AQUEL ZOQUEIRO -II-

.../...

-¿O Ciprianillo?

-¡Ese! O meu colega colleu unha mulida destas de aperta-las zocas ao ventre para cepillalas e para repenicalas, e co trade, fíxolles dous buratos, aos que axustou os cornos dun castrón. Despois, cunhas correas, amallou á mulida unha pelica que lle deixaron na casa onde estaban traballando. Con eses preparativos, o colega cobrou, despediuse, e largouse polas Veigas dos Feás adiante, que xa era de noite. Cando chegaron á casa das Bouzas, o mestre díxolle ao aprendiz que se subise a unha nogueira que tiñan diante da casa, e que non se apease de ningún modo, que nada lle pasaría; que se limitase a fumar cigarros para que se lle vise o lume desde abaixo. O de Santadrao petou á porta:

-¿Quen vai?

-¡Por favor, ábrame, que xa sei que non me quere ben, pero pídolle un socorro, que vou deixar esta ferramenta en Pena, e…, ¡non podo seguir, que me tapa o camiño o propio Satanás, que aí o ten, nesa nogueira!

O vello, que tal cousa viu, deixoulle pasar, pero colleu unha bisarma, quedándose na porta, ¡por se o demo se atrevía a entrar! Mentres, o zoqueiro pediulle palabra á moza, e esta deulla, ¡non fose o diabro a prexudicalos, máis aínda! Como o maligno da figueira non se ía, acabaron por pecha-la porta, ¡e fixéronlle cama ao zoqueiro!

Ao día seguinte andou por todo Pena contándolles que el mesmo vira a Satanás gardando na casa das Bouzas, que incluso se tivera que quedar a durmir…, en vista do cal, á rapaza máis pretendentes non lle saíron, que calquera se atrevía! O rapaz tiña un libro, que o trouxera de África, de cando fixo o Servizo en Melilla, escrito coa letra dos mouros, e mostrouno a cantos o quixeron ver, convencendo a todo deus de que aquel era o Libro de San Ciprián, tamén chamado o “Ciprianillo”, e que grazas as receitas daquel libro milagreiro, que só el sabía ler, e líao, inventando o que lle petaba, conseguira quitarlle o demo de encima ao seu sogro!

-¿Así que…? –Preguntou María Manuela.

-¿Así que, que? ¡O que sabemos todos, que un meigallo só se quita con outro meigallo!

De voltos para a casa tardei en durmir, que aquela noite fora demasiado movida, demasiado enigmática. Todo por culpa dun zoqueiro que facía rir á xente sen eu entender cousa; ¡Ou moi listos eran, ou moi burriño eu, e iso que me tiñan polo primeiro da escola!

-.-

A debulla do millo.- Os da Casa Grande pasaran razón de que aquel martes tocaba debulla-lo millo, enfrontarse ás restras, ensaca-lo gran… Esta labor, “en roga”, unha de tantas reminiscencias feudais, de auténtica vasalaxe, dada a importancia da colleita íano facer de día, pero sempre reservan algún carozo para os ruantes, facéndonos crer que unha roga nocturna non era favor senón diversión, entretemento adicional. Veume de marabilla que coincidise aquilo do maíz para quitarme da imaxinación aquela obsesión que collín co “Ciprianillo”, que ata se me foi a ansia de pedirlle a meu pai que me comprase un libro deses: ¡Tantos que tiña, que tivera, pero o diabólico, non!

Algún malicioso ex – combatente explicáranos aos cativos que aquilo da URSS do que tanto se falaba, quería dicir, simplemente, “Único Responsable Serrano Suñer”, ¡porque non organizara ben as cousas para rematar co comunismo! Neste caso concreto o responsable, o “único responsable”, daquela polarización da Casa Grande era o boi das vacas. ¡Demo de bicho, que encima de levarlle as vacas ao seu portalón, encima de poñérselles encima, estaba resultando un eximio suxeito de dereito. O choio de tal posto tiña as súas servidumes para o posesor, que lles papaba o mellor gran da paneira, salvo, se acaso, o trigo; e logo o trevo do prado da Fouciña, as patacas, os nabos… ¡En definitiva, máis señor có seu señor! Listo de raio que era o Senén, só cobraba polas vacas de lonxe, dando un servizo aparentemente gracioso á veciñanza dunha legua á redonda, ou máis aínda. Certo é que se lle agradecía, pois os cartos, o numerario, non abundaba, e aos brazos pouco mérito se lles daba, maiormente nos días curtos. Dun xeito análogo, e con igual fundamento, íanlles facendo as restantes labores, ao longo do ano, maiormente aquelas que requirían unha pluralidade de fautores; ¡un choio!

Aquí e agora, de tanto falar da Casa Grande, do seu potencial económico, igual se chega á conclusión de que con ela naceu o noso lugar. No senso histórico, de casa matriz, fundacional, patrucial, ese apelativo correspóndelle á inicial, a do Pacio, unha de cuxas filla casou cun Gómez de Neira, procedente da Casa da Olga, de Caraño. Este Gómez de Neira fundou, construíu, a casa de Gómez, da que saíron a de Brais e maila das Figueiras. A Casa Grande á que veño referíndome tamén saíu da do Pacio, e fíxose así, Grande, grazas ao fillo dunha Sanxurxo de Mondriz, que trouxo un gran capital porque eran fidalgos, co que pagou as débedas do sogro, e construíu a casa máis grande do lugar, mentres as outras minguaban por culpa das partillas sucesivas.

Volvendo para xunto do Zoqueiro, que o fixen nada máis fender un brazado de estelas que se precisaban para que miña madriña atizase á pota do almorzo, atopeino bregando con dous cuarteiróns de bidueiro, un en cada man, mirándoos e remirándoos. Confeso que fun algo sobresaínte:

-Pouco ten que mirarlles, que ese nó seco, o da dereita, se non o pon para arriba, para a parte da boca, a zoca resultante acabará collendo auga…

-¡Condenado rapaz! Xa sabía eu que cada quen entende as cousas como lle peta, e iso simplemente por unhas aparencias visuais, sen entrar ao fondo da cuestión… Pero neste caso a cuestión é outra, que estaba matinando, con estes cuarteiróns por diante, que destes tarugos igual poder saír zocas que santos, ¡tal que unha virxe pequeneira, para poñela nun peto das ánimas!

Eu, transido de admiración:

-Vostede é capaz de calquera cousa, que tamén se fala de que o señor cura de Prevesos fixo un santo cunha navalla…

-Mira, voucho dicir, que á verdade estiven matinando no que nos rimos onte dese toleirán do Arrieiro, da pouca dignidade que ten, que máis que risa o que debera darnos é dó. Esa muller caeu de criada na casa dun boi, e para máis vergoña atúraa ese desvergoñado con tal de tirarlle proveito á súa propiedade, ¡unha propiedade compartida, amo e caseiro! ¡Que cousas tan diferentes dunha mesma madeira; e os curas bendicindo nese Gordo…!

Non souben que contestarlle, así que o Zoqueiro mirou para min, tamén en silencio, non sei se satisfeito ou aburrido do seu interlocutor, e por fin decidiuse a poñerme en órbita:

-Aí, debaixo do hórreo, vexo outro ripeiro, pero fáltanlle os pés… Ímolo traer para aquí, e poñerlle catro estadullos, que despois, con esta bros cativeira de teu pai, e cun par de cuarteiróns, póñote á proba: Se esmaltas dúas zocas, é que vas para zoqueiro; e se che saen dous santos, ¡daquela que te leven ao Seminario, que ti, polas trazas, es demasiado inocente para vivir neste país dos pillos!

No intre en que ámbolos dous paramos de zoupar nos toros respectivos para repoñe-los folgos:

-A tal hora estarán aí ao lado zoupándolles aos carozos… Logo estou por dicir que nos valeron máis eses produtos que nos viñeron de América que toda a prata e mailo ouro que lles arroubamos!

-Xa sei que o millo veu de aló, que mo ten dito meu padriño, e que aquí entrou da parte das Asturias, que o trouxo un tal Cancio, ¡seguramente polo propio Camiño de Santiago, polo vello…!

Casariego custodia a arca na que veu o maíz.

-¡Pois díxocho ben! E daquela tamén che diría que había outro tipo de cereal, hoxe desaparecido, ao que deron en chamar millo miúdo…, ¡cando apareceu o grande!

-De por aló tamén viñeron as patacas, aínda que dando a volta por Francia. Di meu pai que a orixe da pataca estivo no Perú, de onde veu para Europa no século XVI, aínda que inicialmente se considerou un produto de xardinería. ¡De xardinería, si, pero, estomacal! O caso foi que un francés, un tal Parmentier, descubriu que llas roubaban…, ¡e non precisamente polas súas flores! Tamén foron viaxeiros o azucre e mailo café, seica!

-O Mestre Rielo de Luaces, aquel que ensinaba de todo menos relixión, ¡que lla deixaba ao Cura, e por iso, para que a aprenda, despois de fusilado seica o enterraron na horta do Seminario Maior de Lugo!, tenme dito que o café, unha variedade que lle dicían…, ¡que lle dicían “moka”, pero con k!, nolo trouxeron os mouros, acaso aqueles que mataron os Luaces na Agra de Lóngaras, que diso tiraron o nome: Unha noite de “lúa”, entre uns “haces”, séxase, mollos… ¡Iso de matar, meu neno, é tan vello coma Caín, e non leva trazas de rematar!

-¡Eu escapo da casa, e voume para a Carballeira, cando meu padriño mata os porcos!

-O único animal que mata aos da súa propia especie é o home…, ¡que por algo din que somos os Reis da Creación! –Ao dicilo soltou unha gargallada. Eu dixen o que se me ocorreu, así, de pronto:

-Recoñezo que precisamos da carne dos animais, pero a min máis me gustaría ser muiñeiro que matarife…

-¿Muiñeiro? ¡Ai, ho, pois estás no país deles! Montecubeiro, con tanto regacho, debe ter un cento, ¡así que tocarache un!

-Agora veñen as aceas de maquía, pois os muíños de herdeiros están caídos ou para caer. Lembrando os de por aquí cerca…, ¡a ver cantos me saen! O do Real, que din que era dos frades; o de Maceda, o da Cernada, o do Escouredo…; ¡estes en Ribón! Pasándome ao propio Azúmara, empézase co de Sarceda e remátase co do Podriqueiro, que a partires de aí, o Ribón xa verte no Azúmara. Ribón leva máis auga, pero o nome consérvao o Azúmara… De xuntados os ríos, veñen o das Cavozas, o noso, chamado dos Gómez, o da Casa do Val, o vello de Veiga… ¡E despois, as aceas: a da Laxe e maila dos Penallos!

-¡Claro, muíños de herdeiros! Cada grupo de herdeiros, ou lugares, tiña o seu, pero como as medias neste país só son boas para os pés, e mentres uns moían outros bailaban, deron en vir as aceas, pois nelas, o que moe, cobra, ¡e os outros que sigan bailando!

Coma sempre, cada verba do Zoqueiro suscitaba en min un sementeiro de ideas, así que, con tal de que eu lle preguntase a máis mínima, el baleirábase coma se fose un mestre de escola, ¡que non todos saberían outro tanto! Entre mil cousas que non lembro agora, pasouse a falarme dos castros e dos castrexos, explicándome aquilo de moer á man, cunha pedra redonda e outra cóncava. Máis ou menos, díxome:

-Iso dos castros era para vivir á defensiva, e algo de oficios, pero, ¿onde tiñan o horto? ¿Onde baixaban os calzóns? ¿Onde cazaban? ¿Onde pescaban? Por iso, baixar dos castros, que o fixeron pouco a pouco, establecéndose no entorno das villae romanas, tivo que resultar dunha gran liberdade, e tamén dunha gran comodidade, maiormente para as mulleres…

Tanto cariño se lle colleu á horta, e tamén aos regadíos, que moitas testas se levan partido por culpa das partillas e demais litixios. O problema foi manexa-la aixada porque ese arado, o romano, o de madeira, amén de non facelo todo, tanto tirou das terras para abaixo que se converteu este pais noutra especie de castro, xeneralizado: ¡os socalcos das agras!

En segundo termo, pero cun amor de primeira magnitude desde que tal tubérculo se coñeceu, estaban as leiras das patacas, as pataqueiras: boa terra, fonda; lixeiramente húmida, e sempre con accesos para o carro, pois, sen esterqueira orgánica, e algo de cal nas ácidas, en vez de patacas saían fariñóns. Para non cansar unha terra agradecida, o propio é darlle, en segunda volta, centeo; centeo outonío, séxase de ferraña, ou de espiga, que engrena perfectamente, na súa liberación, coa sazón de sementa-los nabos. Iso si, a condición, sine qua non, que dicía o párroco, sempre atento ás colleitas, ¡que incluso nos denunciaba á Garda Civil se traballabamos nas festas de gardar…! Daquela o sancristán dábase unha volta, ¡ou as que fixesen falta!, por todo o Couto, para recolle-los dereitos que lle incumbían ao seu xefe: os baixamáns, baixar a man, que ben o di esta verba; as rogativas do trono, os responsos…

Para esparexe-la nabiña o preceptivo era deixa-la camisa por fóra do calzón, que nas terras deste Lugh foi a forma, o xeito, de logralos para que os nabos fosen…, ¡de Lugo! O outro requisito era que as mulleres estercasen, pero non sementasen, pola súa dificultade en asoma-la camisa… Os ditos, os ditos e mailos mitos, as crenzas en definitiva, de algo veñen, que por xeración espontánea, do bo, só se dan as amoras; ¡as amoras e mailos amores!

En canto ao millo, que máis ben habería que chamarlle millorado pola atención que se lle poñía, despois da guerra estivo a punto de perde-la súa primacía por…, ¡por dexeneración! Non houbo importacións, non houbo hibridacións…; ¡e por non haber, nin brazos houbo, que se de verde pesa moito, coas espigas non digamos! O que si foi a maiores foron as fabas, case sempre mesturadas, pois sen caldo, e sen castañas, as tripas non estaban satisfeitas, ¡non fogueaban!

Iso era daquela, -aclaro eu, agora-, pois ao viren tempos de melloría, coa minoración da poboación e co invento dos pasteiros, os pensos de fábrica, etcétera., o millo avagou, ¡para volver con forza, coa forza que lle deron as vacas tolas! En canto ás fabas galegas mellor será que lles pregunten aos ástures, que están sendo os detentores daqueles saberes, ¡daqueles saberes, e daqueles sabores!

De pé, naquel segundo ripeiro, cabe do meu Zoqueiro, daquel mestre sábeo todo, ¡que lonxe estaba eu de imaxinar que en cousa de medio século o meu val seguiría sendo verde, regado polo mesmo Azúmara, pero poboado por unha xeración tan distante da miña, ou máis, que a daqueles homes de ferro avasalando aos amerindios!

-Tío Xosé, -que o de Piepito igual me ocasionaba unha zoscada-, ¿vostede..., leva medio século ao lombo…? Naceu no XIX, ¿non si?

-¡Máis ou menos!

-Cando eu sume outro medio século, se chego a tanto, ¡igual lles fai graza aos que veñan vindo que lles conte algo de todo isto, o que lembre entón canto vostede me leva dito! ¿Autorízame?

Parou co trade, cubicoume de arriba para abaixo, e á viceversa, como calculando se eu daría a talla para tal cousa; despois diso deume a man:

-¡Este testamento póñoo na túa cabeza, con Deus de testemuña, pero no ben entendido que non te autorizo para repeti-los meus tacos, que de ti espero que chegues a falar coa limpeza e coa sinceridade de teu pai…! Pois ben, xa que estamos de relevo xeracional, precisamente hoxe, San Millo para os de Bergland, vénseme á chencha que aqueles gobernantes de Madrid de cando a Ditadura, puxéronlle uns dereitos de aduana terribles, que, segundo o mestre Rico, (1) tiñan por finalidade que nós, os labregos galaicos, mercásemos trigo castelán, ou lles désemos toxo ás vacas, ¡para que lles saíse a vitela máis barata aos ricos; aos ricos de verdade, e non de nome!

(1)   Rico, Arximiro Rico, Mestre de carreira, do San Bernabel da Xesteira (Martín), foi “paseado”, e castrado en vida, ¡sen anestesia!, na Serra da Ferradura, en setembro do ano 1937).

Nunca tal oíra, pero dicíndoo “Piepito”…, ¡vox Dei! Estando nestas parolas, nestas filosofías, o meu oído mozo percibiu o son das nosas campás:

-Pare un pouco, escoite, que tocan a morto…

-¡Il é certo! Daquela é que saíu un definitivo, outro emigrante…, ¡e a saber se vai para o Ceo ou para o Inferno!

-Voullo dicir á madriña…

Ela, desde a cociña, pero máis exactamente desde a súa sesentena, non oíra aqueles prantos, aquelas nenias, interpretadas maxistralmente co badalo da campá polo mestre enterrador, polo tan soado Afonso da Cordeira.

-¡Ai, meniño, déixate caer pola Casa Grande para ver se lles veu algunha vaca, ou se acaso eses do millo…!

Encamara, para non levantarse máis, embarcara para o Alén, nada máis e nada menos que o Leiteiro de Veiga, un centenario máis teso que un carballo; pero antes diso, na súa mocidade, fora centauro, un daqueles facciosos do carlismo, tan admirado duns como temido dos outros. Non sabía moito o que dicía pero bramaba, viñese ou non a conto: ¡Por Deus, polos foros e polo Rei…! Meu avó dicía daquel Leiteiro que do que máis entendía era do leite, de vender queixos, pois aquilo dos foros…, aqueles foros que esmagaban a nosa Galicia eran outros, moi diferentes dos que defendían os vascos, así que o pobre señor tamén loitaba contra os muíños do vento. Daquela do abrazo de Vergara, instaurador de privilexios e restaurador de exencións e de concertos, maldito se ninguén se lembrou dos “leiteiros” da Veiga do Azúmara como non fose para recadar compensacións, para subi-los nosos “consumos”. O que me gustaría saber, pero xa non queda quen o diga, é se os curas cobraron nas honras fúnebres do noso, ¡do seu!, Leiteiro, aquel seguidor tan fanático do Cura de Seixosmil, un dos máis bragados de toda a carlistada.

Cando informei do enterro, que a tal momento estaba miña madriña retirándonos unha cestada daquelas estelas, daquelas labras caídas do ripeiro, díxolle:

-Fixen un trato aquí co rapaz, que lle vou contar as peripecias dos últimos cincuenta anos para que dentro doutros cincuenta engada as miñas coas súas, pois con todo iso nun saco vai ser coma se vivise os cen dese Leiteiro. ¡Xa é coincidencia, xa, que ata non sei se nos sopraría esta idea a propia ánima do defunto!

A madriña escandalizouse de mala maneira, así que cumpriu co seu ritual dos escándalos, tres cruces e tres Ave María Purísima.

-Señor Xosé, que vostede aínda cae na familia…, por Deus lle pido que non tolee neste neniño, que xa discorre que se mata, pola súa conta, da imaxinación que ten, sen que encima o abure con máis preocupacións.

-Señora, preocupación, ningunha, pois os contadores da Historia sonlle, ou sómoslle, se algo diso me toca, máis ou menos coma o reloxo dese Afonso, ¡que enterra as horas asemade cós defuntos!

Nin que dicir ten que a miña velliña fuxiu do pendello coa cesta das estelas por diante da barriga, coma se levase un escudo protector, sen esperar por máis disparates. O Zoqueiro, fitándome como tiña de costume, a modo de escusas:

-Moito peca quen lle faga dano a este anxo da túa garda, que tal é túa avoa… Pero volvendo ao que íamos: Cando empeces a suma-las túas experiencias coas miñas, o que eu che diga co que ti verifiques, unha das primeiras certezas que vas lograr será a de que o home é bo, e incluso adoitan selo un par deles, pero tan pronto se xuntan tres, sexan homes ou mulleres, ¡preito á vista! O caso máis sanguento, ¡ducia e media de fusilados, nun só ano!, tivémolo, tivéstelo, nesta parroquia. Mentres aquela Unión lles facía teatro, ¡pan e circo, que dicían os romanos!, e lles fornecía libros pagados polos emigrantes, precisamente polos máis pobres, pois os ricos e mailos morgados nunca emigraron; polos expulsados do país, en definitiva, aqueles da lexítima curta…, pero maiormente pola comenencia de conseguir pola Cooperativa da vosa Unión pensos, sulfato e abonos barateiros, daquela, ¡Viva a Pepa, viva a Unión! Nisto que a Patria, a Patria ou a Matria, deu en parir reaccións, revolucións e contrarrevolucións, así que un día o Párroco, ¡que eses saben latín!, predicoulles que era preferible cadrarse diante dun ferrolán cativeiro, ¡aínda que tivese voz de muller! ¡Me cago na tose, ao Paco confundírono con San Francisco! Con todo iso, esta parroquia, unha parroquia de galos, converteuse, da noite para a mañá, noutra de pitas…, ¡e con tal de fode-lo veciño cadráronse, todos á vez, ao cura, aos gardas, á falanxe, ao cabo do cuartel…! ¡É a lei da envexa, que abunda máis cás ortigas!

Quedei desacougado, así que me atrevín a replicar:

-Tío Xosé, todo iso pódollo admitir, menos que o señor Cura, o que houbese daquela, predicase tales homicidios…

-¡Pobre neno, canto che queda por aprender! Para empezar, tes que distinguir entre relixión e clerecía, entre Deus e mailo César. Os cregos colléronlle medo á República porque…, ¡porque eran irmáns do César, viñan asociados, de vello, co caciquismo imperante, salvo honrosas excepcións, por suposto! Os xudeus non mataron a Xesús, ¡que va, eles non!, pero pedíronllo ao Romano, esixíronlle: ¡Crucifícao, crucifícao!

-Daquela…, ¡ata será verdade o que di, que no Exército seica se bendicen os canóns!

Despois dun cachiño de reflexión o meu convencemento achegábase bastante á bile do Zoqueiro, así que engadín:

-A verdade é que iso da guerra de España moito me leva dado que pensar; quero dicir, o que pasou en Montecubeiro. Mire como é a cousa, que aquel día da Vitoria fixéronos ir, ¡en procesión, cruz alzada e todo iso!, ata a Cruz da Granda, aló por xunto desa fonte que sempre se chamou de Matahomes..., por aquilo do Rei Silo das Asturias! Toda a parroquia, incluso os nenos das dúas escolas. Unha guerra que axudaron a facela, e por tanto, a gañala, aqueles mouros que pasaron por Castroverde cara ás Asturias, e resulta que para celebrar esa Vitoria, ¡levamos en procesión ao noso Santiago, ao Matamouros!

-¿Sacaron ao Santiago…? ¿De veras…, ou é unha broma?

-Foille certo; e á volta díxome meu padriño, cando llo contei, que el quedárase coas vacas aí arriba, no monte das Ferreiras:

-¿Que me dis? ¿O noso Cura deixoulles levar ao Matamouros para celebrar que os mouros lles ganasen a guerra aos asturianos, aos mineiros, Covadonga incluída? ¡En definitiva, aos nosos! Daquela xa podo morrer, que me entra a teima de preguntarlle directamente ao noso Santiago… ¡Ou é que estou tolo, ou é que vivo nun mundo de tolos!

-¿E que, que máis…? -Inquiriu o tío Xosé.

-De momento, nada, grazas a Deus, que vostede ben o ve, e a tal momento volve a estar coas vacas aí arriba, no Zarro Novo…, ¡e segue nos seus cabais!

O Zoqueiro deume a man, como fan os homes entre si para felicitarse:

-¡Así se razoa; e que Deus cho conserve! Para que vexas con que rapidez o amigo pasa a inimigo, vouche contar, sen dicirche quen, un caso real que pasou fai pouco en certo lugar que coñezo ben, polo moito que lles levo zoqueado.

-¿Onde foi? –Agora insistín eu, coa miña curiosidade activada.

-¡Onde non quero acordarme, chaval! Pero o importante do caso é o zume, a moral que se tira deles. Había unha vez un emigrante que moito axudara aos seus, de mil maneiras. E cando volveu do estranxeiro, como era lexítima curta, dispúxose a facer una casiña, precisamente nunha destas parroquias de Castroverde… Os del, os seus parentes, que aínda lle vivía a nai, propuxéronlle que collese tal finca á conta da herdanza do pai… O que eles querían era telo cerca para seguir zugando da teta, tal e como os tiña afeitos. Mais cando se ía poñer á casa, díxolles de face-los papeis para documentala, pero o mellorado e maila cuñada, e incluso a propia nai, respondéronlle que, xa que logo, partisen o total, para saber cada quen o que tiña. O emigrante negouse en redondo a desposuír á nai, pois incluso concorría que ela non quedara usufrutuaria, e dese xeito íase quedar sen capital visible, mesmo en coiros. Mentres estaban nesas conversas, neses axustes, as obras seguiron para adiante, ata que un bo día o listete da casa reuniu aos veciños, coa propia nai diante, talmente pasada ao seu inimigo polas intrigas do morgado, e discutiu co irmán, co emigrante. ¡Fóra de aquí, que todo isto é meu!, fixéronlle berrar á propia nai, tal que se dese en tola, posuída do complexo de Stockholm, que aquilo era inconcibible. ¡Puxérona en contra do fillo que a estaba defendendo, e tódolos seus veciños de cómplices! Nas nosas aldeíñas hai moito bo que copiar, pero tamén, de cando en vez, algo malo que nunca debemos imitar. ¿Entendes isto, meu neno? ¡Pois, se cho digo, se che refiro estes casos incribles, é para que aprendas a coñece-la xente, e non só a de aquí, pois..., en tódolos países cocen as fabas!

Eu estaba apampado, que por ante meu pai facíanse moitos arranxos, moitas escrituras, ¡pero, un caso tal…!

-¡Tío Xosé, estou in albis, como di o noso Cura cando non entende algunha cousa!

-¡Cata que non entenda! Pero ti, o que pasa, é que aínda non tes mundo para entendelo:

O da casa o que quixo foi parti-los bens da nai, en vida dela; coidando que se a deixaban na pobreza máis absoluta, daquela non corría o risco de que se lles fose para a casa nova, co outro fillo, co xeneroso. E de paso, sete pasmóns de sete veciños oficiaron de testemuñas falsas en non sei cantos documentos para que o emigrante se vise só, aburrido da vida, da vida e dos veciños, co cal esperaban, e desexaban, que abandonase o lugar, obras efectuadas, pozo incluído, etcétera, per saecula saeculorum, amén.

Quedei abraiado, e tan só dixen unha estrofa que lera nun daqueles periódicos arxentinos que lle mandaban, envoltos en roupa, ao señor Senén da Casa Grande:

-¡E Deus dixo, Se este é o mundo que eu fixen, que o demo me leve!

O Zoqueiro riuse, non sei se de min ou dos meus falares; despois daquelas anécdotas “pueblerinas”, como din os castrapenses, fíxose un silencio prolongado, de meditación, e coa mesma volveu ao trade, que aquela mañá faláramos moito e traballáramos pouco.

Como os días, por curtos que sexan, de ben aproveitados dan para moito, o tío Xosé, pola tarde, falando de pesas e de medidas, que saíu o conto por iso de que os ferrados para medi-lo froito eran máis grandes onde había convento, que o de Montecubeiro e mailo de Meira eran dos máis grandes da bisbarra, acabou preguntándome se sabía que en Lugo había un cargo chamado, Fiel Contraste de Pesas y Medidas.

-Non, señor, nunca tal oín.

-Pois é que se lle pasou a teu padriño, e iso que ben instrúe en ti. Tamén se dá o casual de que o xenro dese señor é precisamente de aquí, de Montecubeiro, un Mestre de carreira…

-Xa sei que tallan aos quintos, pero iso de pesalos e medilos…

-Non, ho, non é por aí. Antes falamos dos tegos e dos ferrados, medidas que non teñen complicación xa que, de feito outro, un novo, pásase o gran que enchese o vello, despois de darlle á rasa, claro, e se non o enche, daquela váiselle quitando madeira coa garlopa ou co cepillo, ata deixalos iguais.

-Iso vinllo facer ao señor Manuel da Ponte…

-Cos instrumentos de pesar e de medir tamén hai que facer comparanzas, pero só está autorizado a facelas o Fiel Contraste. Ese señor, de feitos os ataños, ou as pesas, colle a romana, ou o que sexa, e vai facendo as marcas. Cando os seus empregados lle presentan os aparellos contrastados, daquela vai o señor Varela de Quetesende, que así se chama, e cun punzón, ¡zas!, dunha martelada deixa o instrumento legalizado, útil para efectuar compras e vendas, todo ao legal, sen trampa posible!

Aquilo fíxome acordar do que lle pasou ao señor Mingos, así que, dándome de “mestre, mestre”, conteille o que sabía do caso, ¡que non todo ían ser historias do Zoqueiro!

-¿Vostede sabe o que lle pasou ao Xamoneiro de Maxide?

Aseguroume que non, pero teño para min que me enganou, que o fixo para darme aquela oportunidade de lucirme, de ver se era capaz de transmitir, de narrar unha historia, un feito, precisamente do ano anterior. ¡Díxenllo á miña maneira!

-Moi a feito non mo contaron, que ata non sei a que vén iso de falar a medias cando estamos os cativos diante, que tamén temos a obriga de saber. Como dicía don Jesús, o Mestre de Maxide, “¡Hai que saber, incluso para saber defenderse en la vida!”. O señor Mingos, o Xamoneiro, ben sabe que compra todo por aquí, e despois ten un almacén en Mosteiro, que é de onde llos levan en camións… Seica un día, aí en Suegos, de ben cheo, invitárono a quedarse na casa duns amigos; pero ao irse á cama deixou o seu gardapó esquecido nunha cadeira, ou nunha banca; ¡non sei onde! O caso é que estorbaba, así que o colleu o dono da casa para levarllo ao cuarto onde durmía os sete durmires, ¡coa chea que collera!

Aquel amigo non o debía ser tanto pois, ao notar que a prenda pesaba demasiado, miroulle os petos, ¿e sabe que había neles?

O Zoqueiro seguiu disimulando:

-¡Non o sei, que aínda non mo dixeches!

-¡Pois…, un perlo falso, máis grande co da romana! Usándoo nas casas onde non tiñan os xamóns recortados e pesados, había que poñelo máis atrás para face-lo contrapeso, co cal os xamóns saían máis baratos!

-Agora entendo por que deixaron de invitalo ás vodas, -afirmou o Zoqueiro-, pois ao gañar menos, de descuberto…, tamén deu en regalar menos, menos ou nada! Nesta vida, rapaz, antes cae un tramposo que un coxo.

Todo isto, estas anécdotas, apunteinas de inmediato no meu “Diario”, nas follas que me quedaran libres nun caderno da Escola, que por iso volo podo reproducir tal cal, sen erros ou fallos da miña memoria octoxenaria.

-.-

Guindais na lareira.

San Miguel do Camiño – Castroverde.

(Laura Trahorras Pérez / Antonio Trashorras Nogueira)

Á segunda noite, que era precisamente a da esfolla do millo, non me deixaron ir de ruada porque din en tusir, posiblemente co arrefrío que collera no ripeiro, de tanto que suei intentando darme de mozo baril. Desde que se foi o tío Xosé para a Casa Grande, colleume de banda miña madriña, cabe da lareira, e soltoume esta prédica:

-Meniño, agora que vas grande…, que ben o demostraches hoxe, tes que facer o teu exame de conciencia cotián…, ¡tal e como se cada noite fose a última dos teus días! Eu, como xa teño moita confianza con Deus, fálolle desta maneira: Meu Deus e Señor, escóitame, outra vez, que estou chamando á túa porta, pois aínda me tes aquí abaixo, a pesares dos meus aniños, e de tantos fillos que me deches a parir… Cando tal dispoñas, pídoche que me recibas con toda a dignidade, e con toda a limpeza de alma que sempre desexei ter. De momento vou repasando as que fixen, pero Ti, meu Señor, que o sabes todo, cántame á orella as correccións necesarias, pois a Ti, como nunca pides imposibles, voute obedecer. Dáme penitencia en vida, e na morte salvación, que se morro esta noite me sirva de confesión. ¡Amén!

O padriño, que acabara de pensa-lo gando e volvía á lareira, para seguir atizando ao lume:

-Iso está ben, perfecto, pois, segundo un criado debe acatar ao seu amo, ¿como non imos facelo co noso Deus, co noso Creador? Pero isto é a primeira parte, pois un home, e quen di home, muller di, que as almas, ata onde eu sei, non teñen sexo, ten que prepararse para vivir cos demais, ¡para vivir civilizadamente! E resulta que só hai un xeito de facelo: ¡Reflexión, reflexión e reflexión! Despois deses rezos, para oí-las respostas do Ceo repasade canto fixestes ao longo do día, minuciosamente, que dese xeito descubriredes as cousas mal feitas, ¡e de paso, as omitidas!

Dixo isto con tanta solemnidade, que desde entón quedoume a obsesión das “omitidas”, así que aquel día, aquela noite, e igualmente nas sucesivas, dinlle á marcha atrás e púxenme a rumiar na cama, ¡coma unha vaca na corte!

Unha das miñas ocorrencias aquela noite foi: ¿Será un bo oficio isto dos zoqueiros, isto das zocas; terá porvir este calzado? Igual que empeza a haber máquinas de bordar, cunha rodiña interior que vai desviando a agulla para facer figuras sinxelas, ¿non poderían montarse as aixolas, os trades e mailas legres, nun aparello similar? ¡Coido que podería ser! ¿E se desaparecese a lama dos camiños, e se achaiasen as corredoiras, tal que nunha agregación de terras, que algo así ocorre coas estradas que levan a Lugo? ¡Daquela a xente preferirá zapatos, que locen máis…! Logo a cousa é sinxela: ¡cando ese perigo amose, voume para Monforte, e aprendo a facer botas de fuelle…! Eu nunca a Monforte fora, pero oíra falar dos seus coiros e dos seus zapateiros; e tamén de que coincide co camiño de Madrid, co de ferro…

De posto neste plan, divaguei e divaguei, explicándome a min mesmo que noutros países debían estar máis adiantados cá nós, ¿ou como se explica que fosen capaces de fabricar aquel gramófono que trouxera da Arxentina o señor Senén da Casa Grande? A receita de meu padriño tiña a súa parte boa, iso era obvio, pero a min desarraigoume do meu lugar, que todo se me ía en imaxinar, en ponderar, aquela miseria, intelectual e técnica, do meu rueiro. Con esta suxestión, con esta preocupación, naquelas sestas de mediodía, particularmente nas do verán, pois o resto do ano, ¡traballo, de sol a sol!, deume por facer anotacións, apuntes, nunha serie de cadernos que fun mercando nas feiras con algunha que outra cadela das facilitadas por miña avoa, ¡para caramelos! Daqueles “diarios” estou botando man para recompoñer esta pequena historia, esta etopea das miñas experiencias infantís, rurais.

-.-

As escolas do ferrado.- (A “Escola de Doloriñas”, ese cadro maxistral de Julia Minguillón di máis de como eran aquelas escolas do que eu poda explicar aquí). O Zoqueiro non descansaba, nin no ripeiro nin cos seus relatos, pero eu, servidor, para non caer nunha monotonía narrativa, vou meter uns incisos, que tamén proceden daquelas experiencias:

Desde que cumprín os catro anos, meu pai autorizoume para entrar no seu Sancta Santorum; quero dicir, para subir por primeira vez as escaleiras do cuarto novo, do de fóra da casa, unha construción anexa, recente, na que facía aquelas escrituras, todo o ano, e na que adoitaba poñer escola despois de feito o outono e ata Marzo, séxase, despois de sementadas as agras de pan levar, para remata-las súas clases coa chegada da primavera, ¡coa primeira cucada!, que é igual que dicir, na época de prepara-las nabeiras para convertelas en pataqueiras.

A este tipo de escolas seguían chamándolles de ferrado, pero eu xa as coñecín na súa transición do gran á moeda de curso legal, ¡máis ben forzoso, coa prata retirada e/ou desaparecida! A nova República, a Segunda de España, dera en crear escolas pola tega vella: Unha instancia firmada por tres ou máis veciños do lugar, un ricacho que ofertase un local, unha póliza no encabezamento…, ¡e a recolle-lo escudo indicativo, para fixalo na porta, xunto co pau da bandeira tricolor! Concedíase unha mixta por cada quince ou vinte quilómetros cadrados; o inconveniente estivo en que antes da guerra non deron fabricado mestres suficientes, dos do “M” maiúsculo, dos do Estado; e despois dela, ou xa nela, con tantas depuracións, e con tanto exame patriótico, aqueles de pistola no cinto e credencial en man, a maioría das escolas ficaron vacantes, ou atendidas por substitucións vans, que non obstante adoitaban ser mellores cós propios titulares, ocupados moitos e deles/delas en certos enchufes urbanos do novo réxime, enxoitos e altamente gratificados. ¡O de gratificantes é outra cousa, outro concepto!

Hai que dicilo dunha vez por todas: Aqueles vitoriosos no seu discurso civil, ¡incivil!, das armas en contra das letras, colléranlle tanto medo ao intelecto que, se por eles fose, ¡ata os curas se formarían en Zaragoza, na Academia Militar! Dixérao ben claro Millán Astray, en Salamanca, co seu inefable, “¡Muera la inteligencia!”, enfrontándose a Unamuno, acaso ao mellor cerebro da época.

A lembranza do meu primeiro día de escola non quedou en ningún caderno senón na miña cella dereita, pois, como ser vivo que aínda son, conservo esa cicatriz. ¿Quen pode presumir de non esquece-lo seu primeiro día de escola? ¡Eu, aínda que perda a memoria, non! Foi así: á primeira hora da mañá cansei daquel “rolo”, cansei de darlle ao pizarrín. ¡Total, para facer e borrar, na miña pizarra, cun capizo de lá, dunha media vella, aqueles redondos copiados dun real que me regalara miña madriña, aos que chamaban “oes”. De aburrido, dispareime pola escaleira abaixo, e abrín coa cabeza a porta do fondo, pero…, ¡aquelas escaleiras iniciábanse cunha lastra de lousa, enorme, na que rebotei, partindo a cella en toda a súa largura! Total, unha venda ou gasa que me puxo meu padriño botando man dunha arañeira da corte máis próxima; cando parei de sangrar, lavoume con auga de sal e aplicoume como cicatrizante unhas gotas de celidonia que fora recoller ao valado da aira. Meu pai, que baixara a por min, olloume con cara de sarxento, e só me dixo:

-¡Da escola non se pode saír sen permiso do Mestre, nin para mexar!

Non é que meu pai fose un Sarxento, que de Cabo non pasara, ¡pero, iso si, Cabo da Escuela de Analbafetos do Rexemento Zamora, de gornición en Ferrol!, onde tomou conciencia da súa vocación pedagóxica.

Aos de Montecubeiro víñanos ese espírito docente de máis alá, concretamente do noso convento beneditino de San Cibrao, do que temos a primeira referencia documental, coñecida, precisamente dun litixio xurdido nesta Comunidade pola deposición do seu abade Iolino, coa subseguinte elección dun tal Martín, un monxe cunero traído do convento de Ribas do Sil. Irmáns si, pero a vaquiña para o mellor ofertante, ¡incluso nos priorados! Con este motivo, os nosos acudiron ao Papa, daquela Inocencio IV, no 1249, que mandou abrir un expediente informativo, que iso era a mellor forma de cicatrizar aquela ferida.., ¡para quen descoñecese a efectividade das arañeiras!

Este cenobio naceu para granxa, pero acabou de escola, ilustrando aos granxeiros, a tal punto, que este Monte Cubeiro pasou séculos enteiros exportando mestres, e non só mestres pois hai constancia nos Archivos de Indias, en Sevilla, de que un rapaz do noso Montecubeiro, un tal Pedro Muñiz de Carvajal, solteiro, fillo de Ana Muñiz, ¡e se cadra, dun frade!, foi o primeiro dos emigrantes galegos ás Indias se se fai abstracción do cronista Juan de Betanzos, e tamén daqueles aventureiros da expedición ao Pacífico, que partiron da Coruña no ano 1525, comandados por Fray García Jofre de Loaysa, que por certo foi un fracaso, e tiveron que volverse do camiño, embarcando, o antedito Muñiz de Carvajal na susodita Sevilla, no ano 1560, como servente do Licenciado Briviesca de Muñanotes… ¿Ti es Licenciado? ¡Daquela leva Secretarios! En canto ao noso: ¿Tes cultura de frade? ¡Daquela, emigra!

Coa bagaxe que levaba meu pai, quinta de 1917, chegou ao Ferrol e preguntáronlles, de entrada, regulamentariamente, polo seu oficio, para dar os destinos: “-¿Eu? ¡Mestre de escola!” – “¿A ver, logo, como escribes…?”… -“Daquela quedas nomeado Cabo, e o teu destino será dirixi-la Escola dos Analfabetos”. Os seus compañeiros, os menos doutos, fóronse, no ínterim, alternativamente, de mozas a Neda, ou a enfrontarse cos obreiros do Tear de Tejero, daquela en folgas, habitualmente, día si e día tamén!

¿Está claro quen lle deu o título de “mestre” a meu pai? ¡O propio Coronel do Rexemento de Zamora, de gornición en Lugo pero destacado, primeiro a Ferrol, e despois a Monforte, unidade especializada en folgas, que non en folgar! ¡Todos eles, menos o pringón de meu pai, que o proclamaron, segundo queda dito, Cabo desasnador da súa Quinta! ¿Meu pai? Un desagradecido, pois, con eses honores, e sempre se lamentou de que o Exército sublevado, aquel de 1936, era un fato de farsantes e de vaidosos incultos, frustrados, sucesivamente, reiteradamente, polas derrotas de Cavite, de Santiago de Cuba, do Annual…! Estaba lonxe de imaxinarse que eu, seu fillo, grazas ao Exército cheguei a ter tres anos de fonda, ¡gratis, e nada menos que en Madrid! Un tempo precioso que me permitiu chegar, de labrego, de zoqueiro, a chupatintas. ¡Un Malvado Carabel da Banca, outro émulo daquel personaxe de Wenceslao Fernández Flórez!

Volvendo ao asunto da escoliña rural: Con só ve-lo mobiliario respectivo era abondo para diferenciar unha escola privada das públicas, pois nestas últimas esixíase, e dotábanas, de pupitres, xeralmente de dúas prazas, ¡con respaldo! Debémoslle á pintora lucense Julia Minguillón, muller do falanxista Leal Ínsua, un cadro costumista que é todo un poema, incluso na súa rotulación, “La escuela de Doloriñas”, onde se perciben, onde inmortalizou, tódalas particularidades do ensino privado.

No cuarto novo, o da, nosa, obra nova, o elemento central, principal, era aquela mesa de comer cos invitados no primeiro día da festa do Santo (San Cibrán, ou San Cibrao), que por causa do nome coido que non se me vai enfadar, e logo que, ademais de bispo, é dobremente paisano meu: ¡medio mouro, africanista coma min! Para o segundo día da nosa festa sempre se subiu a merenda, chovese ou fixese sol; as alforxas e mailo saco do pan, ¡pantrigo!, na albarda da besta, que o resto ía na nosa, ¡na nosa albarda, nas propias costelas! Se chovía, para un pendello daquelas casas que circundaban o torreiro; do que non, cómaros, sempre rozados e sempre pacidos, que había o diaño deles, antes da Concentración, claro, nas inmediacións do atrio; tan próximos, que se oía perfectamente a música, pero neles non se bailaba porque as canelas resentíanse de leva-lo peso do condumio, de tanto ir e vir, de tanto subir e baixar, pero tamén da xolda do véspera, verbena incluída. Algo mellor estaban os que se quedaban en San Cibrao, dun día para o outro, pagándolle o real da cama ao señor Vicente; ¡unha cama campeira, de palla, que era a forma ideal, indirecta, de resarcirse dos prexuízos daquelas estrumes! Caso á parte era o daqueles encordiantes que durmiran nunha corte de Reigosa…, ¡retirados da circulación pola propia Comisión das Festas ao menor desmando ou abuso en que incorresen!

Aquela mesa, a das escrituras de meu pai, con tres caixóns abarrotados de papeis, ¡de barbas caleadas!, tiña a súa historia: Flanqueábase por un dos laterais cun banco de respaldo, longuísimo, que estaba feito de táboas de castiro dunha soa peza. Polos outros, seis ou sete cadeiras, co asento de esparto. En día de máxima asistencia, era doado botar man dun daqueles tallos da cociña. O mestre adoitaba estar de pé todo o día, pois, coa diversidade de idades e con aquela disparidade de coñecementos, forzoso era personalizar, tanto nas leccións como nas contas e demais exercicios daquela concorrencia tan dispar.

Gradualmente: A escolarización, ¡que máis voluntaria, imposible!, non comezaba ata o uso de razón, sete anos segundo a Igrexa, pero a causa non estaba na “razón” senón nas outras realidades, nas penurias, no camiñar polas corredoiras, máxime se o rapaz tiña que ir lonxe, que casos había dunha legua, ben medida e mal andada, salvo que puidesen aproveitar algún atallo polos carreiros das leiras. Todo, en todo caso, ou espiñento ou enchoupado, fosen camiños ou carreiros. Neste caso, a comida, o xantar, en seco, ía, levábana, en senllos fardeliños, de lenzo ou de liño, colgados do colo, e os seus, ¿beneficiarios?, comíana na casa da escola, de paso que quentaban as manciñas; ou nos pendellos, se facía bo tempo, mentres os seus condiscípulos ían as respectivas, se lles cadraban cerca! En canto ás rapazas, ata que veu a República cos seus escándalos, con aquelas innovacións sociais, era un escándalo deixalas ir cos rapaces ata a escola; ¡e logo que non tiñan que facer o Servizo, nin saír polo mundo, que estaban ben nas casas, gardándolles as ovellas e mailas cabras aos morgados…! Se cadra íalles mellor así, pois, como nada sabían, nada entendían e nada esixían…! O delas era estar a monte, a monte de Venus, para criar, nalgún caso, unha ducia de fillos; ¡unha ducia de escravos! O meu, iso de escolarizarme con só catro anos, foi un privilexio providencial; tanto, que de non ser así mal chegaría a doutorarme nisto das escolas de a ferrado!

¡Pizarra, pizarrín e…, vogais! As primeiras pizarras, as primeiras e mailas dos pobres, ¡case todos!, faciámolas cunha lousa da canteira da Mouriña, escuadradas cunha serra vella e puídas co esperón de afia-los fouciños, ou coa pedra das gadañas. ¡En todo caso, de puídas, daban a cara! Os pizarriños mercábanse na feira, por paquetes; e despois, na escola, a falta de cromos, ¡quen os viu!, permutábanse por outras argalladas. Eran bos, duradeiros, pero aproveitabámolos ao máximo, embutidos, mangados, no burato da mola dun canuto de bieiteiro; o peor do caso era que así engordaban, e aos máis cativos case non nos cabían entre aqueles dedos tan miúdos, ¡tan miúdos e xa calosos! Despois viña o alfabeto, completo, por suposto que en castelán, pois había que pensar no Servizo, nas quintas, e a ningún pai lle gustaba que os seus fillos recalasen no “Pelotón dos Torpes”, ¡por se aínda non ascendera aquel Sarxento Instrutor, aquel de marras…!

Pasiño a paso, á forza de borrar garabatos, chegábase ao Silabario, á Cartilla, empezando polo Cristo de Velázquez, ¡a Cara de Christus!, para seguir co, “Mi ma-má me mi-ma”. ¡Miñas pobres, que onde non hai fariña, nin hai humor nin se lava a camisa!

Para pasar ao papel, ao papel e ás plumas de coronilla, aqueles cartapacios, aqueles partacolos, aqueles armatostes de papel de barba, cosidos, a posteriori, cun bramante, de algodón ou de liño, que nin que fosen unhas partillas xudiciais, era precisa a reválida pizarril, ¡dá-la talla! ¿Quen ousaba estragar papel, ou derrama-la tinta, semellante luxo, sen te-la man educada? ¡Ninguén, nin rico nin pobre! Ao papel só ían os grandes problemas, aqueles da regra de Tres, ou de Réditos, ou de Falsa posición, que era unha especie de álxebra numérica, por axustes e aproximacións, por supostos comparativos e por substitucións; en todo caso, un tipo de matemática elemental, hoxe desaparecida. Tamén se escribían con tinta os modelos de cartas, particularmente as namoradeiras, que era unha vergoña encargarllas ao próximo, maiormente aos descoñecidos; as instancias, os recibos, as coplas… Culminábase esta Licenciatura práctica, doméstica, emulando ao mestre na súa caligrafía, fose en letra inglesa ou en redondilla, pois a cultura medíase, ¡mediuse moito tempo, durante séculos!, polas inflexións, seguras, enérxicas, soltas, armoniosas…, da caligrafía!

Meu pai foi o primeiro daqueles Mestres de Montecubeiro que incorporou ao seu ensino os libros do célebre pedagogo Dalmau Carles, que llos conseguía en Barcelona, quentiños do prelo, súa tía Ramona (Ramona Lombardero San Miguel, aquela cinsenta que pasou de se-la criada dos Salmerón a nora do ex -Presidente, por entón desterrado en Lugo, familia que non só a aceptou senón que a cultivou poñéndolle dúas institutrices, unha delas francesa, coa que pasou, coa que ascendeu, ¡en tres anos!, de analfabeta a políglota.

Aquilo, aqueles libros, aquela “álxebra”, aquelas enciclopedias, para a nosa terra, naquela época, foron un salto no baleiro. Coñecementos, autodidactismo, que puido, ¿puido realmente?, aproveitar meu pai para facerse Mestre con maiúsculas, Mestre do Estado, en dous ou tres anos, por libre, acolléndose ao Plan Calleja, ¡pero…! Se viaxaba a Lugo, de tan lonxe e tan a miúdo, cansaba a besta, que ata tiraría a cría, unha cría do contrario, unha muliña, ¡das que tanto precisaban os casteláns para a as súas aradas latifundistas!

Por parte, estaba aquel esforzo hercúleo de simultanear ripeiro-labranza-escrituras e contratos-sentenzas do galo e da Pascua-coplas de crimes e outros sucesos, coa escola…; ¡escola diúrna e/ou nocturna, segundo a estación! É ben certo, con Ortega y Gasset, que cada quen é el mesmo e mailas súas circunstancias; indeclinables, e por veces insuperables, circunstancias. El non se fixo a si mesmo, que apenas se alzou, pero a outros preparou, a outros alzou, considerablemente, tan bos cristiáns que, de aprobados en Lugo, e xa polo franquismo adiante, mesmo chegaron a ameazalo, ¡por competencia ilegal, que eles, aqueles corvos azuis, quedábanse sen asistencia nas súas escolas, nas “Nacionales”! ¿Quen debería denunciar a quen, se lle fixesen caso na Inspección? ¡Deu-los poña de xeonllos na Escola Celeste, por…, como pouco, por desagradecidos!

¿De xeonllos, coas pizarras e/ou cos libros na man, nas dúas, para mante-lo equilibrio; varapaus, tiróns de orellas, palmetas…, como chegaron a facer, en disciplina franquista, nalgunha escola desta bisbarra? Nunca, en ningún caso, por grande que fose a trasnada, pois meu pai, para os correctivos, só utilizaba a súa cara, ¡a súa!, con aquela expresión tan severa, ¡tan severa, e tan eficaz!

Queda moito por referir acerca destas pedagoxías rurais do segundo terzo do XX, pero…, ¡isto non é o Espasa senón unhas simples olladas ao pretérito, como antes se dixo, no propio espello da Historia Local, ou non tan Local!

-.-

As costureiras.- Repasando estas notas, aqueles apuntes, para que non me quede no tinteiro cousa algunha, ningunha anécdota descritiva daqueles tempos, daqueles días do Zoqueiro, vexo que estaba omitindo a presenza na Casa Grande das mellores costureiras da bisbarra.

Se intuición era, foi, a do Zoqueiro, a da Manueliña de González non lle quedaba detrás, así que non a podo esquecer, máxime caracterizando daquela maneira un rol de tanta altura nos oficios da época. Coas costureiras, os xastres, tamén a domicilio, pero estaban en minoría, pois, por cada xastre, atopábanse, recorrendo esta bisbarra, cinco ou seis costureiras, cinco ou seis “apañapulgas”, que así lles chamaban polo feito de traballar arriba, no sobrado das casas.

Á Manueliña gustáballe moito que lle dixesen “modista”, que por algo aprendera o seu oficio con seus tíos de Madrid, ¡e logo que cosía, “a estilo Madrid”! Entráballe polo ollo dereito o Ton das Figueiras, iso era visible; e polo esquerdo o señor Senén da Casa Grande, un home formal, lixeiramente esquerdoso como lle cumpría na súa calidade de emigrante ilustrado. Non chegou a casar con ningún deles, pero a química notábaselles, en particular ao Ton, que se poñía arrebolado con só ollala, ¡así fose de esguello! Aquel Ton, sempre feito un galo, que ese era o seu rol, ¡un rol de Sarxento!, pero a costureira, de sempre humilde, baixaba a cabeza discretamente, pudorosa, que por outra parte era o mellor que podía facer para luci-la súa cabeleira espléndida, crecha, tan negriña e brillante coma o acibeche.

O tan repetido Ton falaba pousado, lambendo as verbas, rebuscando as máis axeitadas para mellora-lo seu énfase, para eleva-lo ton dos seus parrafeos; tardaba tanto en atopar as palabras axeitadas que máis dunha vez estiven tentado de ofrecerlle o meu dicionario ITER, que sempre o levaba comigo con tal de que a roupa tivese un peto axeitado. Nunha daquelas coincidencias coa “modista” contou unha anécdota que dixo lle pasara a un soldado dos seus, exhibíndoa como proba e como estímulo do ben e do mal falar, do ben e do mal oír. Así se explicaba a súa lentitude, a súa busca; e tamén as miñas apetencias de soltarlle un exabrupto: -¡Veña, ho, que se non atopas verbas, aquí teño o meu ITER…! Aquel home era tan pousado, tan inofensivo, que nunca unha xesta arrincou, así lle nacesen no prado da Fouciña, para canto máis unha verba precipitada! Tiña cartos e tabaco para dar, a fochicón, mentres os mozos da rodeada carecían do mesmo, ¡de tabaco e de cartos, que niso estaba a simbiose! ¡Do ut des, que dirían uns e outros se soubesen latín, pero eles…, non eran curas! A “anécdota”, que así lle chamou, relatouna, máis ou menos, deste xeito:

A criada do seu capitán oíulle á filla do mesmo, ¡á filla do capitán, non pensedes mal!, que lle dicía, por teléfono, a un alférez que a viña roldando: -“Tu ya no me amas…; eres un ingrato…, después de habértelo dado todo, incluso eso que sólo se puede dar una vez en la vida. Yo te detesto…”. A rapaza, boa aprendiz, tomou nota, e comentoullo ao Ton, que tamén andaba por alí, máis ou menos cerca, esperando ordes do seu Xefe. –¿Oíche-lo caso? ¡Pois a min ocórreme algo parecido co asistente, que tamén llo dou todo, ben fresquiño, tanto o pan coma o marmelo…!

Refería Ton que lle aconsellou chamar a capítulo ao soldado aquel, se tan desagradecido se mostraba, e resultou que, casualmente, entrou o asistente naquel intre para entregarlle ao capitán a Orden del Día. A “chacha”, mesmo segundo o viu na porta, e sen gardarse do sarxento, espetoulle ao rapaz, cargadiña de carraxe: -“Xa non mamas, inxato; daquela, destétote”.

O relator apertaba a barriga, segundo o ía contando, que non aguantaba a risa que lle producía aquel recordo dunha tradución tan chusca, tan de “chusco”, tan defectuosa, pero a Manuela, ou non o entendeu ou non lle fixo graza semellante picardía. ¡Miña pobre, cantas non lle pasarían a ela, a ela mesma, co seu galego no peito, e o castelán nos beizos, na súa incorporación naqueles madriles chulescos e castizos, sempre e de sempre crueis e altivos coa propia servidume! O único que dixo foi:

-La verdad es que por el mundo adelante pasan cosas, casos, errores increíbles, que yo también me tengo vista en algún equívoco, precisamente en Madrid…! Por eso pienso que los curas debieran misar en castellano, y no en latín, que así saldríamos de nuestras aldeas sabiendo hablar…

Pero o mozo, naquel papel seu de galo do curral, asentoulle, ¡quixo asentarlle!, as plumas:

-Manoliña, se non che parece mal vouche emenda-la plana, que se debe dicir “español”, e non “castellano”, pois o castelán pasou a ser a lingua de España, a lingua do Imperio!

Estaba visto que fora ben adoutrinado nas alturas do Glorioso Alzamento Nacional, pero eu daquela non tiña coñecementos nin criterio para distinguir aqueles matices, así que, coido que todos, acaso coa excepción do señor Senén, aceptamos humildemente a lección daquela ¿autoridade?

¡Canto daría eu, a tal momento, por estar naqueles calzóns tan folgados do noso sarxento, do noso Ton! Aquel home si que era patriota, aquel si que lle tiña apego á Nai Patria: ¡Un heroe, vitorioso en cen batallas! A pena era que, por humildade, pensaba eu, só refería dúas ou tres, maiormente aquela do Ebro, na que aprendera a nadar, ¡a fortiori! Ese estilo, iso de “nadar a fortiori”, matinei que seguramente llo ensinara o capelán do seu Rexemento, pois no ITER esa verba non estaba, e logo que soaba a latín… Tal home viña a ser, para min, e acaso para moitos daqueles admiradores seus, unha auténtica bandeira, co seu lema: “¡España: Una, Grande y Libre!”. Naquel encantamento, naquela admiración, lembreime dunha oración patriótica que tiñamos enmarcada na escola de Maxide, na Nacional: “España, Patria querida, en tu leal suelo tuve la honra de nacer, y envuelto en los pliegues de tu gloriosa bandera, quiero morir…!

Patriotismo coma o do Ton non habería moitos: Era Un, era único, que non o había máis importante en toda a rodeada. Era Grande, e non só de corpo; ¡o que se di un Grande de España! E no de Libre, ninguén o deixaba atrás: Nas feiras comía de taberna, sen que ninguén o apremase para volver á casa; sen muller que lle refungase; e se suaba era máis ben por culpa das gorduras, pero nunca por acelerárlle-lo paso as vacas. Para máis mérito, sorríalle aquela Manuela, aquela “modista” da alta costura, ¡da Costura da Casa Grande! Unha femia encantadora, libre das anemias madrileñas; libre daquelas lentellas, daquelas “píldoras” de Negrín que facían rilar os dentes por culpa das pedriñas que lles mesturaban os tendeiros para que viñesen máis a peso.

Do que pasou na ruada do segundo día, tal que daqueles coqueteos da véspera, da “modista”, nada sei, nada souben, que xa dixen que o mocoso estivo de mocos, e non o deixaron saír, ¡co que me apetecían aquelas ruadas!

-.-

O terceiro día amenceu con moito sol e poucos mocos, grazas aos aferventados, supoño, que mos fixo miña nai co seu agarimo maternal, insuperable. ¡Canto che debo, mamá querida, e que ganas teño de verte;  conto coa esperanza de que me recibirás na mesma Porta Coeli, e que terás pedida indulxencia para as miñas faltas! ¡Co boa que eras, dou por seguro que a túa influencia celeste é das mellores, aínda que non te teñamos no altar, por máis que ben o mereces!  Así, de curado, puiden volver a gozar daquela “escola” artesanal do tío Xosé, na que me sentía transportado, promovido, elevado, de cativo a mozo. ¿Por que terán tanta présa os nenos por ascender a mozos, co guapa que é a infancia? ¡Iso pénsoo agora, que non daquela!

Queridos pais, queridos avós, que ganas teño de volver a vervos, pero agora, Aí Arriba.

Á media mañá achegouse a nós meu padriño, pero non moito para que non lle saltasen as nosas labras, e sentouse alí cerca, pola parte onde a herba seca fora a menos e ía quedando un espazo libre. Sentar, sentouse, visiblemente cansado, pero aos poucos levantábase para ir en dirección ao horto de tras da caseta; volvía, e volvía a marchar:

-¿Que che pasa, patrón, ou é que hai formigas nesta parte da palleira?

-¡Cala, ho, que ademais dunha descomposición, volvéronme esas malditas almorrás…, e iso que non tomei Sal de la Higuera!

Ao tío Xosé aquilo fíxolle graza, e escachouse de risa, mentres eu me doía dos padecementos de meu avó e padriño, tanto, que saín na súa defensa:

-¡Pois non lle vexo a graza, que andar solto é unha incomodidade, e máis para o padriño, co que coxea!

Non era precisa aquela compaixón, pois eles ben se entendían:

-Tocaio, vas ter que referirlle ao neto, para non darlle pena, o asunto daquel purgante…, que vexo que non o sabe, e logo que, como xa pasaron anos, habendo confianza pódese contar.

-Dillo ti, que eu teño que volver aos couceiros…

Aló se marchou, cunha man na caiada e a outra desabrochando o cinto do seu calzón.

-Daquela contareicho eu, pero teu avó seguro que o sabe con máis detalles, que precisamente díxomo el, que o coñece pola súa amizade co voso Afonso, co campaneiro…

-Meu padriño sabe tantas cousas que por veces estou ledo de non ter ido para Lugo aos estudos, que así tiven, e teño, ocasión de que me instrúa en todo isto. Non sei como se amaña para saber tanto, que xa sospeito que cando vai por aí, de menciñeiro, cóntanlle máis pecados cós que perdoan os curas polo precepto pascual…

-¡De curas vai a cousa, si señor! Trátase de que un dos primeiros que mataron aquí en Montecubeiro, por rojo, tanto el como a súa familia eran do máis católico desta bisbarra… Isto díxomo o meu Cura, o de Caraño, e eu créolle, que ese sempre está no altar, no medio de todos, que nin se vai cos das dereitas nin cos das esquerdas. Pero non me vou saír do asunto principal. Foron á súa casa precisamente pola acusacións de certos veciños que lles tiñan envexa, do listos que eran; un deles, Mestre, e non sei que máis… Aos fascistas, meu neno, pásalles coma aos mouchos, que ven mellor de noite que de día, e por iso lle teñen tanta rabia ao sol, que lle disparan para que non brille, pero como o fan a ollos pechos, por veces equivócanse…; ¡equivócanse de familia, como foi neste caso!

Cando a viúva se cansou de chorar, pediulles aos propios asasinos que a deixasen falar co Cura da parroquia, para facerlle un funeral. –“¡Fala, muller, fala, a ver se o fai volver, como lle pasou a Lázaro, que xa nos encargaremos de antepoñelo, outra vez!”. Imaxínate, meu neno, a dor daquela muller, e máis aínda cando observou que o Crego, ¡fose porque así o crese, ou por medo aos seus compadres, co ben que se levaban os Bispos coa xente de Franco!, lle puxo certos impedimentos para a celebración: Que tiña que ser con moitos curas, pois, cantos máis, máis se deixaría notar que os precisaba a ánima do defunto; e que tiñan que avisalos, un por un; que ao ser tantos, e ir con Misa, en xaxún, había que levarlles unhas boas cestadas de comida para a sancristía; etcétera, etcétera.

A señora falouno coa familia, e daquela, non sei se foi un irmán ou un cuñado dela, díxolle que si, que o debía facer, e que el mesmo se encargaba de asar un par de cabritos, que naquela época aínda estaban tenros, pois, vindo a cousa de cabróns, así os cregos podían invitar, de paso, aos fascistas, aos matóns…, ¡para que comesen da propia raza!

A todo isto volvera meu padriño e explicounos que xa non lle debía quedar nada por expulsar, que se sentía algo mellor, así que se sentou no mesmo toro, e o Zoqueiro seguiu co seu relato:

-Non sei se o contarei a feito, pero en todo caso agora xa estás ti para corrixirme se lle digo mentiras ao rapaz… O caso é que na vosa igrexa, nesta de Montecubeiro, había o costume de subir ao altar, despois dos responsos, para face-los baixamáns…

-Os costumes produtivos non se perden; seguen e seguirán, polos séculos dos séculos, amén. Pero ti continúa.

-Para que subise a xente con comodidade, e non tropezase cos de regreso, que iso opinaba alguén, mentres outros sosteñen que se fai así para que os quintos repañen na perola, no peto, o párroco sinálalles que saian pola sancristía, onde sempre houbo unha portiña medio secreta…, que dá á currada…

-Agora está mellor, que a ensancharon… -Engadiu meu padriño.

-Como ía dicindo: Na sancristía estaban unhas mulleres da familia do defunto, descargando as súas cestas, que nunca tan cheas e abondosas se viran en ningún enterro dos mellores cristiáns da parroquia. De momento, nada máis; pero á tardiña volveron aquelas mulleres, as mesmas, para recoller as cestas e mailos manteis, pois os cascos dos viños, “Aníbal”, “Sansón”, e outras marcas de categoría, se algo quedaba neles, o costume era que os recollese a Ama, a Ama do Cura! O Crego, que xa o viron no adro, como esperando por elas, díxolles que si, que podían recoller aqueles ataños, pero…, ¡o pero estaba na propia sancristía, que en lugar do sancristán o que viron nela foi dos Gardas Civís, co seu tricorne, dispostos a tomarlles declaración, que outra cousa que tomar alí non quedaba!

-¿Tamén ía a Garda Civil aos funerais, e co gorro posto? –Preguntou o anxo, con toda a miña inocencia.

-O que falta, mellor cho refire teu padriño, que xa che dixen que a parte final do conto é un dos seus segredos mellor gardados.

-Primeiro, -explicouse o aludido-, que a Forza, en acto de servizo, estaba por encima do Santísimo, así que podía, e non sei se aínda pode, entrar nas igrexas cubertos, e co fusil cargado. En segundo lugar, o que pasou foi que Afonso, o noso campaneiro, cando subiu á torre para dá-las doce, non sei como botou unha ollada polos arcos, seguramente para observar cara a onde ían as nubes, e daquela viu como aquela ducia de sotanas, levantadas como bandeiras, e cos calzóns caídos, como me pasou a min esta mañá, ¡correndo dun lado para outro por entre dos couceiros da horta! Pouco lles importou que a Ama do Cura puidese estar ollando pola súa ventá!

-¿Unha diarrea, e todos a un tempo? ¡Igual comeron de máis…, con tantas cestas na sancristía!

-Meu neno, iso foi o que pensou Afonso, de primeiras, pero aqueles Gardas, non sei se porque lles cheirou, ou polas declaracións das mulleres, descubriron que aqueles cabritos, ¡os asados, quero dicir!, tiñan, ademais de sal, Sal de la Higuera, que é o purgante que lles receitamos ás bestas cando o precisan. Os gardas non as mataron de milagre, pero culatazos cos fusís seica lles deron… ¡Deus, canto se estaría rindo o morto, aló no Ceo..., de non ser polos culatazos que lles arrearon aos seus parentes!

Lauda dos fusilados de Montecubeiro

Quedei tan abraiado con aquel novo descubrimento dos pecados da nosa parroquia que desta vez quen precisou ir ao horto fun eu…, e tardei en volver para xunto do Zoqueiro, para non oírlle máis verdades daquelas! ¡Se aínda fosen contos…!

Meu padriño foise para levar as vacas ao prado da Faladoira, no que paraban soas, que estaba ben cerrado; o único problema daquel prado estaba en ter a auga partida con outro veciño, así que para min tiña a molesta de ir tódolos xoves, desde que deixei de asistir á escola, para ocuparme da quenda, dándolle paso a auga cunha roda, que xa a tiñamos axeitada, redondiña, para, de paso, limpa-los augueiros. Quedei insatisfeito pois, estando xuntos os dous tocaios, as paroladas fluían soas, dándome a aparencia de que mesmo establecían unha competencia entre si por demostrar cal sabía máis anécdotas, cal tiña máis mundo, cal coñecía máis xente…

Nisto veu por alí a madriña cunha fonte na que nos trouxo pan, queixo e castañas asadas, así como o porrón da auga; o Zoqueiro agradeceullo cun, “¡Vaia polas ánimas!”.

-Polas ánimas terán que ir os nosos rezos, que elas non precisan comida desta, e vosoutros si, que entre o que falades e o que zoqueades, esperando polas doce íasevos caer a alma aos pés!

-Muller, de propósito, xa que nos estamos achegando ao mes das ánimas…, ¿vostede, que é tan relixiosa, nunca se lle apareceron?

Ela persignouse:

-¡Xesús, Xesús, que cousas ten! ¡E teña coidado de non perverter ao neno coas súas picardías!

O tío Xosé:

-A esta muller e á miña María, túa tía, cando cheguen ao Ceo vanlles abrir a cancela grande…, con ou sen responsos! Pero non todas son así… E xa que falamos diso, vouche contar un caso que pasou aquí en Montecubeiro, pero se xa o sabes, daquela, dimo, para non falar por falar, que onte contarelei moito na ruada, e vou quedar rouco se sego…, ¡iso á parte de que ti non me contas das túas, tal que de como foi a túa escola, se che empezan a gustar as nenas, e todo iso!

-¿As nenas? ¡Todas; pero o meu problema é que as que máis me gustan son as que menos caso me fan!

-Conquista-las mozas ten o seu aquel; require graza e simpatía, calidades que eu nunca tiven, pero hai un xeito máis eficaz: ¡achegarse sen présas, pero sen medo, que todas están rabiando porque as collan do van! Pero eu, a tal momento, quería falarche dunha en concreto, precisamente desta parroquia, que foi a causante da estrea dese cemiterio que tedes no adro…

-Está equivocado, que ese cemiterio estreouno o criado do médico Reigosa, e non unha muller! Precisamente ten dito meu padriño que estea ao tanto, por se algún día se fai pequena esa campa e a trasladan de sitio, que daquela, se ao levanta-la esquina que dá ao freixo de Reigosa aparece un esqueleto nos cementos da parede, será que foi certo aquilo do criado…

-¿Nada máis?

-¡Non; que nada máis me contou!

-Teu padriño fai coma os médicos coas menciñas, que as receitan a pequenas dioceses, como di o de Meira! Pero antes de replicar atente ao contexto: A muller daquel Médico, neste caso a causante…, a causante, digo, non lle daba fillos, ¡nin co Médico na casa!, así que ela, entendendo que do Médico non debía ser a culpa, senón dela mesma, confiouse, e deu en brincar co criado…, ata que un día o seu home se decatou de que a compañeira de cama levaba dous ou tres meses sen regras! Daquela entráronlle as sospeitas: “¡Cómame nunca o diaño, que vai resultar máis eficaz o criado có amo!”.

Por aqueles tempos estaban paredando nese cemiterio do adro, -que antes xa sabes que se enterraba na propia igrexa, no interior da mesma-, casualmente fronte á súa casa, dous rapaces aos que ese Médico lles curara non sei que enfermidade á súa nai, e estábanlle dobremente agradecidos, por sandala e por non cobrarlles! Como as débedas son para pagalas, un día viuse con aqueles canteiros e díxolles que unha vida ben merecía unha morte, que el ía estar fóra uns días, que había unha xunta de médicos en Santiago, e que vixiasen á súa dona e ao criado, zoupándolle só cando estivesen de faena, para que aquela muller non puidese declarar en contra dos mozos; que como iso sería de noite, ao estar ausente o galeno, “… e seguidamente levádeo aos cementos da parede; paredades enriba, con pedras grandes, que desa maneira o abusón terá un enterro digno, sen cura pero digno, que lle damos a honra de ser o primeiro en estrea-lo noso cemiterio…”

Eu estaba abraiado, pero non incrédulo, sumando aquelas novas aos anticipos que xa me dera meu padriño:

-¿E non habería outra forma de arranxar aquela situación…, sen cometer un crime?

-¡Non! –Contestoume rotundo o tío Xosé- Daquela non existía o divorcio, igual que tampouco o temos agora, e logo que, de haber crime, cometeuno ela, ela e mailo criado!

Nada máis lle dixen, nin el me dixo, daquel asunto; a pena que me quedou foi que o levantamento e traslado do cemiterio do atrio da nosa parroquia fíxose estando eu en Madrid, así que non tiven ocasión de pedir unha escavación daqueles alicerces, e hoxe en día nese punto hai un carballo, así que non chegarei a saber se foi certo ou se foi unha difamación a realización daquel, suposto, crime. ¡Será unha de tantas cousas polas que terei que preguntarlle a San Pedro, no seu día!

Pola tarde non debeu pasar nada de interese, porque nada teño apuntado no meu caderno das anécdotas.

-.-

Aquela noite, a terceira do Zoqueiro, tamén estaba no cociña da Casa Grande, coa pucha coma sempre caída enriba dos ollos, aquel señor da Ínsua, ¡outro Xosé, que poucas casas se libraban de ter un home de tal nome! Levara unha vaca ao boi, xa con noite pecha, sen decatarse de que a tal hora aquel “Sultán”, que así lle chamaban ao touro, estaba anoxado de tanto amor, de tanta compracencia con aquelas hurís, a cal máis deshonesta! En vista diso, o señor Senén invitárao a cear cos da casa, dándolle tempo ao tempo, e penso que ao boi, para ver se era capaz, pero máis tarde, de desnevarse. Todo iso se cumpriu, mais, como da noite non se libraba, o bo do señor optou por entrar nunha daquelas partidas gratuítas, nas que tan só se xogaba o divertimento. Aproveitando que daba outro, cravoulle os ollos á “madrileña”, coma quen espera recibir unha mercé, e pregoulle, moi interesado no caso:

Este é o de hoxe; aquel da Manoliña está na chatarra, descantiá!

-Manueliña, muller, que desde que nos contaches aquilo do “metro”, vindo da feira, a min non se me vai da cabeza. ¿Quen foi capaz de facer unhas toupeiras tan grandes como para mete-lo tren por debaixo da terra? ¿Non serían os ananos, eses que viven nas covas por debaixo dos castros, tal que na miña Grova, na de Ínsua, por xunto do voso castro de Sarceda? ¡E que encima nos digas que hai que baixar por unhas escaleiras, e que nada teñen que envexar ás do noso campanario…!

-Pues, le es verdad, ¡por mi salvación!

Ton, que ademais era un gran amigo do Ínsua, deu a cara pola “súa” Manuela:

-Xosé, parece mentira, vindo de ti, que teñas esas dúbidas, que ben sabes que esta rapaza é tan certa coma a Virxe do Rosario…

Aquilo puidera tomarse a blasfemia, pero non era literal o sentido do Ton, que ben que se explicou ao notar certo escándalo na xente da ruada:

-Dixen, e quixen dicir, que é tan certa coma a Virxe do Rosario, pois, sabido é que sen o rosario, maiormente en familia, as ánimas non se van das casas, que xa di o noso Cura que as doas, as contas do rosario, son como escaleiras para rubir ao Ceo…

A aludida, sen saírse do tema central:

-Mire como es la cousa, que nunha distancia como desde aquí á su Ínsua, le hai tres o cuatro toupeiras, tres o catro salidas; ¡y quien dice salidas, también dice entradas!

-¡Muller, o que é saídas hainas en todas partes…, pero din que as de Madrid non o disimulan!

O Ínsua, que era un pícaro, especie que sempre abundou nesta bisbarra, gozou dándolle a volta á “saída” daquela santiña da costureira, pero esta continuou coas explicacións, máis inocente que algún dos nenos que aparentábamos argallar ao redor dos maiores, pero tamén tiñamos orellas, que non toda a malicia se nos quitara no bautizo.

-En las salidas, -puntualizou-, se abren las puertas, todas, todas juntas, pero automaticamente, que allí no hay ningún cura que diga eso del “Ite Missa est!”, que ya nos largamos, sin más, todos juntos, a las carreiras, atropellándonos más aún que en las portas de nuestra iglesia.

-Muller, será, será iso, que eu confío en ti, ben as cheas coma no cura, pero, ¿iso do metro…? Tes que perdoar, pero sigo sendo dos da vara, da vara de medir, que aí te-lo caso dos tendeiros, que che din que miden polo metro, pero o que aplican é a vara castelá, que despois vides as costureiras, as costureiras e mailos xastres, ¡e daquela, ou é que raspiñades na tela, ou é que encollen eses metros dos tendeiros! Mirade, -engadiu o Ínsua-, mirade o que son as aparencias, que o outro día, indo precisamente para o teu lugar, para Sarceda, topei con ese vello do Podriqueiro, co caseiro dos Moreiras de Pena, que estaba rifando co Piepito de Cobula por culpa dun augueiro, e nisto que o Cobula tamén se puxo saído, ¡saído de conduta!, e deu en tourearse, que a pouco lle zoupa ao Podriqueiro coa roda dos prados. O bo do señor, que tiña por alí cerca un fillo, o Severino, pediulle árnica: -“Severo, date de pedras…” Pero o rapaz, en vez de axudarlle ao pai, botouse a correr cara á casa, cara ao Podriqueiro. Naquel intre, segundo viña cara a min, estirei a miña aguillada para detelo, que ata lle berrei: -Pero, home, vaia fillo que es; teu pai pedíndoche que te deses de pedras, que lle atizases con elas ao Piepito, e ti, no canto diso, décheste de pernas! Daquela, o dito, que neste mundo, de lo oído y de lo leído, nada creído; y de lo visto, ¡la mitad!

Houbo que deixalo por imposible, pero a verdade é que, por aqueles tempos, e iso que existía o “Fiel Contraste de Pesas y Medidas”, a cousa do “metro”, fose lineal ou metropolitano, aínda estaba verde.

-.-

A novena das ánimas.- Ao día seguinte miña madriña espertoume tan cedo que ata lle dixen que non, que non era posible que o tío Xosé se puxese a zoquear tan de madrugada, que nin se vía o ripeiro.

-¡Ai, si, meniño, pero eu chámote para que me acompañes á novena, por se me dá un mareo na igrexa, que ese convento puxérono tan arriba, tan cerca do Ceo, e eu, que vou para abaixo…!

-¿Madriña, e non podemos rezar desde aquí? ¡Que suban as nosas oracións, que elas non se cansan!

Demostroume o contrario:

-Mira, meniño, dunha parte, que os nosos defuntos están soterrados nesa campa de San Cibrao, uns dentro da igrexa, e os outros, os máis recentes, no cemiterio do atrio, cousa favorable para as ánimas, pois como é un sitio frío, as quenturas do purgatorio hanlles ser máis levadías. Tamén está iso do noso cura, de don Benito, que é algo xordo, ¡ou é, ou se fai!, e daquela, se rezamos desde aquí, desde a casa, como el é o recadeiro de Deus, o intermediario, ¡igual non presenta as nosas ofrendas!

-Madriña, é que…, é que…, se saen todos xuntos do purgatorio, tantos que morreron este ano, igual nos atropelan, ¡como pasa nas feiras cando hai paus!

As miñas filosofías eran razóns de mal pagador, así que, de acompañala, non me librei. Vestímonos engorde, que era como sempre me aconsellaba facelo, “O que non é aseado consigo mesmo, quen non respecta o seu propio corpo, mal pode respectar aos demais”. Se meu padriño era un Quevedo retrancudo, miña madriña parecíase a Santa Tareixa de Ávila, unha mística que, en vez de cartos, levaba a Deus na faldriqueira. En consecuencia, collín a aljofaina e trasfeguei unhas ferradas da sella da cociña, aquela tan bonita, tan feita, coas doelas de castaño ben lixado e as asas e mailos aros de latón amarelo. ¡A auga estaba tan fría, que a pouco se me fan carazos nas pestanas! De xabón, nada, que seguía escaseando, aínda que nós faciámolo na casa, saponificando, ¡vaia verba!, as graxas animais sobrantes, con algo de sosa cáustica.

Meu pai fixera, ad hoc, cunhas táboas desempenadas e ben conxuntadas, uns cubos estreitos e longos, dun metro de largo, destapados no sentido lonxitudinal, e alí se vertían aqueles saponificados, coidando de non queimarse nas mans. Unha vez fríos, subiámolos ao hórreo, onde tiñan que endurecerse por espazo de dúas ou tres semanas. A fase final consistía en pasarlles un coitelo polos laterais, ou en desface-lo molde, librando así as adherencias; por último, de lograda aquela barra, tronzábase cun arame estirado, ¡coma quen serra un queixo!

Ese xabón era para a roupa, ou para as mans sucias, que só se lavan con xabón, -dicía meu padriño-, os “cara lavadas”, e nós non as tiñamos así, ¡a Deus grazas! Con esa técnica sabida e practicada, na miña casa non se facía coada, pero na doutros veciños aínda si. Os inconvenientes da coada eran varios: que a cinsa tiña que ser de boa madeira; e despois, cribala, meticulosamente, cun cribo de redes de arame moi fino, pois coas peneiras de pel de cabra, ao te-los buratos feitos á man, cun sacabocados, resultaba un po groseiro, con impurezas que danaban a roupa. Tamén ocorría que as olas de barro resistentes ao lume, ou á auga quente, adoitaban facelas cativas, e había que repetir as lavandas, pouco menos que prenda a prenda. Os caldeiros de cobre soltaban cardenillo; e aqueles potes de fundición, por ben que se lavasen, sempre conservaban algo de cotra na superficie interior, graúda. En calquera dos casos, xabón ou coada á cinsa, importaba moito un bo clareo no prado da herba verde, ou nun arró, preferiblemente aproveitando o orballo. Pero volvamos á nosa viaxe, ¡sequera sexa para que non se enfaden as ánimas!

No meu caso, máis ou menos coma o resto da veciñanza, para ir á igrexa: Medias novas, daquelas de lá da casa; o calzón, xeralmente de pana, o novo, aquel que non tiña mendos…, ¡aínda! Camisola do tear, pois o lenzo da feira era privilexio das Casas Grandes; facíannolas as costureiras, xeralmente co colo capado, ou sexa, sen puntas, cousa que me desagradaba desde que vira que os señoritos levábanas doutra maneira, pero díxoseme que aquí coma aquí, e alí coma alí. Por sobre da camisa, mentres durou, gocei dun xersei de punto, “oro viejo”, feito con aquela lá excepcional que nos mandara desde Montevideo unha tía de miña nai. (Tanto lle quixen a aquela lá amorosiña que aínda hoxe, cando oio ou leo o nome de “Monte-vide-eo” sinto unha especial emoción, digamos que, de agradecemento). De cubrición, e tamén me amolaba porque meus primos de Pousadela nunca a levaron, aquela puchiña sen rabo, sen o seu remate, pois, brincando ao salvaxe, cortáranma cunha navalla uns compañeiros da escola de Maxide alegando que esas puchas dos nenos grandes había que “capalas”, pero nunca me dixeron a razón diso. De zocas, as dos domingos, as mesmas de ir ás feiras, mouras, tinguidas de sarrio.

Miña madriña, pola súa parte, pediume que lle tirase daqueles cordóns do seu xustillo, que lle gustaba andar cinguida, coma unha moza, tirando das tetas para arriba, coma as mozas, que tal parecería se non fose porque empezaban a caerlle os dentes. Despois retirou da hucha a súa mantela de estameña, limpísima e ben alisada co ferro das brasas! Asentouna, salerosa, con volta e media por riba daquel refaixo de baeta colorada. De complementos, a chambra, o pano da cabeza e maila touca de flocos. ¡Xa digo, feita unha moza a non ser por aquela contrariedade de que aínda non se inventaran os dentistas, pois aquel Landriz do Fato era un simple sacamoas.

-Madriña, mentres vostede lle prepara o almorzo ao Zoqueiro, ¿adiántome para dicirlle á señor Virtudes se quere vir connosco á novena?

-Meniño, -e retívome polo brazo-, en materia de relixión o correcto é predicar co exemplo, sen tirar de ninguén, pois as devocións, se son só polo que dirán, quédanse en simples parodias; ¡teatro de fariseos! E logo outra cousa, que para a Misa e para o muíño, non agardes polo veciño; ¡iso, nunca, xamais!

O Zoqueiro xa baixara do cuarto novo, que daquela tiñámolo con camas, maiormente para o veraneo dos parentes de Madrid, que despois das fames daquela guerra incivil ben que lles gustaba come-las fabas ao caldeiro no seu punto de orixe. Como nós tiñamos que comungar na Misa das Ánimas, xaxún tridentino, por suposto, pois nada, que alpeiramos nun santiamén, deixando quedar ao Zoqueiro en solitario, estirando nas papas do seu almorzo.

O camiño da igrexa, de tanto ir e vir, estaba ben sinalado, ben trillado, incluso polas abas de Ribón, ¡do Río Bon, abondoso, que así lle chamabamos para distinguilo do seu principal, do Azúmara, que se xuntaban aló abaixo, nun sitio angosto, sen por iso deixar de ser pintoresco, precisamente nas Pontes das Cavozas. O que xa pasou máis veces, que o nome, para os mapas, levábao o máis cativeiro, aquel Azúmara, nado nas fontes de ídem, ao remate, ou ao principio, segundo se mire, dunhas praderías remanentes, charqueiras, que de aí vén ese topónimo de Sarceda. O val de máis arriba, tamén húmido, e por tanto colaborador desa canle, coñecíase como As Veigas dos Feás. Aquel ano dábase o casual de que tiñamos os carreiros, os carreiros e mailas corredoiras, limpísimos, tanto de fentos como de silvas, que os rozara, precisamente pola festa do Santo, aquel Evaristo de Candal, aquel señor do “carneiro”, comprado e papado, ¡todo de terceiros! ¡Señor do carneiro, pero tamén das fillas, dous soles, que ían para missis, pero primeiro había que crialas, espigalas, sen mácula, maiormente nas pernas, que é o máis admirable, o máis distinguido, dunha muller, pois, para pateños, chegamos os homes!

De postos á nosa andaina, nada máis abri-lo cancelo da eira, deume por preguntarlle á avoa-madriña polo significado daqueles sitios polos que íamos transitando.

-Meniño, canto eu saiba voucho dicir, pero sonche respostas de segunda man, que iso mesmo téñollo preguntado, eu, ao teu padriño, que ben sabes que vin casar de fóra, aló de Librán, ¡aos dezaoito anos, que xa é inocencia! Pero tes razón, que non interesarse polas cousas que puxo Deus no noso camiño coido que é facerlle un desprezo…; ía dicir, ao Deus que as fixo, pero tamén é ofende-la memoria dos nosos antepasados, que se lles puxeron nome ás cousas, unha por unha, foi para que os seus descendentes as teñamos por nosas, para que lles demos aprecio.

-¿Madriña, así sexan dos veciños, iso, as cousas?

-Ningunha é enteiramente de ninguén, que se están á vista do público, ese público padéceas ou gózaas, polo menos cos ollos, segundo como estean feitas. Mira, fíxate nesta bica de xunta ao noso saltadoiro, que é dos da Casa Grande: ¡evítalles ter que tirar do trelo do pozo para botarlle auga ao caldeiro dos cochos, que aquí téñena á man!

-Pero, nós, isto, ¿en que o gozamos, ou en que o padecemos?

-Unha bica é unha fervenza, e nas fervenzas a auga, ao caer, escáchase de risa; ¿paréceche pouco?

Aquela muller o que é nos libros non sabía ler, ¡pero lía na propia natureza, sabiamente, seraficamente!

O rego da Fontiña, provedor daquela fervenza, iniciábase un pouco máis arriba, na fonte da Nogueira, que manaba precisa e propiamente dos alicerces do seu pendello.

-Meniño, -proseguiu a miña preceptora-, esta fontiña - fontela, que lle poñemos esa verza para que faga de funil, que así énchense mellor as sellas, sempre renace coas sacudidas, cos tremores, das primeiras tronadas do outono. Despois mana seguido ao longo de todo o inverno, e parte da primavera…

-Si, madriña, que me teño fixado niso, pero é unha pícara xa que seca ao vi-lo verán, precisamente cando máis apuro temos, e daquela hai que ir coas sellas á Fonte Grande…

-¡Non estou conforme! Esta fontiña sempre seca, coincide, coa maduración das cereixas; e tendo cereixas, ¡que mellor maná! Coa seca é certo que hai que ir á Fonte Grande, pero, se non fose por eses pousadoiros que ten para as sellas, ¿onde ían parrafear os forasteiros coas mozas deste lugar?

Despois disto seguimos camiñando en silencio ata chegar á última casa do noso rueiro, que era a da Flora, ¡aquela Flora do Pacio! A madriña volveu a exercer a súa cátedra ambulante:

-Neste país, por máis que viñesen a menos algunhas cousas, segundo teu padriño, Pacio e Pazo son o mesmo asunto. Cando aforaron os frades este lugar de Bergland, ao que lle cambiaron o nome por iso de Monte dos Cubeiros, déronllo a unha familia para que repoboase estas terras, que procedían do terzo suevo. Os deste pazo, eses foreiros, tiveron tres fillos, que isto evidénciase porque o monte, nas súas anadas ou vedros, partíase en terzos, que despois volvían a repartirse segundo foron xurdindo as casas novas: Da de Gómez saíu a de Brais e maila das Figueiras; da Casa Grande saíu a da Nogueira; e despois estaba o terzo das casas de Riba, no que entraban os Piñeiras das Cavozas…

-Madriña, iso leva xeito, pois os do Pacio aínda son Piñeira…

-¡Así é! Unha das “Piñeiras” casou co fillo segundo do conde Gómez de Neira, da Olga, que diso, da súa herdanza, proceden esas rendas en saco que nos queren redimir eses veciños de Caraño, así coma o prado que temos do lado de acó dese Rego que baixa á Carballamarela…

¡Así se explican as cousas, con catro verbas, que en boca dunha analfabeta era moita intelixencia de Deus!

De chegados ás fontes do Escouredo parouse un intre para darlle máis énfase á súa afirmación de que eu nunca coñecería un lugar acasarado que non tivese cerca un manancial abondoso:

-Cando veñen os de Madrid, con catro gotas que lles caian enriba, veña renegar da nosa Galicia, ¡que tamén é deles!, e eu non me canso de predicarlles que sexan agradecidos, pois sen estas augas non teríamos fontes; sen fontes, ríos, e todo iso, ¿que che parece que sería de nós? ¡Todo a pallar, como en Castela!

O lugarciño do Escouredo formábano tres casas e media, considerando “media” a da señora María de Mirón, sita ao Este. Esta camareira tiña unha corte para as ovellas, unha cociña e un sobradiño onde durmía. Toda a súa propiedade circunscribíase a un hortiño cativeiro, seis pitas e catro ducias de ovellas, que as mantiña polo monte arriba. A pobre era tan boa como inocente, ou máis! Contábase dela que aquel ano baixara da festa do Santo collida de ganchete co Ovidio da Porteira, e que no souto de xunta á Ponte de Ribón, Ovidio extraviouse, meténdose coa María por aquel cancelo de táboas desconxuntadas, ¡para descansar un anaco por tras da parede!, que iso lle argumentou aquel desaprehensivo. A versión que daban os que seguiron pola corredoira difería bastante: Aquela María, en lugar de descanso, o que fixo foi xemer de fatiga, ¡máis que se andase correndo tras das ovellas!, relatando aqueles relatores que, despois de escoitar un anaco, contendo a súa risa maliciosa, canto oíron foi: -“¿Ai, Ovidio, e sería para ben?” –“¡É, muller, é, que esta inxección facíache falta!”. Aqueles viandantes nunca foran capaces de relatar aquel episodio tan lamentable sen partirse de risa; ¡e menos mal que aquel descanso/ou aquela fatiga, non tivo consecuencias!

As outras casas do Escouredo chamábanse: A de Mirón, que eran compadres moi queridos dos meus avós, que lles bautizaran ao Darío. A de Mariano, casado coa señora Viviana, unha muller que se especializara en traer fillos a este mundo, propios, ¡que ata non sei cantos, pois entre vivos e abortos seguro que deixou curtas as tribos de Israel! Xunto da Cruz da Bica señoreaban os Miranda, ¡as Mirandas, xa que a susodita María Manuela, en compañía do seu Ramón por suposto, fabricara tres fillas coma tres soles! O Escouredo é un rueiriño intercalado entre Bergland e San Cibrao, desde o que corren as augas para Ribón, para a zona máis boscosa da parroquia, ¡que xa é dicir! Referiume, tamén á súa maneira, con aquel encanto tan seu, tan especial, do que me lembro perfectamente pero non acerto a teclealo, que neste lugar, precisamente nunhas fincas que lles chaman as Ferreñas, non se podía botar un rego, nin co de pau nin co de ferro, sen levantar tres ou catro pelouros, escouras, procedentes daquelas fundicións antigas. O mineral baixábano en rastros de madeira, fose desde os Campos da Eiladrán ou do monte da Ferreira, arriba de Bergland. O complemento era a leña de carballo, inesgotable nesta parroquia. As vivendas dos ferreiros estaban máis abaixo, na mesma aba dese cubo, onde se chamou “As casiñas da Ponte”, que alí estiveron ata a Concentración Parcelaria, que se empeñou en alisalo todo, confundíndonos cos chans de Castela. Desde As Cavozas para abaixo o Azúmara triplícase, así que aló en Bascuas, no lugar dos Penallos, ¡cataplum, o mazo de mouci-lo ferro!

No susodito Escouredo está/estaba! a Cruz da Bica, co seu pousadoiro, así que nos mereceu unha oración, e máxime indo de ánimas! Máis adiante, chegando á Ponte de Ribón, había que optar: Polo camiño da esquerda, paralelo ao río, acadábase o muíño do Escouredo; e máis arriba, o da Cernada, o dos Frades, o de Maceda… Cruzada a ponte, á dereita, o carreiro serpeante, serventío, que daba atallo para subir ao Pombal, ¡ao pombal dos frades!

Precisamente ao cruza-la ponte referiume miña madriña aquela anécdota do Miranda, que debeu ser verdade xa que a contou nunha ruada a súa propia dona, a propia María Manuela: O seu Ramón, fose por natural covardía ou por medo aos fuxidos da guerra, sempre ía de cedo ao muíño para rematar con día, pero nunha seca, que nas estiaxes había que enche-lo banzado por cada tego de gra, fíxoselle de noite e decidiuse a durmir no propio saco da fariña, a pesares de que fóra había luar. Cando se decataron diso na súa casa, que casualmente tiñan de costureira aquel día á Mercedes de Dourado, esta ofrecéuselle á María Manuela para acompañala ata o muíño en busca do pobre Ramón; Mercedes, que da Braña tiña que proceder para non ser valente e divertida, como era, propúxolle á Ama unha aposta de dous reais se non conseguía quitarlle o medo ao Ramón. Aceptado o desafío, e de escondida María Manuela, Mercedes anasouse por riba do banzado e deu en berrarlle ao Ramón:

-¡Abre esa porta, que estou aquí, por riba do banzado, que a túa muller vai en Bergland, como de costume, na ruada, e eu, co medo, deume por mexar…, que ata tiven que quita-los calzóns de flanela, que os mexei… ¿Velos desde aí? ¡Daquela ven por eles, e posmos a secar, aí dentro, nese lume que tes acceso…, que despois, ímonos!

Manuela si que se mexou no seu acubillo, pero de risa ao ver como aquel Ramón entreabría a porta do muíño, volvéndose para dentro a toda présa a pesares de que Mercedes seguíalle mostrando aquela prenda íntima, ¡a man alzada! ¿Que pasaba? ¿Temeu a presenza, inmediata, da súa dona; fíxoo por castidade, ou agarrotouse co medo? Miña madriña daba por segura a castidade do Ramón, concluíndo que a súa muller deu por fin a cara, e así fóronse do muíño, os tres, coa fariña repartida en tres sacos. Reclamos parecidos, bromas deste tipo, xa oíra outras, a pesares da miña infancia, así que debía ser un estilo propio da nosa bisbarra.

Á igrexa chegamos, pero feitos unhas ánimas en pena; ¡nós tamén! Chorreando suor, tanto por aquela subida precipitada como polo propio desfalecemento do propio xaxún! Para máis agonía, o párroco recibiunos tetricamente, saudándonos, ¡ameazándonos!, co seu fulminante Lacrimosa dies illa, Qua resúrget ex favilla, Judicándus homo reus! Con semellante advertencia, dixen para min, ¡pecar é de tolos! Así que, nesta tesitura, fixen promesa de ser un mártir, ou, polo menos, un felpudo dos meus semellantes, para mellor gañar o Ceo. ¡Se non o fun, é que se me esvaeceu a memoria!

-.-

De volta á palleira, seguidamente dunha cunca de boas papas, espesas pero ben remexidas, atopei ao tío Xosé dándolle á gubia e asubiando, compracido no seu labor, que é a mellor forma de traballar. Explicouse:

-¡Como non tiña aprendiz que me molestase, din en chifrar!

-Pois eu paseille un bo medo aló arriba…

-¿E logo...; saíuvos o lobo?

-¡Moito peor! Mire, mentres o señor cura liberaba nas ánimas dos nosos defuntos, eu din en tremer que saísen das súas covas por entre das miñas pernas, que ben sabe que as lousas da nosa igrexa teñen eses buratos para tirar delas…, de cando os enterros se facían dentro! ¡Case me desmaio!

-¿Co medo, ou coa fame?

Non lle respondín, que a súa pregunta era capciosa, e deume vergoña. El quedouse mirando para min, como matinando nalgunha cousa importante:

-Rapaz, ¿tes oído que o movemento demóstrase andando, que por algo a Falanxe sempre desfila a pé, mentres o seu Xefe, o actual, ese ferrolán tan aproveitado, non se apea nunca, sexa do cabalo ou do seu cochazo, segundo lle pete, ou a présa que teña? ¡Ten demostrado que sempre se moveu ás dereitas…, porque é o máis cazurro de todos! Daquela, como aquí o teu Caudillo son eu, bota a andar, todo por aí, e faite co voso tronzador, que eu non fun quen de atopalo, ¡e temos que tronza-lo noso país, máis ou menos como fixo Franco!

-Estalle debaixo do hórreo, colgado de dous tornos, por dentro da soleira…, ¡para que non se molle!

A auctoritas daquel home era tal que nin lle preguntei para que quería aquel tronzador, pero a demostración foi inmediata: Asentou a aixola e botouse fóra do pendello, pola eira arriba. Parouse nunha pila de troncos e de ramas, tirando dun tronco de carballo que lle pareceu axeitado. Despois diso upou unha das cabezas por encima daquela morea de paus e díxome, parsimonioso pero sempre con autoridade:

-Imos separarlle esta parte fea, a das ramas, pois con pouco máis dun metro chega e sobra. Ponte dese lado e tira comigo da serra, amodiño, que este aparello ten o lizo a punto, así que non se vai atrancar. Ti, ao suave, como se acariciases unha nena…; só para sostelo e para segui-los meus tiróns, que a forza xa lla darei eu, do meu lado.

Despois de cabeceado, botou man da bros das zocas, e púxose a descascar no tronco dándolle unha certa cuadratura para deixalo polo estilo dunha travesa do tren.

-Agora cómpre marcarlle dúas converxentes, e afondalas coa serra, ata o medio da cerna…

-¡Señor, tío, isto é un ripeiro, outro, que para darlle forma de burra só lle faltan as catro patas…, que terán que ser diverxentes!

-¿Que ía ser, se non; unha cubeta para darlles de comer aos ranchos? Un zoqueiro non lles debe quitar a especialidade aos carpinteiros… -Díxoo cunha ironía atroz, máis cáustica cá propia sosa!

¡Raposeiro! Fíxoo á mantenta, intuíndo que meu avó acabaría dándolle ese uso ao tronco aquel, e para máis chanza, coa miña complicidade! Co novo ripeiro posto en pé, veu a súa utilidade:

-Aquí teño, aixoladas, este par de zocas baixiñas, de muller, pero como lles saíu un nó podre, non é cousa de enganar á túa avoa, e á Flora aínda menos, pois, para nó podre, chegoulle co seu Avelino. Non, non son poñibles, pero serven para que ensaies, coa trencha e cos trades, aplicándolles, de últimas, as legras. ¡Ti traballa de firme, e faite á idea de que non teñen ese nó podre!

Aquel ripeiro improvisado, baixiño, dun tronco, dunha torada arroubada a meu avó, converteuse no meu laboratorio de formas, ¡de formas pedicias!, que así botei a andar pola vida, pola vida dos artesáns, que en nada desmerece das doutros artistas, ¡salvo en que é das máis útiles, e non só para os corpos! ¿Houbo rifa? Ningunha, que cando asomou meu padriño, brandindo na súa caiada, canto nos dixo foi:

-A competencia, coma iso de face-los fillos, nunca sobra, que se algún día chegan a sobrar os zoqueiros, daquela que se dediquen a facer santos, que xa é hora de renova-los vellos, pois os máis deles son tan feos, tanto, que ata non sei como non se asustan deles, maiormente as rapazas, ¡co mexeriqueiras que adoitan ser!

-Xosé, -contestoulle o seu tocaio, con todo apromo-, niso erras, pois as mulleres, do santo, o que lles interesa é a súa comenencia, que para o demais, para o que vostede e mais eu sabemos, xa nos teñen a nós, os do pelo no peito!

Meu padriño, xa digo, en vez de enfadarse, riuse, e aos poucos marchouse, coa avoíña sentada no carro e el arramalando nas vacas, dispostos a traer unha carretada de leña, da Grandiña, daqueles toxos bos, arnais, que tiñan cada tronco coma a miña perna pola galladura, do máis axeitado para roxar o forno, cousa que, por outra parte, non tiña agardas, pois de metidas as chuvias outonías non habería vacas capaces de tirar do carro, ¡nin solando!, por aqueles trollos que se formaban alí abaixo, no porto Bergland e por arriba dos prados da fouciña.

-.-

Non hai oficios, que todos se encerran nun, ¡no de botarlle vontade ás cousas! Iso foi o que dixo aquel Zoqueiro ao preguntarlle pola causa de que se dedicase ás zocas, asiduamente, sempre detrás dun ripeiro, atusmándolles aos mesmos toros: toro, machado, aixola, gubia, trades, legres, coitelas, repenicos…; e para as das festas, ¡tinta negra, do propio fume! Como diversión adicional, os seus asubíos de satisfacción, que non sempre tería ao lado un aprendiz charlatán e preguntón.

-Rapaz, -engadiu, despois de ollar unha zoca ao trasluz, supoño que temendo pasarse no seu baleirado-, o home antigo non atopou outra elección cá de cazar, pescar e subirse ás froiteiras, pero co tempo decatouse de que as súas mans, provistas dunha boa ferramenta, resultábanlle más eficaces, máis…, versais!

¡Boa a fixen, que aquel home faloume dos útiles máis axeitados e máis necesarios para cada oficio ao longo de media mañá, tanto, que ata que apareceron meus avós co seu carro de toxos, a clase, o tema, non decaeu, por ningún dos dous.

-Neste intre estáballe referindo ao mozo que a nai de tódolos oficios foi a roca, a roca e mailo fuso… Deus bendiga ao seu inventor, pois, sen estes trebellos, tiñamos que seguir entaboados coas peles, cousa que xa foi un paso pois aquilo das follas da parra…, ¡no inverno, que é cando máis se precisaban, secan!

Miña avoa botouse as mans ao nó daquelas puntas do seu pano da cabeza, que era o seu aceno para defenderse dos escándalos, temendo que aquelas leccións impúdicas me fixesen caer en pecado contra a honestidade da vestimenta. Nin visto nin oído, pasoulle a corda de pita, aquela das vacas, ao avó, encomendándolle devolvelas á corte e pensalas.

-Señor Xosé, tempere co neno, que para falar dos oficios non fai falta baixarse ao pecado orixinal, ás vergoñas do paraíso… Mire, xa que tanto fala, -pinchouno, que os anxos tamén saber bater as ás-, mellor lle será limpar esa boca cunha cunca de leite das nosas marelas…, ¡que lles serve de deces, aos dous!

O Zoqueiro e meu padriño atuábanse, pero con miña madriña, non; o que non sei é se era por cortesía ou por falta de confianza. Nisto xa se reincorporara o avó, e dirixiuse ao outro Xosé:

-Veño matinando niso, no de antes, e para min o gran adianto foi o ferro, despois da roda e doutros aveños esenciais. ¡O ferro fixo posibles as ferramentas duras, pois iso do aceiro consiste simplemente en graduarlles o carbono…!

Aquel tocaio asentiulle, e a partires diso pasaron días enteiros, ¡días, que a noite era para as ruadas!, falando de ferramentas, de aveños e de oficios. Que eu saiba, non hai máster de ferramentas artesanais, mais para min todo aquilo foino, cum laudem.

¡Que razón tiñan aqueles dous, aqueles pensadores, aqueles argalleiros, aqueles xenios ignotos, de que a técnica é simplemente a aplicación da ciencia, do pensamento profundo e concentrado, aos traballos cotiáns! Gran parte do atraso económico da nosa Galicia, que non todo, debíase á nosa curta evolución no campo das ferramentas, que nos meteron de roulón no comercio dos outros, dos máis avantaxados industrialmente, levándose os nosos cartiños en lugar de captalos nós, con produción propia. Que non digan que aquí non houbo, que non se deu, cooperativismo industrial… ¡O que non houbo foron oportunidades porque os capitalistas, os burgueses, volvéronse rendistas…, ¡rendeiros a distancia!

A estas alturas da vida, da civilización, metidos nunha Unión europea socio-económica, ¿vale a pena deterse nunha evocación daqueles oficios, hoxe obsoletos, da nosa bisbarra, tan apaixonadamente comentados e analizados por aqueles patrucios? ¡Coido que si, aínda que só sexa como estímulo, xa que a semente soterrada acaba por dar froito…, se o tempero da terra é axeitado!

Empezando, xa que logo, polos ferreiros: Os castrexos, pese á acidez do noso chan, legáronos, chegaron ata nós, as súas tenaces, zafras, escouras, etcétera. Nin era abundante o mineral, nin doada a súa extracción - carreto, nin as técnicas da fundición acadaran un nivel óptimo, pero en Galicia obtívose ferro, moito. A toponimia menor da miña bisbarra, ese rexistro histórico que morre coas concentracións parcelarias, a medias recollido naquel Catastro de Rústica da posguerra, reflectiu cantidade de ferrerías, de ferreñas, de ferreiras, de escouredos…, que pasaron ao inferno dos esquecementos culturais. Algunha obra especializada recolleu algunha, ¡que para mostra, un botón!, así como algo, algunha referencia, das técnicas do seu laboreo. ¡En definitiva, pouca cousa! Distinto é falar dos ferreiros, que iso é de onte mesmo, coas forxas, cos mazos… ¿Ferreiros, todo por aquí? ¡A mazo! No propio Bergland, daquela con oito casas, dúas delas conservaban as súas forxas e mailos trebellos pertinentes. O que non cheguei a coñecer foron ferreiros de boas pulgas, que xa o recoñecía a cantiga: Non te cases cun ferreiro / que te queimará coas muxicas. / Casa, muller, casa, cun carpinteiro / que che fará huchas bonitas.

A presenza de xente nas forxas, esperando ser atendidas, fose para encargar ou para calzar ferramentas en uso, daba lugar e ocasión para os máis saborosos parladoiros, que foron vehículo, transvases de información, de novas, a condición de que calase o martelo, que non todo ían ser faíscas e cravuños: Quen queira sabe-las cousas / que vaia á forxa do ferreiro, / que volva polo muíño / e que as conte no fiadeiro.

Coa iniciación que recibín á beira daqueles ripeiros, ¡dous, pois para daquela xa eramos dous, mestre e alumno!, cada vez que había que ir a xunto do Queitán, -dos últimos que quedaban era o ferreiro máis próximo, no lugar de Bascuas-, nin que dicir ten que me apuntaba eu, ¡modestia á parte, que se dicía daquela! Queitán tiña a sorte de dispoñer dunha uceira impenetrable, entre Bascuas e Xerbolés, así que aforraba o mercadeo, a feira do carbón vexetal. Na escola fixera certa camaradería cun fillo seu, xa maior, que me encargaba a redacción das súas cartas para unha mociña de Suegos…, ¡e non deberon saír moi desañadas xa que aos poucos casou con ela, e foron felices! O mozo, en reciprocidade, referíalle ao neno, ¡servidor, que tamén se dicía daquela!, nomes e técnicas do seu instrumental, do que aínda conservo algunhas notas.

De ferreiros tiñamos por entón tres notabilidades, a cal máis ilustre, simultáneas, triangulando Bascuas con Mosteiro e con Ver (Caraño). Viñan a ser tres recuperadores de chatarra, que aquilo, na posguerra, si que era patriotismo, ¡crear da nada! O de Bascuas especializárase en calzar ferramentas, en engadirlles aceiro para suplir os desgastes do uso e da moa. Por parte, o de Mosteiro esgotou canta lima quedaba en catro leguas á redonda para convertelas en coitelos e fouciños. En canto ao de Ver, e mais morreu sen a Cruz do Mérito Agrícola, ninguén se doeu tanto das marelas coma el, que deu en facerlles arados lixeiriños, de pouco material pero eficaces, eficaces e resistentes. ¡Outro artista!

Era un pracer darlle ao fol do Queitán, de tan equilibrado que o tiña, que se manexaba co dedo da man dun neno, e iso a pesares dalgún que outro remendo de coiro, ¡que a saber a que zapateiro enganou para conseguir tanto becerro! A súa fornalla, separada do fol por unha lousa da Mouriña, cun recebo de lar, daquel dos prados de Castelo, estaba, tíñaa, tan chea de cinsa e de escouras, que case non deixaba sitio para o carbón vexetal, pero o que nunca se lle pode facer a un ferreiro é unha suxestión de ámbito profesional. ¿A un Xúpiter tronante, a un Vulcano…? Se o querías ter contento, que ata che daba as grazas, abondaba con irlle á fonte por un par de caldeiros de auga fría, para os temperos. O dicionario das ferramentas dun ferreiro normal, como eran os citados, non era precisamente curto: alicates, atizadores, banco de barrenar, cortafríos, esteixador ou estirador, ingres ou zafras, limas, martelos de todo tipo, pugas de furar e de avellanar, punzóns, sufrideiras, tarraxas, tenaces de vinte clases, trenchas, tufos…

Se o teño que dicir, o que máis admiraba en Queitán era a súa capacidade, o seu arte, para anticiparse, para adiviña-las formas resultantes, as definitivas, sen pararse a arrefria-la peza, xa desde o momento en que, para o profano, só parecía un tizón requeimado e chispeiro.

O pretexto para achegarme ao ferreiro, á súa moa, baixando ao río, víñame dado, a miúdo, polos saquetes de moenda para papas, filloas e outras miudezas, pois a fornada, o saco grande, levábase na egua ou no carro das vacas, segundo se terzase. Se había abundancia de caudal, a moenda deixáballa en Veiga ao Veiga, ao Daniel da Laxe, irmán e herdeiro daquel que matara a Falanxe, xunto co Blanco de Cobula, que ata os puxeron en cruz despois de mortos, acaso para facilitarlles a entrada no Ceo, no camiño de Castroverde, arriba das chousas de Pena, pero nas secas había que baixar ao muíño de Anxo Seixas, nos Penallos, no que sempre atendía o seu fillo, Xosé, que aínda vive no intre en que escribo estas lembranzas. Ámbolos dous muiñeiros eran agradables e de conversa fácil, incluso comigo, un cativo que pouco tiña de que falar con aqueles artesáns.

A Daniel da Laxe nunha ocasión axudeille a pica-la pedra de riba, que era a más delicada porque había que xirala no seu “burro”, envorcala, traballo divertido pero difícil, xa que tan doado era pasarse como deixala roma, coa conseguinte descompensación no produto final, fariña/farelo. Tempo adiante souben que iso de acea vén do árabe, e que se distinguen dos muíños pola horizontalidade dos seus rodicios. Por picarlle a pedra, naquela ocasión non me cobrou maquía, un favor negativo porque así, á volta, costa arriba, aqueles dous saquetes, o da fariña e mailo do farelo, pesaban outro tanto coma o gran. Deste Daniel vou contar unha anécdota, que a teño por graciosa: Súa irmá, Carme, ou Carmiña, tiña sona de cociñar coma os mesmísimos anxos, así que a rifaban os cregos para tela de Ama das Chaves; pero en certa ocasión un deles pasou de rifala a rifarlle, que por pouco pide a súa excomuñón: Contaron os veciños daquela Reitoral que aló de noite oíron voces, e saíron en socorro coidando que os fuxidos atracaban ao crego, mais, ¡non era así! O que viron foi á Carmiña, que se botou fóra da casa, en camisón, cun coitelo na man… ¿Que pasara; ou mellor dito, que non pasara? O crego estivera de cea cuns cazadores, e non debeu volver moi espelido xa que se confundiu de habitación, e por ende, de cama. Os veciños acompañárona para dentro, para que se vestise e recollese o ato das súas cousas, pero aquela mesma noite abandonou a Reitoral. O do coitelo explicábase porque aquela virxe sempre durmía con esa defensa debaixo das sabas…; ¡e menos mal que o señor cura non precisou curas, que tan só recibiu unhas rabuñadas coa punta do famoso coitelo!

-.-

 Volvendo ao noso Zoqueiro, e seguindo coa explicación ou historia dos oficios, referiume que a gran dificultade, a gran pexa do seu, estribaba en baleira-las zocas, en facer unha escultura inversa do pé, para darlle a forma, o axeitamento debido, co doado que era aquilo de calzarse unhas abarcas, uns simples coiros envoltos ao pé e atados por sobre da empeña, co reforzo dunhas tiras que abranguesen a perna por riba dos calcañares. Ao seu entender, primeiro foron os zocos, e despois as zocas, culminando nesa cousa, nese invento de trípode que son as “al madreñas”, ¡outro invento dos mouros para librarse da humidade nórdica, inspiradas nos estrobos dos seus cabalos, que iso de meter unha zapatilla en lugar dunhas pallas dentro da zoca, iso foi un regusto de xente sibarita, alambicada!

Naquel punto da conversa o Tío Xosé colleu unha trade e fíxome notar a diferenza operativa entre o trade dos carpinteiros e maila trade dos zoqueiros:

-Aquí o feminino está ben claro, pois mentres o trade se contenta con furar, con avanzar, ao besta, tal que fai o porco de Cas Balado, a trade parécese á cocha da cría, que se abre canto pode con tal de facerlle sito ao furador…

Dito así, “ao besta”, bruto resultaba, pero eu entendino ao dereito, que martelar aquel par de aspas cóncavo - convexas da trade, por moi axeitada que fose a bigornia, eliminando, de paso, e case que completo, o remate parafúsico, de berbequí, que só lle serve a esta ferramenta de punto de apoio, non é cousa doada de facer, de expandir, de equilibrar con simetría, nin sequera para os mellores ferreiros.

-O legre, ou alegre, ou legras, que da súa función tiraron os médicos iso do “legrado”…, foi un acerto máis livián suposto que as covas, imperfectas pero amplas, da trade, requirían un instrumental subseguinte que alisase as costuras, as imperfeccións internas; como digo, no baleiro da zoca!

-¡Coño! ¿Así que os médicos aprenderon de nós, dos zoqueiros, iso que lles fan ás mulleres, a algunhas?

O tío Xosé tomoume a mal aquela expresión tan vulgar, pero tan vulgarizada entón, así que me reprendeu con acritude:

-¡Rapaz, modérate, que os xuramentos e mailas obscenidades son cousa exclusiva dos arrieiros; en definitiva, dos carreteiros, que por algo traballan e conviven coas bestas! Un zoqueiro traballa para as persoas, e domestica, incluso, a madeira, poñéndoa ao seu dispor…; ¡isto noso ten moito de sagrado!

Subíuseme o sangue ás meixelas, e fiquei máis mudo có Mudo da Veiga do Outeiro, pero aquel home tiña de psicólogo aínda máis có noso párroco, con todo ser pastor de almas e non de vacas, así que me deu unha saída honrosa:

-Chacho, estas furáchelas bastante ben, pero o malo do caso é que, coa túa lentitude, baciar dúas zoquiñas en toda a mañá, nin o xantar merece, así que, lárgate con elas á cociña, que túa avoa, que se pasa de inocente, igual che dá un aprobado…, ¡e de paso, próbaslle o caldo!

Naquel xantar tivemos un invitado sorpresa, outro tío segundo, pero da outra rama, un tal Carballeiro de Serés, que herdara pola súa muller, por María Manuela Fernández Gómez, unha fanega de trigo daquelas rendas familiares, daqueles foros de Caraño, e presentárase provisto dunha egua albardada, para propoñerlle a meu padriño que o acompañase a Caraño, de paso que cobraba as nosas… As nosas, á parte dalgún carto, ¡un par de pesos!, eran cousa de catro fanegas, entre trigo e centeo, pois os capóns xa nolos redimiran por mediación dun tal Luna, que viñera no pasado verán facendo de home bo…, ¡bo para o seu cliente, para o foreiro pagador! Meu pai chegou a saber que o tal Luna lle papara de honorarios ao seu veciño máis do que nos pagou pola propia redención, por non face-la súa proposta directamente, pero a xente é así, ¡líbranse dun señor para meterse na vasalaxe doutro! Aquela maldición xitana de, “¡Que teñas preitos e que os ganes!”, tamén operaba entre nós, e iso que non éramos cíngaros.

Aquelas fanegas daban moito de si, que eran pola medida de Meira; ¡por tanto, ferrados de frade! Procedían da herdanza dun antepasado, daqueles fidalgos Gómez de Neira, da Olga, e ao casar cunha rapaza da casa do Pacio (pazo) de Bergland construíron a que logo sería Casa de Gómez, segundo queda dito.

-Corre présa ir polo froito, -manifestou o tal Carballeiro-, pois entre a pouca colleita deste ano, e logo que ese Caraño é un sitio de moita ratume…

Nin ben o dixera cando lle saltou enriba o Zoqueiro, coma un resorte, agarrándoo polas súas lapelas de pana raiada, máis sucias que unhas zocas. E menos mal que estaba a mesa de levante por medio, pero aínda así unha daquelas cuncas de barro, das de Bonxe, ben vidradas por certo, fíxose anacos, quedando por sobre da mesa os cachelos, pois o leite que contiña baixoulle en liña recta ao propio Carballeiro, á súa petrina. Tatexou:

-¿Que lle pasa, que ataque lle deu…, ou faltei en algo?

O “artista” que nones, que non lle soltaba os colares. E miña madriña desencaixada:

-Señor Xosé, teña en conta que a ignorancia é unha eximente… E logo que aquí o noso parente descoñece que vostede é de Caraño. Non é ningunha deshonra que haxa ratos en Caraño, pois, de coñecelo, se o quixese ofender, falaría dos raposos, que teño entendido que ese alcume lles dan, tal que o de cucos aos de Gondel, ou Puchos aos de aquí, aos de Montecubeiro…

Por fin retirouse o Zoqueiro, e incluso se desculpou:

-¡Como lle chaman “ratume” aos ladróns…, eu entendín que era para que non lles roubasen esas rendas…, que cobralas si que é latrocinio, pois veñen de certos abusos das Casas Grandes!

Terzou meu avó:

-Os foros van camiño de ser redimidos, pero no seu momento, no inicial, os propios aforados facían por conseguilos…, ¡que así tiveron terras de seu para traballar! Son pasos da Historia, que mellor lles era pagar un foro que vivir de escravos dos propietarios da terra…!

Aínda con iso alegou o Zoqueiro:

-¡Admitido! Pero, ¿como puido darse esa acumulación de terras nos…, nos primeiros?

-Querido tocaio, a miña sabenza a tan lonxe non chega… ¡Iso preguntarémosllo a San Pedro, que se ten as chaves do Ceo, tamén lle darían os ferrollos da Historia!

.../...

Pasa a

AQUEL ZOQUEIRO

-III-

Xosé María Gómez Vilabella