AQUEL ZOQUEIRO -III-

.../...

Foros, subforos, censos, enfiteuses, diezmos, e demais trangalladas da propiedade rural.- Para entender algo máis daqueles arcanos, en particular aquilo das rendas de Caraño, tiven que agardar ao domingo, que veu meu pai da súa escola en Pousadela, pois estoutros monitores diso pouco máis sabían có resto da parroquia. Parece mentira que un asunto tan importante, que incluso custou vidas, emigracións, e Deus sabe cantas desgrazas, fose tan ignorado en canto á súa orixe e ás súas motivacións. Ben dicía meu avó que o burro leva a albarda pero non a sinte…, ¡porque non especula! O de meu pai era distinto, que como escaseaba o diñeiro para empregalo en avogados, el, por ben menos, fíxose cuns cantos libros que trataban do tema, en particular das normas lexislativas que foran saíndo ao respecto, así que aqueles coñecementos servíronlle para negociar e para asesorar unhas cantas redencións.

De Caraño viñera o pai dun tal Phelipe Gómez Piñeira, ¡con D. de Fidalgo, que por algo o era, “fillo d´algo”!, que aí tiñamos a procedencia daqueles foros herdados. A casa de orixe, a da Olga, que nalgún documento a teño visto cun “H”, conservou dúas troneiras frontais, desas de cruza-los fogos defensivos; ¡todo un detalle, complementario dos seus escudos! En canto á súa fincabilidade, ocorreu que os servos cansaron de selo, e a Casa de controlalos directamente, así que, uns e outros, inventaron aquel sistema de asignarlles as leiras, decruadas ou non, alugándollelas en especie manducable, e por excepción, en diñeiro. Os contratos adoitaban facerse por vida de tres Reis, que non era moito, xa que aqueles monarcas, entre as súas endogamias dexenerativas, as xoldas, os piollos patos, consecuencia de tanta promiscuidade e de tanta afección pola muller do próximo, as ceas pantagruélicas, etcétera., no tardaban moito en irse, en que os levasen para debaixo das súas laudas gloriosas.

Os foros concertáronse maiormente en especie, ¡en especie vendible!, que así os vasalos, obrigados a entregar unha renda fixa, fose mal ano ou bo, dobraban os cadrís ata rega-la terra coa suor da propia fronte. ¿Que lles sobraba aos señores o trigo, o centeo, os capóns, as troitas…? ¡Despois da súa mantenza parasitaria, ademais de vender podían pagar, e pagaban en especie, aos canteiros e demais artesáns das súas obras suntuosas e/ou defensivas! ¿Que o señor se ía tras da Corte, fuxindo das cortes labregas, ou que a Xefatura daqueles frades se establecía en Valladolid? Nese caso igual de doado, que xa proverían os mordomos correspondentes; iso si, detraendo unha raspiñada considerable, ¡que así acabaron, que así lograron, certos lacaios, certos burgueses, pasarlles diante aos seus administrados!

O sistema foral, neste país, foise erosionando tardiamente, a finais do século XIX, acelerándose a súa caída en torno ao ano 1920, de tal xeito que, no 26, cando se promulgou aquela famosa Lei de Redención de Foros, un acerto, ¡obrigado polas circunstancias!, de Primo de Rivera, esa figura xa estaba liquidándose; os Rexistradores da Propiedade calcularon que nesta provincia de Lugo xa caeran os foros, as rendas censadas, por debaixo dos dous millóns de pesetas. ¡Das de entón, por suposto! Aqueles de Caraño pactaron cos meus a redención das súas a mediados dos anos corenta, do século XX. En xeral, as redencións efectuáronse con cartos vidos de Cuba e da Arxentina, pouco a pouco, que por entón os xiros máximos, habituais, aquelas “letras”, non pasaban das 500 pesetas por unidade de xiro, ¡que era un capital para as posibilidades dun emigrante!

A Compilación antedita, no seu artigo 3º, definiu perfectamente as figuras forais: El foro confiere al foratario o forero el dominio de determinados bienes inmuebles fructíferos, con la obligación de conservarlos y mejorarlos y, ademas, la de pagar al aforante o forista cierta pensión anual y otras prestaciones, en reconocimiento del derecho real que éste conserva en la transmisión realizada…

¿Terrible, non si? ¡Pois aínda foron peores aqueles préstamos documentados baixo a falacia de, “Vendas con pacto de retro”; as vacas postas “en cabana”; o reparto caciquil dos “Consumos”, e un longo etcétera que, dito así, todo xunto, faría tremer ao lector inxenuo, a todo aquel que siga emperrándose en que, “cualquier tiempo pasado fue mejor”!

As vendas con pacto de “retro” foron terribles na nosa bisbarra porque os prestamistas, dos que aínda queda algún fillo de…, ¡deles!, adoitaban escondérselles aos debedores cando se achegaban a paga-lo acordado, e así andaban, fuxidos, ata que pasase a data límite fixada de antemán para a recuperación da finca. Os debedores, na súa ignorancia, non acudían, non sabían acudir, a un Xulgado para depositarlle ao acredor, en tempo e forma, a cantidade estipulada, co cal… ¡retro! Cando alguén tiña apuro de cartos, tal que para pagarlles a pasaxe aos fillos emigrantes, ou despachar herdeiros, e non llos emprestaban os parentes ou os veciños, fose por non fiarse del ou polo seu importe, o apurado non tiña máis remedio que verse con aqueles fulanos, que chamaban “burgueses”, que lle prestaban, ou facían que lle conseguían, a cantidade, por elevada que fose, pero na escritura non poñían “préstamo”, senón “venda” de tal ou cal finca, ou incluso de toda a casaría, en X pesetas, realmente x + i, coa condición de que se o “vendedor”, que así lle chamaban aos prestatarios, ¡sen intereses, aparentes, de ningunha clase!, se arrepentía da venda nun prazo que andaba entre catro e dez anos, e que era improrrogable, con só devolver ao prestamista, posto como comprador, aquela cantidade…, ¡a posta no documento!, a venda quedaba anulada, retraída, retroactiva… ¿Enxeñoso e pícaro, non si?

Por aqueles días do Zoqueiro aínda estaba en vigor outra artimaña, pero esta de menor contía, consistente en que o tendeiro fiaba…, ¡pero quedándose coa Cartilla do Racionamento do debedor/a! Nestes casos non facía falta esconderse, pois chegaba con estraperlar, mentres durase a demora, tódolos produtos que lle correspondesen a esta clientela. Destes casos déronse máis na capital que nas vilas, onde foron máis abondosos do que a xente pensaba e oía.

-.-

Chegou a hora de partir para Caraño, así que saquei da corte a nosa besta para que a aparellase meu padriño. Era unha alazana altísima, de patas finas; daba unhas mulas coma castelos, pero tiña un defecto, que de tan lista que era, ao cinchala, inchaba as tripas, e aos poucos, ¡carga ou cabaleiro ao chan! Pero meu padriño foi precavido, que de subido á montura mandoume tirarlle da cincha, tensala, ata o seu punto correcto, por sorpresa, así que lle remachei aquelas correas en condicións, e despois diso dinlle unha palmada nas ancas para que rompese a camiñar.

-¡Boa viaxe! –Desexeille.

-O peor será á volta, se nos dan ese froito, que teremos que vir andando…, e menos mal que levo esta caiada!

O Zoqueiro tamén amosou para despedilos:

-Tocaio, se vedes á miña María aló por Cubeiro dádelle as miñas lembranzas, que adoita visita-la filla, pois o xenro, o noso Nicolás, da Guerra para acó, daquelas molleiras na trincheira, ten certas dificultades para tirar polo folgo…

-Nese caso xa lle faremos unha visita ao teu Nicolás…; ¡se se deixa ver!

O Zoqueiro quedouse ollándoos por un intre, ata perdelos de vista, ata que cerraron a cancela grande, e despois diso comentoume:

-Se eu fose teu avó, polo camiño íalle contar unha de medo ao Carballeiro, tan grave que se lle quitasen as ansias desa renda, ¡nin só, nin acompañado! ¡Mira que chamarnos “ratume” aos de Caraño…! Algún haberá, ¡seguro!, pero nunca se pode xeneralizar… O malo do caso é que teu padriño é un cabaleiro, ¡tanto dacabalo como se vai a pé! Ratumes tamén as houbo no propio Montecubeiro, e teu padriño sabe dun caso que llo debera contar ao seu sobriño…

Máis que polo que dixo, pola forma de enuncialo, chamoume a atención aquel misterio:

-Vostede ten a ese señor por un covardica, ¿non si? ¿Acaso polas costuras que ten na cabeza, dos paus que leva recibido?

-Non vou por aí… O conto que lle contaría eu ten os seus perendengues, pero non serei quen che diga o nome concreto dos afectados, ¡que se di o pecado, pero tápase o pecador!

-Conte, logo:

-Resulta que unha señora moi aseñorada desta parte do país fiouse dun veciño de porta con porta, baixo promesa de levala ao altar, ¡mais o gran pícaro a onde a levou foi a detrás do palleiro…! Os pais da rapaza, de común acordo co morgado, co irmán da casa, asignáronlle un cacho da propia vivenda, e tamén unhas leiras de fácil servizo, en vista de que aquel mozo cambiara de idea…; ¡ou cambiara, ou nunca a tivera! Sabedor diso, o pretendente doutra das irmás, fixo os posibles para poñer a súa nun estado similar, e cando empezou a engordar, propúxolle ao futuro sogro que abrise a carteira, tal e como fixera coa primeira. “¡Con unha vai ben que a túa tiña a experiencia de súa irmá…!” Casar, casaron, pero tivo que levarse a moza sen un legado especial…, ¡ou deixar en coiros ao da casa!

-¿Onde pasou iso, señor, que nunca tal oín?

Pero o Zoqueiro fíxose o xordo e seguiu:

-Cando morreu o patrucio, aquel xenro que non puidera ser compracido a pesares do seu plaxio, da súa manobra, da súa, pretendida, imitación, deuse de servizal, e ofreceuse para afeitar e vestir ao cadáver. ¡Xa, xa! O que quixo o perillán foi quedarse co morto no sobrado, a soas, e de paso botarlle as gadoupas á súa Cédula Persoal, que era o documento de entón. Cando o fillo da casa quixo ordenar os papeis herdados botou de falta a Cédula, que non apareceu por ningures, e iso que lle constaba que a tiña pagada seu pai en tempo e forma.

O asunto semellaba ter picardías, así que estiven atento:

-Despois de enterralo, mesmo ao día seguinte, o xenro barbeiro aparellou a besta e largouse para Lugo, a xunto do Escribán Montero Lois… Para un pouco, que non levo a historia polos seus pasos, -explicoume-, que aquel xenro pasouse primeiro pola catedral…

-¡Era o lóxico, rezarlle ao sogro…! –Permitinme interromper, máis inocente cós anxos.

-¡Frío, frío! Á catedral foi, que alí logrou tres testemuñas, tres mendigos, que a cambio de comer quente por un día fixeron o papel que se lles encomendaba: Ao más vello deulle a cédula, coas instrucións de que declarase ser e chamarse tal e como poñía no papel; os outros dous ían para firmar como testemuñas. O Notario, o Escribán, de ben untado, escribiu tal e como conviña: Aquel mendigo, o portador da cédula, que xa entendedes que non era o morto senón un vivo, fíxose pasar por titular da Cédula, séxase, por Fulano de Tal e Tal, quen se dispoñía a testar con aquelas dúas testemuñas, falsas, e con data do mes anterior. ¡Do mes anterior! –Subliñou o Zoqueiro. -Nin que dicir ten que, con estas martingadas, a segunda das irmás tamén resultou mellorada, ¡aparentemente, un mes antes de morrer seu pai! A fe notarial prevaleceu…; quero dicir, a mala fe, porque daquela non existía iso de comunicar a Madrid as últimas vontades en tempo e forma!

Fose conto, fose realidade, para entender aquilo eu non estaba capacitado, así que llo dixen:

-Tío Xosé, de todo iso non entendín nada…

-¡Nin falta que fai, pois os contos sempre se contan para diversión de quen os conta..., que aos demais incluso poden doerlles!

-¡Se vostede o di…! Conto, ou non, ¿que pasou co testamento, co falso?

-Xa cho dixen, prevaleceu…, ¡por ser, ou parecer, o de data máis recente! E como o patrucio realmente fora a Lugo días antes da súa morte, que por aquí non había médicos…, ¡non se puido demostrar a falsidade, por máis que fose evidente!

A Guerra de España, cos seus secreteos, aínda quedaba cerca, e os rapaces estabamos acostumados a que se nos falase coa mínima claridade, así que non me atrevín a insistir, pero tampouco fixo falta pois anos adiante meu propio padriño referiume, confirmoume, aquelas cambadelas irresolubles, das que foi vítima directa.

-¿Tío Xosé, vostede foi á guerra?

-¡Non, que ma trouxeron á casa; e a ti tamén, que aquí en Montecubeiro, con quince fusilados, xa foi guerra, xa!

-Daquela, cando tiña seis anos, aquí mesmo, nesta palleira, cheíña de herba, ben pensei que mataban a meu padriño…

O Zoqueiro tiroume da lingua e relateille canto lembraba daquel tráxico episodio:

-Despois de comer saíra eu só da cociña, que me gustaba espanzullarme na palleira, nesta herba que sempre queda restrebada aquí por diante, pero segundo viña nin sei como se me foron os ollos para o tellado da Casa Grande, e daquela vin tres ou catro homes, arremangados e cunha camisa azul, apuntando para acó coas escopetas. Volvín a entrar na cociña, a toda mecha, feito lume e pavor, así que saíu comigo meu avó; iso si, coa cachaba na man, que sempre a deixaba, e a recollía, na cabeceira da banca… Meu pai, daquela escapado, fórase ao monte, días antes, pero a min, ao cativo, dixéranme que ía Tras da Serra, para facerlles unhas partillas…

O Tío Xosé parou de darlle ao legre, sumamente interesado no episodio:

-¡Cómame nunca o diaño, o medo que pasaches…; un neno…, case de teta!

-¡Non tal, que xa tiña seis ou sete anos! Mesmo ao saír vímonos rodeados, aquí, na eira, de moitos gardas e falanxistas; tantos, que nin se me ocorreu contalos. Sen mediar palabra, un daqueles gardas, un Cabo, un tal don Jesús, de aló de Gomeán, que o coñecía meu avó, fíxose cunha colmeira destas de empalla-la herba, que estaba chantada por diante do feo… Mire, foi esta, que aínda a temos aquí, neste curro das ferramentas… Despois diso, e sen mediar palabra, que aquí houbo máis silencio que nun enterro…, trouxeron unha escaleira de aí adiante, de xunto do palleiro, e arrimárona á herba, dous ou tres, que dos outros, o que non lle apuntaba a meu padriño apuntaba para a parte de arriba da herba… O tal don Jesús subiu pola escaleira, pero engorde, sempre ollando para arriba, e coa colmeira na man. Desde que se viu encima deu en cravar aquela colmeira na herba, tan minuciosamente coma se estivese cortando zorza… Os outros, no entre tanto, disparaban para arriba, todo seguido, que ata non sei como non lle atinaron ao Cabo, e iso que o facían para protexelo. Eu estaba esperto, esperto pero inmóbil; máis parecía que estivese na cama, soñando un pesadelo aterrador. Meu padriño, ao contrario, coa cachaba alzada, como pensando a quen darlle de primeiras, díxolles, cunha certa flegma:

-¡Ai, ho, se tanto vos apetece relar esa herba, aí no curral teño unha carretada de toxos da mariña, para a egua, e daquela podedes axudarme a picalo!

-¿Que, que había na herba…? –O Zoqueiro, que xa se imaxinaba a resposta, pero quixo oírma.

-¿Na herba? ¡Nin ratos, pois, se algún había, ou os mataron con aqueles tiros, ou fuxiron para abaixo, para acurruncharse entre as canas de debaixo da herba! O que querían eles era pinchar e matar a meu primo Daniel, que o supoñían escondido na parte de riba da herba; ¡eles saberían o por que de semellante estupidez, pois ata un neno sabe que no tufo do feo non hai diabro que resista unha hora, canto máis unha persoa!

-Cóntame do voso Daniel…

-Meu primo, que o era por partida dobre xa que seu pai negouse a recoñecelo, e quen realmente facía de pai era seu tío, meu avó e padriño, tan de esquerdas era que cando o chamaron a filas os de Franco, marchouse da casa, facendo que ía a Mosteiro para colle-lo coche da Liña… Coincidía feira, así que todo o camiño, enlamado que estaba aquel día, foi deixando as pegadas dos seus zapatos de goma, e a tía María, súa nai, seica foi, co seu cestiño dos ovos na cabeza, dicíndolles ás veciñas: “Mirade as pegadas do meu Danieliño, que vai en Lugo para servi-lo Rei, e iso que é de esquerdas! Deus lle dea sorte, que iso das Asturias seica está gravísimo, que mira ti que volver cos mouros á Covadonga, traídos por ese Franco, que me dixeron que pasaron pola estrada de Castroverde, e que levaban uns calzóns de cueira…, seguramente para acubillar o que vaian roubando!”

 Os “Regulares” ao seu paso por Castroverde, camiño de Asturias.

-En Caraño díxose que andou escapado, e que incluso durmiu nas chousas de Cubeiro…

-Seino, pero medio escoitando, que de estar eu presente, ese segredo gárdanmo. Do que lles teño oído, ao chegar á Cardona gardou aqueles zapatos e púxose unhas zocas, que así foi para ao monte do Carboeiro, cara á Carballamarela, ¡sen deixar rastro! Días despois, seica por mediación doutros fuxidos, deu en escribirlle cartas á nai, co cuño de Tineo, que llas remitía un amigo seu, onde dicía estar destinado. Pero os franquistas, nin sei como, descubriron aquela artimaña, e dérono por desertor, así que houbo os seus máis e os seus menos para librarse do pelotón. Os azuis precisaban carne de canón, que non lles chegaba cos mouros, así que medio lle perdoaron a cambio de ingresar, con carácter indefinido, quere dicirse, con recargo, nun Tabor de Regulares. O caso foi que, a falta de españois, o Capitán fíxoo Cabo Furriel, e entre os dous repartían as raspiñadas dos subministres da tropa…, ¡que el licenciouse con cartos!

O Zoqueiro puxo cara de asombro, que ben llo notei:

-¡Chacho…! ¿E ti lémbraste de todo iso, co pouco que che contaron…?

-¡Igualiño que de canto nos pasou esta mañá! Un daqueles gardas quixo arrincarlle a cachaba a meu avó, con toda seguridade para zoupar á súa irmá, á tía María, para facela cantar, pero seu irmán loitou co Garda, o que se di a brazo partido, coma quen o fai cun león, e niso deron en facer que lle tiraban tiros… Miña tía choraba pero non falaba; seu irmán si o fixo, que os tratou de todo, a berros, con insultos que nunca llos oín repetir, ¡pero estaba de Deus deixalo con vida, que nos facía moita falta!

O Zoqueiro fíxose de cruces, ¡que igual copiara de miña madriña aquel rito!

-¡Ata non sei se viredes daqueles frades, que foi moito aguantar de Deus, quince ou vinte mártires…, nunha soa parroquia!

Eu, modestamente:

-Señor, non todos lle eran desta, que algún veu, ou o trouxeron, de fóra, tal que o Mestre de Rico do San Bernabé da Xesteira, que incluso lle cortaron os collóns, aí na serra, arriba de Vilarín…

¡Así prepararon un dos seus fusilamentos!

-¡Estívovos ben, por listos, por sobresaíntes, que era un feo deixar atrás ás outras parroquias! –Chanceouse o Zoqueiro- A min o que me anda na cabeza, ¡aínda hoxe!, é que Montecubeiro tivese unha biblioteca circulante, ou domiciliaria, ou como se diga, xa na época de República. E logo aquelas Sentenzas da Pascua e do Galo; aqueles teatros na propia Casa da Unión, á que outros chamaban, Casa da Cultura. Aqueles predicotes invitando á xente a votar por unha cousa á que lle dicían Estatuto de Autonomía, pretendendo administrarnos por nós mesmos, cada quen no seu país… ¡Nada, o dito, que non hai fillo de cura que saia torpe, e para mostra, aquela Rosalía da que tanto se falaba nos mitins!

Igual non era prudente, pero non aguantei sen chamalo a capítulo:

-Tío Xosé, agora é vostede o mal falado…

-¿Mal falado, eu? ¡Se os cregos me chaman irmán, será porque temos o mesmo pai; e logo que aos frades sempre se lles chamou Pai, Padre José, Padre Domingo…, etcétera! Cuestión de parentesco, ¿non si?

De metidos a confidencias, o tío Xosé incluso me informou, con todo detalle, como fora aquilo do cura de Caraño, que o foi visitar un pelotón de “depurativos”, que así lles chamou, para pedirlle, ou esixirlle, que mo dixo das dúas maneiras, que lles fixese unha relación “dos rojos da parroquia”; ¡obviamente para fusilalos! O cura quedouse pensativo, coma un xuíz, e logo do seu cavilar díxolles aos presentes: “Dáse o casual de que aquí en Caraño o único malnacido, e por tanto, o único rojo, é un tal Afonso… ¿Coñecédelo?”. O aludido, que por certo era o que presidía aquela “embaixada”, non matou ao cura porque iso, daquela, sería tanto como confirmarlles aos seus compinches que, efectivamente, era un rojo, o máis roxo de todos. O único que non me dixo, porque daquela aínda non se sabía de certo, foi que un case veciño seu, un mozo do Batán, capturado en Francia polos nazis, viña de agonizar nun dos seus campos de exterminio, concretamente en Mauthausen.

Para a cea xa estaban de volta os nosos foratarios, que por certo o señor Carballeira, se cadra para non discutir co Zoqueiro, non quixo nin descarga-la egua, índose sen cear.

-Seica colleu medo… -Comentoulle ao meu padriño.

-Non, ho, é que Serés pilla lonxe, que por aló é outro país…

-¿Outro país…?

O avó, xa na mesa, soltoulle unha lección de Historia:

-¿Ti non sabes que este Couto, o de Montecubeiro, tivo xurisdición propia, daquela, cando os frades…? ¡Pois, si; con picota, cárcere, e todo iso! Despois pasamos á xurisdición de Lea, e tamén, por espazo duns meses, cousa que moitos ignoran, esta parroquia foi Concello, Concello independente, pero a últimos do século XIX os caciques de Castroverde, para ter máis cabalgaduras montaron un termo novo, partindo dos dominios dos Altamiras, e incorporando, de paso, parte das xurisdicións de Neira de Rei e do Picato…

-¿Que me dis, tocaio? ¡Ti sabes máis cá min, e iso que ando de casa en casa, ensinando, pero tamén aprendendo!

-Mira, ho, -contestoulle o avó-, un vello sempre sabe, o que pasa é que algúns son tan animais que nin saben que saben. Pero máis che digo, que aí pola parte de Barredo mangoneaba o cabido de Lugo; en Pena nomeaban Xuíz ordinario entre os Osorios e mailos Pardo; esa parte do Picato pertencíalle ao marqués de Castelar, que de aí vén iso do Marquesado, con terras no propio Castroverde… Aqueles Osorios mangoneaban o diaño, en varios lugares, que un deles incluso foi Vicerrei, aló en México, pola parte de California… Miña propia nai, que veu de Vilabade, chamábase, ¡e era!, Concordia, Concordia Carballedo, ¡y Osorio!

-.-

Noutra ruada. Ao entrar, mesmo ao darlle ao petador da porta, coincidimos co Calixto do Fato, un rapaz que andaba atusmándolle a unha das aprendizas da Manueliña. O mozo xustificounos a súa presenza dicindo que viña de Mosteiro, de entregar un xato, e que parara na Casa Grande para facerlle unha “consulta” ao señor Senén.

Nada máis acomodados, díxolle a señora Virtudes ao rapaz:

-Vasme perdoar que me meta no que non me importa, pero estou observando que te fixeches mozo nun santiamén… ¿Xa logo irás ao Servizo?

A pregunta non era tan inocente como parecía, pois, ¿andar de mozas sen ter o Servizo Militar feito…? A esa precocidade non se lle chamaba noivado, senón refresco!

-Si, señora, que xa entrei en quintas…

-¿Así que ti es do Fato…? Por un casual, non serás fillo do Xusto, aquel que mataron nunha rúa de casamento… -Preguntoulle o Zoqueiro, que é igual que dicir, ¡o Preguntón!, pois niso competía coa señora Virtudes, dous periodistas que naceran antes de inventarse ese oficio, o de preguntar.

-Non señor, que ese Xusto estaba casado alí cerca, pero noutro lugar…

-Daquela, ¿xa saben quen matou ao Xusto? –Preguntou o Zoqueiro, sendo contestado unicamente polo señor Senén da Casa Grande:

-Eu seino, pero, xa que absolveron á persoa que levou as culpas, non penso dicir o nome do verdadeiro, que segue en Bos Aires, e está desexando que lle dean por prescrito o seu delito para vir a España e pedirlles perdón, tanto á viúva coma aos fillos dela. Con isto, dou por terminada a miña intervención no asunto, pero se ti o queres contar, alá ti; coa soa condición de que se sabes o nome do verdadeiro culpable, que o cales, pois con dicilo, aquí e agora, non resucitarás ao veciño morto!

Entón falou María Manuela:

-Eu debera taparche a boca, que ese caso cáeme cerca da familia, pero, contigo, ¡aínda que che poña un esparadrapo…! E logo que é mellor saber as cousas, aínda que só sexa para devolverlle a honra ao inocente…

-¡Daquela, coa venia! No día de marras, que de aí arrincaron as desconfianzas, viñan da feira de Castroverde a Dolores e mailo Xusto… Chamaran a atención na feira pola boa parella que facían, en particular a muller do Xusto, que daquela era unha femia chamativa, o que se di de bandeira. Non venderan a vaca, unha boa leiteira pola que non lles deran o que pedían. Pola Agra de Bolaño arriba, un grupo de xente, como daquela se volvía das feiras a fatados, deron en falar das vacas e das mozas, ¡que eran os temas de entón!

Un que fora moito tempo noivo da Dolores, pero ela acabou preferindo ao Xusto, acaso polo ben que lle soaba aquel nome, e que viña algo pimplado, quixo facer a graza dun equívoco diante daquela xente, seguramente celoso da sorte que tivera o repetido Xusto…, que viña presumindo, non se sabe se a partes iguais, da muller e da vaca. Nisto, que lle dixo o Bouzas: “¡Non te escarpees tanto, que nesa xovenca muxín eu antes cá ti!”, dándolle a entender que se tiña deitado coa Dolores. ¡A que alí se armou! Nin visto nin oído, Xusto tirou das bridas da besta do Bouzas, que nin lle deu tempo a fuxir; fíxoo coa man esquerda, mentres coa dereita abría a súa navalla de sete estalos: “¡Voute esfolar, aquí mesmo, marulo do carallo, e vai ver esta xente que nin nas tripas os tes!”. Aquel día non pasou nada, que foron moitos a xebrar naqueles rivais.

Outro suceso, outro episodio da bisbarra, este, para min inédito, que nunca tal oíra; o único que sabía era que o prado Grande do Bouzas estivera empeñado de cando lle botaran a culpa da morte do Xusto, precisamente nunha rúa de casamento, ás que a xente adoitaba ir disfrazada para coller roscas, tabaco e viño, varias veces, sen que recoñecesen ao repetidor. Soara un tiro, morrera Xusto, que seica era un dos invitados, dos que saían a dá-lo viño, e botáranlle as culpas ao Bouzas porque alguén lles recordou aos Gardas aquel episodio dunha feira de Castroverde. Mais agora sabíase que houbera outro ¿celoso?, ¿vingativo?, ¿ofendido?… O Zoqueiro rematou aquel relato, aquel suceso, referindo, máis ou menos, o que eu sabía, o que acabo de mencionar, pero deixábanse ver dúas cousas: Que el coñecía da nosa parroquia tanto ou máis que nós mesmos; e que a nosa xente era propensa a gardar os nosos segredos, acaso polo complexo que nos meteran con aquel cuartel de San Cibrao, ¡declarando Montecubeiro nada menos que Zona de Guerra!

A continuación pasouse a outros falares, subliñando que aquelas mortes, aqueles crimes esporádicos, xeralmente pasionais, nada eran, nada foran, comparados cos rancores daquela Guerra, entón chamada Movimiento Nacional, pois a ninguén se lle ocorría denominala “Civil”, ¡e “in-civil” aínda menos!

-.-

A xente tiña apetencias por evoca-la guerra dun xeito anecdótico, como se quixesen borrar aquel pretérito, aquel pesadelo, cambiando de tema, poñéndolle un índice, un final, que empezaba a quedar lonxe, en si, que non nas súas consecuencias, nas súas reminiscencias, moitas e delas persistentes. Fose por hipnose colectiva, ou porque aínda tiñamos o medo no corpo, o caso é que só se trataban en público os aspectos menos comprometedores, pois a Garda Civil, e tamén a Falanxe, tiñan “intermediarios”, colaboradores, por todas partes, que outros aparellos para espreitar daquela non os había. Contribuíu a ese receo o feito de que no cuartel de San Cibrao houbera denuncias e chivatazos a esgalla; uns, por meñodentos, e outros, por destemidos, séxase, envexosos e falsarios. Non era precisamente na Casa Grande onde máis se falaba daqueles episodios; entendo que foi debido á discreción do “tío” Senén, pero á intrepidez daquel Zoqueiro non era doado poñerlle cancelas.

-Manueliña, aquela lección do “metro” xa a temos sabida, así que agora tócache falarnos desas cousas que só sabedes os que estivestes da parte de aló dos canóns de Franco…, ¡salvo que queiras facer coma os curas!

-¿Por que lo dice, señor José?

-¿E ti non sabes o que lle pasou ao Xan da Cazurra, cando era sancristán en Luaces? Non, xa vexo que non. Polo que din, había dous pecados: Que o sancristán untaba no aceite da lámpada do Santísimo; e por parte, que aquel cura untaba na pota da sancristá. Un día de Precepto aproveitouse o crego daquela ocasión para confesar ao Xan, e preguntoulle polo aceite, pero o penitente, ¡tan xordo coma as táboas do confesionario! Xan, de indefenso, propúxolle ao cura cambiar de lugar, que saíse el para a parte de fóra…, “¡por se así oio mellor!” O aceite era caro, así que o crego aceptou aquela proposta para escarmentar ao Xan cunha boa penitencia, pero aínda ben non se puxera da parte de fóra, cando lle berrou o sancristán, desde dentro do confesionario, ¡para que o escoitasen en toda a igrexa! -“Señor cura, quen é o que desgasta na miña muller?”.

-Señor José, usted que lo sabe todo, díganos en que quedó la disputa? –Atreveuse a costureira, pois aquilo de estar en Madrid imprimía carácter.

-¡Muller, en que ía quedar, en táboas; nas do confesionario!

Polo que a min respecta, como supoño lles pasaba a tódolos nenos da miña idade na nosa bisbarra, só tiña unha certa información, ou más que información, dedución, do que observara encol noso naquela vangarda - retagarda de Montecubeiro, da que, ademais daquelas loitas e daquelas persecucións, sempre relatadas con laconismo para que os cativos non nos fósemos da lingua. O que se nos dicía, ou daba a entender, era que Galicia lle aportara a Franco moitos soldados, ben utilizados por certo xa que logrou, con eles e cos mouros, tres anos triunfais, ¡que se di pronto! Para os traballos fortes, tales que arar, carretar esterco, herbas, mollos, leñas, estrumes…, ¡tiñamos as nosas mulleres!

Do que se explicou Manueliña, que eu aínda tardaría tres ou catro anos en comprarlle ao Fusalba de Lugo aqueles dous tomos de Comín Colomer titulados “Historia Secreta de la Segunda República”, Yagüe, e tamén aquel parente da costureira, Heli Rolando de Tella y Cantos, estiveran a punto de entrar en Madrid, que xa chegaran á Universitaria no mesmísimo 36, pero o ferrolán non se atreveu ás consecuencias de adentrarse en Madrid sen desfacelo primeiro, así que lles dixo que nones, que recuasen, e que tirasen cara ao Norte, ¡onde había comida para recibir, mentres que aos madrileños habería que dárllela! ¡Bo muiñeiro aquel Franco, que non lle gustaba a fariña enteira, mal moída, e Madrid era unha mazaroca difícil de debullar!

Non foi pouca sorpresa para min ir descubrindo, en parte grazas ás enquisas do noso Zoqueiro, que os rojos non tiñan cornos nin rabo, que aquilo da suposta cor nada tiña que ver con Satanás. Que a xente do outro lado morría, deixábase matar, defendendo as liberdades xa acadadas en España, ¡moitos e deles, co rosario na man! Que a falta de catacumbas, aqueles cristiáns de Madrid, xunto con algún que outro ateo, que tamén os había, ¡se é que hai ateos, ateos absolutos, que hoxe dubídoo!, baixaban aos túneles do “Metro”…, e protexíanse uns aos outros! Que viñera xente do estranxeiro para axudarlles aos rojos a defende-la democracia, ¡e nada de roubarnos o ouro, que se o levaron para Rusia, xa ao final da contenda, foi en plan bancario, para desde alí ir pagando os subministres da guerra, que á nosa República maldito cousa lle regalaban…!

Todo este descubrimento por boca da Manoliña, unha veciña, unha retornada, que non mentía, que se lle notaba nos seus ollos de doce mirar. O que máis me sorprendeu foi que aló en Madrid houbese un “Batallón” de voluntarios galegos…, precisamente loitando contra ese galego do Ferrol!

A estas alturas das súas explicacións, a señora da Casa Grande preguntoulle pola esperanza, ¡pola esperanza que tivesen da chegada dos nosos, Guadarrama abaixo, cun saco de fabas ao lombo!

-Das comidas de aquí, das nosas, ¿que é o que máis se che acordaba?

Pregunta oca despois do explicado, pero a Manoliña foi cortés:

-Si le he dicir la verdad, ¡¡todo!!

Aquelas ruadas da Casa Grande estábanse convertendo, sen decatarnos diso, nunha universidade popular, pero grazas aos forasteiros, aos inhabituais, pois a xente da casa e mailos veciños do meu rueiro non dabamos saído da crisálida da guerra; en particular debémosllo a aquel Zoqueiro das maiúsculas, un tío, un tipo destemido e falangueiro; en definitiva, un armadanzas, que fixo de catalizador, de animador, en tantas e tan variadas conversas, desinhibíndonos de temas ata entón tabús, soprándolles a aqueles medos a falar diante das crianzas, e non tan crianzas, analizando o que pasara, e tamén o que estaba a pasar, o presente daquela reconstrución anímica tan morna e tan lenta. Os demais, en comparanza, estaban aterecidos, adurmiñados na longa noite do silencio, sen outro criterio que o de pensa-las vacas e arar as leiras.

Como xa levaba un minuto calado, que o estrelato da noite caéralle máis ben, e por segundo día, á costureira, volveu a cometer unha patochada das súas. Iso de “patochada” era un latiguiño madrileñista, altivo, que o repetía aquela Manueliña, viñese ou non ao caso, para rebater toda opinión contraria ás súas, ao suave pero altiva.

-Dixo aquí a Manueliña que neste país sempre se comeu ben, ¡e iso que non estivo na casa do Escardel de Castroverde na última feira! Se estiveses alí, coma min, daquela aprenderías que nesta terra hai tres xeitos de comer: ¡na maseira, no presebe, e por veces, no prato! Non, muller, non me volvas a dicir que digo iso de “patochadas”, que isto non foi ningunha broma. O serio é que seguimos de prato único, ¡e día sen sobremesa, que os cartiños din que van para o Auxilio Social! O prato único é o que coñecedes: ¡patacas con verzas, ou verzas con patacas, a escoller! Tamén está o das festas e días de gardar, que nolo deben a nós, á xente dos oficios, que lles valemos a vida para poñe-lo viño na mesa, amén doutras bendicións. Por último, ou máis ben en cabeza, está o terceiro andar, o das alturas, tamén chamado “dos Curas”, ¡que eses están empatados cos señoritos de Castroverde!

-¿Cos señoritos de Castroverde…? ¡Ai, logo! –Aquela señora da Casa Grande era lista coma as cobras, que sabía preguntar sen dicir, sen definirse, un auténtico revulsivo, pero o Zoqueiro non era manco, e proseguiu sen inmutarse:

-O conto é tan pequeno que nin merece poñelo na pizarra dos cativos. Despois da feira, e do que xa referín, tan pronto se foron os meus parentes de Vilalle, empezaron a presentarse na taberna aqueles señoritos de Castroverde. Xa sabedes como funciona iso: A primeira das feiras é dos de fóra, dos que deixamos os cartos, pero a da tarde fana os vilegos, ¡coas ganancias e coas propinas da mañá! O de sempre: ¡Váiase tranquilo, que este asunto corre de mi cuenta, pero, de esto, ni media palabra; no me comprometa! De ser na tenda: ¡Buen paño lleva usted, que este lo tenía guardado de antes de la guerra…! Non mo tomedes a coña, que todo isto dálles grandes réditos, ¡e os réditos son para gozalos!

Tomouse un respiro, expectante, pero ninguén se atreveu a replicarlle, así que retornou ao seu discurso:

-¡Resulta que aqueles que máis interese tiveron en que houbese unha guerra, agora acláranse, agora confesan que amorearon a mercadoría, e están triplicando os prezos! Eu nunca me quedara tan tarde nunha feira, pero évos cousa digna de verse, que alí só faltaban aquelas bailarinas que había en Lugo no Café Mercantil… ¡Que ben comeron, que ben merendaron; do mellor do mundo! Alí pediuse queixo de Castela, pous o do Verducedo seica lles cheira a castrón… Cabrito asado, magras de xamón para botárllelas aos ovos… Chourizos, botes de melocotón… Aquilo xa parecía un enterro na casa do Párroco! Na cociña todo eran tixolas e potes! En canto ao viño, nada de pipote: ¡embotellado! E despois do café viñeron os charutos, a esgalla, pero os habanos saíronlles gratis, que os ían sacando dos seus petos…; ¡propinas da mañá!

O tío Xosé mirou ao seu redor, como pedindo albízaras polo seu descubrimento, pero naquela ruada ninguén ousou significarse. En vista diso, aínda que sen alicientes, proseguiu:

-Cando xa ían cheos…; ben, non haberá que disimular, pois a min tamén me tocou, ¡que por algo teño amigos na grandeza!

Nisto pareceume que fitaba descaradamente para un veciño noso, presente na ruada, que se puxo máis roxo que de costume, signo de complicidade, de participación naquela chea, pero como o aludido pechou os beizos, o Zoqueiro tirou para adiante, pois el, de sutilezas, pouco!

-De ben cheos, que xa volo dixen, saíu o fillo da Escardela, ese que casou coa Celsa de Sarille…, e preguntounos se estabamos satisfeitos, pero, sobre todo, interesouse polos chourizos, que ata nos dixo, “Pois alédome de que estivesen bos, que a dicir verdade, tiña certas dúbidas!”.

-¿Dúbidas, de que? –Preguntoulle un daqueles Oficiais do Axuntamento, un daqueles conseguidores.

-Pois…, é que…, que ata non sei se llo deba dicir!

-¿Dicir, que? -Apertouno o Comandante en Xefe da Liña, ese brigada tan cabaleiro, ese que din que non só monta nas bestas… Así que o Escardel viuse obrigado a render contas:

-Pois…, ¡verá! E con tódolos respectos, señor. Ocorre que veu por aquí, segundo ía para a feira, ese Lavandeira de Suegos… Pero miña nai nunca os compra dese matadoiro, que os prefire caseiros… ¡Xa saben iso que din de que embute morralla, e fai mesturas non santas, que nin se lava as mans… Iso foi de entrada, pero despois tivemos moita xente, e botóusenos o tempo enriba, así que, cando din chegado ao Campo da Feira, ¡os de Lugo arramplaran con todo! Porfieilles, pero só conseguín que me revendesen unha restra de chourizos, de boa pinta por certo, e ben cargadiños de pemento… Pola cor, ¿saben?, despois de servírllelos a vostedes din en matinar se non serían precisamente dos de Lavandeira…

Boa a fixo ese Escardel do nabo, que non sei se o diría adrede! O caso foi que ata daquela mesmo eu nunca vira unha devolución de ningún cacique, ¡e sendo do Axuntamento, aínda menos!

Aqueles acenos de noxo do noso Zoqueiro, querendo imitar a vomiteira dos de Castroverde, vómitos na Casa Grande non provocaron, que se ben varrida estaba ben varrida seguiu, pero…, ¡faltou pouco, case nada, que nos libramos porque as nosas ceas eran máis frugais que aquelas de Castroverde!

De alí en diante a conversa pasou ás cousas e ás anécdotas do mundo da costura, cifrado por entón na recuperación, adaptación e/ou reviravolta dos paxelos gardados nas huchas, pois eses cataláns non se daban présa en fabricar, e aínda que o fixesen, ¿con que se lles pagaba, que o cesto da feira ben escorrido andaba? Aquelas sabas da Casa Grande chegáranlles de Bos Aires, vía Nova York, mandadas a través dun amigo seu, americano, que casualmente viñera a Madrid… O Zoqueiro díxome que tiña referencias de que aquel americano era un espía do Tío Sam… Pero iso díxomo despois, a soas. Algo parecido facían os de Candal de Maxide, que lle encargaron por aquel entón uns vestidos para as súas princesas, brancos coma a mesmísima neve, ¡feitos de sacos do azucre, de algodón, que llelos mandaran de Cuba!

Manueliña, aínda obsesionada con aquelas evocacións bélicas, dirixiuse a meu pai que, casualmente…, ¡casualmente, non, facendo un esforzo peatonal!, viñera aquela noite, desde Pousadela, pasando por Mosteiro, a onde fora para conseguirnos un litriño de aceite, un quilo de azucre e unha presadiña de café…, ¡de estraperlo, obviamente, despachado de noite, e aínda así, grazas ás súas amizades! Había que adobarlle a comida ao Zoqueiro, que tamén lla adobiaban a meu pai naquelas casas onde poñía escola!

-Mucho lo recordei en Madrid…

-Muller, cando ti te fuches, eu xa estaba casado. –Atalloulle meu pai, para facer graza.

-Me refiero a sus Sermones, aquellas Sentenzas de las Corridas del Gallo, aquellos Tribunales de la Pascua… ¿Sigue habiendo Pascuas?

-Non; agora chamámoslles “Pascuas” ás costureiras…, ¡por iso de que comedes tódolos ovos das casas!

O seriote de meu pai non beliscaba ás rapazas, como adoitaba facer o seu, meu padriño, pero si que as facía rabiar cos seus ditos, sempre enxeñosos. Contestoulle a costureira:

-Ya veo que sigue metiéndose con nosotras… Aún me acuerdo de aquel Predicador, “… que as chaman apañapulgas / desde que vén o verán”. ¿Ahora ya no hay pulgas aquí, en las casas de la aldea, verdad? ¡Conmigo aún non pegaron!

-Iso foiche antes da guerra. Nestes anos morreron todas, ¡coa fame!, que as pulgas non teñen cartilla de racionamento. Se non has hai nas Casas Grandes, é que nas outras morreron coa anemia!

Aquela chanza non lle gustou á señora da Casa Grande, que ben vin como engurraba o fociño, dándolle, de paso, un meneo á parafusa. Foi ela a que tirou do temón:

-Manueliña, ¿lémbraste daquelas cancións que aprendiches coa túa mestra, coa señora Adelaida de Gondel…?

-Pues, ahora que lo dice, hasta tendría que hacer memoria!

-Seguro que non, muller, que esas cousas nunca se esquecen. Estoume lembrando a tal momento daquel rapaz, aquel fillo do caseiro de Penelas, un apoucadiño que che quería falar, e a pícara da señora Adelaida facíao rabiar preguntándolle se xa tiña a folla revirada…, ¡de andar coas mozas!

-No siga, que ya me acuerdo; mire si era pícara, que me hizo cantarle aquello de

O carballo da retorta

ten a folla revirada,

que lla revirou o aire

unha noite de xeada.

Quen intermediou foi o Ton das Figueiras, arrimándolle leña ao lume:

-Manueliña, ¿tíñaa…? ¿Comprobáchelle se a tiña así…, revirada?

Aquela picardía non lle gustou á madrileña, así que se foi de lado:

-¡Que vergüenza pasé cuando una amiga me explicó lo de esa copla! Y pienso que tienen razón en Madrid cuando dicen que el gallego, a pesar de ser un dialecto torpe, tiene muchas picardías inteligentes.

Meu pai, que por algo era o mestre da bisbarra, viuse na obriga de defende-lo noso idioma, e apelou a un conto, metafórico onde os haxa:

-Manuela, iso de “dialecto” dino os casteláns porque se negan a recoñecer que a nosa lingua naceu dous ou tres séculos antes cá deles… Vouche contar o que lle pasou a un señor de por aquí cerca, que se non sabedes quen foi aínda é mellor: Trátase dun che arxentino que cando volveu de face-las Américas veu dicindo que se lle esquecera o jallejo, e así o aguantaban, tanto os da casa coma os veciños, ata un día en que foron empalleira-la herba… Ao arxentino caéuselle a ferramenta, ¡seguramente porque viña afeito a usar guantes!, así que, en vez de agacharse, púxolle o zapato enriba sen decatarse de que a tal ferramenta, de mal pisada, levántase iracunda…, ¡polas propias leis da panca! O che, que non resistiu o impacto do mango nos seus propios fociños, soltou un xuramento: “¡Maldito engazo…; maldito sexa o carpinteiro que te fixo!”

Nin meu pai engadiu o máis mínimo comentario, nin a costureira, que de boba non tiña un pelo, volveu a falar en castelán. Aquela maldición do angazo foi unha bendición, que se ao arxentino lle fixo sangrar polas narices, á Manueliña volveuna ao rego…, á lingua dos seus antepasados, que se lle esqueceu o castelán, de súpeto!

Como aquilo da guerra, con aquela roja circunstancial en presenza, era tan suxestivo e recorrente, non sei quen volveu ao tema, pero a señora da Casa Grande, que era unha gran economista, estaba disposta a preferi-las cancións, probablemente para que as súas fillas aprendesen da costureira non só a coser, senón a cantar, que iso, esa actividade, sempre foi o complemento da agulla:

-Manueliña, deixémonos de guerra, que te estamos levando a malas lembranzas. ¡Veña, anímate, que che imos axudar con esas cantigas que estiveches cantaruxando esta tarde, asemade lle dabas ao pedal da máquina!

-Cústame atreverme, con tanta audiencia…

-Si, muller, anímate, que ao redor dunha lareira non hai forasteiros!

¡Que máis quixera eu que non ser forasteiro naquela lareira, que por algo era a da Casa Grande! Daquela, que máis adiante, igual cambiaba de opinión, que a vida ten moito de nora, pois mentres uns canxilóns soben, os outros baixan! Ton sorriu e aplaudiulle, animándoa. Contaban que a Muiñeira de Mosteiro, a da acea do Pacio, tamén lles palmeaba ás pedras cada vez que escaseaba a auga no banzado. O gracioso é que quen máis falaba daqueles avatares da guerra eran precisamente os que non pasaran de soldadiño raso, mentres que o Ton limitábase a comenta-las paisaxes das provincias, ¿liberadas?, como era o viño en tal ou en cal sitio, o ben que bailaban as mozas de certa provincia, e cousas así de miúdas. Falto de aventuras, ou caladiño delas, a tal momento a súa gran ventura foi escoita-la Manuela, que non lle quitou os ollos de enriba mentres cantaruxou a primeira, que nos dixo que estivera de moda en Madrid. Viña a ser unha cousa así:

La higuera se secó, se secó;

la higuera tiene las raíces fuera,

y mi chata ya no me quiere,

porque le ando de borrachera.

A letra non era moi convincente, pero a costureira cantaba coma os anxos; e neste caso, reforzada, porque a seguiron, palmeando, aquelas mociñas da Casa Grande; ¡tres, que eran tres, coma as fillas de Helena! Fixérono con algo de timidez, e coido que foi porque estaba presente o Arxentino, ao que lle gustaba ve-las sobriñas moi recatadas, falando pouco e facendo moito.

Como non todo ían ser cancións, e as noites outonías xa son longas, María Manuela, que volvía a estar de corpo presente, ¡de corpo e de espírito!, e mais acabou morrendo, pero moitos anos despois, cousa que parecía imposible nunha persoa de tanta vitalidade, propuxo, aproveitándose de que aquel día estaba meu pai, que lles organizase algún daqueles xogos que adoitaban facer antes da Guerra. Non se fixo de rogar, cousa que tamén me sorprendeu:

-Podemos facer o da vaca e mailo xateiro…, hoxe que somos moitos, pero, ¿quen fai de vaca, que ten que ser alguén que non se queixe dos cadrís?

María Manuela, con todo previsto:

-Aquí o que está máis afeito a dobrarse por sobre do arado é o Celestino, que nesa labranza das Cavozas farían falta catro coma el para domear esas terras…

¿O caseiro das Cavozas? Daquela o que me rin fun eu, pero ao disimulo, que ben entendín a trasnada. Celestino, arando, pouco máis era que un porco fozando, que tiña unhas vacas grandes pero mal amansadas, ou mal dirixidas; e logo que deixaba uns regos tortos, que máis parecían letras que sucos. Contábase del que no ano 1935, cando volveu de Cuba miña tía Ermitas, ao saudalo, díxolle que un home tan desastrado, e con aquelas cellas de xabaril, non merecía a muller que tiña; que o propio era que as afeitase de cando en vez, xunto coa barba… Ao día seguinte apareceu por Bergland, ¡coas cellas rapadas ao cero!

De xateiro ía facer meu pai, mentres Manuela oficiaba de feiranta, vendendo na vaca. Aló se foron uns cantos ao sobrado, reaparecendo aos poucos: A vaca viña cun gallo de pau, dos de revolve-la herba seca, que lle servía de cornos; e por riba botáronlle a trapeira vella, a de poñérllela ás vacas cando parían ou se arrefriaban. María Manuela farfallando:

-Aquí me tedes, que o meu home foise para Cuba…, non sei se para traballar na illa, ou para meterse dentro dunha cuba desas do ron…, a falta de viño! Deixoume o empeño dos cartos da súa pasaxe, e como non me vén o xiro, non me queda outra que vende-la vaca…, que xa buscarei quen me faga cunha desas de “cabana”!

Meu pai:

-Eu a vaca cómprocha, no que valla: Moito, se é de clase; e pouco, se resulta de pouco leite, así que terei que levala uns días…, á proba!

Nisto, María Manuela, que sabía ben dos sitios, enseguida atopou unha canada…, ¡e púxose a muxir no Celestino, para facerlle a demostración ao xateiro! Algún dos presentes seguro que se mexou por si da risa que nos entrou, pois o espectáculo era xocoso, ademais de obsceno; ¡pero o caso é que Celestino levantaba a pata para que María Manuela puidese muxilo con comodidade por entre as pernas!

O regateo foi inevitable porque aquela canada, por moito que muxise a patroa, seguía baleira. E así estiveron moito tempo, pois nin María Manuela baixaba no prezo nin o xateiro, meu pai, subía da súa oferta. Estando nestas, presentouse o tío Senén, o Arxentino, ben vestido e de sombreiro, cunha leontina de ouro cruzándolle o chaleque.

-¡Ai, meu Farruquiño, que oportuno chegaches! E parece que vés rico…

-Si, muller, aquí estou, que xa fixen as Américas…, ¡e tardábame por verte!

-¿Como puido ser que te fixeses rico…, co folgazán que eras?

Chuchas, abrazos, e unha xolda indescritible entre tódolos presentes. O xateiro, malograda a operación, apartouse a un lado. E María Manuela, que nin sabía se rir ou chorar, con aquela emoción do retorno do seu home, proseguía, exaltada:

-¡Ai, Farruquiño da alma, que xa non contaba con verte; tantos anos, e despois veu a Guerra, sen cartas túas…! E logo estas veciñas, que chegaron a dicirme que se non escribías era porque botaras por aló nunha concubina…!

O indiano, dándolle ao seu acento americano:

-¡Muller, ti es o meu único amor, que aquí me tes, disposto a morrer nos teus brazos, vítima das túas apertas! ¡Mira para aquí, olla para este fardel, cheíño de moedas, cheíño de ouro…! Pero como non sei mentir, que diso sego sendo o de marras, pois…, que si, que foi certo que vivín cunha muller, cunha viúva, pero non te enfades comigo, que ese foi un traballo coma outro calquera, que bastante é aturar unha vella, que non sabes cando nin canto che vai deixar!

María Manuela, comprensiva e agradecida:

-Meu Farruco, xa que o fixeches por min…, ¡terei que agradecercho! Daquela dáme ese saquiño, que llo vou mostrar ao xateiro…, ¡para que rebente coa envexa!

A vaca, en vista de que non lle facían caso, aló que se foi para unha corte, para deixar nun lugar axeitado a manta e maila colmeira. O xateiro tamén se escapuliu por onde puido, e alí, xunta a nós, diante da lareira, só quedaron aqueles ricachos, ¡dándolle bicos e apertas ao saco da herdanza, ao das, supostas, moedas!

-.-

Ánimas no purgatorio

O agasallo da María de Mirón. Ao outro día, volta á novena de ánimas! Ben que lles rezabamos, ben, pero…, ¿e se precisaban máis? Foi o que me dixo miña avoa para axudarme a vencer a modorra, que era demasiado ruar para min despois de traballar, ou de facer que traballaba, no ripeiro.

¡Para subir ao convento, acotío, nove días seguidos, xa fai falta devoción!

Neste segundo día as ánimas mostráronse agradecidas e deparáronme un bo agasallo por intermedio da María de Mirón. ¡Coido que debe pasar á Historia da nosa bisbarra, á súa historia intra, e non só polo meu agradecemento! Aquela María suave non sería, pero sueva, si, ¡a Deus grazas! Nacera na casa de Mirón do Escouredo, ¡un nome suevo, ao cento por cen! E seu irmán, coidando que máis se espelía se lle daba emancipación, mercou a casiña da señora Panceira, que estaba, ¡antes da Concentración!, da parte de arriba do Escouredo.

Para leva-lo mollo pola vía, cómpre dicir que a Panceira gozaba dese cualificativo en tanto en canto se pasou a vida polas casas de fóra, sachándolles os hortos, chovese ou fixese sol, a cambio dun codeliño de pan duro, ¡e sen dentes, miña pobre! “Roelo non podo, pero vouno chupando!”, que era o seu agradecemento cando llo daban. Meu avó contaba que de moza foi máis espigadora cá Rutz aquela da Biblia, e que recorría tódolos pallares, día por noite, facendo mañuzos coas espigas tronzadas e/ou abandonadas; metíaos no seu alboio, e despois, ao longo do ano, debullaba, ¡á man!, para cambia-la gra ás veciñas do lugar, graos por fariña moída. Ela mesma amasaba e roxaba o seu forniño, pero cunha colleita tan dosificada éralle inevitable saír de sacha aos hortos da veciñanza.

Instalada María no alboio da señora “Panceira”, ¡que Rutz sexa con ela!, a diferenza da súa antecesora, esta especializouse en gardar ovellas, actividade que non lle impedía soutar os sete soutares, fosen landras ou castañas, que as moía á man, cunhas pedriñas, de ben secas, e dicíase que as papaba en papas, co leite das súas ovellas. No intre en que pasamos polo seu curral berrounos desde o seu ventanuco:

-Á volta parade aquí, que teño un regalo para o Pepiño…

-Muller, nada tes que regalarnos, que todo che fai falta, ¡e xa che chegase…!

Desculpouse miña madriña, pero ela insistiu, así que non quixo desairala, pois desairar a un pobre é un pecado dos grandes. Pola miña parte, agradecido tamén, pero á vez molesto porque aquilo de “Pepiño” nunca me gustou, por afectuoso que soase, que a min bautizáranme de Xosé María, así que, por cativo que fose, o meu nome era meu, ¡a única cousa realmente miña! O vulgo dicíalle, referíndose á María, “Esa toia de Mirón”, pero no meu pensamento e na miña expresión sempre foi “A señora María de Mirón”. Ela, que seguramente non era tan “toia” como a facían, sempre se mostraba afectuosa comigo, e de aí viría aquela xenerosidade súa do regalo prometido.

-Esta pobre muller é tan boa e tan simple que é capaz de regalarche un año, e nese caso non a podes decepcionar, que xa llo teremos en conta, que algo lle poderemos dar nós que compense a súa doazón. ¿Entendíchelo?

Por suposto que o entendera, e eu estaba na mesma intención, que camiño da novena das ánimas non era cousa de andar con egoísmos nin demais malicias. ¡Xa, xa! Aínda ben non pasamos as casarías do Escouredo cando se me veu á imaxinación a malicia daquela escena que contaban do Día do Santo, do ano anterior. Fora o primeiro día da festa, que sempre se volvía para as casas con noite pecha, para cear todos xuntos, e os mozos volver á verbena, ¡salvo que pagasen o real da cama! Á toia acompañáraa o Ovidio da Porteira, supoño que por entón aínda solteiro. E nada máis pasar a ponte de Ribón, alí nun souto escuro coma a boca do lobo, que confinaba co camiño da Misa…

Contaban que Ovidio fixera equivocarse de carreiro á María, apartándose uns metros da corredoira normal, habitual…, ¡para xogar á lebre escura! Os informantes deran toda clase de detalles: que por ir detrás da parella, decatáronse do extravío…; que a noite era escura…; que había unha parede que lles facilitou un acercamento discreto… En definitiva, que despois da xogada, Ovidio botou a correr, subíndose os calzóns, mentres a pobre da María lle berraba aquilo de: “Ai, Ovidio, e será para ben?”.

Para ilustrar aos cativos tamén era un experto aquel Balbino, un sobriño da María, un carpinteiro que volvera medio podre da guerra, ¡e non precisamente de carpintear, e iso que dicía que o tiveran dándolle ao cepillo! Conservaba, e mostrábanos aos cativos, unhas fotos dunhas rapazas lixeiras de roupa, das que aseguraba que foran as súas “madriñas de guerra”. ¡Miñas pobres, que ata se quedaron sen roupa, “para mercarlle os seus agasallos”! ¡Iso dicía el!

Co Ovidio, milagrosamente, non pasou nada, que á vista estaba, pero aquel nome quedoume proscrito, polo menos en tanto en canto non lin uns poemas substanciosos, morais, doutro Ovidio, que por certo non se parecían en nada aos falares daquel matón que alternaba pola parroquia.

Casualmente, ¡e xa ían moitas!, alí en Ribón cruzou o camiño, saltando unha parede, mesmo diante nosa, e nin con iso un simple, ¡Ola!, o Cesteiro da Nogueira, que seguramente andaba buscando materia prima. O único que comentou miña madriña foi ben expresivo:

-O que fai un cesto fai un cento…, se lle dan bringas e tempo!

-¿É unha adiviña ou un refrán, que nunca tal oín?

-Meniño, xa me parecía que ese rapaz non ten no plantío da súa casa nin a metade do material que precisa para tantos ataños como leva ás feiras…

Na miña absoluta inocencia:

-¡Andará ás troitas, por aquí, no Ribón, e como aínda choveu pouco, igual as pilla coa man.

-¡Se non conservas a túa inocencia, que Deus te pille confesado!

Ao Pombal saíronnos os cans, pero a madriña quedouse queda, e de seguida se aburriron do seu ladrar.

-¡Non son da Falange, que ladran pouco…! –Susurrou.

Quedei sen resposta porque nin sequera cheguei a preguntar, pois naquel intre soaron as campás dando o último aviso da novena, así que a madriña acelerou os seus andares, e non era cousa de entretela coas miñas impertinencias.

¡Á volta, o regalo! Pero non, non era un año, senón dous…, ¡dous xoguetes! Díxonos María:

-Atopeinos aí arriba, no Zarro Novo, e tróuxenos no mantelo pensando en darllos ao Pepiño, tan pronto o vise, que se me fai que é moi listo, ¡e tódolos listos son argalleiros!

Démoslle as grazas, por suposto, pero a cousa deixounos intrigados. A avoa tamén recolleu no seu mantelo aquelas dúas cousas metálicas, que non eran pelotas porque non eran redondas, e logo que tiñan unha especie de gancho, como para colgalas:

-Meu neno, como non sabemos para que serven, nin que se fai con estas cousas, vouchas levar eu, así, co mantelo recollido, e se teu padriño non entende estes aparellos, o Zoqueiro se cadra si, ¡co argalleiro e co mañoso que é!

Aqueles ¿xoguetes?, o que é perder non os perdemos, pero a min duráronme pouco pois nada máis chegar ao noso pendello a madriña empezou a soltar da súa cintura o mantelo para ensinarllos ao Zoqueiro. ¡Raios do ceo, pois o tío Xosé, sen dicir palabra, tirou a ferramenta que estaba usando e botou cadansúa man aos artefactos.

-Señora, tráiame un cesto, de présa!

Seguidamente pousou, colocou, amodo, aquelas argalladas no cesto, e díxonos:

-Avisade de inmediato ao patrón, e que veña cunha aixada…!

Cando apareceu meu padriño coa ferramenta requirida:

-¡Ai tocaio, tocaio, que cerca tiveches da morte, asemade, á túa muller e mailo neto!

Meu avó decatouse de que ía o conto, ao instante, nada más ver aqueles ¿xoguetes?, e díxolle ao Zoqueiro:

-Vén tras miña, pero máis engorde que se levases un cesto de ovos para a feira de Mosteiro. Salvo que sexas doutra opinión, entendo que isto debe quedar entre nós, pois dicirllo á Garda Civil só nos pode traer desconfianzas, e se cadra unha malleira para que lles digamos unha mentira acerca destas bombas…

-E ata terás razón, que esta verdade é tan incrible que ninguén a vai crer.

Despois, dirixíndose á avoa:

-Vostede convenza no neno para que peche a boca, que á volta deste recadiño xa lles explicaremos a parte divertida. ¡Daquela, abur!

Pero de “abur”, nada, que aquilo de quedarme sen os xoguetes da María non me cocía no corpo, así que, dicíndolle á madriña que ía facer “de cuerpo”, no horto de Tras da Caseta, funos seguindo, de lonxe, ao caladiño, para que non me descubrisen se miraban para atrás, pero non o fixeron. De chegados á Regueira de Maxide, alí nun barranco, meu padriño cavou unha especie de sepultura, aínda máis fonda cás que facía Afonso, o enterrador de Montecubeiro. O Zoqueiro depositou aló abaixo os dous xoguetes, as dúas argalladas, e colleu a aixada para darlles abundante terra aos “cadáveres”; foi nese momento cando me deixei ver, que por certo non se escandalizaron nin me roñaron. A explicación deuma o tío Xosé:

-Rapaz, tivestes a vida colgada dun fío, e seguramente lla debes ao mantelo de túa madriña… Isto que acabamos en enterrar son dúas bombas de man, piñas, que tamén se lles chama así, que tanto as puideron abandonar no monte os fuxidos coma os gardas ou os falanxistas; vese que alguén as puxo no chan para telas cerca e lanzalas no seu momento contra un inimigo próximo, pero algo imprevisto debeu pasar para que botase a correr sen darlle tempo a recoller estas bombas de man, estas armas tan perigosas. De seguro que pensaba volver, pero nisto atopounas esa María do Escouredo… Maldita guerra, que nola trouxeron ata a propia cociña; pero agora imos ao práctico: ¿Fixeches a primeira comuñón?

-¡Si, tío; descantiá!

-Daquela tes que xurarnos por Deus bendito que disto, deste sitio, non dirás nin media palabra, nin sequera á túa madriña, que é un secreto de homes, de nolos tres… Estas bombas, de enterradas, así de fondas, e máxime neste barranco húmido, á volta de vinte ou de trinta anos estarán podres por culpa da ferruxe, co cal non farán dano a ninguén…, ¡salvo que metan unha estrada por este barranco, pero iso non se lle ocorre nin ao tolo do Pacio!

De volta á casa explicáronlle a miña madriña todo o relativo ás “piñas”, excepto o lugar do seu soterramento.

-¿Así que eran bombas…, da guerra? ¡Foi un milagre…!

-¡Si, señora, e vostede e mailo cativo, con esa María, tres anxos, que se tal non fosen, arestora esa novena das ánimas iría por vostedes; por vostedes! A ver, xa que é un anxo, rece un anaco.

Aínda ben non acabáramos o Gloria cando meu padriño se marchou para xungui-las vacas e saír por un carro de toxos para o forno do pan. Pola miña parte, normalizado o día, púxenme a devastar un par de zocas aproveitando un toro que saíra cos nós podres, pero que servía para o meu ensaio. O tío Xosé, que xa me tiña calado e se decatara da miña afección polos feitos históricos, púxose a contarme algo de como fora a Guerra das Filipinas, que seu pai estivera nela, ¡de Cabo!

-O máis chistoso, o único chistoso, foi que o levantisco das Filipinas chamábase Aguinaldo…

-¿Aguinaldo? Iso será unha broma das súas…

-¡Nada de chanza! Aguinaldo foi o que nos deron aos españois, por burros e por mal administradores, que niso España non ten remedio… E grazas que é unha terra rica, pois con tantos a comer dela, ben que mal, vainos sostendo, guerras incluídas; ¡iso si, a uns máis, e aos outros, menos!

-Eu, daqueles que foron a esa Guerra, só cheguei a coñecer ao señor Manuel da Casa Grande, ese que casou cunha morgada de Luaces, un daqueles “últimos” de Filipinas…

-De aquí foron moitos, moitísimos, que como esta terra de madeiras sempre tivo bos carpinteiros, levábanos á Mariña de Guerra…, ¡para poñer mendos, reparacións, aos barcos! Contaba meu pai, ¡que Deus lle perdoe…! ¡Non, ho, non entendas mal, que meu pai non precisa perdón, que o digo polos seus mandamais, por aqueles que lle ocasionaron pasa-la noite nun combate naval, dacabalo dunha táboa, e menos mal que era carpinteiro, que por iso o pillou o canón xunto da madeira, pois o que é nadar, el, menos que un boi!

-Diso, meu padriño, nunca nada me contou…

-Agarda, que aínda hai máis: Onde estivo meu pai tiveron de Almirante a un tal don Patricio Montojo y Pasarón, con parentes aí na Fonsagrada… Tan pasarón foi, que deixou entrar en Cavite aos barcos dos Estados Unidos… Aquel pasmón, ou Pasarón, ou como diaño fose, tiña os nosos barcos dentro da baía, quietiños, achantados coma chantos, e cargadiños ata arriba, ¡coma un señor no seu castelo, coas bodegas abarrotadas! Os barcos non son castelos, que a súa defensa está en moverse, ¡en saber manobrar! Aquel barrigudo era tan señorito e tan comodón que lle encargou a meu pai que lle fixese unha mesa de caoba para a ponte de mando; era tan señorito e tan folgazán que nin lles mandaba ensaiar cos canóns. Pola contra, os americanos, que os mandaba un tal…, iso, Dewey, tiña os artilleiros ben adestrados, e os buques sen carga inútil, que incluso tirara os seus mobles pola borda…

-¿Tirou os mobles? ¡Un acabador! ¡Americano tiña que ser, que como son ricos, non lles dan importancia ás cousas!

Medio se enfadou o Zoqueiro, que posiblemente non estivese afeito a soportar nenos resabidos.

-Non me interrompas, e escoita, que sen escoitar mal podes entender; e logo está que aínda non rematei, e quero contarcho ao pé da letra. Mira ti que os de terra, os soldados que estaban na terra, dixéronlle ao Pasarón que lles prestase algún daqueles aparellos, os de máis alcance, para poñelos na boca da badía e cruzar fogo cos buques americanos. ¡Nin caso, que calquera lle dá consellos a un mariño, que coidan domina-lo mundo, así sexa desde a casca dunha noz! Nisto, que aqueles americanos, tan lixeiros como estaban, tanto eles coma os seus barcos, coáronse para dentro da badía, de noite, apuntando a onde e como querían, mentres os nosos non tiveron más remedio que saír para fóra, mar adiante…; ¡iso si, alumados, co lume no rabo!

Eu, na miña petulancia de neno listo e sabido, quixen facer a miña achega:

-Di meu pai que, coa Armada Invencible, na batalla de Inglaterra, pasou algo parecido, que non foron maiormente as tempestades as que desfixeron a nosa escuadra, senón por culpa de que os mandaba un Almirante castelán, o duque de Medina Sidonia, un home da terra, afeito a darlles lategazos aos nosos segadores se non lle segaban de corrido, á présa, os seus latifundios… ¿Il será verdade?

-¡Se o di teu pai…, que por algo é mestre!

Aquela conversa non durou, e ben que o sentín, pois as cousas de Cuba maiormente, pero tamén as de Filipinas, eran atractivas para un mocoso con algo de imaxinación, e coa sede do emigrante, de todo minorazo, pois a pesares de que eu era o morgado por razón de idade, a imaxinación levábame a descubrir, a coñecer, outras terras, outra xente, outras civilizacións…

A interrupción veu porque, entre unhas e outras, meus avós tiñan atrasadas as tarefas do día de marras, e logo que tamén había que facer o xantar, así que me invitaron, con toda razón, para que desertase do meu ripeiro, e aló que me fun, con eles, cos avós, picaña ao lombo, precisamente aquela, a mesma, a que eu tiña asignada, aquel aveño que arrebolei para un arró do horto, por encima dunha figueira, o mesmo día en que cumprín dezaoito anos, e un mes, e un día, ¡que nin que fose unha condena carceraria! Daquela que me chegou o aviso para que me incorporase, de inmediato, ao Batallón do Ministerio do Ejército, disposto a cumprir tres anos, ¡tres!, de servizo voluntario. ¿Voluntario? Nunca mo pareceu, por máis que o puxesen aqueles papeis, pero a verdade é que eu precisaba un mínimo de tres anos de fonda gratis, un rancho cuarteleiro, cotián, a longo prazo, se quería comprace-la miña vocación suprema de estudar…, ¡fose o que fose, e fose onde fose, no Ceo ou no Inferno!, pois outros medios non tiña, que xa me fixeran renunciar a unha beca no Instituto de Lugo, sendo director aquel Delio Mendaña, fillo do señor Policarpo, aquel que compraba pitas e ovos para os Montaña... Tempo adiante viñeran aqueles franciscanos de Herbón buscando un novizo que lles soubese o catecismo, tanto do dereito coma do revés, pero meu pai non me deixou ir…; ¡segundo el, en vista de que non se podían casar, nin os curas nin os frades!

A terra, alí nas Leiras, estaba ben sequiña, así que era un pracer amontoar aquelas patacas que ía deixando o arado á vista, na tona do suco. Xa era un pouco tarde, pero antes non houbera tempo axeitado ou suficiente. Co sacho das dúas gallas, a pouco que se removese a terra, era case imposible deixar unha pataca acubillada. Meu padriño dicía que se confundía algunha pataca cun baloco, e a deixaba na terra, iso non tiña maior importancia pois os bechos tamén son criaturas de Deus, e precisaban comida para o inverno; a madriña, que non era menos cristiá, sostiña que primeiro era a xente, e detrás da xente, os bechos terráqueos.

O noso sistema, a teima do padriño, consistía en ir separándoas por tamaños, de tal xeito que as grandes pasaban directamente á cesta, para non mazalas nas trasfegas; as medianas en montóns; e as pequenas, que irían para os porcos da ceba, directamente aos cestiños de man.

-Padriño, nunca a pena me pasaría se me quedase co Zoqueiro, sen vir axudarlles, que logo é unha vergoña que só estean sen levantar as nosas patacas, cando os veciños xa se meteron nas súas casas para debullar o millo…

Pero el, non sei como se amañaba, que tiña resposta para todo:

-¡Rapaz, hai que traballar coa vista! Certo é que antes tampouco puidemos, pero non o é menos que nada conserva mellor as patacas cá propia terra onde se criaron, onde se refixeron e maduraron; e logo que ti verías que andaron polas casas eses tunantes de Abastos, fixando os cupos forzosos, que os pagan de miseria… A nós, e iso que somos de esquerdas, católicos pero de esquerdas, como viron as tullas baleiras só nos asignaron levarlles un quintal. ¿Enténdelo? Pero aínda falta un truco, que o fará teu pai de noite, que hoxe volve…

O “truco” consistiu en que, de noite, á luz da lúa, meu pai fixo unha escavación, tipo trincheira do Exército, para a que levou, mentres nós fomos á ruada, dous feixes de palla. Encima do primeiro depositou aquelas cestas das patacas grandes; recubriunas coa palla restante, e por último, ¡terra e máis terra! Estaba visto que naqueles días o noso oficio foi máis ben o de enterradores. Así seguían as huchas medio baleiras, coa particularidade de que aló adiante, pola primavera arriba, aquelas patacas, ao desenterralas, que tan abaixo non chegou a ratume, estaban fresquiñas, e sans, que daba gloria velas; velas e comelas!

Daquilo non había máis que falar, aínda que eu era máis falador que unha radio, ¡para daquela xa vira unha na casa dos Penelas de Pousadela!, e todos, empezando por meu pai, temíanlle á miña sinceridade e á miña franqueza. Estaba visto que eu nacera coa monarquía, e me criara na democracia da república, así que o meu ambiente de berce non encaixaba coa ditadura franquista. ¡Iso de saír do ovo nunha época, e criarse noutra, ten os seus inconvenientes!

Da conversa da cea o que mellor recordo é que lle dixo o Zoqueiro a meu padriño:

-Cando Tella, ese General de Adai, di que algún día volverá o Rei, cun sistema parlamentar, ¡co listo que é, súas razóns terá!

O padriño-avó non se contivo sen rirse; non do tío Xosé, senón das súas esperanzas:

-¡Si, si; El Rei…! ¡Xa veu, pero foi o de bastos!

Meu pai, que volverá de esconde-las patacas, engadiu:

-Tella valía para mandar mouros, pero, como adiviñador…, nin para si adiviñou, que o botaron do xeneralato a pretexto da súa Empresa… (E.T., camións do Ejército de Tierra = Empresa Tella).

O pazo de Tella, que o fixo cos presos políticos de Lugo.

Cousa rara nel, pero o Zoqueiro iso da “Empresa” descoñecíao, así que pediu explicacións, e recibiunas cumpridas:

-Tanto Tella como Yagüe eran monárquicos; os Reis foron os padriños da voda de don Helí, e incluso bautizaron á súa filla co nome de Cristina… Pois ben, Yagüe, chamado a capítulo de parte do Altísimo pediulle perdón, coa promesa de que non lle volvería a falar do tema, pero don Helí foi teimudo, e..., ¡auto inmolouse!

-¿Suicidouse…? ¡Pero non é certo, que aínda vive!

Aquel cativo está claro que era un encordiante, pero meu pai explicouse:

-Todo o mundo sabe que Tella fixo o seu pazo cos presos, e que nas súas aceas de Adai moía trigo de Castela, para vendelo ao estraperlo, amén doutras xaculatorias que eran comúns nese convento dos Padres Xenerais… Tanto é así que, como transportaba o estraperlo nos propios camións do Exército, que teñen de matrícula E.T. os chistosos de Lugo deron en dicir que eses camións, na súa maioría procedentes de requisas, eran da…, ¡Empresa Tella! Franco mandoulles aos de Abastos que o detivesen, e seguidamente fíxoselle un Tribunal de Honor para expulsalo… ¡O único que non lle puideron quitar foi a Laureada; nin a medalla, nin a pensión da mesma!

-Iso xa o sabía eu; ¡que o apearan dos seus camións! Precisamente o noso cura, o de Caraño, nunha ocasión que se falou diso, soltounos un latixo…; ¡a ver se me acordo! Coido que foi así: “Caesar habemus per saecula saeculorum, pois ao Caudillo non hai Brutus que o apee do seu cabalo!”

Meu pai deulle a razón, comentando:

-Iso de que os curas saiban latín, dálles avantaxes, que dese xeito poden dicir o que pensan sen delatarse…

Interrompeuse porque naquel intre oímos tocar a defunto nas campás da parroquia, e iso que xa era noite, pero os toques funerarios soaban tan pronto lle chegase o aviso ao campaneiro. Meu pai algo sabía ou intuía:

-Dáme o corpo que é polo fillo do Xan de Aquilino da Graña, o Cesariño, que comentaron alí en Pousadela que o viu o Médico, e que dixo que tiña para pouco, que lle medraba máis o corazón cá caixa…

Estaba eu ben lonxe de imaxinarme que ao ano seguinte oficiaría de monago para o bautismo doutro neno desa familia, hoxe almacenista de maquinaria agrícola, ao que lle puxeron, exactamente, Segundo César María. Aquela noite, para nós, entretidos e cansos, non houbo ruada, pero o tío Xosé si que foi á Casa Grande, se ben non nos contou nadiña, fose porque non lle apetecía, fose porque non pasou nada de particular.

-.-

Ao outro día volvemos ás patacas, para terminar a recolleita, así que o meu ripeiro estivo, ¡no seu lugar, descanso! A mediodía, dous toques: O de defuntos, no que rezamos polo meu amigo e compañeiro da escola, César; despois deron as doce, e tamén nos paramos a rezar: El ángel del Señor anunció a María, y concibió por obra y gracia del Espíritu Santo. Dios te salve María…

Coas patacas recollidas, co resto delas, a madriña foise para a casa, á cociña, a prepara-lo xantar, que meu avó, a pesares da súa coxeira, bastábase para ir ao prado de Maxide, trae-las vacas, xunguilas, volver en busca do carro…, ¡e máis que fose! Eu achegueime ao ripeiro, onde aquel pillabán daquel Zoqueiro me esmaltara unhas zocas de home, coa madeira doutro toro que tiña os nós podres, para que as furase eu, a xeito de prácticas, e aínda así sobráballe tempo, que o pillamos confesando na Hilda de Brais; estáballe preguntando polas cousas de Cuba, de onde viñera recentemente para acabar de criada do señor Manuel de Brais:

-Pois eu, de ti, muller, de aló non me viña, que moi doce ten que ser ese país para criar unhas mozas do teu donaire… ¡Claro, é a terra do azucre!

Ela, sen deterse moito naqueles piropos do Zoqueiro:

-Aló quedei sen pais, e por iso vin para xunto de meus tíos, aí na Braña, pero nisto empezou a Guerra, ¡e xa non puiden volver!

-¡Vaia por Deus! Pero non hai mal que por ben non veña, que así tente o Brais…

O Zoqueiro, que xa o coñecemos, íase polo malo, pero a rapaciña, ou era inocente, ou sabía facerse:

-Hoxe non está, que vai aló en Martín, que lle dixeron dunha boa besta, e como se puxo tan gordo, pesa moito, e precisa un animal resistente.

-¡Claro, claro, que un peso así non é para telo enriba…; e menos con frecuencia!

A madriña estaba que trilaba con aquela pendanga de ¿criada? do veciño da parte de abaixo, aquel Brais, que de tal xeito viñera a substituír unha santa, aquela señora Xosefa de tan feliz memoria, pero a veciñanza é a veciñanza, así que a invitou para que comese con nosoutros…, “que así segues contándolle as cousas de Cuba ao Zoqueiro”.

-Acéptollo, señora, pois face-lo caldo para min soa faime pouca graza, que por iso me acheguei aquí, de aburrida, pero a cousa alargouse porque este señor deu en preguntarme, de todo e por todo, ¡que logo me confesou mellor có cura!

Non sei moi ben en que me baseaba, pero tiña o presentimento de que pouco lle tería confesado ao noso cura, a don Benito, pois, co preguntón que era, habíalle de custar un esforzo aplicarlle o seu, ¡Ego absolvo peccata tuis…! Ata a min me tiña namorado, que desde que tal rapaza por alí asomou, foi o meu modelo da beldade, da simpatía, e de…, ¡diso que penso pero non o digo, que por onde pasaba ardían incluso os nenos! Tempo adiante cambiei de opinión, de idealización, pois Xildas coma aquela non son o tipo que un mozo sensato leve ao altar.

A mediodía aprendín de Cuba bastante máis do que levaba sabido: Clima, casas, paseos, xardíns, praias… ¡En definitiva, a boa vida que se pegaban os gringos, os do Norte, que por algo se lles antollara a posesión e mailo control da nosa Cuba!

-¿E os nosos, que? ¡Chegar e encher, supoño; pesos á abada, a puñados!

Ben sabía o Zoqueiro que non era así, pero o seu goce estaba en tirarlle da lingua á rapaza. Pero ela foi, ou sincera ou inocente:

-En Cuba ganan máis as mulleres…, ¡se saben levantar a fanguela!

Non seguiron confesando, que estaba o cativo nas inmediacións, e tanto o Zoqueiro coma os da casa ben notaron que eu as anotaba todas, ¡aínda que non tivese un lapis! Xa que non falaban de nada substancioso, a imaxinación do rapaz remontouse aos terreos da memoria, e din en lembrarme da señora Xosefa de Brais, ¡que aquela si que era da tribo de San Xosé! Nada un pouco lonxe, no lugar de Xerbolés, pero aclimatárase perfectamente, tanto ás costas coma ao marido, evidencia da súa santidade. Din en matinar que miúda sorpresa se debeu levar no Ceo ao ver que o seu viúvo non só lle levara aquela…, ¿moza?, para coidar da enferma, senón máis ben para prepara-la súa substitución. Á Ama, para facerlle aquelas sopiñas con viño e azucre, que lle alargaron algo a vida, por pouco que fose; en canto ao Amo, a pesares da súa asma, a pesares dos seus alasamentos, para devolverlles aos seus ollos aquel brillo picarón que o caracterizaba.

¡Que pena que por entón non houbese concursos de misses, que así se quedou aquela Hilda sen un título glorioso! En canto ao seu Amo e…, ¿señor?, aquel Manuel Penelas, del eu só admiraba a besta; e por sobre da besta aquelas monturas que mercara no San Froilán, con tantísimos cravos dourados. E logo aquel freo prateado, aquelas bridas trenzadas, aquela manta palentina, aquel encerado tan recio que logo parecía unha coiraza de aceiro, só que en negro…, ¡pero sobre da besta un animal, outro! Un animal que nunca boa cara nos puxo a ningún dos rapaces da veciñanza. ¿Sería a súa dor pola perda dun fillo mozo, aquel Rogelio…? ¡Prefiro pensar que si, que por algo era…, como era!

Miña madriña tenme contado que a morte do Rogelio, con dezaseis anos, foi decisiva: A nai toleou polo camiño da bondade, facéndose pan trigo; e ao Brais metéuselle o diabro no corpo, que de aí lle viría aquela tose, que non a daba expectorado. ¡Nin houbo nin podía haber outra veciña da categoría moral da señora Xosefa de Brais! Tódolos anos, ao madurar as cereixas, ía buscarme para que lle probase se estaban comestibles as daquela cerdeira que plantara o seu Rogelio. Era a súa forma agarimosa de invitarme ás primicias. Despois de gozar da froita, que non era tanto, pois, no seu apresuramento, invitábame con antelación, verdes aínda; collíame da man e levábame á corte do seu portalón, pedíndome que me estivese caladiño para contemplarlle as andoriñas, que, de retorno de África, estaban ocupadas en renovar os seus niños co barro e coas palliñas que transportaban do rego de entre as casas, aquel que nacía na Fontiña Fontela da palleira da Nogueira.

-Fíxate nelas: foron invernar a África, e nin con esas, co lonxe que está ese país, se esquecen de volver ao mesmo sitio onde naceron. Se a ti che toca face-lo Servizo en África, fíxate ben no camiño da ida…, ¡para que saibas volver, tal e como fixeron elas!

Aquilo non era doado de entender, e só se cumpriu, en min, relativamente, pero no meu peito sempre se conservou a lembranzas daquelas andoriñas, e fun a África, en efecto, e pasei aló dez anos, ¡pero souben volver!

Cando se agravou, que morreu moi nova, mandáronme busca-lo cura para que a sacramentase. O caso foi que papei con queimaduras aquelas sopas de leite fervido que me fixera miña avoa, para dispararme ao minuto seguinte, que non fose a despedirse sen a unción de don Benito. Cando cheguei ao convento, que xa non o era pero seguíamos chamándolle así á reitoral, que pouco tempo me levou do moito que corrín, e iso que había unha boa legua, díxome súa tía, a Ama do Cura, que agardase por don Benito (sic), así na propia cociña, que don Benito (sic) estaba afeitándose… ¡Todo para que aprendésemos a chamalo de Don! Esperei, si, ¡que remedio tiña!, pero non quixen sentarme, que así saíamos antes, coa presa que levaban os meus nervios, ¡por se morría sen confesión! A ama nada fixo por tranquilizarme, que nada me dixo de que as santas santas son, antes e despois da confesión, que teñen as virtudes no mesmo sitio onde outros temos os pecados, pero aquel cura, que para facer una confesión coido que non precisaba afeitarse, ¡veña darse xabón!, e eu, ¡veña darlle voltas á puchiña! Naqueles momentos si que entraría con gusto nun seminario, aínda que só fose para que ninguén morrese sen confesión. Agora, visto de lonxe, comprendo que o cura coñecía ben á señora Xosefa, e por ende, tiña claro que non urxía confesala.

Cando deu aparecido, viña sen sotana. Aquilo tampouco me pareceu serio, que nunca vira un crego en calzóns, ¡pero…! A sotana púxoa despois, que a tiña colgada no corredor, por xunto da escopeta… ¿Para que tería unha escopeta, naquel torno, tan cerca do lume…? ¡Non, non era para cazar, seguramente, senón polo seu medo a ser cazado! Pero iso tamén o entendín tempo adiante. Oíu o recado coma quen oe chover, ¡como se fose a cousa máis natural do mundo morrer sen confesión, que maldito présa se deu! Despois de ollar uns papeis que tiña sobre do mármore da cociña, todo con parsimonia, fíxome un aceno para que o seguise. ¡Ai, xa! Meteuse na sancristía pola porta nova, pola ampliada, que abría directamente desde o curral; segundo a xente, para non aventurarse polas encuastras, escuras e medorentas.

Daquel cura contábase que intercedera por seu irmán, en Madrid, ao terminarse a guerra, con dúas pistolas ao cinto, ¡e conseguiu que o soltasen desde os sotos da Dirección General de Seguridad, alí na Porta do Sol, pese a estar relacionado coa morte de Calvo Sotelo!

De entrados na sancristía, ¡púxose a revestirse! ¿Quen era eu, quen, para reiterar a urxencia do meu aviso? De revestido, de volteada a casula por sobre dos ombreiros, cíngulo e todo iso, díxome: “Tu, diante, coma sempre, que vou misar; ¡e non te distraias, que o outro día confundícheste niso de tocar a santos!”. Unha vez en sagrado, ¡acende-las velas!, cousa que tamén lle fixen sen rosmar, ¡que remedio! Pero a procesión tíñaa eu, que me comían os diabros, todos aqueles dos que quixen librar á miña protectora. ¡É que mesmo trilaba! Trilaba por levarlle o Viático, e vai o “don” e sáeme co seu Introibo ad altare Dei…! Polas ganas, estaba disposto a pedir para o “don” cen mil maldicións, pero, despois, quen se confesa diso, co noso ou con outro!

Nunca oín unha Misa que tanto durase, ¡se é que a escoitei! E o cura tan pachorras, dálle que dálle ao seu latín… Era o que se chamaba Misa de cedo, y por riba diso, ¡nada! A verdade é que aquel párroco nunca receou en alongarse do convento para confesar a quen fose, á hora que fose…, ¡salvo que lle coincidise cunha Misa! Tan agónico me sentín, que ata me deu por imaxinar que ían pensar de min que non correra abondo polas costas do Ribón arriba, e iso si que non, que subín ata o Pombal dunha folexada. Din en rilar nos dentes, dos calafríos que sentín despois daquelas suores, pero tamén da aprehensión que me entrara no corpo, e do medo a pecar, eu, fose por activa ou por pasiva. Mais, como todo o que empeza, acaba, media hora despois, ¡por fin!, mandoume coller o farol e mailas campaíñas, que as debía ir tocando, aos poucos, por todo o camiño, houbese ou non casas nas inmediacións. El envolveuse naquel mantón escuro, tétrico, cuns bordados amarelos, grandes e feos, pero impresionantes. Seguidamente meteu as súas cousas nunha fardeliña morada, que esa si que non ma deu para levala: Os santos óleos, a caixiña das formas consagradas, unha estola…, e non sei que máis!

De postos á función sacra, eu din en oufanarme por aquel servizo que lle estaba prestando á miña protectora, que incluso me sentín orgulloso de ve-la xente axeonllarse ao compás das campaíñas, o que non deixaba de ser, polo menos, unha irreverencia; miña, por suposto. ¡Nin nos ladraron os cans do Pombal, que aquilo si que foi un milagre, outro! Cheguei ao Escouredo trinta ou corenta pasos por diante do cura, ¡pero el non podía roñar tendo ao Santísimo contra o seu peito…! Nada, que me librei dunha roña, e xa non fose dunha oblea facial!

Moito durou aquela confesión: O señor cura debíalle estar preguntando a feito, polos mandamentos, un por un, de igual xeito que preguntaba o Catecismo arriba, na nosa igrexa conventual. ¿Tratándose dunha santa…? ¡Pois si; se cadra por iso, que igual tiña curiosidade por saber como son, ou como se comportan, as santas, en vida…, xa que non abundan, segundo dicía meu padriño estimulándome para que fose pensando nunha muller de xeito, polo estilo da súa! O caso foi que o Brais tamén mandara en busca do escribán, que o tiña na cociña, esperando…; ¡esperando pola santidade da señora Xosefa, pois de santa non se atrevería a negarlle o revoco do seu testamento, aquel que fixeran recíproca e conxuntamente, indesexable agora que coñecera á tal Hilda…! Deste xeito, os sobriños dela…, ¡abur!

O día do seu enterro, aos poucos de confesada, que Deus tiña présa por recibila e non lle deixou esperar ao retorno das súas andoriñas, moita xente se presentou naquela currada, tanto da nosa parroquia como da súa de orixe. Eu levei unha daquelas catro cintas que se lle poñían ao ataúde, e confeso, ¡eu tamén!, que nunca tan unido me sentín á señora Xosefa de Brais, pois ata me pareceu que a súa ánima se estiraba pola cinta abaixo, derreténdome a man, tal e como se derretían aqueles puñados de neve prensada que tódolos invernos me gardaba nunha cunca, no seu alzadeiro, ¡para convidarme a un refresco cando chegase o tempo das cereixas! O malo do caso é que nunca aquela neve agardou polas cereixas, ¡nin de prensada!

Curas á casa só viñeron dous, o noso e mailo de Xerbolés-Cirio. Seguindo a comitiva, e mesmo tras dos curas, tamén foi o viúvo, pero ese, se cantaba, facíao por dentro. O que foi é ben cómodo, acaso non por malicia nin comodidade, senón pola súa asma, upado na súa besta, e acomodado naquela sela dos cravos de ouro. Hilda, con outras veciñas, xa estaba no convento, coas cestas do almorzo dos cregos… Fixéronse descansos en tódalas encrucilladas dos camiños, ocasión que nunca desperdiciaba don Benito para alarga-la súa fardela morada: Dies illa, dies irae, calamitátis et misériae, dies magna et amára valde. Dum véneris iudicáre saeculum per ignmem… E eu, cos outros acompañantes, pero levados pola mesma voz do párroco: Réquiem aetérnam dona eis, Domine, et lux perpétua lúceat eis. Detrás miña, coa outra cinta das daquel lado, o pícaro do Euloxio da Casa Grande, dándome cun dedo nas costas: “¿Ti óelo? ¡Di que traballa de valde…! Míralle, míralle para a fardela…!” Como non lle fixen caso, seguiu encerellándome: “¿Oes? Escoita o que lle di esoutro: ¡que doneis, Domine! ¡Iso, iso, que doneis, algo máis, que leva pouco!”.

Como o tiña cerca, e xa estaba farto das súas irreverencias, que ata nos podían oír, tireille unha patada para atrás, pero el, bastante áxil, apartouse contra aquel horto do Caseto, ¡precisamente nunha mata de ortigas! O Euloxio era boísimo, un amigo que moito o levo botado en falta, pero o seu carácter bromista levábao a toma-la vida en xolda, con todo tipo de divertimentos. ¡A ver que chistes me ten preparados para cando chegue eu a onde el está, que serán do máis gracioso!

Aquilo do latín tiña as súas consecuencias: Para o crego, convertíao, máis que nun intermediario, nunha especie de Secretario de Deus, o único que sabía dos seus misterios. E aos profanos suxeríanos un temor reverencial, unha aceptación forzada de algo ao que se temía, sen por iso deixar de repudialo. ¡Ata o Vaticano II, tiveron máis de padrastos que de pais! Con estes pensamentos, con estas lembranzas, debaixo da pucha, ¿ou encima?, volvín para o ripeiro, e alí pouco me faltou para romper a chorar lembrándome do meu amigo e condiscípulo, aquel César, que me evidenciaba que tamén se pode morrer na infancia, ¡cousa, pensamento, sempre terrible para un cativo! Non lle fun ao enterro, que despois da experiencia tida coa madriña segunda, con aquela veciña, o meu corazón tampouco me cabía no peito. Mal ía pasar aquela tarde se non fose porque o Zoqueiro, sabedor da morte do meu amigo, deu en falarme de todo o contrario, daquela explosión vital, continua, ininterrompida, que nos circundaba:

-Só hai dúas formas de vida: o campo, libre, aberto, e maila gaiola. Non entendo, nunca entenderei, como hai xente que se vai para Lugo, ou para outras cidades, a iso que chaman establecerse…

-Outros quédanse no Exército, ou se meten a gardas… ¡Isto noso élle moi aburrido! –Foi canto se me ocorreu dicirlle, que aquel tema era novo, que ninguén me falara de tal cousa, ¡que mira ti que compara-la aldea coa cidade…! Para entende-lo Zoqueiro, ¡un simple zoqueiro!, tiven que verme na soidade dun Madrid, xa daquela monstruoso, rodeado de xente que maldito fala se daban entre si, por máis que estivesen ben apertados, tal que no “metro”.

-¿Aburrido…? –E riuse de min, con sarcasmo, que ata me doeu. –Iso é porque non entendemos o que temos; nin o entendemos, nin sabemos poñelo a punto, tal que facendo unhas casas máis axeitadas, poño por caso, en cuestións de limpeza… Eu levo un anaco fixándome nese paxariño, nese paporroibo do pexegueiro, aí enfronte, e teño para min que lle está dando grazas a Deus despois de cada enchente de vermes…, que por iso está aí arriba, empolicado no seu altar. Nós, en cambio, que ata tomamos ese café do pucheiro que nos fixo túa madriña, que é a gloria mesma, ¡nin palabra, nin a Deus nin á túa madriña!

Dubidei por un intre, pero o tío Xosé tíñame gañado, así que lle franqueei a miña portela:

-Xa que me fala desa maneira, voullo dicir: ¿Sabe que os meus veciños, os outros cativos deste lugar, deron en collerme tirria desde unha vez, na pasada primavera, que ordenaron darse unha volta todo por aquí, polos valados dos arredores, aos niños de carrizo, para facer unha boa tortilla e comela todos xuntos? ¡Pois si! Eu prediqueilles que os carrizos son uns paxaros moi guapos, e que non fan dano algún, pero eles tacháronme de mecoso, e por aí adiante. Tanto discutimos, e tanto nos enfadamos, que pouco lles faltou para zoscarme; que se eu era unha nena, que non tiña iso que hai que ter para mexarlles aos grilos, que desfacía a unión do lugar; e máis, e máis…, ¡que xa me dá vergoña contalo! Agora téñenme por un bicho raro, que ben llelo noto, e coido que incluso por covarde, cousa que me dá grima, ¡pero con todos á vez non podo!

O Zoqueiro pousou a ferramenta, fitoume moi atento, mesmo como se fose a bautizarme, ou a botarme un esconxuro, e despois diso arrincouse cunha andrómena que aínda a teño nos oídos:

-¡Ninguén nos fai tanto ben como lles debemos aos inimigos! Aprende, e lémbrate disto: Os amigos adoitan darnos por tan perfectos que xa nos quitan as ganas, as ansias, as arelas, os azos, de seguir mellorando. ¿Para que, se xa somos anxos? En cambio, os inimigos, sexan certas ou non as súas críticas, estannos dicindo, ¡sen querer facelo, que niso está a virtude!, que aínda podemos mellorar, que podemos aprender, que podemos medrar por riba deles, aínda que só sexa para vingarnos; en plan pacífico, por suposto, en lícita competencia. ¿Enténdelo?

Mira, ho, -engadiu, pero sen volver á ferramenta, -que me estou lembrando dun veciño, un de alí de Pacios, que lle tocou para África, e cando volveu, eu, que son tan falador, e máis ben por falar, pregunteille que tal, que se aprendera algo daqueles fulanos… Aló por dentro estábame burlando do rapaz, que viña tan mouriño e tan bruto coma se estivese na Marronda facendo carbón, pero o outro tiña as respostas doadas, que me dixo ao instante que si, que algo aprendera, en particular un dito moi agudo dun daqueles Mohamés, que lle dixo que non había nada mellor que sentarse na porta do curral…, ¡para ver pasa-lo cadáver do inimigo! “¿E fano, fano así, rapaz; desde cando?”, insistinlle, pero aquel licenciado explicoume que eles, ¡malditos sexan!, din branco pero fan negro, que nunca soltan a súa gumía, ¡nin diante dos amigos!

Estivemos un intre calados, como rumiando aqueles pensamentos, ata que se me ocorreu dicirlle:

-A min chámame a atención iso de África, que me custa entender como pode ser que teñamos ese Protectorado sendo así que en España aínda din que non hai cartos para atender as escolas, esas que abriu a República, que seguen sen mestre!

Nisto coido que o metín nun apuro, pois a súa resposta saíulle engorde:

-¡Non cho sei! Igual é un pretexto para que vaiamos aprender deles, dos mouros, que ese Franco, se tanto lles quere, por algo será!

-Ensinaríanlle a matar…

A audacia e a naturalidade dos cativos non ten barreiras, así que, aínda ben non llo dixen, arrepentinme, pero o tío Xosé non mo tivo en conta. O que si engadiu foi que aquel quinto, aquel regular dos Regulares, tamén lle contou que os mouros son tan astutos que, para que nos os vexan quedos, indefensos, ¡agáchanse para mexar, ao estilo das mulleres! Despois desta lección…, ¿escoitas, neno, -berroume-, que te vexo algo ido? Despois daquela lección do quinto –proseguiu- púxenme a matinar que aos inimigos deste mundo hai que vencelos á larga, pois á curta, pola forza, tal que cun simple coitelo, véncenos calquera, ¡así sexa un mouro! Á larga véncense pasándolles diante…, ¡maiormente nas cousas da intelixencia!

Volvemos á ferramenta, pero por pouco tempo, que a mi o tema dos mouros andábame aló por dentro, que nin que fose unha premonición:

-Diso dos mouros…; meu pai di que, daquela do 711, aquí en Galicia pouco máis fixeron que achegarse, que estas lameiras do noso clima son para as zocas, e non para as súas babuchas… Pero ándame na chencha de onde virá, entón, tanta toponimia dos mouros: Vilar dos Mouros, a Mouriña, o Rego dos Mouros… O da Mouriña igual é pola cor da pizarra desa louseira; pero quédame o Rego dos Mouros, que meu avó sempre di que se debe dicir, “A Valga do Santo Estevo”, porque alí houbo un conventiño, o primeiro dos de Monte Cubeiro.

-Diso, -e rascouse a orella, -afellas que non cho sei, pero ti pensa unha cousa, que moitos dos saberes saen simplemente do sentido común…, ¡por máis que o Cura de Caraño adoite dicir que o sentido común é o menos común dos sentidos! ¿Se ti foses un roibo, como seica eran aqueles suevos, e tamén os bretóns da Pastoriza, como lles chamarías aos vellos, aos entregos, deste país?

-Se cadra, mouros, aínda que a raza normal, a branca, a nosa, de branco pouco ten, e  aínda menos se non nos lavabamos!

-.-

Aquela noite, á cea, meu padriño e mailo Zoqueiro, que demostraban entenderse mellor que moitos irmáns, deron en falar dos nomes das casas, dos apelidos da xente, dos alcumes… Entre outras cousas que non anotei, nin lembro, pois a boca do Zoqueiro era coma un volcán aceso, inextinguible, e meu padriño non se quedaba atrás, aprendín que:

Que non sempre tiveron mala intención os alcumes, senón a necesidade de identifica-la xente, tal que cando se falaba deles a distancia: o Cego de tal parte, o Gago, o Negro, o Bocamoura, o Roxo, o Virollo, o Xigán…, e moitísimos máis que alí citaron. Á vez tamén me explicaron que algún, efectivamente, tiña unha certa picardía, ou mala intención, tal que o de Capón (un gordinflas), o de Cortón (asimilándoos aos vermes das cebolas), o Gato (suave e pícaro), o Peinado ou Peiteado (presuntuoso, presumido), etcétera. Sen mala intención, pero facendo referencia á súa procedencia, estaban os Expósitos. Meu padriño explicou que o segundo apelido de miña avoa víñalle de que os seus entregos por vía materna foran xudeus, e que ao bautizalos a moitos dábanlles apelidos relixiosos, que diso viña o seu segundo, ese “San Miguel”.

Pero a utilización meirande na nosa bisbarra aludía ao sitio ou emprazamento da casaría de orixe (topónimo), que a falta doutra denominación coñecida foise convertendo en apelido, que aínda hoxe, nas necrolóxicas, para mellor identificación e orientación explicitan: Fulano de Tal de Tal Sitio… Para ordenar algúns dos que citaron, podemos pensar en: Abelleira, o que tiña colmeas, abellas, aínda que tamén podía derivar de abeleiras, a casa das abelás. Captei, ao respecto, que a castelanización dos apelidos fixo tales estragos que algúns deles nin se pode explicar. Abraira, tamén das abelás. Agrelo, aquela casa da agra cativeira. Arboiro, que alude a un viveiro ou cultivador de plantóns. Balado, da casa do Valado. Carballeira, aquela casa illada, entre carballos. Outro grupo importante fórmase das chamadas (appello = chamada), do oficio dalgún entrego que destacase no mesmo: Albardeiro, Barreiro, Besteiro (de besta, ou ballesta, ballesteiro), Cabo, Caldeiro, Cordeiro, Ferreiro, Lombardero, Torneiro… Sen esquecerse dos derivados do pai, dos patronímicos, Álvarez, Fernández, Gómez, López, Pérez…

Escudo dos Gómez

Sexa cal sexa a procedencia do apelido respectivo, ao de hoxe, nesta bisbarra, e nas outras polo estilo, ninguén se pode chamar á denigración pois ao longo dos anos, e incluso dos séculos, xa non hai familia que non dese xente honorable, e incluso benemérita, a partires dunha denominación máis ou menos vulgar, ¡que non hai apelidos vulgares se os leva, ou levou, xente de altura!

Tamén comentaron, e eu atendín, coma sempre, ávido das súas transmisións orais, que por culpa dos alcumes colectivos, parroquiais, ten habido paus nas feiras e nas festas, pero iso era o pretexto pois o móbil remoto estaba máis ben na esculca das mozas nos coutos parroquiais, celosos da súa endogamia, ¡principal e primordialmente para mellorar o patrimonio dos pretendentes!

¡Deus, a de cousas que falaron aquel día os dous vellos, algunhas tan proféticas que me resisto a esquecelas sen deixalas en herdanza, sequera sexa para que os netos entendan un pouco como eran aquelas “universidades orais, rurais, das lareiras”! Tanto falaron, que se nos pasou a hora habitual de ir á ruada, e eu, de tanto escoitar, quedei durmido enriba da artesa, ata que meu padriño me berrou, coa súa voz tronante, que de non ser labrego igual acababa de xeneral polo seu énfase e polas súas arengas:

-¡Veña, rapaz, que para engurrarse está a cama!

Dominara a conversa daquela noite o Zoqueiro, sempre máis locuaz que meu avó, ¡e iso que non o era pouco!

-¿Sabes que me gustaría? ¡Ir a Pousadela, a escola do teu fillo!

-¿Iso…?

-Máis ben para escoitar aos rapaces de agora, a ver como razoan con tanto libro e tanto papel, que o poden apuntar todo; nos nosos tempos ben sabes que só había dous libros: a pizarra de lousa, e os relatos da lareira! Teño para min que mellor se quedan as cousas ditas aquí por xunto da lareira, que se exercita máis a memoria, e sen memoria…, ¡nin os animais, que ben sabes que sempre saben volver á casa cando se perden!

-¡Pois…, non sei que che diga, que así, ao estar varios xuntos, mozos e mozas, unificaranse algo máis os criterios! Hai moitas cousas que ensinar a corrixir, pero en grupo, para que se poñan de moda, pois vimos de pelexarnos a tiro limpo, mesmo entre veciños: preitos de augas e partillas a paus, fillos naturais a esgalla, hipocrisía cos curas, corruptores das autoridades para conseguir caprichos, que non utilidades, castrapismos nos falares cada vez que nos atopamos cun cacique…

-Vai parando, que xa pareces un paxaro de mal agoiro. E nalgunhas cousas cómpre afinar, tal que niso do tiro limpo… ¡O único tiro limpo é o dos cazadores, se o fan para cargarse animais daniños, ou acadar comestibles, pero teño as miñas dúbidas, que xa ves que as licencias de armas só llelas están dando aos matóns da guerra de España!

-O de “tiro limpo” xa sabes que é un dicir. En canto aos preitos das augas… ¡Iso ten, e tivo, moitos veres! Para empezar de lonxe, eu diría que esta Galicia é un pais sedento: Sóbranos auga cando non fai falta, e fáltanos nas grandes estiaxes do verán. Os arrastres da excesiva auga levan a substancia nutrinte, o abono, para formar aló abaixo xunqueiras e barro; pero cando aparece o sol, fai tixolos nos lameiros e dilata os poros, os coadores, maiormente na terra da area, así que se agostan os prados e mailas hortas, en xullo, ¡ou antes! Pero o mes máis seco do ano nesta bisbarra é setembro, que seica vén así para que podamos celebrar a festa do Santo sen paraugas! ¿Quen pode bailar cun paraugas na man…? A cuestión de fondo en España é que as Leis fanas en Madrid, e cada zona é como é neste mosaico ibérico. Por outra parte, a Lei que nos rexe é do ano 1879…, ¡así que mira se choveu desde entón!

O Zoqueiro, que non deixaba as cousas sen repenicar, contestoulle:

-En canta terra coñezo, ¡e non é pouca!, ademais diso que dis, que o teño por ben dito, ademais de bendito, temos que confesar a nosa preguiza en drena-los lameiros para quitarlles o exceso de humidade invernal, en limpa-los ríos, e particularmente na escaseza de estanques e de conducións axeitadas que reserven a auga para a estación seca…

-¡Admítocho, -conformou meu padriño, -pero aínda nos queda tinta no tinteiro! No que levo observado, moitos dos litixios pola auga arrancan dos muíños de herdeiros, que máis ou menos foi así: Mentres o muíño foi corporativo todo se subordinou ás súas presas e aos seus banzados, pois o fundamental daquela época era ter e coce-lo pan. Que tal ou cal lameiro se mollase a tempo ou a destempo, chegáselle ou non a auga, era bastante secundario; como secundario foi molestarse en aparta-los chantos dos regos para dar un baño ás herbas desde que se retiraba a xeada. ¡Ah, pero en canto nos tecnificamos un pouquiño, caemos na conta de que era incómoda a pilla-pillota, e optamos por parti-las augas, deixalas correr seguido, noite e día, conviñesen ou non! Esta racionalidade do traballo foi irracional xa que así só conseguíamos encharcar os prados, e tamén, en moitas ocasións, quebra-las herbiñas ao cristalizalas coa alternancia xelo-sol-auga-xelo. Con isto chegamos á etapa actual, isto do monocultivo da vaca sagrada, que converteu as leiras en pasteiros; leiras ás que endexamais chegarán os regadíos… Tal foi, ¡está sendo!, a obsesión pola auga de regadío, que se están sucedendo as liortas para conseguir un grolo de auga para o servizo caseiro, alegando os opoñentes que lles mingúan as escorras, ¡por lameiros que sexan os seus predios! ¡Chacho, a vaca é a vaca, e se o veciño morre de sede, ou non se pode lavar con auga, que merque leite!

Aínda estaba o cativo, eu, rumiando naquelas disertacións dos regadíos, cando me decatei de que xa estaban examinándose doutra materia: ¡Os fillos bravos! Como falaron tantísimo, que logo daría para un libro, aquí e agora non vou transcribir senón resumir:

Para min, aquilo dos fillos bravos, ¡tantos que había, incluso na miña propia familia!, foi unha lacra consubstancial coa institución dos morgados. O morgado, polo simple feito de selo, herdaba, ou se abrogaba, auténticos privilexios feudais, entre eles o de pernada, pois, nesa mentalización, non lle eran dignas de respecto nin as criadas nin as fillas dos seus caseiros, incluso despois de casados. Pero isto non se contradí co matriarcado suevo, do que aínda se discute, pero no que eu creo sen dúbidas pois as desposadas, na época da miña crianza, sentíanse tan amazonas, tan “Amas”, que lles toleraban aqueles deslices precisamente como demostrativo de que elas eran as raíñas, e as outras as servas, séxase, as servas do seu servo. ¡Pero iso é outro tema!

En canto aos minorazos, ¡meus pobres!, o único que podían posuír era ás outras, ¡ás outras minoradas! Un caso singular dábase no envexoso, fose morgado ou non, que facía o posible por marca-la femia axeitada…, ¡se non lla daban de grado, que así negociaba a dote con avantaxes!

Pasando á hipocrisía cos curas, ¡que o contrario nunca se deu, que non a precisaban!, contaban aqueles vellos que case todos eran de carreira curta e de barriga fonda, xeralmente uns pretensiosos que quixeron tratarse, igualarse, complementarse, cos morgados das casas fidalgas, lográndoo maiormente á forza de meterlles medo nas súas almas pecadentas. Xeralmente compensaban con atrición o que lles faltase en contrición, así que, deste xeito, hipocrisía ningunha, que asustaban porque eles mesmos o estaban, treméndolle ao inferno dos ricos por aquela comparanza de pasar un camelo polo ollo dunha agulla… Por contra, a hipocrisía dos fregueses era lóxica, que sempre foi a arma secreta dos pobres de corpo e de espírito. Dela veñen os coturnos, usados para elevar a talla corpórea e maila espiritual supostas nas deusas imitadas; despois foron os tacóns das cortesáns esmirradas, ¡para dá-la mesma altura das femias mantidas con teta propia e máis a allea, ou sexa, como se dixésemos, as de nai madrileña e nurse galega.

No da “corrupción” das nosas autoridades certamente nunca a tivemos per se, xa que foi inducida, xenes que lles viñan do seu enxendro polos caciques, vulgo, conseguidores; se analizásemos algunha concreta, ¡pero non hai microscopios axeitados!, daquela veríamos que tiñan o mesmo número de cromosomas que seus pais adoptivos. A corrupción estaba no servo, no pedichón, que lacraban os pregos das súas instancias con lamparóns de graxa de porco, maiormente xamóns curados co fume das lareiras miserentas. Unha porcallada, unha corruptela, ¡certo!, pero, ¿que outra cousa podían facer aqueles eslamiados posto e suposto que daquela non tiñan billetes de dez mil pesetas, tan limpos que eran, que estaban, polo pouco que se manexaban, tan axeitados para metelos nos sobres coa tarxeta que se adoitaba remitir ás señoras das autoridades coa adxunta cortesía dun espléndido ramos de flores? ¡Como vedes, rapaces do século XXI, que a metades de todos vosoutros sodes economistas, aquilo era un problema de… ¡substitución!

.../...

Pasa a

AQUEL ZOQUEIRO

-IV-

Xosé María Gómez Vilabella