A máquina de escribir e outras incidencias. Ao día seguinte non puiden quedarme con Zoqueiro porque meu padriño tivera
que ir a Castroverde para paga-la Contribución, e de paso a ver se na farmacia
lle recomendaban algo que fose axeitado para as súas almorrás, que por tan
pouca cousa non lle ía pagar ao médico, ¡co que cobraban daquela! Así que me
tocou leva-las vacas á bouza da Áspera, e había que gardalas porque aquela
finca non estaba cerrada de sobre si. Alí coincidín co Domnino de Graña, que
estaba coas deles nunha leira que seu pai lle permutara ao señor Manuel de
Brais, ¡por un carneiro! Segundo o vin achegarse díxenlle:
-Agora estás amolado, que te quedaches sen o carneiro das cornas grandes,
aquel no que andabas dacabalo…, ¡que só che faltaba levalo á escola de Maxide!
-Por certo, ¿sabes se Brais terminaría de comelo…?
Domnino foi un dos meus mellores compañeiros da escola de Maxide; de
maneiras algo brutas, pero tiña un corazón nobre. Tiñamos algunhas trasnadas en
común, entre elas o susto que lle fixemos pasar á Carmiña de Cabanela, un día
que me deu por volver da escola pola camiño da Graña, por ir en panda, e alí,
nunha camposa de xestas brancas, díxome Domnino:
-¿Fixácheste que lle están medrando as tetas á Carmiña? ¡Vai ser cousa de
capala, como se lles fai ás cochas, para que non se faga moza antes tempo, que
despois non vai querer brincar con nós!
Non me lembro ben, pero debín estar conforme pois aos poucos estabamos no
chan, eu suxeitándolle as pernas e mailas mans, e Domnino coa navalla de sete
estalos facendo que lle quitaba as bragas para capala. Non llas quitou, que
todo era de broma, por suposto, pero Carmiña tomouno en serio, e deu en chorar,
así que a deixamos libre inmediatamente. Desde aquela vina pouco, e o caso foi
que morreu sen que tivese ocasión de pedirlle perdón por aquela travesura tan
bruta como inocente.
Contesteille ao seu inquérito sobre o Brais:
-Só sei que lle axudou meu padriño a matalo, e despois, de despezado,
salgouno… Con todo ser grande coma un burro, ¡que mira que poder contigo! Brais
agora ten con quen repartir, que esa Hilda non está de comer verzas…
-¿Sabes outra…? ¿Á que non sabes que lle pasou ao fillo do señor Dositeo da
Cernada, aquel Pedáneo que nos facía cantar o Cara al Sol tódolos domingos, á
saída da Misa?
-¡Non oín nada, que onte non fomos á rúa da Casa Grande, que é onde se
saben as novidades!
-Mira, non sei se é para rirse ou para chorar, pero o caso foi que ese
fillo do Dositeo si que se puxo cara ao sol: ¡Viu no periódico un anuncio de
máquinas de escribir a 125 pesetas, e pediu unha! Chegoulle onte o reembolso, e
como debe ser tan listo coma seu pai, abriu o paquete sen decatarse de que
pesaba pouco para ser unha máquina das de verdade! A máquina é…, ¡de madeira!
Trátase dun xoguete que imprime; escribir escrebe, pero poñéndolle as letras,
unha por unha… ¡Cousa tal…!
-¡Que a devolva! –Foi o primeiro que se me ocorreu dicir.
-¡Ai, si; ti logo es tan listo coma o fillo do Pedáneo! Os reembolsos, de
abertos, non chos queren!
-Ese caso lémbrame aquilo que me pasou con don Jesús, co Mestre de Maxide…
¿Acórdaste que nos dixo que ía dar un premio a quen lle levase unha variña ben
feita…? Eu, coidando que era para sinalar naqueles mapas que tiñamos colgados
nas paredes, pasei un domingo escollendo varas nas abeleiras de Tellado de
Sagaruxe… Á mellor de todas quiteille a casca e lixeille os nós, para darlle
despois unha capa dun verniz que tiña meu pai para botarlles ás zocas de ir á
Misa…
-Xa me lembro, xa…, ¡que o teu premio foi ver como nola estreaba no lombo!
-A culpa foi vosa que chegastes tarde á escola…
-En vez de castigo tiña que darnos un premio, porque estivéramos na cancela
do Capitán probando un cachorrillo que inventara Amadeo de Tellado, ¿non
sabes?, aquel que tiña o gatillo feito cunha punta dobrada, que se tensaba
cunha goma das empeñas…
-¡Tivestes boa sorte, que esa pólvora das louseiras é vella, e igual vos
puido rebentar o canón da pistola!
-¿Non estaba dicindo, sempre, que tiñamos que facer traballos manuais? ¡Ti
inventaches a vara, e nós unha pistola que disparaba chatolas! ¿Que inventou
el? ¡Nada, poñernos a facer instrución militar! ¡Pois para iso xa virá o día de
ir ao Servizo, ou á guerra…, se volvemos a ter outra!
O que non sabíamos por entón, nin Domnino nin eu, era que a aquel Mestre
non lle serviu da nada ensinarnos instrución paramilitar, nin atusmarlle á
filla dun dos falanxistas máis destacados da parroquia, pois seguíronlle, ¡ou
lle aumentaron!, o seu expediente de depuración, saíndolle como castigo un
traslado forzoso para Santa Eulalia de Oscos (Asturias), que daquela era o cu
do mundo: uns lugariños montañosos, illados e incomunicados!
Teño interese en deixar por escrito estas anécdotas daqueles días do
Zoqueiro, pois, se as refiro verbalmente, a xuventude do século XXI íamas tomar
por contos deses de durmi-los nenos, coidando que España, e dentro de España,
Galicia, nunca foi así, ¡que todo empezou coa Constitución do ano 1978. ¡A
intra historia dos pobos sempre foi desprezada, e ten a súa importancia!
-.-
Seguindo coa cronoloxía do que pasou naquelas ruadas da Casa Grande, presididas e auspiciadas pola señora da mesma, e co Zoqueiro de Caraño de
animador, ou de artista invitado, como agora se di, vouvos referir o que alí se
comentou dun tipo que vivía en Suegos:
Suegos, unha parroquia de fundación sueva, agora é famoso por ser terra de
santos, pero daquela a sona víñalle máis ben dos seus trollos e das súas
corredoiras, amén dunha industria cocha creada polo gran empresario Lavandeira,
que se anticipou á Frigsa en medio século. Este empresario só tivo un inimigo,
¡o Colexio de Veterinarios! Aínda que do Lavandeira xa teño falado, coido que
merece un pouco máis; vóuvolo dicir, con todo secreto por suposto: ¡Os seus
chourizos ata se venderon nas famosas rúas dos viños, na
Coruña! Eu sempre lle chamei “Don José”, como lle corresponde a todo empresario
emprendedor; e el pagábame na mesma moeda, a tal punto que un día, anos
despois, cruceime co, ¿empresario? no mesmísimo Obelisco da Coruña, ¡e deume un
bo consello! “Se vas tomar un viño, mellor é que cambies de dirección, pois
veño de facer unha entrega, en varios deses establecementos, e debo informarte
que a mercancía non viña aló moi curada que digamos!”. En vista diso, inviteino
a tomar…, ¡outra cousa!, nun dos cafés da “Marina”.
Relatando feitos e ocorrencias do Lavandeira, naquelas ruadas da miña
infancia, a opinión do tío Xosé foi esta:
-Teño para min que ese Lavandeira irá ao Ceo…, ¡por tanto que leva dado de
comer aos famentos! Seica houbo un mártir nesa parroquia, un tal Xosé María
Sanxurxo, así que, cando o canonicen, os de Suegos vanse ver comprometidos para
celebrar as festas do San José, ¡que terán que facelas en tres días!
A dona da casa:
-¿E logo, señor Xosé, vostede non vai para Santo; tantas deixa feitas…, mal
feitas?
-Antes cá min, ides ter un santo vosoutros…
-¿Si; e quen? – Preguntou a señora, que tiña a carreira de periodista honoris
causa; quere dicirse, sen habela estudado.
-¡Quen vai ser, Afonso, o voso enterrador! Un home que nunca se divorciou,
e mais tivo catro mulleres! O pobre Afonso…; ¿pobre, dixen?, un santo, un
desvirgador, que tres veces quedou viúvo, e catro casou pola igrexa! É tan bo
cristián, que ninguén lle oíu queixarse de ningunha delas; ¡nin delas, nin da
súa sorte, nin dos curas casamenteiros!
-¡Foi falangista…! –Acusou un dos rapaces, pero non direi cal, porque aínda
vive.
-¡Iso é certo; pero foino á forza, para non perder eses enchufes…! A saber:
Campaneiro, sancristán, recadador do cura, tesoureiro da confraría das Ánimas,
mensaxeiro do pedáneo…, ¡e por se isto fose pouco, tédelo de enterrador
vitalicio!
-Iso é polo mérito de enterrar, de propia man, tres mulleres,
¡consecutivas! –Volveu a encirrar aquel que o acusara de falanxista.
-A que vos vou contar do Santo Afonso…, ¡igual xa a sabedes!
Algún si que a sabíamos, pero o tío Xosé contaba tan ben as historias que
ninguén falou, para que dese a súa versión:
-Xa sabedes que sempre vai ofrecido ao Santo Cristo de Goián. Seica o fai
polas ánimas dos fusilados desta parroquia, matanza na que participou, sen
participar…
A “periodista”:
-Vostede ben fala, pero iso de ser e non ser, todo á vez, iso, ¡nin o noso
cura o sabería explicar, co listo que é!
-Señora, eu seino, e como xa pasou algún tempo, vouno descubrir: En certa
ocasión o señor Afonso baixou para xunto do Vicente da Ponte, que todos sabemos
que foi armeiro en África, e que de escopetas entende coma ninguén. ¡Contoumo o
propio Vicente, fai pouco, así, falando, que me calzou unha aixola…! Díxolle o
Afonso: -“Hai Vicente, tes que facerme con dúas escopetas desas que marran o
tiro; unha para min, e outra para o meu fillo”. –“Eu, a un amigo como es ti,
non o engano…”, respondeulle o ferreiro. “Non, ho; é que o señor cura obríganos
a entrar na Falange, para defende-la fe; ou perdo os choios…; así que tes que
amañarnos dúas escopetas…, para que pareza que apuntamos…, sen apuntar, pois,
cantos máis matemos, máis me toca enterrar!”. El non o fixo por non enterralos,
que ese era un dos seus oficios; ¡fíxoo porque sabe pola doutrina, que iso de
matar persoas é cousa da morte, e de ninguén máis!
Pero o que vos ía contar non era isto: Resulta que despois de Vilapedre, xa
mesmo arriba de Sarria, chegando a Goián, o burro do Afonso…, ¡cansou! A
ocorrencia foi do Celestino, e iso que se daba de bo amigo seu, que lle dixo:
-“Mira, Afonso, os burros, como son burros, sempre fan o contrario do que se
lles di… Se o pos cara abaixo, este burro vai querer tirar para arriba…”. ¡Dito
e feito, pero o burro, que non o era tanto, agachouse de diante, e o Afonso baixou
á terra…, por riba das orellas do burro!
Por sabido que fose aquel episodio, a nosa malicia puido máis cá seriedade
do caso, así que ninguén se librou da risa, que ata nos choraban os ollos, fose
da risa ou do fume da lareira.
Como a cousa ía de curas, que nesta bisbarra sempre levaron a peor parte
dos contos, -se merecidos ou non, teño as miñas dúbidas, pois igual ocorría que
esperábamos deles grandes milagres esquecéndonos de que debaixo da sotana tamén
tiñan, e teñen, embigo, -o Zoqueiro relatounos un caso recente que lle pasara
en Gondel… Se o contase no propio Gondel, seguro que diría que foi en
Montecubeiro. En resumidas contas:
-Estaba zoqueando naquelas casas da Eirexe, e como nos quedaba preto a
igrexa, e logo que aquelas mulleres son tan devotas, elas, como desleigados os
seus homes, pedíronme que as acompañase á Novena das Ánimas. Parecíalles que
así, sendo eu forasteiro, os seus homes tomarían exemplo do zoqueiro, que xa
sabedes que os cucos (aos de Gondel chamábanlles “cucos”) sempre poñen os
seus ovos no niño alleo, ¡e eu chocáballelos de balde! Vexan, pois, e sírvanme
de testemuñas de que estou cumprido coas ánimas, ¡por días de vida!, como din
que lles pasa aos que van de romaría ao Santo Andrés de Teixido… ¡A min non me
collen de quinto dúas veces, como fixo Franco cos soldados do ano vinte e nove!
Foivos cousa digna de verse: Aquel fato de mulleres, xa con noite pecha, e
todas co seu mandil na cabeza, esperando diante da porta da igrexa a que o cura
saíse abrir, que ben sabían que estaba dentro, pois, ao ser un anexo de Caraño,
sempre chega cedo, e métese dentro para poñer a punto as ferramentas… Que Deus
me perdoe, pero non acabo de entende-los cregos: Aí en Gondel andan coas ánimas
desde que pecha a noite, e aquí en Montecubeiro espértanas ao amencer… ¡Dúas
parroquias confinantes, e con ánimas tan diferentes! Eu entretívenme matinando
precisamente nisto, alí abaixo, nos currás da Eirexe; e de pronto, nin sei
como, mirei para arriba, ¡que case non din creto aos meus ollos! Vin uns vultos
mouros por sobre do paredón do adro, coas velas aínda sen acender pero que
brillaban coma se o estivesen, se cadra porque lles daba o resplandor do abalo
da lúa!
Como eu sabía que en Gondel teñen o cemiterio ao redor da igrexa, déuseme
en representar que eran as ánimas benditas do purgatorio, e que esperaban por
min! Naquela pavoría, ¡xúrovolo!, non fun quen de moverme do sitio. Se non fose
porque naquel intre chegaron a Cega de Gondel, e mailo seu xenro, o Nicanor,
que tamén ían para a novena, e díxome el, Nicanor: -“Señor Xosé, se fai o
favor, xa que está aquí, colla á miña sogra polo outro brazo, e axúdeme a
subila polas escaleiras do adro...”, eu igual morría alí mesmo, sen reaccionar,
coa aprehensión que me entrara no corpo. ¡Non vos riades de min, que outro tanto
pásalle a calquera!
Ao final da novena, o noso cura ten o costume de dicir esas palabriñas tan
fondas, que as mulleres chaman “o fervorín das ánimas”. Mais o pobre tan
desesperado debía estar polo pouco caso que lle fan, que aquela noite
encargáralle ao Sancristán que estivese na tribuna, agachado, e cun balde cheo
de cádavos. O cura púxose co seu fervorín, pero alargouno demasiado, máis do
que tiñan falado! Ata repetiu cinco veces, ¡cinco, que as contei polos dedos!,
iso de, “¡Cuán terribles son mis penas; piedad, cristianos, piedad!”.
A continuación entoou o “Dies illa, dies irae”, así como o, “judicare
saeculum per ignem”. A todo isto, invocando o lume, no intre en que máis
estirado estaba, e máis engurradas tiña ás mulleres, acarapuchadas cos seus mandís
mouros, o cura berrou forte:
-“Cuando se tiene fe, cuando se reza con fe, Dios nos salva, que siempre
hace milagros; y si yo le pidiese, ahora mismo, que cayesen rayos, rayos
caerían!”. ¡Pero non caeron, non, que a resposta veu da tribuna: “¡Ao carajo,
señor cura; tardou tanto e pedilo, que se apagaron os tizóns!”.
A cousa fíxonos certa graza a todos; ¡a todos, non, que miña madriña, co
piadosa que era, escandalizouse de mala maneira, que ata se persignou non sei
cantas veces! Quen sufriu máis cá ela foi o Ton das Figueiras, que lle custou
traballo dar pechada a súa bocaza coa risa que lle entrou a tal momento.
Coincidía que estaba traballando na Casa Grande o Carpinteiro de Vilar, e
díxonos:
-Ese conto tamén o oíra eu, pero referido ao cura de Luaces, co que por
certo non quero enfadarme pois encargoume uns bancos para as mulleres…;
¡segundo dixo, porque as mulleres, ao remexer nas selas para acomodarse, fan
ruxido con elas, e moléstano cando se sube ao púlpito!
O Zoqueiro, que intuía unha certa picaresca en canto pasaba ou se refería,
apostiloulle:
-¿Oes, e non será máis certo que as mulleres, desde que se afixeron a
face-lo traballo dos homes, con iso da Guerra, tamén queren bancos na igrexa; e
incluso mexar de pé, coma nós, que nalgún sitio xa se puxo de moda; apártana
para un lado, e, zás! Queren cirichar tan lonxe coma os homes, pero non o
conseguen, que lles falta o canuto!
Máis cruces de miña madriña, e máis gargalladas do Tom. A costureira
desapareceu por un momentiño; o que non souben é se o fixo para rirse
disimuladamente, ou para…, ¡para ensaiar aquel novo costume que acababa de oír!
Hai noites, había ruadas, nas que mesmo parece que o diaño abría as
cancelas, pois non pensedes que parou alí a difamación dos cregos. O que segue
referiuno un fillo do caseiro de Penelas de Maxide, que tampouco tiña cancelas
na lingua:
-Eses curas, ao lado do noso, son máis inocentes cás ovellas. ¿Á que non
sabedes canto lle custou a malla ao caseiro de Maceda?
-Agora xa non hai medas de palenque, aquelas que se mallaban no inverno, no
caseto da herba, que así repartíase o traballo, cos malles, ao longo do ano…
-Matizou o tío Xosé.
-Non, que foi este último verán. ¡Pois…, vinte pesos! Tamén é ben parvo o
señor Antonio, poñerse a mallar no domingo, tan cerquiña da campá! Eu estivera
traballando na louseira, e fun a xunto do Celestino por un neto do seu vinagre,
que non se paraba coa calor segundo se ía achegando a tronada. Na Cruz das
Louseiras cruceime co noso, que ía dándolle esporas ao macho, en dirección a
Castroverde, tal coma se fose busca-lo médico, pero non debía ser iso porque
preguntei en Cas Celestino ao colle-lo viño, e non me souberon dar razón de
ningún enfermo. Aquilo estrañoume porque ben sabedes que só sae da igrexa
nestes días de calor para toca-la campaíña cando nos quedamos no adro, descansando
un pouco. ¡Ai, si; o conto non ía por onde eu matinara! Aínda estaba na porta
do Celestino, cando vexo entrar no convento, xa de volta, ao cura e mailo comandante
do Posto! A parella fórase directamente a Maceda…, ¡que nisto oín parar a
malladora!
Interrompeuno a señora da Casa Grande, que esa non precisaba cartas para
adiviñar o porvir.
-¡Só a ti se che ocorre ir traballar nun domingo á louseira…!
-Non, señora, que o meu tamén foi por necesidade, que o patrón quere que
lle poñamos uns chantos no horto do Lavadoiro de Maxide, para que as vacas no
entren nel, que é onde lle botamos os repolos…, ¡e xa coñece á señora Carme! Eu
preparei os chantos e panqueinos para cargar un día que chova, que así non
molesto aos louseiros… Pero vostede, con tal de darme a súa penitencia, non me
deixou terminar co caso do señor Antonio de Maceda: ¡Os gardas paráronlle a
malla; e mais perderon o desprazamento, pois non tardou nin media hora en
romper a tronar e a chover!
A señora, que non se quedaba a gusto sen aplicarlle a súa penitencia ao
fillo do caseiro:
-Se foses algo máis á Misa, teríaslle oído ao señor cura iso de que “El
sábado ha sido instituído para el hombre, y no el hombre para el sábado…”, que,
se mal non me lembro, é de San Marcos…
-Señora, eu con vostede non quero discutir, pero, ou o conta do revés, ou é
que o cura está equivocado! ¿Quere que lle diga o final? Pois o final do conto
estivo en que o párroco, cando se remataron as mallas, mandou, como de costume,
ao Afonso da Cordeira para que recollese o gran dos esconxuros, ¡e tamén o
mandou a xunto do señor Antonio de Maceda, e iso que o del era pan maldito pois
el mesmo foi busca-los gardas para que lle parasen a malla, e o multasen!
…
Como vedes, rapaces do XXI, no século XX xa pouca inocencia tiñamos; e supoño
que por culpa e por consecuencia daquela guerra a mellor non fomos, que aquelas
ruadas eran divertidas, pero, o que é maliciosas…, todas, a feito!
-.-
O Zoqueiro rematara na nosa casa, zocas da Flora incluídas, pero non se foi
do lugar, nin do lugar nin das ruadas, pois comezou a zoquear na Casa Grande, e alí, como eran moitos, e moi
ricos, aproveitaban pouco as zocas, así que as tiraban ao lume tan pronto se
poñían medio lampas.
Queridos rapaces, queridos lectores, xa vos teño falado de miña avoa, con
reiteración, pero nunca será abondo para honrala como se merecía. Con ela o meu
problema foi conseguir que nos seguise acompañando ás ruadas da Casa Grande
pois o tío Xosé, aquel Zoqueiro de Caraño, empezou a caerlle mal; era
inevitable, con aqueles contos pícaros e irreverentes, que proliferaron nas
ruadas desde que el andaba por alí. Un día, como pensando en voz alta, díxome:
-¡Ese home é imposible que non teña pauto co demo: Por un lado, sempre o
sabe todo, e de todo; e polo outro, é tan mal falado que nin sei como Deus llo
consinte! Fóra diso, non parece ter mal fondo…
Pero era tanta a súa vontade por compracerme que nos foi aturando, ao
Zoqueiro e a min. Nunha daquelas noites virou a temática por completo pois as
mesmas persoas, as de sempre, deixaron os contos para falar da emigración, e
así, co mesmo escenario, pasamos da comedia ao drama. ¡Daquela si que descubrín
América; e dubido moito que o tal Colon se quedase máis pasmado cá min ao
toparse con aquelas terras, que non eran precisamente as súas Indias
occidentais, aquelas das especias…!
O mestre da miña escola, da oficial, faláranos daquela dona Isabel que tan
mal se levaba cos galegos, e das súas capitulacións, no Campamento da Santa Fe,
en Granada, con aquel ¿genovés? “que hablaba con acento extranjero”. Eu dixen
para min, naquelas clases: -Aquí tamén nos pasa o mesmo, que miña tía Ermitas,
cando veu no verán, non se cansaba de corrixirme: “José María, tienes que corregir tu acento gallego,
que si no lo haces, cuando vayas a Madrid, a visitarnos, se reirán de ti!”.
Unha daquelas noites, a señora da Casa Grande esperou a que chegásemos
tódolos ruantes, e seguidamente foise aos cuartos para baixar cun paquete
grandísimo envolto en tela de saco. Nada máis saca-las cousas que había no
paquete, que o puxo enriba da mesa de levante, houbo unhas reaccións especiais:
Os de fóra da casa coa boca aberta, sen alentar co soponcio da envexa; e o
señor Senén, o Arxentino, con ela pecha, tal e como se poñía cando se enfadaba
moito. No ensacado había tres cousas: Uns cortes de pano, de traxe de home, cor
gris marengo; e outros, azuliños. No fondo, ¡papeis! Periódicos vellos, xa
medio amarelos, pero o curioso deles é que traían moitas cousas, moitos
artigos, ¡algún deles con escritos en galego!
Pareceume que a causa do mal cariz que puxo o Arxentino debía estar
naqueles periódicos e naquelas revistas de Bos Aires pois levantouse de súpeto
e colleunos nun brazado para poñelos nunha fornela grande que tiñan na propia
cociña; porén, aos poucos, nin sei por que, arrepentiuse daquel feito e
volveunos a deixar enriba da mesa.
Quen tamén se puxo visiblemente azorado, daquela, foi o Ton das Figueiras.
Matinando tempo adiante, que se me viñeran ao maxín aquelas lembranzas,
encontrei a explicación do caso, ben sinxela por certo: As publicacións que
recibiran na Casa Grande, enchendo, completando, o saco dos traxes, falaban da
xente exiliada, e incluso recollían artigos escritos polos propios rojos.
De aí que molestase ao Arxentino aquela indiscreción de súa cuñada baixando
para a cociña o saco cheo; a simple recepción de tales publicacións xa era un
compromiso, pois non se tiñan, nin podían terse, seguranzas, naqueles tempos,
da discreción de tódolos alí presentes. Polo contrario, a reacción do Ton, e
iso que se daba de amigo do Arxentino, estaba predeterminada polas súas
lealdades e comenencias co Glorioso Alzamento.
A chegada do paquete, por outra banda, non tiña gran misterio, que o
explicaron deseguida: Un irmán do Arxentino, daquela en Nova York, mandáralle
aqueles cortes de traxe, de factura inglesa, a unha irmá que seguía en Bos
Aires, quen acomodara aquelas publicacións, que daquela eran contrabando
absoluto. Trouxéralles aquel petate ata Vigo o cociñeiro dun barco arxentino,
que o remitiu para Lugo nos coches da Liña. A miña sospeita, e coido que non
sería o único, foi interpretar que a señora da Casa Grande, de paso que lle
mostraba os panos á costureira, quixo darnos a cea, ¡unha cea de envexas!
Manoliña deseguida tirou de cinta, estirando os panos naquela mesa de levante,
despois de recollida a baralla, por suposto, e fixo a súa peritaxe:
-Estes cortes de traxe, os grises, sonlle de pañería inglesa; os azulados,
de vicuña, boísima. Entendo disto porque a miña señora, alá en Madrid,
mercáballe traxes desta calidade ao señor…, ¡pero iso foi antes da Guerra, que
ultimamente desapareceron, tanto na tenda como de postos, que ninguén se
atrevía a saír á rúa vestido de señorito! O xastre halles dicir que estes panos
están cortados á moda americana, quere dicirse, para sacar dous pantalóns e un
chaleco por cada chaqueta, así que en cada corte vaille sobrar para facer unhas
saias “xastre” ás súas rapazas. Para iso, teño uns figuríns que trouxen de
Madrid…
¡Caramba, pensei daquela, o escarmento que lle deu meu pai foi definitivo,
que conseguiu esquecerse do seu castrapo! Manueliña, por se xa non o estivese
abondo, con aquilo quedou prestixiada como muller de mundo, ademais de mestra
de costura.
A miña gran matinación naqueles momentos non só era xeográfica senón, e
tamén, de economía política, aínda que daquela nunca tal termo oíra: ¿Como se
podía entender que, se os panos eran ingleses, viñesen de Nova York, vicuña
incluída; que os tivesen en Madrid antes da guerra, e agora, precisamente
agora, que Franco nos fixera unha España grande, houbesen desaparecido das
tendas tales artigos ata o punto de ter que facer vestidos cos sacos do azucre,
chaquetas volteando as vellas, etcétera? Ninguén soubo, ou quixo, darme unha
resposta satisfactoria, e iso que llelo preguntei aos máis sabidos da ruada.
Admirados e sobados que foron aqueles tecidos, os ruantes volveron para o
asento respectivo…; ¡todos, menos eu, que sen permiso de ninguén, en vista de
que deixaran de xogar e se puxeran a contos, abrín aqueles periódicos por sobre
da mesa e púxenme a lelos! Mesmo o Ton, que xa poñía mellor cara, achegouse a
min, e como se daba de letrado tamén deu en ler naqueles periódicos aquelas
cousas que viñan nun galego antigo, en voz alta, pero fíxoo malamente porque se
trabucaba e empapuzaba moito. En vista de que el lía en voz alta, aproveitando
que se foi para o vertedoiro a beber auga eu linlles unha cousa que tampouco
entendín, pero que me fixo moita graza:
“Cando penso que te fuches
negra sombra que te alonxas
ó pé dos meus cabezales
tornas facéndome mofa.
Cando imaxino que es ida
no mesmo sol te me amostras,
i eres a estrela que brila,
i eres o vento que zoa…”
Cerrei aquel periódico e deixeillo ao Ton, que estaba da súa man, pero
nisto que se levantou a señora da Casa Grande, que nunca un periódico lle vira
nas súas mans, e díxolle ao noso veciño que lle deixase aquela folla:
-Se mo permites, por se esquecín a letra, que esta canción aprendina dos
meus tíos, que a cantaban en Madrid…, e témo-la obriga de pasarlles os nosos
saberes aos que veñan detrás… ¡A ver, fillas, atendede!
Tamén foi unha boa novidade oí-la canción dos beizos da viúva, na que puxo
moito sentimento, cousa normal pois doutra maneira non se pode cantar a Negra
Sombra. Ela só acostumaba a decidirse coas cantigas dos Reis; cando lle
porfiaban, a súa desculpa sempre a referiu ao seu loito rigoroso.
Fitei para miña madriña, aínda que con outra intención; maliciosamente,
esperaba encontra-la feliz xa que tiñamos ao Zoqueiro caladiño, sen palabrotas
nin contos verdes. ¡Equivoqueime! Collina pasándose a punta do seu mantelo pola
cara, que era unha forma discreta que tiña de secarse as bágoas sen que lle
vísemos o paniño das mans. Estaríase lembrando dos seus parentes de América, en
particular de súa irmá Filomena, casada cun veciño de Aldegunde, e residentes
en Cuba. Aquelas cousas, aquelas noticias, como ela dicía, traíanlle “moitas
sinaldades”.
Co gallo do paquete de América falouse de Cuba, de Bos Aires, e incluso de
lugares con nomes que eu non lembraba ter visto naqueles mapa-mundi da Escola
de Maxide. Falouse dos países, pero máis aínda das persoas: Por entón, a
metade, ¡ou máis!, da xente da bisbarra atopábase mundo adiante, os máis deles
en paradoiro descoñecido, que nin se sabía se seguían vivos. Se, en mala
comparanza, o libro dos naipes, a baralla, era unha
sabenza da María Manuela do Escouredo, o libro dos emigrantes
era do Arxentino, seu irmán, que foi capaz de nomear centos deles, incluso
precisando as súas idades, procedencias e demais circunstancias de orixe. Como
aquelas cousas lle tocaban na súa corda sensible, falou máis aquela noite que
desde que eu tiña acordanza, todo xunto. Unha das cousas que dixo, cun daqueles
periódicos na man, moito me intrigou, pero non me atrevín a preguntarlle, do
que sempre me arrepentín, pois, cando tiven valor e coñecemento, el xa se fora,
seguramente para xunto do seu amigo. Sinalando unha fotografía dun grupo de
persoeiros, e dirixíndose a meu pai, tan só lle dixo, visiblemente emocionado:
Marcado cunha
cruz, Ramón Castiñeira Castro, tío da miña dona.
-Alfonso Daniel moito se avellentou, ou está mal feita esta foto... ¡Canto
leva loitado o pobre, e total…, para ignorantes e desagradecidos!
Aquel “galego” dos emigrantes tíñame desconcertado: ¿Por que non falaban
coma nós, fose en galego ou en castelán? Pero ninguén me dixo que o noso galego
estaba en crise, e que na miña bisbarra estaba imperando un chapurreo
indignante. Aqueles emigrantes, aqueles galego-arxentinos dos periódicos
“contrabandeados” daquela non me deron pena pola súa ausencia, antes ben algo
de envexa; a pena víñame de que escribisen tan mal cando aquí xa
evolucionáramos tantísimo, maiormente na escola, exercitando aquilo que se
dicía na nosa Enciclopedia: “Gramática es el arte de hablar y de escribir
correctamente la lengua española”. A nosoutros, daquela, en Montecubeiro, xa
nos faltaba pouco para falar acotío “en español”. Niso os máis ¿adiantados?
eran o señor cura e mailo mestre. Meu pai, como era mestre a medias, quere
dicirse, sen título, só evolucionara tamén a medias, falando “español” na
escola e nas escrituras que lles facía aos veciños, pero na casa obrigábanos a
falar, “coma sempre, na lingua dos avós!”.
Con todo ir intensa aquela ruada, e co tarde que se fixera entre unhas
cousas e outras, a noite aínda nos deparou unha última sorpresa, pois,
recollidos os cortes de traxe e maila prensa, o señor Senén baixou das
habitacións do sobrado…, ¡un gramófono! Non deu explicación algunha senón que o
puxo na mesa de levante, e quitou un disco mouro, redondo, enorme, que tiña un
cadeliño escoitando música, cun letreiro que dicía “La voz de su Amo”, dunha
caixa onde quedaban oito ou dez, do mesmo tamaño. Simplemente dixo:
-Xa que a noite é arxentina, como broche, vou poñer esta agulla nun tango…;
¡a ver quen se anima a bailalo comigo!
A primeira foi súa irmá, María Manuela do Escouredo; e detrás deles, púxose
en pé a “modista”, á que non tardou en arrimárselle aquel Ton das Figueiras.
¿Quen bailaba mellor con aquela música, para min descoñecida? ¡Eu no único que
reparei foi na barriga do Ton, que por cada “salto” ou “retorcemento” que daba
a súa admirada Manueliña, a el bailáballe a tripa, pouco menos que se levase un
saco de fariña atado no cinto! Dos outros non houbo quen se atrevese, pero o
que é gustar, gustounos, que ata entón nunca vira aplaudir daquela maneira a
tan só dúas parellas de bailaríns!
-.-
Para o tío Xosé tirarse vinte e catro horas coas portelas pechadas era
moito pedirlle. El mesmo dicía, sempre, que,
“O falar non ten cancelas”. Polas mañanciñas, despois de quenta-la gorxa cunha
copa de augardente, que sempre a esixía antes de arrimarse ao ripeiro, e iso
que ben sabía onde lla deixara miña madriña: -“¿Señora Ama, e non terá por aí
algunha menciña para alivia-la miña gorxa?”, arrincábase a labrar nas toradas
do bidueiro. Despois adoitaba te-las zocas coa boca aberta, a golpes de mazuco
nas gubias, para a hora do xantar, na que volvía a preguntar pola dona da casa
se esta se demoraba en chamalo: -“Señora Ama, cando poida, vaia quitando os
torresmos do pote, que estas zocas xa boquean!”.
Eu, aquí e agora, non son capaz de recoller máis que un resume daqueles
contos e daquelas anécdotas, dada a súa extensión, pero cando vos atopedes con
meu tío Aló Arriba, seguro que vos deixará satisfeitos, tanto con estas como
cas outras, que ben se precisa unha eternidade para escoitar as peripecias dun
home tan falangueiro e tan divertido. Este mundo de hoxe en día, isto que
chamamos civilización do XXI, é tan monótono, que só podemos tirar algo de zume
dos televisores e do Internet, e para iso, con pouca graza e con menos limpeza.
¡Divertidas foron as lareiras, mais a pena é que desaparecesen!
Á noite seguinte, entre outras moitas anécdotas e peripecias, contounos a
historia da Osvina de Caraño. O caso é que andou en coplas, pero daquela da
Guerra a xente queimouno todo…, ¡por se había denuncias, co subseguinte
rexistro! Pero antes desa historia, para ir un tanto cronoloxicamente, vouvos
referir o que pasou co Elgar…
A porta da eira da Casa Grande, pola que era costume entrar xa que a
principal daba ao curral e era un trollo de zurro, quedaba lonxe da cociña
porque entremedias tamén había un portal que servía para todo, e os cans, desde
dentro, ás veces, non deixaban oír o outro can, o de ferro, o petador, de forma
que, co petadelo, alarmábanse os cans, e os rapaces da casa saían abrir cando
os cadelos refungaban. ¡Coido que era un bo sistema de seguridade para aqueles
tempos!
En canto ao rapaz, ao Elgar, non se lle notaba se viña triste ou ledo, pero
nervioso, moito! Deu as consabidas “Boas noites” e aínda ben non se sentara
nunha daquelas banquetas cando se meteu con el o Ton das Figueiras.
-Aquí temos ao Elgar, que xa é un home: ven de tallarse!
Aquel mozo entrado en quintas tiña de padriños a uns cubanos do lugar de
Veiga, que lle deran aquel nome de oídas. Agora penso que realmente lle quixeron
poñer Edgar, pero o señor cura, naquela ocasión tirou para adiante e moito me
temo que deixou ao neófito sen santo no calendario. E tamén dubido que aquel
rapaz, chamásese Elgar ou Edgar, chegase el mesmo ao Santoral pois era algo
incrédulo; lembro haberlle oído nunha ocasión que, “O Catecismo é unha perda de
tempo, que non cho preguntan polo mundo adiante, nin sequera no Servizo
Militar!”. ¡Onde se cadra llo preguntaron, que xa morreu, foi na Iánua Caeli!
O rapaz seguiu explicándose:
-E ben que din a talla, que ata me dixo o señor Secretario: -“¡Enhorabuena,
mocetón, que darás un valiente Cabo de Gastadores!”
Elgar largo si que era, coma unha panca de sacudi-los castiñeiros, pero, “valiente”…?
Daquela o valor supoñíanllo, que xa era algo. Ton volveu ao seu arengario:
-Tan boas noticias non poden deixarse sen celebración; e como che debo
cinco pesos…; ¡si, ho, das estelas que me fendiches! Aquí os tes, por se queres
ir á taberna do Celestino a por unha cuarta, ou dúas; e de paso traes uns figos
pasos!
Aquel Ton era un zorro macho: ¡Nin Elgar lle picara estelas, que eu ben
sabía que fora outro do lugar…, a cambio dun paquete de tabaco; nin o rapaz
tiña ganas de camiñada, que as súas pernas, febles, tiveran abondo coa viaxe de
ir a Castroverde para tallarse! Mellor lle irían aqueles cinco pesos para dar
chegado ao cuartel, máxime se lle tocaba África, pero foi unha cuestión de
imaxe para que a Costureira captase a súa liberalidade, o seu poderío, de paso
que nos soltaba unha arenga castrense, un estímulo patrioteiro, ¡por se non nos
chegasen as do mestre de Maxide!
O comprometido Elgar, que tiña a listura da fame, levantouse coma se tivese
un resorte no cu, sen esperar pola voz de “¡Ar!”, pois debeuse dicir para o seu
chaleco: -“Con cinco pesos traio viño e figos, que así quedo ben con esta
xente, e aínda me sobrarán unhas pesetiñas…”
Mentres o quinto baixou ao Ribón e subiu a San Cibrao, pateando o camiño do
Pombal, e volveu coa garrafa do viño, seguro que alasando, o Zoqueiro tivo
tempo para apostilar nos temas da véspera sobre aqueles incidentes/accidentes
da emigración. Observara, matinara, e trasacordara abondo, así que daquela faríanos
outras restras das súas historias. Afrouxouse a mulida das zocas, que sempre a
poñía para repenicalas, colleu folgos, e apuntou co repenico cara ao meu pai,
que como era sábado viñérase de Pousadela despois de darlles a clase nocturna
aos mozos:
-Non o facía de ti, tan serio que es, e tan divertida que che saíu o outro
día aquela comedia da venda da vaca… Di a xente por onde andei zoqueando que a
min sáenme os contos redondos, coma o furado dun trade, ¡pero que me leve nunca
o demo se oín tanta risa coma a que houbo aquí co trato da vaca…!
Meu pai non dixo nada, que non llo permitían a súa modestia e maila súa
seriedade. Pola miña parte, como narrador daqueles episodios, debo seguir co
relato do Zoqueiro, pero ídesme conceder, xa que se aludiu a meu pai, que
intercale un sucedido que o retrata de corpo enteiro, ¡de corpo e de alma!, tan
secreto que nin a min, ao seu propio fillo, llo contou, que o souben por boca
de miña nai:
Foi polo outono do Trinta e seis… Volvían de Meira meus pais, subindo nas
voltas de Regolongo, cando, xa na última, no medio da estrada, estaba chantado
un falanxista, do que non direi o nome porque aínda lle quedan netos… Aquel
camisa azul fora alumno de meu pai, un inverno ou dous, daquela que puxo escola
na Braña. Segundo miña nai, aquel falanxista, de notoria crueldade por aqueles
tempos, non esperaba precisamente por eles, senón que estaría apostado naquel
lugar tan estratéxico para vixiar aos desertores que subiran á Serra de Meira,
facendo aquel posto, acaso de orde dos seus superiores, para intercepta-los
subministres que alguén lles subise da feira aos escapados. Era un sitio
axeitado, e máxime habendo feira, para que os parentes e amigos íntimos lles
mercasen roupas e comida, sendo doado saírse da estrada e ir na súa busca polos
carreiros trillados da facenda.
O Fulano, pois nome cristián non merece, presentábase, por sobre da camisa
azul, remangada, con dúas pistolas ao cinto e unha escopeta na man. Enganchadas
na correaxe portaba dúas bombas de man, daquelas de piña, que eran tan
perigosas para o “cazador” como para os, potenciais, “cazados”. A camisa, de
tan nova que era, aínda non lle destinxira. E as súas mans estaban limpas,
quero dicir, sen calosidades, pois aquel verán os azuis só andaran nas segas da
parca:
-¡Alto! ¡Viva España!
-¡Viva! –Contestoulle meu pai. ¿Quen non, triunfante o Alzamento, e con
tantas mortes súbitas “por fallos cardíacos” nas cunetas?
-¿Quienes son ustedes, de donde vienen y a donde van?
Meu pai, coa súa flegma e coa súa seriedade:
-Quen somos ben o sabes…, ¡desde a escola! Vir, vimos da feira; e no
tocante ao ir, tamén coñeces que non hai outro camiño máis directo para os de
Montecubeiro, cando vimos a Meira… ¡Se está prohibido pasar por aquí será por
obras…, pero coido que non empezarán a facelas precisamente en domingo! ¿Es ti
acaso o capataz delas, das obras?
-¡Usted está equivocado, pues, para los de Montecubeiro, sólo hay dos
camiños: la cárcel o la muerte!
Segundo miña nai, ela púxose tan anucida que de todo isto non retivo nada,
que llo tivo que repetir meu pai, tempo adiante. O meu proxenitor, antigo mestre
daquel falanxista, armouse de paciencia, que era a súa única arma en tal
momento, e só lle repuxo:
-Xa vexo que aprendiches algo de castelán con eses amigos que tes agora,
pero aínda chapurreas, que non se di “camiños” senón “caminos”. Non me falabas
dese xeito cando che ensinei as catro reglas…, pero xa vexo que ti, ao de hoxe,
só practicas a división…; iso si, a máis difícil!
O falanxista, a tal momento, desenfundou as dúas pistolas; sería porque
eran dúas as persoas que tiña enfronte, por máis que unha delas seguise muda:
-¡Oiga usted! ¡Yo no consiento estas confianzas a los desconocidos; y mucho
menos siendo de Montecubeiro!
-Daquela…, xa que somos descoñecidos, non terás nada en que basearte para
darnos por perigosos; e logo que vou baleirar, aquí mesmo, diante túa, estas
fardelas, nas que só levamos nabiña, e uns zapatos… A nabiña non serve para
darlles de comer aos posibles desertores; e polo que fai aos zapatos mercámolos
para ir ao San Froilán, que se fosen para andar polo monte, mercaríamos unhas
botas, ou unhas zocas de empeña, ou…, porras!
-Sigan; y la próxima vez, por la carretera de Lugo…!
Por eles pasaran cinco ou seis anos, e outros tantos por min, así que na
seguinte escena estiven presente, que xa non me deixaban na casa. Era a festa
do Santo, que fóramos á taberna de Celestino para colle-lo viño da nosa
merenda, atopándonos co famoso falanxista, que cambiara de camisa; ¡pasara de
moda! Estaba barrigudo e falaba galego, pegado ao mostrador, onde nin case
cabía pola moita xente que concorreu a tal intre, entre a Misa e mailos
preparativos das merendas. Pero aquel día o manso, o humilde, era aquel camisa
vella, que xa a levaba branca; ¡branca ou destinguida! E ademais escondía o
peito detrás dunha gravata a raias, medio coloradas, tirando a roxas.
Obviamente estábase facendo perdoar dos de Montecubeiro cunha xerra das máis
grandes da taberna, da que lles enchía cuncas aos seus próximos. Nada máis oír
a voz de meu pai, ¡que aínda non o vira!, cando lle oímos esta coba ou
adulación:
-“Celestino, trae outra cunca, aquí, para o señor maestro…!”
Meu pai, tan sereno, fitouno de arriba para abaixo e de abaixo para arriba,
coma quen recoñece unha res nunha feira; ante aquela actitude, todos se
volveron cara a el, pero canto lle oímos dicir foi:
-¡Deus nos dea froito de salvación; e moitas grazas, señor…, pero eu non
bebo con descoñecidos!
Coa mesma deulle o traseiro e saímos da taberna de Celestino para ir polo
viño á de Avelino; de camiño, díxome:
-O viño aí era mellor, pero o ambiente estaba cargado; cheiraba a defunto!
A xente da taberna do Celestino non sei que pensaría daquel xesto e
daquelas verbas, pero eu, que xa me referira miña nai o incidente da Serra de
Meira, moito lle agradecín a meu pai aquela, enésima, lección.
-.-
Agora, volvendo ao
Zoqueiro, collámolo no principio doutra narración:
-… que eu tamén viña da capital naquel día. ¡Un día do nabo nesa neboeira
de Lugo, que nin case se vía a xente! Pero quentámo-lo corpo na fonda da
Quiroguesa; e despois o señor Avelino foinos traendo amodo, ¡como fai sempre!,
ata a Olga. Clarearon as néboas mesmamente cando ía pechar a noite…; e desde
logo, se non fose porque a Liña e mailo señor Avelino coñecen esa estrada de
Mosteiro cos ollos pechos, a estas horas estaríamos, lo menos, lo menos, no
Purgatorio!
Despois dunha serie de comentarios acerca dos coches de Trigo, o noso
Zoqueiro seguiu parolando:
-Xa se comentara na Quiroguesa: “¡Hoxe vanas ter gordas en Caraño, carallán
contra carallán! ¡A ver quen pode!”
Eu mirei de esguello para miña madriña, e non me equivoquei: Tiña nos
beizos aquela xaculatoria que sempre musitaba cando alguén era mal falado, pero
como rezaba moitas, unha para cada tipo de perigo, esquecín cal era a que usaba
cando alguén falaba mal diante dos seus netos. ¡Mais pouco lle importaban ao
tío Xosé os espaventos das beatas, que el seguiu no seu trote!
-Xa se viran en Lugo, de mañá cedo, o Cubano e mailo Xateiro de Caraño.
Coñeceuno de lonxe, pois é máis doado coñecer aos que veñen de fóra… E como os
xateiros están acostumados a levar arma curta, que lles dan permiso para usala
en vista de que os fuxidos lles tentan a faldriqueira de cando en vez, notoulle
ao Cosme que tamén el traía unha amiga no sobaco… En vista diso, tan
pronto como fixo a entrega, díxolle ao chofer do seu camión que arrease de novo
cara á Olga, que os esperaban cunhas vacas das libras…
Segundo chegaron ao Mesón, polo que me contaron, díxolle ao chofer: -“¡Me
cago en diez, e non están! Ti espera aquí, co camión aceso, que eu teño o
cabalo nesa corte, e vou sacalo para ver que pasou con esas vacas do demo!
¡Dito e feito! De contado deulles ás esporas, canto puido, e presentouse en
Ver, coma unha centella! Daquela a Osvina e mailo Pérez estaban tan amiguiños e
tan despreocupados; polo visto, roxaban no forno, para compartir a bola, e
despois da bola, o que se terzase! O xateiro xa lle berrou de lonxe, antes de
frear no cabalo:
-“¡Soutullo, colle a túa besta e vén correndo tras de min, que teño o
camión na Olga! ¡É cousa de vida ou morte, que chegou a Lugo o Cosme! ¡Vino eu,
con estes ollos, que non vos morreu coas febres, como daquela se dixo…! ¡Vai
vir nos coches de Trigo, e trae unha pistola…, das grandes!
¡Alí houbo as do demo! Contoume un veciño da casa de enfronte que foi cousa
digna de verse: Osvina, coa galleta dos toxos, arremeteu coma unha loba contra
o seu querido Soutullo, que mesmo o arrinconou cara á boca do forno, e faltou
unha cuarta para que o alapease o lume… Soutullo berraba coma un cabrito
degolado… E Osvina chamoulle de todo, desde mentirán ata cubano puteiro! A todo
isto, o xateiro de Churiz xa non sabía que facerlles, que tamén el perigaba,
así que, de apeado, colleu a pá de mete-lo pan no forno, que foi a única
defensa que viu ao redor; e como as pás teñen o rabizo longo, meteulla á Osvina
por entre das súas pernas, enganchándolle a saia, así que aquela muller dos
dous homes caeu estrapallada enriba dos toxos, que alí a deixaron, sen piedade.
O Xateiro e mailo Soutullo, en cadansúa besta, tronzaron en liña recta, pola
agra adiante, coma raios, que nin palabra se dixeron ata chegar ao Mesón da
Olga!
A xente ríase, pero o noso Zoqueiro non tivo compaixón de nós, que seguiu
apurando no seu relato:
-Por alí díxose que o chofer xa tiña baixada a pasarela do camión para
cando chegase o Xateiro coas vacas das libras… Dun espolazo, cada xinete subiu
a bordo, sen sequera desmontar; e aínda estaban montados, na caixa do camión,
cando o Xateiro lle berrou ao chofer: -“¡A cen, cómame o demo; e non pares ata
a Veiga de Ribadeo, ou mellor aínda, a Luarca, que volve a estallar a Guerra…!”
Confésovos, meus lectores, que eu apertei a miña caluga coas dúas mans,
pois aquel conto do Zoqueiro adoeceume. Aquela batalla de Caraño sigo
crendo que impresionaba a calquera, contásea quen a contase, pois as guerras
pequenas tamén son guerras. Fun desleixando aquela madeixa cos comentarios que
seguiron na ruada, particularmente ilustrados pola señora da Casa Grande, que
seica coñecía aos interfeutos.
Tratábase de que o Pérez de Soutullo e mailo Cosme da Osvina de Ver,
fóranse xuntos para Cuba. O tal Pérez xa andara algo coa Osvina, que era o que
se di agora, “un ligón”; porén, cedeulla ao Cosme, que se lle facía moita harén
xa que el apuntaba a Valonga onde había daquela máis finura que en Caraño.
Cosme nin case sabía ler, e de escribir aprendera a debuxar o seu nome e pouco
máis, pero era un cavador experto, que entolara nun ano a metade das chousas de
Caraño. Honrado a carta cabal, e algo pasmón, xa de tanta bondade como era a
súa.
Cava-las bouzas non foi abondo, pois o trigo pagaba o cuarto para o
señorito da Olga, e quedáballes pouco para os Consumos e para as obrigas con
pacto de retro que tiñan enriba os bens da Osvina e do seu pai. Cosme, nesas
circunstancias, sacrificouse para salva-lo lugar da muller e mercou unha pasaxe
para Cuba, con cartos que lle emprestou o propio Soutullo pois na súa casa
estaban fortes de ferro, pero o mozo andábase pelexando cos de Valonga
por cuestión de rapazas. Pelexarse cos de Valonga sempre foi cousa seria, ¡así
que colleu medo! Puxéronse, pois, de acordo, Cosme e mailo compañeiro, en irse
xuntos para América, no primeiro dos vapores que saísen da Coruña.
Chegados á terra prometida, Cuba, Soutullo arrendou un hotel deses
que din que eran para dar servizo aos americanos. En canto ao
Cosme seica lle foi mal, ¡como a tódolos honrados, naturalmente! Empregouse nun
ingenio do azucre, que lle recomendaron, pero pagaban mal aos
traballadores, igualándoos cos lacazáns. Dixo o Zoqueiro que aquel non era
sitio para medrar coa forza dun traballo de forza, pero nisto veu o consello do
Soutullo, que soubera polos seus clientes que aínda quedaban obras no
canal de Panamá, e que pagaban moito aos mozos que resistisen aquel traballo.
¡O que non lle dixo foi que alí eran frecuentes as “febres dos pantanos”! O
sufrido Cosme non o dubidou porque as obrigas da casa da muller seguían sen
pagarse, e logo que non quería demora-lo seu retorno ao lugar de orixe porque
Osvina era xamón de calidade, ¡e podía botarse a perder! Nesas circunstancias
nin case o pensou: Pediulle ao Soutullo que lle escribise á súa muller, no seu
nome, dándolle a nova, pois a serea do vapor para Panamá xa estaba pitando, e
non lle sobraba nin un minuto para facelo pola súa man! Aquela carta nunca
chegou a escribirse…, ¡porque non lle conviña ao Soutullo!
Pasarían dous ou tres anos cando aquel “empresario” dos hoteis ¿servizais? decidiu
volver ao noso país…, ¡para mostrárlle-los cartos ás mozas, e de paso, a súa
caxata de bambú aos mozos de Valonga! Como era tan troleiro, que antes de
inventalas xa as fabricaba, non tivo remorsos en dicirlle á Osvina que se non
recibira cartas do seu home era debido ás febres do Canal, pois a metade
daqueles obreiros non as resistían, e que el tampouco tivera novas do Cosme, ¡co
amigos que eran, e co cerca que estaban! A cousa coou, que no Canal maldito
curso lles daban ás cartas escritas en castelán, ¡para que non se soubesen as
calamidades da súa man de obra, que miúdos son os ianquis de metidos a
empresarios! Así que se celebrou unha Misa de defuntos en Caraño…, e o resto,
os consolos, púxoos o Cubano, que para iso, e para máis, tiña boa man.
Soutullo, de posto a levantar, tamén levantou aquelas obrigas, mercou foros, e
todo iso, así que, tan pronto como morreu o velliño, seguramente coa pena de
que aquela propiedade pasase para o Cubano, polo fracaso e polo falecemento do
seu xenro, Soutullo dedicouse a quitarlle o frío á “viúva” do Cosme, que iso do
sacramento, aparte de que había que dalo por morto no xulgado, en tempo e forma,
xa non se estilaba entre xente preclara, de mundo! Ela fíxolle caso, en todo,
¡malia fora!, que para algo era tan listo aquel home que se fixera rico en
Cuba, nada máis chegar aló, que para borrego abondara co seu honrado cavador…
Retornado que foi Cosme a La Habana, que por fin aforrara uns cantos
dólares á costa de moitas dores, entre elas unhas febres que logrou superar,
soubo, precisamente na Sociedad de Vecinos de Pol, que nas cartas vidas de España
falaran daquela Misa de Defuntos…, ¡e do ben que lle ía á ¿súa? Osvina co
Soutullo! Sabidas estas novas e mercar un colt americano, grandísimo,
dos que non marran o tiro nin a dez metros, e mais unha pasaxe para Coruña, foi
cuestión de horas. Cosme pediulles por Deus a tódolos coñecidos que non escribisen
nin palabra do seu retorno a Galicia, non fose o demo que agora si que chegasen
as cartas diante del. Quería pillar aos amantes in fraganti, que
era unha fórmula que lle dixeran que usaban os americanos para casos
semellantes, pois así no había delito senón lexítima defensa do seu honor. Todo
o traía planeado pero fallou el mesmo en Lugo, por cutre, por deixarse ver, por
non alugar un auto na mesma estación, e por esperar a que dese saído o bo do
señor Avelino e maila súa tartaruga, aquel coche da Liña de Trigo…
O Zoqueiro rematou co seu relatorio informándonos que Osvina, grazas a non
sei cantas Misas, conseguiu a pública declaración do cura de Caraño de que non
houbera mala intención. Paces houbo, pero fincas non, así que agora van en
Cuba, ámbolos dous, Cosme e maila súa muller, ¡Deus sabe para traballar en que!
En canto ao Soutullo, como o mal gañado dura pouco, seica traballa de picador,
preto de Xixón, nas minas de carbón da Camocha…
Mineiros da
Camocha, na súa maioría galegos.
O Zoqueiro aínda sabía máis do caso, das súas consecuencias, pero calou
neste punto porque se deu o casual de que xa volvera Edgar, coa garrafa e cos
figos. Debeu adestrarse no paso da Lexión polo camiño, do rápido que volveu.
Iso lle dixen ao meu amigo Euloxio, pero este respondeume que o fixera así,
¡polo medo aos lobos! De todo habería, pois os lobos tampouco escaseaban dada a
cantidade de facenda miúda que tiñan ao seu dispor nos montes do noso
Montecubeiro.
Nada sobrou da garrafa,
que quedou ben escorrida; e tamén chegaron a pouco os figos, e iso que alguén
medio se queixou de que tiñan pegados uns pelouros que semellaban cagadas dos
ratos. Os figos pasos eran entón a lambetada dos señoritos, ¡con pelouros ou
sen eles!
Por outra parte, a festa non foi todo o doce que prometía pois á señora da
Casa Grande, ademais das xaculatorias de miña madriña, caeulle mal o relato
daqueles escándalos de Caraño… ¡O Zoqueiro debera dicir que aquilo pasara aló
lonxe, tal que no Cádavo, pero…, non se lle ocorreu! Sacou o seu paniño das
mans, coma se fose ordenar un cambio de terzo nunha corrida de touros. Iso de
saca-lo pano vírao eu nunha restra de postais de Madrid. Soouse delicadamente,
e díxolle, tamén delicadamente, ao Zoqueiro:
-Señor Xosé: Eses contos, que nin sabemos de certo onde lles empezan as
verdades, de certas persoas, por demais coñecidas, e que a nosoutros non nos
fixeron mal ningún, non son para referidos nesta bisbarra… ¿Non lle parece que
sería mellor falar de amoríos máis…, máis frívolos, ou sexa, sen drama, que haber
hainos, e vostede, que anda polo mundo, seguro que me entende!
-.-
O fiadeiro do liño
Á semana seguinte case non fomos á ruada pois aquela noite dos figos pasos,
¡ou máis ben, pasados!, rematei de incuba-la gripe, pero grazas aos
aferventados de viño con mel e outras recomendacións de meu padriño, en tres ou
catro días estiven alpeirado, tanto así que o xoves xa me levou miña madriña,
outra vez, á novena das ánimas; iso si, ela co seu mandil na cabeza, e eu
acarapuchado cunha bufanda de lá, tinguida con cascas de amieiro e caparrosa
(sulfatos), que case me tapaba os ollos, aínda que non tanto que non chegase a
divisar que no pendello grande da Casa Grande xa estaba o tío Xosé fendendo uns
toros de bidueiro ben gordos, que lle darían material para unha chea de zocas, máis
das que facía no día.
Achegámonos para darlle os bos días, que me chamou el, ao verme pasar, para
preguntarme pola miña febre. Tamén andaba por alí o señor Senén,
quitándolle-las teas de araña aos trillos do liño, que os tiveran gardados
sobre da herba seca. Entrando, á esquerda, tiñan un talameiro de táboas de
castaño, e por riba delas, colgando duns tornos, as ferramentas labregas de uso
frecuente. Tamén reparei nos feixes do liño, ben secos e a punto para a faena
que lles esperaba aquel mesmo día.
A parte baixa da parroquia de Montecubeiro, ao igual que outras zonas da
bisbarra, recollía tanto liño que tardei dez anos en saber que o noso río, o
“río das Lagas”, tiña de verdadeiro e global nome o de “Azúmara”, nado
precisamente nas fontes de igual denominación, arriba de Sarceda, xa beireando
coas Veigas dos Feás. O Ribón, seu afluente, que empezaba a recoller augas no
pico do Miradoiro, séxase a 1029 metros sobre o nivel do mar, por máis auga que
levase e por ampla que fose a súa cunca, abranguendo os desxeos da Serra do
Pradairo, non merecera dos nosos antepasados a denominación de principal pola
sinxela razón de que o Azúmara era…, aurífero!
Naquel momento comezaron a chegar os homes que manexarían os trillos; pero
non foi a eles a quen primeiro se dirixiu a señora da Casa Grande, senón á miña
madriña, que non se lle fose para a novena sen lembrarlle que, “cando lle sexa
posible”, fose botarlles unha man, que entendía moito do liño, e os seus
consellos e axudas seríanlles útiles. Coas mozas, cruzámonos ao saír da eira,
así que alí quedaba a rolda enteira, completa: ¡Cantos avisaron, cantos
acudiron, fosen homes ou mulleres, pois, o que manda, non roga, e logo que o touro
das vacas creaba moitas obrigas!
Miña madriña e mais eu, que aínda que non era cedo, máis á presa non
podíamos camiñar, fómoslle dando á parola co tema do día: ¡A fía da Casa
Grande!
-Mira, neno, -confesoume os seus pensamentos máis íntimos, -chéirame que
imos ter voda no lugar, pois colectaron liño para dez casas… E máis non o
entendo, pois a máis vella é a que está noivada, e non precisamente cun
labrego! Seu tío buscoulle un pretendente de boa casa, pero a nai, ¡cousa que atopo
natural!, quérea acomodar doutro xeito, mandalos para Lugo…
-Madriña, ¿e logo que irán facer con tanto liño?
-Meu neno, o liño nunca sobra, que xa ves cantas cousas se poden facer…,
maiormente agora que os tendeiros se quedaron sen mercadoría. Manteis, sabas,
colchas de lá, tramadas con liño, mandís coma este meu; e logo están as camisas
de diario, os sacos da fariña, os limpeiros da malla…, e tantas cousas que
estaban desaparecendo, pero veu esa Guerra, co guerreosa que foi, ¡tres anos!,
e díxonos que volvésemos ao noso, ao de sempre, á roca e mailo fuso!
Santificados, se non nós, as ánimas, si, e voltos para a casa, miña madriña
apresurouse a cambiar de roupa para cumprir o seu compromiso, o material, pois
o espiritual quedaba feito; pola miña parte, aínda ben non acabara de zamparme
a cunca das papas, cando me dixo meu padriño que non me apresurase, que aquel
día levaba el as vacas para o prado de Maxide, … “pero se te achegas á Casa
Grande, fuxe do liño, que ese tufo vaiche atascar os pulmóns, que aínda tes que
seguir aferventando neles!”.
Eu para onde quería ir era para xunto do Zoqueiro, máis para oírlle os
contos que para atender ás manobras do oficio. Aínda non lavara a cunca cando
se presentou Euloxio:
-Veño de parte de túa madriña para que me deades ese ripador que tedes
vosoutros, o dos dentes de buxo, que di ela que é mellor cós nosos.
Con isto falamos de como lles ían as cousas nos ripadores, nos trillos, na
carda…, e demais manipulacións previas ao fiadeiro. Eu díxenlle que o ía
acompañar, que así, de paso, atendíalle ao Zoqueiro.
-¿Sabes que che digo…? ¡Que se teu tío tivese a cachola de teu pai, e teu
pai fose falangueiro como é o Zoqueiro, eu cambiábaos polo noso cura, que ía
dar xenio oílos predicar! Pero é mellor que non veñas ata máis tarde, con ese
catarro…, que a tal momento, entre o tufo da herba e mailo do liño, estás
mellor aquí, xunto dos tizóns…
Fíxenlle caso, en parte, que non me quedei xunto do lume, senón que subín
para o cuarto novo, que era onde daba escola meu pai cando a facía na casa, e
alí púxenme a ler un libro pequeniño, pero que me encantou, que llo deran a meu
pai na casa de Florencio de Trasín. O autor era un primo deles, o Cura Valiño,
do Fato, (José Valiño Trabada), e titulábase, “Surcando el Miño”. Na portada,
unha advertencia mentireira: “Poco valdrá, pero menos costará”. Viñan a ser
dúas, dúas mentiras: O libro valía, era bo; e unha peseta naqueles tempos non
era tan pouco, xa que poucos nenos a tiñan. A importancia que se lles daba aos
libros naqueles tempos, e máxime co que escaseaban, maiormente desde que
¿desapareceu? a biblioteca circulante da Unión de Montecubeiro, era que había o
costume, máis ben por se alguén non devolvía os prestados, de poñerlles na
contraportada: “Si este libro se pierde, cosa
que puede suceder, ruego al que lo hallare que lo sepa devolver a su dueño
verdadero, que lo es… Fulano de Tal…, de tal casa…”
O Cura Valiño, ademais de costear unha fonte-lavadoiro no lugar da súa
nacenza, dedicoulle uns versos. Aquela lectura soproume a idea de escribir en
verso, eu tamén, pero a rixidez da métrica nunca me satisfixo, así que empecei
coma os nenos, ¡a gatas! Aínda conservo o que redactei aquel día, que me vou
permitir traelo a este punto como simple testemuña do que quería ser e non fun:
Meditación sobre el lino
Montecubeiro. Otoño.
Hoy amaneció despacio, con timidez;
y mientras, el lino tembló,
temeroso de su manipulación.
Es de día; ¡es el día!
El trillo y las cardas esperan;
los manejarán con fuerza, impávidos e impíos.
Hay rocío en las eras y en los huertos.
Una vaca muge en su cuadra;
y mi gato sale, como siempre, de aventuras.
El lino tiembla y espera.
Ayer, ¡aún ayer!, fue hierba, flor y linaza.
Hoy el sol viene ictérico, indeciso.
Un gorrión otea, y después, ingrato, emigra.
Ya es otro día; ¡es el día!
Rueca y lino, sábanas y manteles. Hilanderas.
Yo sigo en la bruma. Escucho y huelo:
Es la hierba suave, tímida al amanecer.
Son los pájaros que se enojan cuando el sol no brilla,
cuando el invierno se acerca.
Es el rocío que muere y las casas que humean.
Espero, mas, ¿por qué espero si nada me falta?
Todo esto es mío: ¡aquí están mi soledad y mis cosas;
mi tierra y mi gente; mis caminos y el río.
Me domino, me sereno, y escucho:
Es una hoja que tiembla y cae.
El huerto la recibe con un susurro. Disputan.
La hoja no quiere morir pero el huerto la engulle, la asimila.
Observo mi entorno:
¡Es la vida que renace, es la hierba que crece!
Huele a hojas secas…
¿Es el aroma de la vida, de la vida que muere?
¡No; es la vida que renace!
En la casa de enfrente, a tal momento, hilan:
la roca sostiene y el huso vacila,
mientras el lino se contrae y gime.
Ahora oigo canciones:
¿Son las mujeres estrujando el lino?
¡No le estrujan, le acarician!
Lino de mis huertos,
ya no eres hierba, ni flor, ni linaza;
y te quedaste sin el rocío de la mañana,
¡pero no has muerto porque eres ropa, porque eres vida!
Me atenaza el frío,
pero lucho y rezo exigiéndole a Dios:
¡Quiero volver aquí cuando me resucites;
como la hierba, como las hojas, como el lino…!
Hoy amaneció despacio, con timidez;
y mientras, el lino tembló,
temeroso de su manipulación.
Es de día; ¡es el día!
El trillo y las cardas esperan;
los manejarán con fuerza, impávidos e impíos.
Hay rocío en las eras y en los huertos.
Una vaca muge en su cuadra;
y mi gato sale, como siempre, de aventuras.
El lino tiembla y espera.
Ayer, ¡aún ayer!, fue hierba, flor y linaza.
Hoy el sol viene ictérico, indeciso.
Un gorrión otea, y después, ingrato, emigra.
Ya es otro día; ¡es el día!
Rueca y lino, sábanas y manteles. Hilanderas.
Yo sigo en la bruma. Escucho y huelo:
Es la hierba suave, tímida al amanecer.
Son los pájaros que se enojan cuando el sol no brilla,
cuando el invierno se acerca.
Es el rocío que muere y las casas que humean.
Espero, mas, ¿por qué espero si nada me falta?
Todo esto es mío: ¡aquí están mi soledad y mis cosas;
mi tierra y mi gente; mis caminos y el río.
Me domino, me sereno, y escucho:
Es una hoja que tiembla y cae.
El huerto la recibe con un susurro. Disputan.
La hoja no quiere morir pero el huerto la engulle, la asimila.
Observo mi entorno:
¡Es la vida que renace, es la hierba que crece!
Huele a hojas secas…
¿Es el aroma de la vida, de la vida que muere?
¡No; es la vida que renace!
En la casa de enfrente, a tal momento, hilan:
la roca sostiene y el huso vacila,
mientras el lino se contrae y gime.
Ahora oigo canciones:
¿Son las mujeres estrujando el lino?
¡No le estrujan, le acarician!
Lino de mis huertos,
ya no eres hierba, ni flor, ni linaza;
y te quedaste sin el rocío de la mañana,
¡pero no has muerto porque eres ropa, porque eres vida!
Me atenaza el frío,
pero lucho y rezo exigiéndole a Dios:
¡Quiero volver aquí cuando me resucites;
como la hierba, como las hojas, como el lino…!
Hoxe recoñezo que aqueles versiños eran demasiado existencialistas e un
tanto panteístas. ¡Cousas de adolescente, así que, desculpádeme! Fíxenos coa
intención de recitalos na ruada, no fiadongo da Casa Grande, cando os mozos
fixesen a súa regueifa, a súa parolada, que para iso os memoricei baseado en
que meu pai me tiña dito que as cousas lidas, sermóns, mitins, o que fose, non
tiñan mérito, nin espontaneidade nin sentimento, que era igual que andar o
Calvario polo libro na Semana Santa, pero ao final deume vergoña e calei; ¡nin
de memoria, nin lidos!
Referirvos agora, polo miúdo, as cousas do fiadeiro non é fácil de tanto
que tería que lembrar e narrar, pero hai un aspecto no que debo poñervos en
antecedentes para entender o que segue:
Aqueles rapaces que ían xuntarse na Casa Grande para aqueles traballos do
liño, todos eles antigos alumnos de meu pai, fórano ver o
domingo anterior para pedirlle que lles fixese algo parecido aos antigos
Sermóns das Sentenzas do Galo, para un xogo na ruada do fiadongo. Mozos, e non
tanto, era frecuente que visitasen a meu pai polos motivos máis diversos: Que
lles dese escola, que lles fixese escrituras e documentos privados, sobre
fincas, augas, servidumes, partillas…; e incluso instancias, cartas para
subscribirse ao periódico, etcétera. Referilo hoxe pode parecer unha esaxeración,
pero é a verdade máis absoluta: A mocidade da década dos corenta nacera, naceramos,
nunha inflación do pensamento; e pasara, pasáramos, sen querelo nin decatarnos,
a un baleiro silente no que só se oíran tiros e choros. Meu pai, e perdón pola
reiteración, con certa valentía nas súas ensinanzas a contracorrente, fixo de
ponte entre novos e vellos, resistíndose, de paso, ao avance do castelán, que
só o utilizaba nos documentos e na escola; tamén eu, agora, de presente, e
salvando as distancias, pois en proporción aos tempos e ás oportunidades, non
lle chego ao tinxe das súas zocas, ben quixera parecerme a el, e que estas
lembranzas, dalgún xeito, tamén vos servisen de ponte cun pasado non tan
remoto.
Naquel intre estáballes dicindo aos rapaces que se animasen a facer eles
mesmos aquelas regueifas, pois con medo ao ridículo non se saía das cavernas
-Lembrade que os pés dinse cantaruxando, pero sen que deixen de ser
intelixibles pois trátase de parrafear e non de cantar. Se os facedes larguiños
disimúlanse mellor os erros da métrica. E que non vos poña medo, que ninguén
aprendeu sen repeti-las cousas tantas veces como fixese falta. Pola miña parte
fágovos máis favor animándovos a redactar vosoutros; bastante máis que
dándovolos feitos, así que, coma na guerra, coma na fronte, ¡adiante!
-Medo, o que é medo, non señor, pero, vergoña…, ¡canta se queira! –Foi a
contestación dun daqueles valentes que estivera na fronte do Ebro.
Díxome meu pai, ao verme por alí cerca, atusmándolles:
-Baixa do cuarto da escola sete pizarras, das grandes, e un paquete de
pizarriños..., por se non os teñen nas súas casas!
Co aquel do recado perdín o resto das instrucións. Animar animáronse, pois
aquel material para face-los borradores levárono.
Volvendo aos meus versiños, e segundo os ía repasando na memoria, funme
para a Casa Grande, atusmarlles aos traballos e aos traballadores; iso si,
levei aquela bufanda para poñela por diante do nariz, para protexe-los meus
pulmóns, que aínda seguían funcionando coma o roncón da gaita. O Zoqueiro, con
tanto trasfego ao seu redor, fíxome pouco caso, así que pronto volvín para a
casa, onde estiven atizándolle ao lume da lareira e repasando nos versos para
fixalos na memoria.
Pola tarde achegueime de novo ao pendello dos oficios, pero á noitiña fun
cear cos meus pese a que me insistira a señora da Casa Grande que me quedase
con miña madriña; ela si que se quedou, máis ben para seguir traballando, que
iso era o seu segundo Deus: ¡traballar, agradecésenllo ou non!
Na ruada daquel día, convertida en fiadeiro pois tódalas mulleres, as que
xa estaban e mailas que foron de noite, aplicáronse ás madas do liño, e contra
o costume dos días anteriores falaron os mozos e calou o Zoqueiro. Alí estaban
as nosas pizarras, que por certo aqueles rapaces leron os seus parrafeos por
elas, que non se atreveron a memoriza-las súas invencións, e iso que eran
curtas e bastante insulsas. Menos mal que apareceu Vicente de Mariano coa gaita
do fol, así que, de paralizados os fusos, bailáronse os sete bailares.
¡Acabárase a guerra, polo menos en Bergland! Iso dixen para min, aquela noite,
pero foi tan só unha ilusión, un paréntese, porque a súa sombra, a súa negra
sombra, seguiu e seguiu, que tamaños loitos non se alivian de repente; esváense
co tempo, iso si, pero a primavera da xente, dos lugares, dos países, despois
das invernías nunca vén de golpe, pois ao sol sempre lle custou domina-las
xeadas.
-.-
Casa do
Rego, no seu segundo incendio.
De zoqueiro a bombeiro. Lémbrome con toda
claridade como foi a despedida do Zoqueiro, concretamente un sábado, despois
daqueles quince días entre as dúas casas. Pola noite xa non repenicou; nin
repenicou nin contou trolas pois ocorreu, no preciso instante en que nos
invitaba a viño o señor Senén, que entrou a berros, despois de martelar no
canciño da porta coa furia dun poseso, o fillo do caseiro de Penelas:
-¡Veña, saíde, que hai lume na casa do Rego…! Veño de San Cibrao...
Se daquela tocasen a rebato na torre do convento, non houbésemos tido maior
porfía en saír todos á eira, novos e vellos, Zoqueiro incluído, que ata me
parece recordar que foi o primeiro en botarse fóra. ¡Que impresión e que
sobresalto; que lección de solidariedade; nin que fósemos, todos, bombeiros
voluntarios, como adoitan presentarse os portugueses cando hai perigo no seu
lugar! Nun minuto quedou a cociña baleira; e as rocas e mailos fusos onde
caeron, que ninguén se detivo a recoller outra cousa que non fose caldeiros,
baldes, ámboas e xerras, que incluso o señor Senén envorcou no vertedoiro a
xerra do viño por se nos era útil para lanzar auga.
Noutro minuto plantáronse os homes, Zoqueiro incluído, na palleira grande
da Casa Grande, e colleron ferramentas axeitadas. Euloxio, que á parte de
traveso tiña o corazón de ouro, chamoume para que lle axudase a levar, cada un
polo seu lado, a escaleira grande de subi-la palla aos palleiros. E miña
madriña, cunhas zocas novas ás que aínda non se afixera, corría tanto coma os
outros.
Alguén dixo:
-Eu collo a besta e plántome en San Cibrao para que Afonso toque a rebato,
e se xunte media parroquia…
Pero o Arxentino parouno:
-Non fagas tal, que máis vales ti, agora mesmo, connosco, que cincuenta
retrasados…
A fogueira da casa do Rego era atroz, e menos mal que lles dera tempo a
retira-lo gando, que xa estaba esparexido polos arredores da casa. ¡Grazas a
Deus que o rego estaba cerca, e naquela época xa levaba bastante auga, que se
chega a ser no verán…! Os carretos foron de competición, logrando salvar unha
boa parte da casa. Á xente dela non lle pasara nada persoal, que xa era abonda
desgraza o demais. Ninguén preguntou pola causa do lume, que aquilo era o de
menos; o importante era carrexar auga, subila por aquela escada dos palleiros,
e tirala por onde máis laparío se formara. O problema tamén era o fume, metade
fume e metade vapor de auga, vaporizada coa calor das madeiras que estaban
ardendo.
Cando estivo vencida a fogueira principal, e nos serenamos, todos, un
pouquiño, decateime de que debaixo da figueira estaba chorando a velliña da
casa, e miña madriña con ela, pero non a daba acalentado. O home da casa, como
primeira reacción ao ve-lo lume na leña de xunto da lareira, subira ao sobrado
e retirara á súa nai nun brazado, deixándoa fóra, lonxe, xunto daquela
figueira, segundo soubemos máis tarde. Os nenos, e iso que eran máis cativos cá
min, tamén se deron as súas carreiras para subir auga, nos ataños máis
lixeiros.
Vencido o lume, os veciños de máis cerca ofreceron as súas cortes para
recoller as pitas, os coellos, as ovellas e mailas vacas, así que, tan pronto
se efectuou esa recollida, en particular a das reses grandes, que pitas e
coellos perdéronse algúns, os homes reuníronse na palleira da herba, e alí
mesmo se distribuíron en Comisións para recorre-las aldeas próximas en petición
de socorros para a familia damnificada. O propio Zoqueiro ofreceuse para
recadar dádivas en Caraño, na súa Parroquia.
Nunca cheguei a saber se a recadación de donativos foi suficiente para
cubri-los danos, pois daquela, ¿seguro de casas?, ¡nin sequera nas vilas, para
canto máis nas aldeas! O que si souben, e práceme deixar constancia diso, foi
que o Médico Santiso, de Castroverde, ao falarlle meu pai do caso, quitouse o
seu abrigo, un loden color canela, ¡que non o tiña calquera!, e díxolles
aos postulantes: -“¡De parte miña, levádelle este abrigo a ese señor; e se máis
precisan, máis terán, que xa o falarei con miñas irmás!”.
Co tal abrigo andou aquel veciño, David, anos e anos; pola miña parte, cada
vez que llo vía posto para min era unha lección de xenerosidade, que incluso
teño rezado polo Médico Santiso, agradecéndolle aquela lección para min tan
formativa. Morreu moi novo, o Médico quero dicir, cousa natural por outra parte
pois un home que tanto amaba ao próximo xa tiña merecido o Ceo, polo menos
desde aquel día!
-.-
Breve análise sociolóxico do noso rural
na década da posguerra.
na década da posguerra.
A moda actual, nunca obsesiva, senón necesaria, de revisar e incardinar os
acontecementos da nosa Guerra, da In-civil, que non Civil, era unha cuestión
necesaria porque a “restauración” democrática fíxose, atinada e prudentemente,
sen estridencias nin desquites, cousa que estivo ben, do mellor, pero a
HISTORIA DOS POBOS, coma a poda das árbores, por mastic que se lles bote
sempre deixará nós e podremias na madeira resultante. Quero dicir con isto que,
obsesionados actualmente coa lembranza do feito central, frontes de batalla,
fusilados das cunetas, resistencia armada, etcétera., estamos marxinando o
estudo das súas causas e das súas consecuencias no aspecto social, xeral.
As causas van
quedar practicamente inéditas porque aqueles que estaban capacitados para
analizalas obxectivamente non tiveron ocasión de afondar no seu estudo, nin no
seu estudo ni na súa divulgación; uns, porque estaban no exilio, e o seu xusto
desespero, así como a imperiosa necesidade de ganarse o pan de cada día, que
tal foi o caso do noso Manuel Cordero (Cordeiro) Pérez, que tivo que malvivir
do que ía ganando a súa muller en Bos Aires, como costureira, impediulles
dedicar tempo e diñeiro para elaborar unhas publicacións amplas, meticulosas,
que, en definitiva, non ían ter circulación nin case publicidade; e outros, os
que sobreviviron nesta pel de touro e nas illas ou posesións adxacentes, como
daquela se dicía, con corenta anos de silencio forzado acabaron someténdose ao
SIES (Síndrome de Estocolmo). ¡En definitiva, para que escribir, á parte do
risco persoal, se incluso se chegaron a queimar libros simplemente pola cor das
súas tapas, como lle pasou á madrasta de Bonifacio Sarille co seu devocionario
do Sagrado Corazón, que nin a Santa Inquisición fixo outro tanto!
O problema principal, subxectivo, deste salto que se está producindo
daquel, xa remoto, pretérito, co presente das xeracións actuais é unha simple,
pero inevitable, irrecuperable, cuestión de carencias testemuñais: Os avós, ou
atascados no seu particular SIES, ou complicados por actuacións persoais ou
familiares inconfesables, abondo facían, e fixeron, con acalar as súas
conciencias, tratando de recuperar ante os seus coetáneos a credibilidade e
maila honorabilidade perdidas; secuencialmente viñeron os fillos, mudos de
nacemento, a feito: uns, porque non tiveron, ou non tivemos, referencias,
informacións, directas, explícitas, entre a censura franquista e maila
autocensura paternal, aforcados polo medo, ¡polo medo, non, polo terror!, xa
que suicidio era falar de ideas, expresar reflexións, transmitir conceptos
democráticos; e outros porque, ¡meus pobres!, ou non tiveron un mínimo de
preparación cultural para entende-las raiceiras das árbores, ou lles ía ben co
seu status de baixa competencia persoal e profesional, ou…, ¡ou precisaban das
súas, escasas, enerxías para fuxir da pobreza, particularmente os minorazos,
condenados, tradicionalmente, a emigrar, primeiro América, e despois alén dos
Perineos! Abondo fixeron estes últimos, que levantaron Galicia con aquelas
“remesas” de emigrantes, as mesmas que o IEME publicitaba como entrada de
divisas por, ¡“turismo”!
En definitiva, para non facer tedioso este tema, que chegamos ao século XXI
catro superviventes daquela crise cultural da posguerra, e para iso rodeados
duns netos que se criaron a base de tebeos, con relatos de ficción, así que as
realidades sociolóxicas das súas orixes resúltanlles menos cribles cás
consecuencias dunha, imaxinativa, Guerra das Galaxias. Crean, ou non, os
relatos de seus avós, algo haberá que deixarlles por escrito xa que, cando á
xeración seguinte lle entre a inquietude por coñece-las cousas polas súas
causas, ¡poucas fontes van atopar para mata-la súa sede de saber histórico!
Os ricos. Foi precisamente en Lugo onde ao galego Franco, ¿ou
sería máis exacto chamarlle franco-galego?, que non o teño claro, se lle
escapou a única verdade da súa acomplexada vida: Que a nosa Guerra, ¡a súa!,
foi a única, -ao longo da Historia-, da que os ricos saíran máis ricos! ¡Deus
que verdade; como se lle escaparía? Pero non quero irme ao lonxe, que dito
queda que as causas das cousas quedaron sen analizar, sendo unha delas aquel
terror, ¡si, terror!, que colleron os ricos ao constatar que o proletariado
comezaba a poñerse de pé, ¡despois de vivir tantos séculos de xeonllos! Hai un
libro de Comín Colomer, “Historia Secreta de la Segunda República”, que llo
merquei de milagre a Fusalba, naquel portaliño da rúa da Raíña Isabel II, de
Lugo, e digo de milagre porque non o era menos que estivese á venda entre os de
segunda man, ¡naqueles tempos! Moito me abriu os ollos, pero tiven a inocencia
de prestarllo a un falanxista, fillo de falanxista, que o fixo desaparecer
alegando que se lle esquecera no monte, nunha merenda de campo… Aquela si que
foi perda, pero deixo constancia do mesmo por se alguén atopa…, ¡outro, outro
exemplar! Mais o tema ía do noso pretérito imperfecto…; séxase, do máis
recente.
Mentres os mozos estiveron na guerra, que non durou tres anos como din os
libros de Historia esquecéndose de sumar o paulatino, e tardío, licenciamento
das quintas chamadas “a filas”, os ricos viviron das rendas atrasadas, e a
partires diso volveron a ter man de obra gratis, ou case, porque un ferrado de
centeo, unha cesta de patacas ou de verzas, o feito de non cobrar os “servizos”
do boi (do touro), etcétera, chegáronlles para a súa recuperación dominical,
que no seu caso tamén foi domingueira pois os curas rurais, algún deles ex-capelán
do Exército, estreando parroquia, prodigando beizóns, ben que lles axudaron a
recuperar o seu creto. Foi a época dos caseiros…; ou por mellor dicir, a dos
amos, que, ou se foron para a capital, ou vivían na “obra nova” das súas
vetustas casarías atilándose o bigote, aqueles bigotes hitlerianos, ¡á costa do
caseiro! Con oito ou dez vacas, amén doutras rendas, xuros, e catro carballos,
que se pagaron a prezo de ouro para restaura-las vías férreas, o señorito de
tal Casa xa se puido permitir a recuperación daquel desasosego que padecera coa
emigración e co levantamento do campesiñado de terceira, ¡do campesiñado sen
cea!
Os que tiñan máis audacia, ou gozaban de máis tolerancia das Autoridades,
por adición e/ou participación nas súas, comúns, aventuras ideolóxicas, eses
acudiron ao estraperlo, excelente actividade pois, ademais do enriquecemento,
tiña a virtude de captar amizades utilísimas nos máis diversos aspectos da vida
social. O paso seguinte foi a promoción de vivendas, pero aquí deuse o paradoxo
de que aqueles chamizos iniciais non os levantaron os estraperlistas, para entón
de Alcaldes, ou de altos funcionarios de Abastos, cos fillos estudados e ben
recomendados, senón aqueles canteiros que adquiriran algo de práctica nas
estadas de Venezuela, maiormente. Estes últimos conxuntaban a audacia da xente
ultramariñá, temeridade máis ben, coa seguridade que lles proporcionaba a
covardía e maila obediencia daqueles covardes que preferiran quedarse no país
cun xornal miserento, traballando para quen sabía menos cá eles, antes que
lanzarse ás aventuras do bolívar. Os caraqueños, os promotores, non foran ás
universidades laborais, pero os seus albaneis, carpinteiros, fontaneiros,
electricistas…, si!
Quedándonos no rural, ¡que ben sabían os franquistas que aquela “castra e
doma” de Galicia, apresa da imperialista Isabel, só podería lograrse castrando
e domando aos Mestres Nacionais!, a nosa gran miseria, a nosa gran ruína, peor
có estraperlo, foi dupla: Anular, ou non chegar a abrir, aquela pléiade de
escolas que creara a República, e tamén o fusilamento e maila depuración de
centos de mestres titulados! Isto trouxo consigo o rebrote das “escolas”
invernais, ou “de ferrado”, se ben en pesetas, que tamén tiveron o seu de
privilexio que non tódalas familias tiñan posibles para soster un mestre de
minúsculas pois aquel pan seu, de cada día, ademais de comelo duro e balorento,
¡para que durase máis!, era insuficiente para os da casa. ¿Para os da casa?
¡Ah, ese foi outro dos problemas! As casas pobres e frías eran as que máis se
permitían o luxo de encurralarse naquelas trapeiras de liño con lá, tan
propicias para a multiplicación familiar.
Aquel baleiro de mestres, cos homes buscando oficios de ingresos
adolescentes, de primeira barba, polo imperio da necesidade familiar, e logo as
dificultades de casar algo ben ás rapazas, pois os morgados de casa rica
escaseaban, induzo aos pais de familia a manda-las fillas para a Normal de
Lugo, ¡que sempre terían máis futuro que telas aprendendo a coser, de balde!
Isto trouxo consigo un florecemento do Maxisterio feminino ata entón
practicamente descoñecido, pero… ¡O pero estivo en que as mestras de casa rica
e/ou influente, atoparon choios comodísimos e rendibles nas Oficinas do Estado,
así que, cada escola, das poucas que sobreviviron, tiña dúas mestras: a
titular, que cobraba ás dúas mans; e a substituta, que ata os paisanos lles
chamaban de mal nome, por iso de que se vendían por dúas cadelas…, en tanto en
canto non conseguían a Oposición, na que tamén había oposición, con minúsculas,
pois aprobaban con notable preferencia as fillas de papá, ¡como se as outras,
as que tiveran prácticas efectivas nos máis recónditos lugares, co alumnado
máis difícil e bravío, fosen fillas bravas, quere dicirse, sen pai!
-.-
Cara e cruz da clerecía. O Concilio
Vaticano II chegounos, polo menos aos españois, con corenta anos de retraso.
Non é que os curas do rural fosen malas persoas pero foron malos pastores…,
¡máis ben porque non estaban ben rexidos por aquelas mitras da, ¿Cruzada?, e
nin sequera capacitados para a súa función, de sempre tan importante,
primordialmente nas aldeas! Di isto quen está orgulloso de ter nado na
parroquia de Montecubeiro, ilustrada polo seu convento de Dominicos, xeración
tras xeración, e iso que os nosos reitores eran poucos, e tiñan asignada unha
función colectora, de granxa, en concreto para os de igual Orden de Lugo, pero,
superada a desamortización, non tivemos sorte coa maior parte do clero que nos
foi asignado.
O bo pastor, e son verbas do propio Xesús Cristo, coñece as súas ovellas.
¿Pese a proceder do rural, os nosos curas chegaron a coñecer o rural,
integráronse nel? Fóra de honrosas excepcións, non. O seu Mestre non foi o Bo
Xesús de Galilea, o humilde de Belén, o sacrificado do Calvario…; ¡foron os
seminarios, Lugo ou Mondoñedo! ¡Que ben o insinúa o Doutor Alvilares no seu
“Memorial de Agravios”, a pouco que se lea entre liñas! No propio Seminario os
Profesores mostráronlles a escaleira xerárquica, rotunda, indiscutible, colgada
do Ceo que non achantada na terra; aí empezou a súa altura, o seu
distanciamento, confirmado por unha Roma fastosa, que aínda formaba duunvirato
con aquel Constantino, que lles mandaba celebrar, consagrar, de cu para o pobo.
¿Que pastor dá o cu ás súas ovellas? E logo aquel latín, que repetíamos coma
escravos, sen ter idea do seu significado, e sen dignarse explicárnolo con
humildade e con sinxeleza…, ¡marcando clases, distancias; mitificando,
endeusándose!
Minte quen afirme que no franquismo a fe do español era absoluta, xenérica
e xeneral. ¡O xenérico era aquel sometemento, aquela atrición, aquel medo ao
inferno, que nos tiña aterrorizados! Despois veu a crise relixiosa… ¡Non é así:
A crise tivémola daquela, que non nos axudaron a crer senón a mentir, coa
mentira do escravo, dicíndolle “si” ao Amo, que non a Deus! ¡E menos mal que
sen liberdade non hai responsabilidade, pois do contrario o inferno non tería
capacidade para tanto fariseísmo como nos ocasionaron!
¿Ler a Biblia, a propia, a católica, un segrar? ¡Ca; iso era pecado, un pecado
gravísimo, pois, para ignorantes, “Doctores tiene la Santa Madre Iglesia que os
lo sabrán responder”! E conste que aquel Catecismo tiña o “Nihil Obstat”
correspondente, así que era de curso legal, legal e forzoso! O Vaticano puxo
moitas cousas no seu sitio, pero xa hai teólogos que suspiran por outro, pois
aínda quedaron flocos, esfiañados ou non plenamente acatados. Eu non son
teólogo, que de pecador ignorante non pasei, ¡non puiden, que ben me querían
levar os franciscanos, na miña infancia, para o mosteiro de Herbón, pero meu
pai díxome que me daría o seu permiso, “cando deixen casa-los curas”! Non
pasei, e mais quixera entrar no Ceo, pero naqueles tempos en que, de cando en
vez, axudei á Misa, quedoume a impresión de que o señor cura falaba de moi
arriba, ex-cathedra, e nin eu nin os meus veciños estabamos preparados para
entender aquel estranxeiro, ¡era de Pol!, que sempre nos falaba ameazante, ora
en latín, ora en castelán. Un bo señor, insisto, pero en vez de formalo,
deformárano, entre o seminario e maila guerra!
-.-
A franqueza foi o primeiro dos caídos do
franquismo. As sospeitas, fundadas ou non, de certas delacións traducidas en
persecucións e noutros danos morais e materiais, quebraron coma un vidro,
instantaneamente, a transparencia existente de antigo entre a veciñanza rural.
Certo é que sempre houbo caciquismo, ¡conseguidores!, e por tanto, mandantes e
mandados, interferencias por cuestión de augas, de posesións, de amoríos…, pero
no fondo, o espírito tribal, de comunicación e de colaboración, superaba
tódalas crises, facíaas temporais, sendo normais as reconciliacións, e con elas
as achegas laborais, salvo en problemas de índole grave, que nunca deixou de
habelos na condición humana, obviamente.
Tamén é certo que os mitins, frecuentes na bisbarra, exaltados e
radicalizados nalgunha ocasión, crearan tensións e discusións, aínda que nunca
chegase o sangue ao río. Paus nas feiras e nas festas si que ten habido,
xeralmente por cuestións moceirís, con ou sen viño; e algún crime tamén, fose
pasional ou crematístico, pero sempre, e de sempre, casos illados,
individualizados, sen compoñentes sociais, colectivos. A aparición en escena,
léase camiños e carreiros, de tricornes e de frechas, así como a busca dos
desertores, unha maioría deles convencidos de que o Alzamento duraría catro
días, ou como moito, catro semanas, e con esa esperanza non era cousa de
sumarse aos levantiscos, puxo en vilo, desestabilizou, aquela convivencia
secular en cuestión de horas. Cada quen tívolle medo ao veciño da porta; ¡ao da
porta máis aínda que ao forasteiro! ¿Quen era roxo, quen era azul? ¡As
sorpresas foron tantas e de tal magnitude que mesmo fallaron as leis físicas,
empezando pola inercia: o que non rachou, detívose instantaneamente! A rutina e
as vinculacións castrexas, con vinte séculos de ligazón, de consolidación,
lugares, casarías, en vez de castros, pero o mesmo espírito comunitario,
quebraron instantáneas; algo así como se, ao ver as lanzas romanas achegándose
ao sacrosanto fortín, se producise unha estampida, unha deserción cardinal, en
tódalas direccións imaxinables: Escóndome por aquí, sexa un souto ou unha
canteira, voume para a casa de tal parente, se preguntan por min tedes que
dicir que fun a Lugo, para axudarlle ao Exército… Todo valeu menos reunirse os
veciños nunha tarefa común, e iso que viñan afeitos a elas: gadañar, segar,
mallar…, e tantas outras! As saídas e as entradas facíanse de noite, maiormente
se as ventás do veciño non tiñan árbores ou outros obstáculos que fixesen de
cortina.
Aquel que dicía que comungaba, e por tanto, que votaba, coas esquerdas, de
pronto, en lugar da súa camisa de liño cru, habitual, sen colo, apareceu con
outra…, ¡pero esta, bordada en rojo ayer! ¿Como pode desmembrarse unha
comunidade relativamente culturizada, así, de repente, coa velocidade do raio?
Mais, ben pensado, tan de improviso non foi, que aquelas camisas non caeron do
ceo, da noite para a mañá. Esa quebra nunca se estiñou por completo: a xente
seguiu falándose, os traballos que esixían achegas tivéronas, pero…, ¡cunha
frialdade que chegou ata os nenos da escola! ¿Inducida polos pais? ¡Non, en
absoluto, que calquera se fiaba da nosa, infantil, discreción, pero palpábase,
sentíase, padecíase, aínda que o de entendela, o de saberlle a causa, esperou
por nós moitos anos, así que os que se foron con pouca idade, nin chegaron a
saber o por que de semellante glaciación, invisible pero latente e incómoda!
Desta, sen máis; o que queira ampliar coñecementos, que lles pregunte a
seus avós, maiormente aos que se criaron en zocas!
Xosé María Gómez
Vilabella
-oOo-
No hay comentarios:
Publicar un comentario