quero casar! Meu pai ten onzas de ouro, encima da trabe do salón grande, por se o rouban os liberais…, ¡que ben o vin subirse con elas ao faiado!

-¡Non che acepto, miña Leonor, ese pecado, pois quitarlle ao fidalgo a filla e mailas onzas…, dous pecados serán! ¡Daquela si que me esfola, que xa mo ten prometido, e iso que só lle quero a filla, que das onzas non entendo!

-Máis lles quita el aos dez caseiros que ten desde aquí á Folgosa, pasando por Agustín, que os pobres non levantan cabeza; sequera ben lle digo que polo menos lles arranxe as casiñas, que non hai dereito para que nosoutros vivamos neste pazo, e que a eles lles chova nas súas choupelas…

-A ti sóbrache corazón, miña Leonor querida, que se non foses así, xa nin deste criado te namorabas!

-¿Non se di que casamento e mortalla do Ceo baixan? ¡Ti, para min, do Ceo viñeches!

-¡Non tal, que vin da Frairía; son fillo dun caseiro e dunha criada dese lugar!

-Meu Minguiños, ti es o único mozo que me chamou polo meu nome con amor, pois os demais, aqueles que me esculca meu pai, eses chámanme Leonor, ás bravas, matinando onde teremos aquelas onzas de ouro do marquesado de Aquitania, que ben llelo noto nos seus falares!

-Xa que logo, falando das onzas…; coido que con dúas haberá bastante para os teus gastos, pois eu, atizando ás caldeiras do barco, merecerei a pasaxe; e despois, en Cuba, seica pagan ben aos cortadores da cana, que gadañar sei, e forte son, que podo contigo no colo… O que sinto é o desgusto que lle daremos a teu pai!

-¡Non sente el o desgusto que me dá a min tentando mata-lo home que comigo casará, pois, dos outros, xa cho dixen, nin fu nin fa, por fidalgos que sexan…, ou aparenten!

-Miña Leonor, ¿e se non temos sorte en Cuba? ¡Nunca mo perdoaría!

-¡Se non tes sorte, eu sei bordar!

-¡A señorita dun pazo non pode emigrar!

-Minguiños, a señorita dun pazo tamén debera ser libre para casar! Xa ves que clase de vellos esculca meu pai, que todos son usureiros…, ¡e feos a rabiar!

-El quere a túa prosperidade, e como todo por aquí non quedan xudeus…!

-¡A súa prosperidade, quererás dicir, que ben leva dito que non parará ata ser Coronel Carlista…

-Se tan decidida estás, fuxamos…; ¡mañá mesmo!

-Mañá non poderá ser, que non podes montar por culpa desas chagas que che fixo meu pai!

-Iso é verdade. ¡Mira que se me chega a cegar, e grazas que lle puxen o traseiro, naquel carballo subido!

-Logo hai outra cousa, Minguiños da alma, ¡que estes días non temos luar, e daquela perderiámonos no Camiño Real!

-¿Onde nos confesamos, aquí ou na Coruña?

-Non sexas parvo, Minguiños. Témonos que confesar en Cuba, pois ata que aló cheguemos o noso pecado non estará consumado, e se antes nos roña o Cura, ¡amólanos a escapada!

…

Xa ían chegando a San Xoán de Segovia, envoltos en cadansúa manta, encamiñados cara a Lugo, cando lles deron alcance os facciosos do Señor da Pumarega, alertados á media noite de que faltaban dúas bestas… ¡Á que alí se armou, que incluso lles apuxeron os cans para espantárlle-las eguas! Naquelas carreiras persecutorias, por entre dos pinos de Segovia soaron uns pistoletazos, naturalmente apuntándolle ao Mingos, pero tampouco atinou esta vez o Señor da Pumarega pois deulle nunha perna á súa filla, e caeuse da besta, estrapallada no chan, envolta na súa manta de Palencia. ¡Por pouco a remata aquel cegarato de pai!

En canto ao Mingos, non tivo máis alternativa que rebentar a súa egua, así que entrou en Lugo pola Chanca, coas onzas de ouro no peto, descalzo do pé e da perna e chorando os seus chorares. Foise de inmediato para Coruña, de cocheiro da Carrilana, que así saíulle de balde; e de Coruña a Cuba, padeando carbón no inferno dun barco da Mala Real Inglesa, pois aquel par de onzas seguiría no peto, ¡ata que encontrase unha industria onde poñelas a medrar!
Xa en Cuba, fixo de todo. E alí soubo que dona Leonor da Pumarega non saía do xardín do pazo; ¡nin á Misa, que lla dicían na súa capela, sempre arrimada á caxatiña por culpa daquela coxeira, que a tiña baldada! Cando tal cousa lle dixeron, Mingos xuroulle a Deus que rico ía volver, ¡aínda que tivese que roubar! Con intención ou sen ela, non lle fixo falta tal cousa pois fixera amizade con un vasco que era moi argalleiro, e fóronse os dous, coas onzas do Mingos, para Vuelta Abajo, onde explotaron unha máquina de face-los cigarros, que os deixaba tan rematados que de seguida se fixo famosa aquela marca, a “Irigoyen”.

Dez anos pasaran cando volveu Irigoyen dunha viaxe pola súa terra, que conseguira vender os seus cigarros, ¡por toneladas!, por aquilo do nome vasco, amén da calidade:

-¡Vén aquí á oficina, socio, e para de traballar, que levas dez anos, seguidos, que nin á Misa vas!

-Ti viaxa e reza por min, que iso dáseche ben. Eu teño que dirixir esta xente, brancos e negros mesturados, ¡co exemplo da convivencia, que é como mellor se fai!

-¡Pois precisamente da miña viaxe che quero falar! Alí, no Casino da miña Easo, atopeime cun carlista arruinado, ¡un galego que vendía o seu pazo para seguir xogando!

-¿Un pazo…? ¿Onde, que o merco eu?

-¡Onde vai ser: no teu Castroverde! Pero diso da compra chegas tarde…, ¡que xa llo merquei! O que non sei é se fixen ben ou mal, pois a velo non fun. ¡Aquí tes a escritura…; e non me digas que volvín de España sen un regalo para o meu socio! Estoutro documento é o da miña doazón…, que no de entrada non puxen o teu nome por…, ¡por se non aceptaba esta operación aquel don Lucas da Pumarega!

-¡Que Deus te bendiga, amén! Eu, en cambio, a troques, cédoche a miña parte na empresa do tabaco, e coa mesma saio para La Habana, a embarcarme…

…

Aos dous meses, Irigoyen recibiu esta carta:

Benquerido amigo: Escribímosche precisamente desde a túa terra, desde San Sebastián, que estamos aquí nun hotel da praia da Concha… Escríbeche a propia Leonor, que lle dá ben á pluma…, mellor que aos seus peíños! Viñemos en busca de seu pai, para rescatalo do Asilo; el di que está arrepentido e agradecido, pero disto non se fale máis.

Aló na Pumarega deixamos dez canteiros facendo unha gran solaina, para que se asolle Leonor. Aínda non casamos pois ela, que non é rancorosa, quere que estea seu pai na voda, que nos casará o bispo de Lugo…

Como ves, desde agora todo será paz, paz e graza de Deus, pois o meu Mingos volveu á Misa, que incluso se confesou… O que moito sentimos é que ese negocio do tabaco non ande só, para que puideses vir a Galicia, de padriño noso.

Lembrámoste co meirande agradecemento de nolos dous; estes, que lo son, Leonor e Mingos.

P.S./ Esquecíasenos dicirche que me operou, aquí en San Sebastián, un cirurxián que fuma puros Irigoyen. Quitoume aquela bala que tiña na coxa, e xa me noto máis aliviada, tanto, que espero subir ao altar sen caxata! Leonor.

O que queira saber algo máis daqueles señores da Pumarega terá que agardar a que lles preguntemos no Ceo, pois o vello dese lugar que me contou esta historia, outros detalles non sabía, ou se lle esqueceran!

-.-

Rapaces de Castroverde, en particular os do CPI, un consello: Apresurádevos a preguntarlles aos vosos vellos, antes de que saian de viaxe, as historias da vosa familia e do voso lugar, pois esas ocasións son das que se van e non volven.

Interior da igrexa da Pumarega,

na que se casaron Leonor e Mingos.

¿Non notades na súa decoración un certo estilo cubano?

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

Paseante en cortes

  

Os contraluces de Mirandela son tremendos,

tanto,

que incluso hai árbores que parasitan noutras.

Cando pasou aquilo en Miranda xa non mangoneaban en Castroverde os Condes de Altamira, que para daquela as miras eran máis…, baixas! Foi en tempo dos facciosos, séxase, dos carlistas. Mais empezarei pola copla, xa que dela vén esta historia. Por certo, seica custou Deus e axuda face-las paces entre Miranda e Mirandela por culpa daquelas coplas; e aínda hoxe non é doado saber quen ten máis categoría, se os de arriba ou os de abaixo. Lémbrome que dicían:

Xa que andas montado, Ramiro,

dacabalo desa besta pardela,

vólvete dese mal camiño

que te leva ás merendelas.

Isto de aquí éche Miranda,

os fentos sonche de Mirandela;

esta de aquí é a Paca;

pero a outra…, ¡unha calquera!

As cousas mal andaban, e non era para menos, pois Ramiro de Espasande non acougaba en Miranda, onde casara un ano antes de saír a copla, coa mellor morgada daquel señorío. A culpa, se cadra, non era toda do Ramiro pois dábase o casual de que tiña unha besta trotadora que o levaba a onde codelos lle daban, que viña a ser onde as viúvas máis cariñosas estaban. Así que o Ramiro de Espasande chegaba, parrafeaba, metían a besta na corte, e…, ¡merendaban! Por veces ata se quedaba durmido nesas casas de fóra, e despois alegaba na súa que andara tratando de cobrarlles aos caseiros que tiñan no Corgo, que sempre lle porfiaban para que non se marchase de noite, ¡por se os facciosos!, que daquela precisaban recadar cartos para as guerras de don Carlos María de Borbón. De tanto preocuparse por culpa de El Rei, en Miranda xa lle puxeran “Ramiro de Espasande, paseante en Cortes”.

Daquelas viúvas tan cortexadas, a de Mirandela non era morgada, pero o defunto si que o fora, e deu en coller medo ao fantasma do seu home, que dicía aparecérselle cunha saba ao lombo, ¡igualiño cá que lle puxeran no cadaleito! Ela chamábase Beatriz, seguramente polo guapa que nacera, ¡pouco menos garrida cá querida do Dante!, así que outro destino, ¡imposible! Está visto que os pais preocúpanse máis da categoría dos padriños que da acomodación fatalista dos nomes. Con aqueles ollazos, alargados polo seu chorar de viúva, e morenos de cinsa -que iso dicían as envexosas- por limpalos cun paniño que lle caera na lareira…, o bo do Ramiro púxose a mirar neles, fixamente, aquel día en que a súa besta ventou cebada, así que, ¡desde entón quitóuselle o medo á viúva de Mirandela, pois o seu fantasma non volveu, se cadra desenganado de que xa só era iso, un fantasma!

Polo contrario, cando parou de chorar a Beatriz de Mirandela deu en lagrimexar Paquiña de Miranda; ¡e menos mal que tiña un criado moi sensible e servizal!

-¿Por que choras, miña ama; por que miña ama choras! ¿Queres un paniño…? ¡O meu estache limpo…, que este non caeu na cinsa!

-¡Ai, meu Brais, outra cousa facer non podo! Ti xa sabes que non son amada, que deixei de selo…, ¡se é que algunha vez o fun, que xa dubido se ese Ramiro casou comigo ou co meu diñeiro! Por se isto fose pouco, agora ando nas coplas, ¡que xa se venderon en Adai, na do Trece, que por algo é un mal número! ¡Maldita sexa Mirandela, e con ela tódalas mulleres dos ollos cinsentos! ¿E ti, agora, meu Brais, ofrécesme un paniño, só un paniño? ¡Pois, con todo ser moito, para min, nestas circunstancias, pouco consolo é!

-Ti, miña ama, sempre amada fuches…; ¡sempre! Pero neste mundo dos morgados, os criados, criados somos…, ¡e iso aínda que lles ganemos aos señores no pelo do peito!

A viúva, que si, pero non:

-Meu Brais, non digas esas cousas, que comigo te criaches. ¿Ou xa non te lembras que es fillo da nosa criada, e que nos criamos, ámbolos dous, xuntos, en boa irmandade?

-Desa irmandade de trato dúbidas non teño; do que si as teño é da nosa paternidade, que por iso lles temo aos meus pensamentos, ¡que seica pode haber incesto incluso no pensar!

-¡Meu Brais, que cousas dis! ¿Así que tes ese mal pensamento? Pois vive tranquilo, que miña nai, que de gloria goce, niso non ía mentirme; e cando agonizaba, dándome aqueles consellos de despedida, ben me encargou que te tratase, sempre, coma un irmán, pois os fillos dos curas, sobriños son!

-¿De teu tío, do párroco? ¡Oh, Deus, que segredos ten a vida! E eu pensando mal… Ten presente, Francisca, ¡xa que logo, miña curmá!, que as ledicias tamén matan, e xa que son fillo do cura, terei que ser santo, ¡pero non me atrevo a tanto!

-Home, Brais, ser fillo de cura non é cousa mala, que eles non teñen culpa de que non lles deixen casar, pero diso a ser santos…! ¡Se aínda estivesen capados…!

-¡A miña ledicia, entón, está en que xa non me sinto irmán…; daquela a miña ferida foi…, o teu casar! O que non entendo é…, ¿por que teu pai cargou coas culpas do chocolate do cura, seu irmán?

-¡Pois…, para non escandalizar!

O criado entolecía, e a tentación íaselle e volvía: ¡Non eran irmáns, pero…, eran primos!

-¡Ai, Deus, que negrura, que neste mundo dos pobres todo é noite, así que non distinguimos os toxos das xestas, nin as eguas das burras!

-Aínda non chegara a túa hora, o teu amencer, meu Brais querido, pois quedei ben encargada por meus pais de pasarche a herdanza do tío cura, pero, ¡desde que cases, se boa vida demostras, pois as propiedades dun crego non poden pasar aos badulaques!

-¿Badulaque, eu? ¿Desde cando?

-¡Non, home, que non é así! ¿Non ves o caso do meu Ramiro? ¡Dos homes nunca se sabe cousa certa…, ata que levan un ano de casados!

-¡Se chego a saber isto, ti non casabas co Ramiro; como hai Deus que non! ¡Así lle tivese que pedir licenza ao Papa!

-Non a precisabas, pois ti na Partida como fillo de moza estás, pero o caso foi que Ramiro, ¡aquel aire seu de cabalgar…! ¡Que se lle vai facer; agora son viúva, pero dun vivo!

-¡Claro, muller, iso é o malo…, que está vivo!

-¡Vivo, e dándolle ao rabo! De seguro que está con esa roubahomes de Mirandela, con esa dos ollos de cinsa…; ¡que toda ela, de cinsa, é como eu a quixera ver! O que tiñas que facer por min, meu Brais, se tanto me queres, é quitarlle esa muller ao Ramiro, e casarte, de contado, con ela, pois eu, ao día seguinte, vou ao Escribán traspasarche a herdanza de meu tío…, ¡de teu pai! Sonche cartos, ¡lo menos mil reás!

-Pero…, ¿podes facelo, ti, sen licenza marital?

-Coido que si, meu Brais, pois, para co Ramiro casar, fixéronme capitulacións: Eu son dona e señora de canto herdado teño; ¡daquela podo doar, vender e testar! ¡Todo, menos de home cambiar…, en por min!

-¿Cambiar de home? ¡Iso verase! Hoxe non é cousa, pois arestora xa terán a cama desfeita, pero…, ¿mañá? ¡Mañá na feira…, cómame o demo! ¡Xúroche que mañá mesmo lle falo…, camiño da feira, camiño de Castroverde! Polas boas ou pola malas, con ela caso, ¡pola Igrexa! Deste xeito, Ramiro volve contigo; polas boas ou polas malas, de razón ou moído…, ¡a paus que sexa! ¡Como que me chamo Brais! Despois diso, tempo adiante, se ti me queres…, ¡xa veremos, xa, que tódalas cousas teñen arranxo! ¡E se non o teñen, fáiselles, pois unha caída do cabalo pode ser mortal!

-Sempre te tiven por irmán, pero, desde hoxe…, ¡máis! Vai á feira, e fai iso, quítalla, casa con ela, que despois da feira, mercado terás, que xa faremos a maneira para do Ramiro nos vingar!

-Francisquiña, agora que non choras, vaite á cama… E se este trono che deixa, ponte a durmir, que do resto encárgome eu, ¡como que me chamo Brais, e son tan listo coma o teu Ramiro, ou máis!

-¿E logo, ti, non sobes, comigo, para quitarme o frío, e co frío, as penas? ¡Agora que o temos falado…!

-¡Eu, de momento, quedo aquí abaixo, pensando…, no gando! Durme tranquila, miña Paca, e non teñas medo, nin aos ratos nin aos raios, por moito que a noite sexa de tronada, que a ti non che farán dano, e o teu Ramiro menos aínda, que estou eu para evitalo!

…

A viúva de Mirandela, de ben apertada que estaba, aquela noite non lle tivo medo ao trono; nin ao trono nin aos lóstregos, e iso que parecían laparadas, pois a debaixo das sabas o resplandor non chegaba. Se cadra non era para térllelo pois a casa queimouse…, ¡por culpa dun chisqueiro, que non do raio! Por culpa do chisqueiro e dos toxos que tiña Beatriz alí mesmo, no mesmo alpendre da porta, ben sequiños e abeirados para cocer pantrigo ao día seguinte, ¡cando volvese da feira!

Con aquela confusión do lume, non se sabe se Ramiro a colleu en brazos primeiro, ou se primeiro se puxo as cirolas; en calquera dos casos sábese que saíron xuntos, xuntos e ben abrazados, pola ventá de encima do alboio, ¡cando xa dominaba o lume! As enaguas tívollas que prestar unha veciña, pois a Beatriz, só coa saba, aterecía de frío; como para daquela xa estaban os veciños de Mirandela carrexando caldeiros de auga, e tentando reunir no curral tódalas reses que se botaran fóra ao arder o portal da casa, ¡nin coa laparada viron que camiño collía a besta do Ramiro, “a besta pardela”, que dicían os de Miranda en malévola alusión!

Cabaleiro a pelo, sen máis agardas nin monturas, perdeuse na noite o que xa perdido estaba. ¡Tal se perdeu, que nin a Miranda nin a Espasande en vida volveu!

Ninguén desconfiou do Brais; ninguén, en toda a bisbarra, agás Ramiro, pois, aínda que a pelo ía, de burro non tiña un pelo.

Ramiro de Espasande fuxira cara a Seixosmil, que xa sabía el que o cura daquela parroquia saíra carlista, e cabaleiros coma Ramiro…, ¡valen para tódalas guerras, polo guerrilleiros que son! Chegado que foi á reitoral da Esperela contoulles a trola de que collera a egua sen monturas, coma quen a leva á chousa grande, para que en Miranda non sospeitasen que se pasaba ás faccións carlistas, que estaba farto dos liberais de Castroverde, bisbarra incluída.

-Querido amigo, vés en boa hora, que nin caído do Ceo, pois casualmente téñome comprometido co Señor de Bullán, e tamén con Diego Osorio, meu parente meirego, de formarlles unha partida de dez homes que saiban disparar, ¡e maldito se voluntario atopo aquí no Val, que todos me din que as armas de fogo cárgaas o diabro! ¡Canta burremia teño nesta parroquia, meu don Ramiro!

Carlistadas

-¿Dixo dez homes, Monseñor? ¡Pois só lle faltan nove! Se me dá a min as provisións, e maila soldada deses dez homes, vou de noite ás terras do Corgo, e xa verá El Rei don Carlos que arte me dou para converter xudeus en carlistas. ¡É cuestión de predicarlles ao son das moedas!

Coa besta enselada, e coa mula do Esperela ben albardada, alforxas e marabedís, ¡para dez homes, dez meses nas Partidas!, Ramiro de Espasande fixo que volvía atrás para facciosos recrutar, pero onde realmente ceou foi na taberna de Tras das Fontes de Fonteo, que era onde se congregaban os que ían para Meira, ¡e con eles se foi! No convento de Meira tivo unha xuntanza con frei Gregorio e co cura Colmenero, aquel valente de Seixosmil, tan soado como sonado.

Presentáronlle decote a don Diego Osorio, que era o Capitán daquelas milicias, ao que informou con sapiencia:

-¿Liberais en Castroverde? ¡Todos, a eito! Desde que non hai cadeas no castelo, e desde que quitaron a Inquisición do Barreiro, toda a bisbarra é un relaxo. ¡Miren como será a cousa, que xa poucos dormen coa muller propia!

-¡Pois hai que liberar Castroverde, unha terra santa, unha terra de conventos! ¡Por Deus, pola Patria e polo Rei! –exclamou Osorio, feito un cazador de osos.

-¡E de paso, Pena, que alí están os seus parentes, don Osorio, aqueles cos que vostede tivo preitos de herdanza, que por certo llos gañaron! ¡En Pena, de pena, nada, que todos son ilustrados, afrancesados, ceibes coma corzos! Que digo a verdade xúrollo por Deus, pola Patria e polo Rei don Carlos, noso Señor. ¡Amén!

Nisto, de entusiasmados, feitos un enxame, e coa mantenza na mula, o cura Colmenero deu a orde de partir:

-¡Carlistas, a montar! ¡Carlistas, a Castroverde! ¡Carlistas, a triunfar!

De momento, triunfar triunfaron, que Castroverde tomaron; e na taberna do vello Escardel, compadre do Ramiro, ben que se emborracharon. Ao outro día, oito de Setembro, era festa en Pena, e pareceulles que mellor ocasión para solta-la pólvora, imposible! ¡Dous, dous foron os mortos que alí se cobraron; dous mortos cos perdigóns polas costas, no propio torreiro, mentres a muiñeira bailaban!

As penas de Pena,

testemuñas da dellada.

Os do lugar saíron frechados a polas escopetas, pois as postas do lobo gardadas estaban. Daquela picaron esporas os de Meira, cada quen segundo podía arrear; detrás ía Ramiro, porque a mula do compango facíase de rogar. Pero aos poucos apareceron os de Pena, ¡coas postas entubadas! Aló nas Veigas dos Feás, en Montecubeiro entrando e ás fontes do Azúmara chegando, Ramiro sentiu unha gran molleira no traseiro: ¡da cor do viño, mais viño non era! Daquela mesmo lle rendeu contas a Deus, ca non a El Rei; e todo iso sen Viático nin Confesión pois tanto frei Colmenero coma frei Gregorio rezando non ían, que tempo non tiñan. Á altura das fontes do Azúmara decatáronse de que non os seguía o cantineiro, pero daquela xa era tarde, así que nin para coller auga se apearon!

Engadiu o patrucio que mo contou que daquela os de Pena non só remataron a festa do Oito de Setembro enterrando aos seus mortos, a ámbolos dous, senón que aínda lles sobraron tempo e forzas para soterrar, nun deses pichocos das Veigas, tal e como caera da súa besta, ao piadoso carlista, aquel don Ramiro de infausta memoria.

Quen se esqueceu, deseguida, de todo isto, grazas á fraternidade do seu Brais, foi miña dona Francisca, que nunca máis volveu a mirar se baixaba ou subía aquel Ramiro polo camiño de Mirandela.

¿E que máis, se preguntará o lector curioso? ¡Pois…, pouco máis! Cantouse unha copla, outra, de feira en feira, referindo o caso daquel morto das Veigas dos Feás, pero isto non lle preocupou á Paquiña, ¡tan entretida que andaba estreando e adestrando no seu Brais! En canto á viúva de Mirandela non lle quedou máis remedio que reconstruí-la súa casiña, e abrirlle a saba ao fantasma do seu home…, porque ninguén se atreveu a imita-lo Ramiro, nin a pé nin dacabalo!

Para casar con seu curmán, Paca non pediu licencias, pois o cura novo nada sabía da historia do seu predecesor; ¡nin sabía diso, nin falar oíra das fatídicas Leis de Mendel!

Por outra banda, os paseantes en cortes, ao escasear as bestas, nesta bisbarra extinguíronse…, de socato!

O tempora, o mores!, que así se expresou Cicerón lamentando a perversidade dos seus contemporáneos. Os pecados do presente son máis…, discretos, e logo que xa non saen nas coplas da feira de Castroverde; se acaso no “Hola”, ou nos telediarios! Por outra parte, ¿quen se lembra de Cicerón, nestes tempos do botellón!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

Crime e castigo

Non, esta historia non é de Castroverde, nin tampouco dos seus arredores, pero o relator si que o é, e logo que todo iso é relativo porque Sodomas e Gomorras tamén as hai en Galicia, ¡con ser unha Terra Santa, outra! ¿Quen non ten visto algún western, e tirado deles a súa ensinanza, por máis que nos queden lonxe, no tempo e no espazo? A presente coido que non ten moral, nin moral nin moralexa, pero o que é pasar, pasou, que diso dou fe!

O bo señor, ademais dun stradivarius, e de varias casas que se fixo construír en Lugo, tiña don, ¡por Salamanca! Sobre diso, unha criada xamón, ¡para todo uso!, daquelas de antes, que ben merecía un testamento…, ¡a falta doutras satisfaccións! Eu tratábame cun irmán do ricacho, pero agora xa podo contalo pois ámbolos dous están…, ¡polo menos, no Purgatorio!

Encontrándose enfermo o ricacho, dunha enfermidade incurable, díxolle seu irmán:

-A ver, rapaz, ¿que che dixo o Médico?

-Pois…, ¡que testar non mata a ninguén, pero eu sonche algo supersticioso!

-¡Niso ten razón, que matar non mata! Mira, ho, por nós non te preocupes, que para vivir temos, e aínda nos sobra algo, pero está o caso desa Manuela…, ¡que che merece un agasallo!

-¿Esa tetuda? ¡Xa o ten! ¿Ou non é pouco que podan casar con ela, cando eu falte, coma quen di, coa viúva dun rico? ¡Daquela vana pretender tódolos mozos da súa parroquia, tódolos palurdos…, coidando que lle deixei o saquete dos euros!

-Desde logo, irmán, non tés conciencia. Unha muller que te serve tan ben; unha moza na flor da súa vida, arrimada cun vello asmático…, ¿e vala deixar sen sostén?

-¡Nunca o levou…, que así non tiña que quitalo para deitarse comigo!

-Mira, voume, que teño o coche mal aparcado, e ti fai o que queiras, que contigo non razoa nin o demo maior! Se precisas algo, ou vas a peor, que nos chame Manuela…

-Espera, ho, espera, e alcánzame esa carteira dos documentos; esa que teño na cadeira…

-¿Que vas facer?

-¡O que ti querías, irmán; un cheque de medio millón de euros…, para darllo á Manuela!

-¿Tanto? ¿E non será moito?

-Ti queres que a deixe recoñecida, non si?

-Home, é que…, se lle das agora ese diñeiro, daquela…, ¡daquela igual deixa de coidarte, e como nós vivimos na Coruña…! ¡En fin, fai o que queiras, pois o diñeiro é teu, pero eu agardaría a que cobremos eses pisos da nova urbanización…!

Tocáronlle o timbre á criada, que pasou ao dormitorio, de seguida, cun cafeíño quente para o enfermo, toda agarimosa:

-¡Xa os oín parolar desde a cociña, e falan demasiado, que este home, alasando de continuo, non debe fatigarse!

O enfermo:

-Irmán, ¿ves canto me quere? ¡Pois eu penso corresponderlle! Toma este cheque, Manueliña, que vai sen datar; pero doucho cunha promesa: Se me vou de viaxe, ¿entendes?, daquela cóbralo, ¡no mesmo día do óbito, que así é diñeiro negro…, e non pasa por Hacienda! Pero…, se chego a levantarme desta cama, entón mercareiche unha casa, aquí mesmo, no centro de Lugo, e coa renda dos pisos non precisas casarte! ¿Váleche?

-¡Que cousas ten: tanto que o coido, e vostede pensando en morrer!

Uns días despois atopámonos de novo na Coruña, e vin que o meu amigo levaba unha garabata negra. Decatándome do que pasara:

-¡Ben que o sinto; e tamén que se me pasase a necrolóxica, que sempre as leo no El Progreso!

-Non a houbo, nin esquela nin funeral! Coidamos que, se está no inferno, daquela serían gastos inútiles. ¿Enténde-la cousa?

Quedei sen verbas ante un caso da maneira, pois máis gordas cá esta nin ao Fedor Dostoievski se lle houbesen ocorrido. Pero o meu suspense durou pouco, que deseguida tiven as aclaracións pertinentes:

-¿Coidas que se librou do inferno un home que lle deu á querida, in articulo mortis, un cheque de quiñentos mil euros? ¡Pois si! Pero, o que son as mulleres de mal vivir: ¡Aínda ben non saíra eu de xunta a meu irmán, esa prepa foise ao Banco, co cheque…, porque llo dera sen data!

-Ti falárasme dunha certa condición…

-¡Falara; pero o que non che dixen foi que meu irmán, un home previsor onde os haxa, naquela conta só tiña cobres, que a usaba para paga-los recibos da luz…! A Fulana, ante o refuse do Banco, achegouse á Notaría máis próxima…, ¡para protesta-lo cheque, e coa mesma xa non volveu para xunto do enfermo, que morreu en solitario! Ao terceiro día deuse o casual de que chamei para dicirlle que xa ían ingresar aquel diñeiro dos pisos, e como non me collían o teléfono, presenteime en Lugo… O Forense certificou que o rigor mortis era como de corenta e oito horas…

-¿E agora, que?

-Estámosche en preito coa Fulana, con esa golfa, pois, encima do seu abandono, chámase aos cartos! ¡Claro está, nos dicimos que lle roubou o cheque, que o tiña firmado para min, para seu irmán, que me encargara venderlle unhas casas, cos poderes recíprocos que tiñamos, e que lle ingresase naquela conta…, como diñeiro negro, que mellor nos será pagar unha multa que perdelo todo!

-Nese caso, ¿quen pensas que gañará o preito?

-¡De momento, ela, que xa se casou cun cubano, un tipo que ten uns bíceps coma as polas dun carballo!
…

¡E despois hai quen di que este mundo non é divertido…! Eu diría que, tanto como divertido, o que é, é variopinto! De postos a reflexionar, neste caso e noutros parecidos, a pregunta que se me ocorre: ¿cales abundarán máis, os anxos ou os diabros? Gustaríame sabelo, pero, ¿a quen lle pregunto?

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

O noso humor

¿Que ten de especial o noso humor? ¡Case nada, pois nada menos que o seu principal tratadista tivo as súas raiceiras no verde do noso Castroverde! ¿Non se di que os chistes fortes, os de maior intimidade, son os “contos verdes”? ¡Pois iso, que con tanto verde como temos neste Valverde non podía ser doutro xeito!

O que pasa é que pasamos por alto o pasamento das grandes figuras, as de máis zume, as máis enxebres; aí temos o caso, entre outros, dos ilustres Manuel Cordero Pérez, Enriqueta (sen h) Otero, don Celestino…

A don Celestino hai que darlle o don xa que Deus lle deu o don do humor, que tamén é unha heroicidade, ¡e non das cativas! Nado en Friol por accidente circunstancial, exactamente o 23 de setembro do ano 1914, o zume do noso filósofo, Celestino Fernández de la Vega Pardo, é castroverdense. ¡Por ende, verde, ademais de “Pardo”! Foron seus avós José Fernández de la Vega, natural de Castroverde, cuxa casa natal aínda existe, que todos a coñecemos, e incluso a frecuentamos; e Generosa Pasarín, natural da Fonsagrada. Estes mesmos son, foron, os bisavós de dona María Teresa Fernández de la Vega Sanz (dos Sanz de Valencia), que non precisa de máis presentación. Pero, neste caso concreto, o meu homenaxeado é don Celestino, que viña a ser tío da precitada.

O que resulta de difícil comprensión é que un home de tan fino sentido do humor acabase sucumbindo ante unha depresión inesperada. ¡Misterios da vida! Ou se cadra, non, pois o humor non deixa de ser unha especie de rebeldía ante os avatares deste complexo vivir, un arma secreta da que botamos man cando non temos outras artes para defendernos das agresións, das erosións, do mundo circundante, opresor e angustioso.

Veño de ler, por enésima vez, o seu libro “O segredo do humor”, sempre impresionado pola súa dedicatoria: “Para María Luísa, e para que cando os nosos tres ledos cativos medren comprendan un pouquiño da ledicia e da tristura de seu pai”. ¿Ledicia, tristura…? ¡Precisamente iso é a vida, un cóctel de ledicias e tristuras! O “segredo” está en saber temperalas, axitalas, ponderalas, dixerilas… Hai un vello dito…, ¿por que esquecemos os ditos, os refráns, tendo, como teñen, tanta sabedoría secular acumulada, concentrada, espremida? “A vida é un tango, e quen non o baila un tonto”. Outro di: “Esta vida non é vida; haina mellor, pero da boa ten a chave San Pedro, e non a regala!”.

Case no remate do libro, don Celestino razoa así: “¿Que pasa co humorismo que se fala tanto del e logo non hai maneira de sinalar onde se atopa? ¿Por que hai esa tremenda resistencia a tomar en serio o humorismo? Eu coido que, se non estamos dispostos a tomalo en serio, a investigar definitivamente o seu sentido, fundamento e estrutura, vai sendo hora de abandona-lo uso tan frecuente desa palabra, sobre todo en contextos tan serios, graves e transcendentes como nos que se adoita usala; vai sendo hora, digo, de que, se ninguén sabe o que di cando fala de humorismo, teña a honradez de non falar diso”.

¿Que, descubrímonos ante a obra deste gran pensador? Pola miña parte, non sigo: ¡O que non teña sentido do humor que non se chame culto, e para ser culto, xa se sabe: ver ou ler! Se eu tivese nas mans as chaves de San Pedro, ¡xa volo advirto!, non deixaría entrar no Ceo a ningún galego que non tivese lido ao noso egrexio paisano don Celestino Fernández de la Vega. A sorte que tedes é que, en cuestión de “chaves” só teño as da miña casa, ¡que tamén é vosa!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

Os lusiadas

Falando da Memoria Histórica: Sempre tiven para min que merecen máis atención os antiheroes cós heroes. Os heroes xa están estudados, exaltados, polos vencedores de tódolos tempos; nos libros, nos periódicos, no cine…; ¡e incluso nos mausoleos! Dos “anti”, ¡vaia vostede a saber cal foi a causa da súa derrota, do seu esquecemento, e ata da súa difamación! A historia dos ananos ou é un traballo mal feito, ou está sen facer.

Tratando destas cousas con un amigo da parroquia, concretamente un ferreiro, o señor Vicente da Ponte, do que xa me teño referido neste “blog”, fóisenos a conversa ao Blanco de Cobula, (José Blanco García, fusilado en Montecubeiro no verán do ano 1937), un santo incógnito, que nunca irá aos altares pois nin era Cura nin das dereitas.

Os outros, na festa; eu, servidor, rememorando os…, ¿caídos?

¡Caídos, non, fusilados, que os mandaron ao Ceo a fortiori!

Nestas, díxome o señor:

-Se volvo hoxe por aquel campiño, aí entre Pena e San Cibrao, estou seguro de identificar o punto onde teu padriño, e con el outros feirantes, atoparon ao Blanco de Cobula e mais ao Muiñeiro da Laxe, ámbolos dous, xuntos, caídos en cruz, un por derriba do outro. ¡Aquela encrucillada era un bo sitio para situar un cruceiro…, agora que os poñen ata nos xardíns!

-¡Cruz a deles, xa que caeron, ou os tiraron, encrucillados! –Foi o que lle respondín, engadindo esta pregunta: -Por certo, ¿como era aquilo que me ten contado dos mitins do señor Blanco? ¡Quixera lembralo…, por se fago algunha referencia diso, que a min gústame respecta-la historia, e con máis motivo a do noso Castroverde!

-¿Refíreste ao asunto dos lusos?

-¡Si, si; iso!

-Pois…, Blanco de Cobula era famoso, aquí e mais na Habana, pola súa forma de falar; ¡un mestre manexando as verbas de dobre sentido!

-Anfiboloxía, se chama. –Metinlle este inciso petulante, pero ao señor tíñano sen coidado as matizacións da semántica.

-Parecía tan pícaro, -proseguiu-, e despois, por dentro, era un bendito, un católico sentimental, pura ortodoxia, ¡que por algo lle tiñan envexa máis de catro! ¡Envexa e avaricia, pois os do cuartel de San Cibrao pasaron…, meses…, comendo das súas ovellas e dos seus cabritos! Á saída da Misa, aquí no adro, poñíase a imita-los mitineiros de entón, de tal xeito que tódolos veciños o provocaban polas súas habelencias niso da parodia. Lémbrome que sempre empezaba as peroradas dicindo, “Queridos amigos, galegos i lusos…”

-¡Si, si; a iso me refiro; conte!

-Pois…, ¡que non houbo cristián que conseguise entender se Blanco dicía, “galegos ilusos” ou “galegos i lusos”. Ao Cura Lugilde só lle contestou: “Señor Cura, o que dixen, dito está, que así falou Pilatos; mais, se quere estar seguro das miñas ideas, voulle insistir que eu sempre digo as dúas cousas, ¡e as dúas a un tempo! Vostede escolla o sermón segundo se lle axeite, que sempre fai así: ¡Que pensa que os galegos van de par dos lusos…, pois por min está ben; e se coida que os galegos somos uns ilusos, tamén é certo, pois á Historia me remito!”. Lugilde enfadouse, e marchou para a igrexa, ¡se cadra rezando en latín, por vinganza, que era algo que non lle entendía o… ¿Como dixeches que se di? ¿Anfibolóxico, non si?

Naquela temática acabei referíndolle unha da Fonsagrada, ¡das antigas, claro, pois as recentes aínda estaban verdes! Non a coñecía o señor Vicente, e iso que se sabe estes municipios da contorna de memoria. Trátase disto, contado en poucas palabras:

-Aquel muñidor de don Manuel Portela chamábase Cándido, Cándido Fernández, pero vostede non o confunda co enxeñeiro “Montoutiño”, ese que lles empedrou a estrada desde o Cádavo, ¡que aínda hai clases, como vostede di!

Segundo meu padriño, foi polo Dez, daquela que Portela saíu Deputado polo Distrito electoral da Fonsagrada. Xa sabe que lle tiraron unha copla que dicía “Por aquí pasou Portela, pagando os votos con pan e viño; pero detrás, con auga, veu o seu xenro, Montoutiño…” O propio don Manuel, nun agradecemento rutineiro, mesmo segundo montaba na besta do Cándido para baixar ao Cádavo, invitouno a Madrid, que o visitase alí, nas Cortes, ¡pero non lle dixo como nin cando! Todo isto seica se soubo por un veciño da Lastra, censado en Madrid, que daquela traballaba un dos primeiros taxis que se viran na Estación do Norte, esperando polos galegos a cada tren que chegaba:

-¿Pero ti, alma cándida, que fas aquí, en zocas? –Preguntoulle aquel paisano, aquel taxista.

-¡Díxome don Manuel, xa sabes, o Portela, que quere verme nas súas cortes; non sei se é que vai estercar, agora no outono; e mais todo por aquí non vexo leiras, que tódolos arredores están de arboredo!

-¡Claro, home, claro, que este de aquí enfronte é o Paseo de la Chopera? ¡A ver, Cándido, agarra ese petate e métete no taxi, que primeiro imos á miña casa, para que te poñas presentable, que vés máis afumado do tren que se andases un mes nos terróns, tal que no Campo da Matanza!

-Tamén teño dúas sacas…, estas!

-Oes, que vultos fan, que mancan no lombo… Logo parecen xamóns; ou non?

-¡E sonos, que mos deron os amigos de don Manuel…, a ver se lles consigo cousas! Tanto que nos prometeu daquela, e mais os rapaces seguen indo para África, ao Servizo Militar, coma sempre, que mesmo antonte viñeron os gardas, alí á Fontaneira, por un fillo da Remedios… ¡Cómame nunca o demo, que esta situación vouna arranxar eu!

-¡Cándido; máis que cándido! ¡Pero que listo foi teu padriño, un home cabal!

O paisano notoulle algo de chanza ao taxista, así que lle aplicou a mellor dialéctica, que non debía ser tan mala xa que tantos votos lle conseguira ao señor Portela:

-Don Manuel é un home de palabra, e a min estame obrigado, que daquela metinlle moitísimos na ola, ¡ás dúas mans! ¡Xa verás como cumpre coa palabra que nos deu!

-¡Pero mira que es animal; eu refírome ao teu padriño de pías, ao que che deu ese nome!

-¿Ai, ese? ¡Éche do Queirogal, duna casa moi boa pero está indo a menos porque vai vello, e os fillos seguen en Cuba, ámbolos dous, que ata o morgado faltou aos seus deberes…, diso, de morgado! Seica teñen un negocio de hoteis dedicados ao fornicio, que din que é o que se acostuma facer na Habana, pero eles aínda non viñeron, ¡nin ricos nin pobres! –Respondeulle Cándido, cándido coma sempre, pero orgulloso de tal padriño e de tal nome.

O taxi arrincou por aquela costa arriba, e Cándido, escarranchado naqueles asentos de gutapercha do coche, sentiuse dono de Madrid. ¡Tan feliz se sentía naquela Corte tan limpa, que se durmiu, ao momento!

-¡Ala, Cándido, esperta e carga cunha destas sacas, que imos subir ao meu piso…, para que te metas na bañeira, que despois falamos do que queiras!

-¿Chacho, e ti vives aquí? ¡Non te facía desta categoría!

-¿E logo, por que o dis?

-¡Moi alto te ves, que xa contei cincuenta chanzos! ¡Casas destas…, nin en Lugo!

-¡Isto é para que vexas a categoría que ten en Madrid un taxista; eu, polo menos!

Chegaron ao pisiño, que era un ático de pouco máis de media altura, pero podía ser peor tal e como vivían os nosos paisanos, daquela, en Madrid. Abriulles a porta a señora Xosefa, unha muller toda esbrancuxada e anémica, que parira seis fillos, e aleitara, de paso, a seis señuritos madrileños.

-Á miña muller xa a coñeces, ¿non si?, que veu de aló de Quintá, abaixo do Cádavo. ¡Foiche criada de dona Ramona Lombardero, a muller dese tal Salmerón!

-Tanto gusto, señora! Pois eu sonlle o Cándido, e vivo na Paradavella, pero casei na Lastra… ¿Lémbrase de min?

-¡E non hei! Das feiras do Cádavo, que vostede era tratante en porcos…!

Daquela deron en falar da súa terriña, que sempre foi o tema de cabeceira dos nosos emigrantes. O taxista contoulle ao Cándido que el, cando foi a Madrid, para servi-lo Rei, ¡ao Rei e o que cadrase!, alí en Caballerizas, todos lle preguntaron que de onde era.

-¡Pois eu…, de Neira do Rei, despois do Cádavo!, lle dixen ao Sarxento, todo farruco, pero como aquel tío era andaluz, non me entendeu ao xeito, e daquela foise coa chunga ao Xefe, “Mi Capitán, que ezte gallego ez una neneira del Rey, y quiere zer Cabo, o lo que venga dezpuez de Cabo!”. ¡Mira ti que terá que ver un Cabo co Cádavo, pero esta xente de por aquí só escoita o que quere oír! Así que daquela mesmo me fixeron Cabo, ¡sen estudar nadiña! Coido que foi unha quintada deles, para rirse de min, pero, ¡o nabo de Lugo!, que deseguida aprendín de todo, incluso as leis penais, ¡e aquí me tes, feito un chaufer! Calquera destes días vouvos ver ao Cádavo, co meu Ford, que seica deron en chegar por aló os autos, grazas á estrada… ¡Éche un Ford “T”, ou que te cres! Destes coido que aínda non os teñen en Lugo…

Despois de comer fixérono levantarse da mesa, que mentres xantaron quentouse a auga, pois aquela mugre outro remedio non tiña.

-¡Ai, ho, Deu-volo pague, que vou ben limpiño, pero terei que irme, a ver se atopo a don Manuel, antes de que se deite, que daquela que foi á Fonsagrada sempre se deitaba con día, pero, iso si, despois espertaba aos galos! ¿E ti, Ramonciño, poderías levarme, no auto, á súa casa? ¡Xa sabes, por culpa dos saquetes!

-Mira, Cándido, -lle dixo entón a muller do taxista, que algo de protocolo dese dos señores aprendera na casa dos Salmerón-Lombardero-, terás que poñer uns zapatos do meu Ramón, pois coas zocas…, aquí en Madrid…, ¡vante levar preso! E despois diso, é mellor que Ramón fale co chaufer do señor Portela, e que lle pregunte cando pode recibirte… Ti, mentres, esperas abaixo, no Ford… As cousas hai que facelas ben feitas…, ¡como lles gustan aos señores!

-¿A min? ¿Recibirme, a min? ¡A calquera das horas, que xa mo dixo daquela, cando foi o das eleccións! ¡Faltaría menos!

Seica custou traballo calmalo, pero máis aínda facerlle deixar un daqueles xamóns…, ¡para axuda dos gastos!, pois todo se lle volvía dicir que todos tiñan dono, e que cada xamón era para a súa cousa, proporcionados, que así don Manuel levaría ben as contas dos favores que tiña pendentes de cumprir con aqueles electores, ¡tan necesitados da súa lembranza!

Entrevista persoal non chegou a conseguila, pero Memorandum de peticións si que houbo, que o redactaron os dous chauferes, ¡ao ditado do Cándido, por suposto! Cos xamóns, de momento, con todos menos co da señora Xosefa, quedouse aquel intermediario, o chofer de Portela Valladares; se cadra con intención de repartir de novo…, ¡desde que tivesen ao Cándido de volta, no tren Correo de Galicia!

Alta geraçao, ínclitos infantes… ¡Si, iso dicía Camoens dos seus, que tamén, meus pobres, as súas pasáronas! De postos a emigrar, tanto tiña ser de Tras os Montes coma dos Montes da Fonsagrada; tanto daba ir á India como ás Indias, ou a Madrid, que parecidas aventuras e desventuras tiveron uns e outros, galegos e lusos, ¡que todos eran, foron, en definitiva, ilusos, pobres ilusos, restrebados polo mundo adiante, e servindo para canto servizo houbese! Esta é a conclusión á que chegamos o señor Vicente da Ponte, un ferreiro experimentado, e eu, un simple aprendiz do vivir, do vivir cotián.

-.-

¡Que tempos! Dá vergoña, incluso contalo, ¡e menos mal se non temos recaída, que polas trazas…!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

Otelo

Otelo e Desdémona

Non, non era Otelo senón Bértalo, que non se lle parecía en nada, pero a min sempre se me representou vestido de mouro, cunha especie de xilaba, con aquela blusa moura de arrear nos xatos, alí na explanada da Estación, polos anos 40. Na alma non se parecían, en efecto, pois o Bértalo tíñaa moura, e sen remorsos, ¡moito máis cá do Otelo shakespearino! Pero a Desdémona…; ¡niso, meus pobres, todo, que para o caso que pasou, daquela pouco máis dá chamarse Filomena que Desdémona. O que vou omitir é o nome da súa parroquia porque, en definitiva, Castroverde non é tan grande, e se chamo á xente polo seu nome igual se alborota algún dos seus parentes.

Xa que non saíron coplas, direino en prosa:

Casaran en Albeiros, polo San Froilán, fai agora anos, por detrás dun valado, e como consecuencia diso o patrucio tivo que facerlle unha venda á filla, ¡para que o Bértalo recoñecese a criatura! Con ese capitaliño fóronse para Lugo, e o “Otelo” da nosa historia ascendeu inmediatamente de arreador dos de Marcos a xateiro exportador, maiormente para Barcelona, o mellor negocio da posguerra pois aqueles cataláns chegaron a cambiar alfaias por condumio.

Nun daqueles arreos Bértalo díxolle á súa Filomena:

-¡Volvo en sete días! E ti non te movas da casa, sempre aquí, coa porta fechada, que quen foi fácil comigo tamén o pode ser co próximo. ¡Aquí por Lugo abundan os xateiros…, e a carne non sobra!

-¡O que digas, meu Bértalo! Pero terei que saír algo…, ¡sequera sexa para que lle dea aire á nena!

-¡Para iso están as ventás! E cando volva de Barcelona, co peto cheo de cartos e de alfaias, daquela levareite ás augas, ao Incio…, para que se che quite ese esbrancuxamento!

-¡E non hei ter, sempre metida neste cortello, nesta casa…!

-¡Vai parando, que a miña muller é propiedade miña, e daquela fago de ti o que quero. ¿Entendiches?

Filomena non entendera cousa, aínda que se lembraba de que o Cura lles dixera: “Compañera te doy y no sierva…; ámala como Cristo ama a su Iglesia” ¡Pero o Cura estaba en Castroverde, e o Bértalo en Lugo; en Lugo ou na feira, e por tanto, máis cerca!

Nisto, ¡a casualidade!, que chegou da Arxentina un irmán dela, sen previo aviso, e daquela, na Quiroguesa, mesmo diante da estación, un vello coñecido deulle referencias de súa irmá, que casara cun xateiro e que vivían no mesmo Lugo, alí detrás, pola escalinata. O arxentino daquela viuse no Ceo: ¡Súa irmá en Lugo, e rica! Por suposto que non era cousa de saír a escape para a aldeíña, e menos coa pouca prata que traía; os da taberna da parroquia podían esperar… Súa irmá ben que entendeu todo isto, ¡e franqueoulle a “fonda”!

-¡Ai, ho, foi boa pena que non chegases onte, que daquela ías co Bértalo a Barcelona, que incluso che ía dar propina, como fai cos mozos que lle axudan a leva-los xatos!

-¿Xatos? ¡Xa arreei abondo na Pampa! Mira, irmá, sexamos ocorrentes, pois agora que veño de bo ver, e ben presentado, con esta gravata de seda, vou ir a Castroverde, un domingo de feira, para esculcar unha morgada…, ¡que así non me apampo outra vez!

-Iso non está mal pensado, pero mellor será que te quedes comigo, dúas ou tres semanas, ben lavado, ben comido e ben planchado, que con todo vir de man branca, se te coido podes mellorar de aspecto; e logo que na casa, a nosos pais moito non lles sobra, que me tiveron que facer unha venda por causa de que caín en estado, e sen iso o Bértalo non quería casar! Espero que me perdoes, que eu tíñate por rico…, tanto tempo sen escribir!

-¡Fixeches ben, que muller sen dote, aínda que teña bigote…! ¿E logo, que tal co Bértalo? Daquela, na nosa crianza, era un animal, ¡ou máis aínda!

-Agora éche rico…, ¡coa miña dote e mailos xatos! A xente quítalle a pucha, coma aos señores, ¡e dinlle de don!

O Arxentino, no seu plan, despois de ir á compra para súa irmá, dedicouse a frecuentar os coches dos Veigas…, ¡para que se espallase a nova do seu regreso, un indiano moi aseñorado! Todo se lle volvía dicirlles aos paisanos:

-¿Vos, por aquí, con isto de la guerra, estades ricos, ou seguides traballando en la tierra? ¡Ai, si! ¿Sen porvir? ¡Pos, chinito, se eu atopase unha moza de bo caserío, coa miña experiencia das Pampas…, en tres anos, la mejor hacienda del contorno!

Con aquelas sementes, tódalas morgadas de Castroverde veña adobiarse dos días santos, Maderas de Oriente ás presadas, acotío, esperando pola Liña, ¡pero o arxentino facíase de rogar! Ata que un día, nestes medios, deuse o casual de que Filomena, coa Filomeniña da man, saíu un momento para ir á praza, a Santo Domingo, que non era cousa de que visen ao arxentino por Lugo, coa bolsa da compra. Así que daquela o diabro, que de vez en cando fai das súas, levou da man, á súa propia casa, ao Bértalo, de volta de Barcelona. Como de costume, entrou directo ao baño, ¡que boa falta lle faría co aquel dos xatos…!

Para conta-lo seguinte, nin verbas hai:

¡Un home, un perfecto descoñecido, coa cara enzoufada de xabón, e coa barbeira na man, na súa propia casa! O “fulano” quedouse tan tranquilo:

-¡Pero, che, no te esperaba tan pronto!

Ao Bértalo anubróuselle o entendemento coa sorpresa e coa carraxe:

-¿Quen es ti, fillo de puta? ¿Que fas aquí? ¿Onde está esa vaina?

O Arxentino nin pestanexou, confiado, suponse, no seu esclarecemento:

-¡Pos te soy el Sabino, el hermano de la Filomena..!

Bértalo nin con esas, que nin escoitaba:

-¡A nai que te pariu, tramposo do nabo!

Bértalo, coa caiada de arrear nos xatos, que aínda non a pousara; e seu cuñado, aquel descoñecido, coa barbeira. A refrega seica durou un intre, pois nunha daquelas acometidas o xateiro conseguiu guindarlle unha perna ao Arxentino, coa cachaba, e desde que o tivo no chan, coa barbeira que se lle soltara ao Sabino afeitouno pola gorxa, ¡ao traspaso!

Feita aquela degolada, o primeiro que se lle ocorreu ao Bértalo foi identifica-lo intruso, así que furgoulle no peto da americana: ¡Seu cuñado, en efecto!

Nin pola Filomena esperou, que Vigo estaba lonxe, ¡e había que embarcar a tempo!, para a propia Arxentina, ¡co nome e cos papeis do Sabino! Seica pampeou na Pampa, ou polo menos iso dixo o seu testamenteiro, que lle escribiu á Filomena, tempo adiante, despois de morto o Bértalo, dándolle conta do seu testamento e explicándolle as circunstancias daquela morte de Lugo, ¿accidental? A Sabino enterrárano en Lugo, dicíndolle daquela á policía que tivera que ser un atraco daqueles fuxidos da guerra, para roubarlle a documentación, e coa documentación a súa fortuna de indiano. Certo é que a guerra tivo moitas culpas, ¡pero máis lle botaron, en particular para xustificar o inxustificable!

Un día no que me deu por refollar o “Otelo” de Shakespeare, acordeime do Bértalo de Lugo, por asociación de ideas, naturalmente, ¡pero aos poucos parei de ler pois algunhas realidades do noso propio entorno deixan de lado calquera ficción literaria, así sexa dos mellores dramaturgos!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

Pasa a

MISCELÁNEA -II-