AS FEIRAS DE CASTROVERDE NO SÉCULO XX -I-

AS FEIRAS DE CASTROVERDE

NO SÉCULO XX

Esta é a portada da primeira edición,
do ano 2007,
que foi auspiciada pola
Asociación de Amigos do Patrimonio de Castroverde.
-oOo-

Texto para a próxima edición:

PORTADA NOVA, A DECIDIR
-.-

¡Pasémolas ao papel
para que a memoria non nos sexa infiel!

Xosé María Gómez Vilabella

27-08-2006
Na inauguración dos pendellos restaurados

   

Nada máis entrar, os báculos,
¡para quen os precise!

 

PONTE LEVADIZA

¿Quen dixo que non se estila
falar das feiras en verso,
que se acabou iso das coplas?
Aquí trátase da de Castroverde,
cousa singular;
e para máis sentimento, os meus amores lembran,
con especial deleite,
a das cereixas.
Aquelas de mediados do século pasado...,
¡aquelas, aquelas!
¡Aquelas eran feiras, aquelas eran cereixas,
ecolóxicas, ao cento por cen,
sen pasalas pola cámara
friorenta!

Como vedes,
estou de vodas douradas coa feira,
coa miña, coa de Castroverde;
namorado a rabiar, tanto ou máis que daquela;
¡coma un neno!
¿Da feira...?
¡Si; e das cereixas, tamén;
tan coloradiñas e tan frescas,
doces,
colleitas cos seus ramallos
para que non esquecesen a árbore;
metidiñas nunha cesta ao amencer!

O meu Castroverde,
ese florón da coroa galaica,
esta terra sen par, desde Creus á Fisterra,
merece unha poesía galana,
rítmica e sonora,
¡dun poeta!
Pero,
como escasean nestes tempos do vaseo,
da brisca e do trampeo,
aquí me tedes,
¡aprendiz poético, séxase, un case nada, case ninguén!

Con isto dito, recoñecido polo trobeiro,
atrévome a trobar,
para dicirlle á miña feira trobas namoradas,
verbas líricas,
efusivas,
cantares dos meus;
parrafeos dun vello verde namorado dunha terra verde,
única, singular,
¡toda miña, enteira!

Namorado estou deste castro verde,
¡do meu Castroverde!,
e por ende,
das fontes barulleiras que o circundan
en circuncisión hebrea, pura, bautismal.
Namorado estou das flores destes prados riseiros,
coroados de amieiros.
Namorado das searas,
¡tan flamíxeras que eran as deste Flammoso,
vulgo, Condado de Chamoso,
e a pesares diso, morreron solteiras,
herdadas polos eucaliptais,
netos dos piñeiros!
Das cores chispeantes dos nosos eidos...;
e tamén, ¡tamén!, das roseiras,
aquelas roseiras sachadas por doncelas cantareiras
en idade de merecer...,
¡outras cousas!

Ebrio estou das carballeiras verdecentes,
que me drogan cos cheiros acres da súa cerna,
pero máis aínda dos castiros froiteiros
que fan coas follas punteiras
eses peites rascóns
que serven para riza-los ventos montesíos,
eses que baixan, aleivosos, do Miradoiro,
embravecidos de tanto loitar coas aspas aceiradas deses muíños...,
¡eólicos!
O meu, único, desasosego está precisamente niso,
neses xigantes,
fillos bastardos das nosas aceas,
¡aquelas da auga limpa,
con troitas e anguías danzando,
soltas,
no seu banzado!

Para os que non coñezades a miña bisbarra,
estes son os encantos castroverdeiros,
¡algúns!,
de pasada referidos,
pois,
tan só os poetas magnos,
enxebres,
teñen verbas axeitadas para trobar as belezas da miña terra,
¡que tamén é a túa sen por iso deixar de ser miña!
Facede por visitarnos ao amencer,
¡que é cando mellor se aprecia a frescura da nosa herba!

Estas son as belezas e mailas riquezas
do noso
Castrum de Vallis Viridis,
que por algo nolo poñen de primeira nos recibos da Facenda.
Daquela,

Castroverde paga e cala,
pola conta que nos ten,
pois é mellor dar que recibir...,
¡esmolas!

Unha terra de verde esperanza,
¡que a esperanza sempre se pintou así!
A esperanza de ve-los fillos prósperos,
a eito,
sen apartarse das súas veigas,

do lugar natal,
neste caso, edénico,
tan agarimoso e acolledor que nos reclama a todos,
vellos, mozos e nenos,
para que lle deamos ao sacho...,
¡cantando alboradas de Veiga!

Tamén vai por ti,
peregrino da terra dos peregrinos,
que aí tes os teus báculos,
precisamente na entrada da feira;
camiñante que entras na Vila pola ponte levadiza
do castelo relatado,
co feudalismo morto e funerado,
¡descantiá!,
aquí non hai forasteiros, nin os haberá,
tanto de nome como de feitos,
con tal de que aprendas a cheira-las flores
deste lugar!
-.-

Casiano

Vello Casiano, perpetua institución,
Garda e Consumeiro (1) de Castroverde,
¡medio século, do XX a metade!,
que para min segues vivo...,
e coido que tamén para os vellos deste lugar,
¡mentres haxa feiras domingueiras!
Déixame pasar ao teu recinto feiral
coa gaita grileira,
sen consumos pagar,
que non levo matutes (2) no fol da gaita;
¡ata aí podiamos chegar no teu rexistrar!
Xa sei que gárda-la feira tal e como está mandado,
con celo doncelar (3), pero eu non cha vou violar,
¡se Deus me libra de tal!
Casiano, as miñas verbas son fiables,
de bo fío,
respectuosas coas tradicións, e dun sincero amar.
¿Lémbraste, meu vello, vello Casiano,
¡que de seguro te lembrarás pois aí no Ceo todo é lembranza,
lembranza e verdade!,
cantos emigrantes, cantos, fomos á túa feira,
á nosa feira,
cando ti éra-lo Gardián dela,
para mercar aqueles paniños paneiros,
aqueles lenzos dunha cuarta,
que nolos bordaban as nais, moitas delas,
para empapa-las bágoas do noso emigrar tristeiro?
Mundo adiante, pasados os tempos,
calquera pode esquecerse dos parentes e dos veciños,
das noivas e dos amigos,
pero,
¿da feira de Castroverde...?
¡Aquelas feiras, vivo retrato deste mundo charrán
que nos tragou alén dos mares, ou por tras dos Perineos!
¡Ningún dos feirantes te esqueceu,
que por eles, por todos eles,
respondo eu!

¿Cantos foron, miña Virxe do Castelo,
do Castelo Camiñeiro,
paso obrigado para os Reis ovetenses
de visita ao teu apóstolo
santiagueiro?
¿Cantos, Nai do Ceo,
que Ti sábelo ben, que estabas con eles, con todos eles,
daquela,
na nosa éxida castroverdense,
facendo de nai suplente e alargándolles aquel paniño,
non morreron, non morrerían,
Deus sabe onde, Deus sabe de que,
na súa peregrinación soidosa e vital,
pregándolle á Divindade que os deixase volver,
¡sequera unha vez!,
á feira,
á nosa, á dos paniños bagoeiros,
mortallentos?

¿Dime, Casiano, dimo como Gardián,
que no Ceo ese posto reservado terás,
teñen alma, ou téñena espesa,
eses próximos que non se doen
da alma sangrante,
de calquera deles,
de calquera dos que mercaron un paniño de lenzo
na feira,
na túa, na miña, nesta de
Castroverde?

Para quererlle á terra dun, nada como emigrar,
¡que cho digo eu!,
e seca-las bagoas, de cando en vez, lonxe dela,
co paniño da feira,
que non hai outro espello que nola retrate tan ben,
¡toda xunta, enteira!
Meu Casiano, se é que chegaches a Santo,
prégoche que intercedas
pola feira de Castroverde...;
non permitas que a violen eses do botellón,
e perdóalles, que non saben o que fan,
pois ignoran que lle deben o pan,
¡o pantrigo de cada día!,
aquel que herdaron por obra e graza
das privacións de seus avós.
¿Non serán de probeta...?
¡Fáiseme que si, que diso veñen, xa que vasos, ou probetas,

son!
-.-

(1) O Cobrador - alguacil do Imposto de Consumos era un mandado, e por ende, un antipático para quen non profundase nas servidumes do seu emprego. Mentres el daba a cara, os caciques repartidores dos "Consumos" tomaban café coas "forzas vivas", ¡coas parasitas!, do lugar. Este imposto, de carácter indirecto, foi nefasto en si mesmo pero tamén pola arbitrariedade do seu cálculo e da súa asignación, particularmente nas aldeas, onde se deron casos, coma aquel de Areas (Antas de Ulla) onde o Cura Luna (dos Lunas da Cernada, Montecubeiro) se enfrontou á parella da Garda Civil en defensa dun labreguiño de dúas vacas ao que lle querían quitar unha, embargándolla, porque non pagara, ¡non puidera!, paga-lo imposto, un imposto, naquel caso, firmado cun nome suposto, cun nome que nin daquel Concello era! Abarcábao todo, fosen ou non artigos de primeira necesidade: aceite, viño, augardente, carne... Pagábase mediante repartimento veciñal, e non directamente sobre a venda dos produtos. Os motíns que xerou foron unha fórmula de resistencia antifiscal no século XIX e comezos do XX. A submisión dos nosos labregos captouna maxistralmente Castelao neste debuxo do "Administrador":

(2) Matutes, contrabando = O que se pasaba, ou tentaba pasar, nas portas, fielatos, accesos a un recinto feiral, etcétera.

(3) Celo doncelar = Garda-las doncelas, o que na nosa bisbarra, e noutras, se chamaba ou dicía, "ir de carabina".

-.-

Debuxo de A. Trillo

Daquela, coma hoxe,
os mendigos ás portas da igrexa,
e tamén, ¡tamén!,
na entrada das feiras.

-.-

Aquí empeza a feira

Entrábase ao Campo Feiral
pola Porta da Caridade,
que tiña, daquela, un batolito (1) enorme,
de pedra gra,
hoxe convertido en perpiaños de vinte casas,
¡ou máis!

Tan metido na estrada, tan enmarcado,
que logo parecía a porta estreita do Ceo posta no Campo,
¡no Campo da Feira!

Alí estaban, cada quincena, tres miserias;
polo menos, tres, e ás veces, aínda máis,
lembrándonos aos pobres da bisbarra a nosa riqueza,
¡vergoñenta!

Nunha táboa,
labrada á macheta e con catro rodiñas,
sentado nunha pelica de cabra,
aquel heroe das Filipinas,
aquel das tagalladas dos tagalos, (2)
que lle tallaran as pernas,
cadansúa dun tallo,
co machete da cana xungleira.
O cirurxián rematárallas ao rente por se a gangrena,
¡para maior gloria súa!
Isto quere dicir, para que retornase a España,
¡se é que tornaba!,
feito un escudo vivente,
para escuda-las vellas novas daquel ocaso imperial,
que así vían os nosos mandantes,
os nosos mangantes,
pois aqueles tagalos quedaban en pé, en pé de guerra,
¡tan campantes!
E nós, no entrementres, mutilados, sen tabaco filipino,
silentes,
¡vivindo da caridade!
Aquel home que deixara de ser home,
aquel cacho dunha Historia gloriosa
na que se apuxera o sol pacífico,
¡precisamente no Pacífico!
Aquel heroe monstruoso, aquel humanoide,
¿vivente?,
recollía os cobres alí mesmo, na entrada da feira,
nun penico esportelado,
¡que asco!,
que tamén lle servía para mexar
sen mollar aqueles calzóns coa cueira de coiro,
sen perneiras,
arrastrándose para detrás da pena,
¡da súa pena!
O filipino mendigaba desta maneira,
que o estou oíndo naquel laiar seu,
aterrador:
"¡Por Deus e pola Santa María, miña Nai do Ceo,
unha esmola;
e se non teñen un can déixenme quedar unha cadela,
para merca-lo pan!"
¡Meu pobre,
cortaba a calquera,
que mesmo daban ganas de non pasar á feira!
¡Que humildade de falares,
nun heroe,
pois,
onde a Fábrica da Moeda puxera un león rampante,
imperial,
agarrando o orbe enteiro,
aquel filipino só vía cadelas,
e para iso,
miúdas e paneiras!

Despois daquel punto filipino,
¡que iso era, niso se quedara,
máis ou menos o vultiño dun punto!,
tres varas máis adiante,
espazados con prudencia para darlles tempos aos remisos
de saca-la faldriqueira cos cobres da caridade,
tiñámo-lo leproso,
¡que dolor, que pena!
Un rapaz, un mozo en idade,
mais,
por dentro e por fóra, un vello carunchoso,
podre e chagado,
cheirento coma os fentos do curral;
¡vivo de milagre!
Aquel leproso xa se sentía na ultratumba,
e xemía, que non dicía:
"¡Polas benditas ánimas dos seus defuntos...,
que se cadra están peor cá min!
Fíxense nisto, ollen para aquí, para estas chagas,
que non hai roupa que mas tape...!
¡Onde me vedes, fun rico, pero pequei de avarento,
por aló, no Marrocos,
abusando dunha mora rifeña,
que me pasou, co gálico, esta lepra da súa herdanza!
¡Ai, mísero de min,
que fun roubar e saín roubado!
¡Rapaces, escarmentade na miña cabeza,
ao prezo dunha moeda!"

Outras varas de camiño, polo mesmo da feira,
que a trinta non chegaban,
¡nin a moza nin as varas!,
despois daquel batolito da canteira,
encrequenada nas súas zocas,
unha morena tan moura que nin que estivese no monte
estendendo cinsa,
sen prato mendigaba.
Bastáballe aquela man estirada,
núa, mórbida,
coa anemia por debaixo do seu refaixo,
nai de tres meniños, mocosos e mosqueiros,
que cabían nunha cesta,
¡e nela os tiña, tosquiados os tres!
Era guapa, moitísimo,
¡de estar ben lavada!
O que de feito non se vía, adiviñábase,
pois aquela pedichona era subnormal.
Estouna vendo, que se me vén aos ollos,
retrátase nas miñas gafas;
téñoa diante,
aquí mesmo, na pantalla do ordenador,
¡máis desordenado cá ela!
"¡Teñan piedade,
de min e destes ratiños famentos,
que mos fixo un trapalleiro deste lugar,
na noite escura, volvendo da feira,
tras dun, outro,
e agora,
cando máis falta me fai porque morreron meus pais,
aquel moceiro non lles dá pan,
que nin de nós se lembra!"
Un daqueles feirantes, rico e pícaro, todo á vez,
respondeulle
con consellos de home de ben:
"¡Mándamos para sacha-la horta,
e ti con eles,
que a picaña póñoa eu;
se ves lavada, dareiche pan branco,
pan e compango,
do trigo das miñas maquías...,
pola túa carne morena!"
"Señor, repare que aínda son nenos, e non alzan a picaña;
axúdeme a mantelos,
por caridade e sen outra penitencia,
que cando sexan grandiños xa os farei criados seus,
sexa na horta ou no muíño,
que vostede parece ser un bo amo...,
¡polo ben que administra as verbas!"

Unha feira así,
¡e así eran as feiras nos Corenta, todas, a eito!,
bo comezo non ten,
que empezar pola tristura para seguir coas picardías trateiras,
¡mal comezo é!
Pero tamén é certo que as almas sensibilizadas polas amarguras,
sexan propias ou alleas,
aprenden a convivir, a vivir con economía,
e dan valor ao que teñen,
á riqueza da saúde e do traballo,
que se preciso fose tirarían zume das uces,
e daquela chamaríanlle viño,
viño doce,
á molleira da propia suor,
¡que non á suor da fronte dos de enfronte,
como fan hoxe en día, e quedo curto,
noventa de cada cen!

(1) Batolito = Pedra grande e fonda. Corpo de roca ígnea intrusiva, xeralmente granito.
(2) Os tagalos comezaron a atacarnos entre xuño e xullo do ano 1898, sendo temibles polo seu manexo das armas brancas. Un dos "últimos" de Filipinas, un dos poucos que retornaron sans e salvos, e cheguei a coñecelo, foi Manuel Rielo Otero, natural de Berlán; súa nai era de Paderne.

-.-



A feira dos ovos

Antes dos pendellos,
concretamente entre os mendigos e mailas quincalleiras,
esperaban, impacientes e barulleiras,
as piteiras.
Un pouco máis aló, pero menos agresivo na espera,
arrodeado de caixas con labras,
aquela institución, o Gran Policarpo,
que criou fillos de alta definición.
A don Delio Mendaña, seu vástago de prol,
un ilustre de merecida recordación,
do Instituto de Lugo Director,
estoulle dedicando estas verbas,
¡se é que cultura son!
Barafustaban as piteiras regateando coas donas,
en competencia con Policarpo,
e naquela confusión empezaba a feira da mantenza,
¡da mantenza daqueles señoritos
de Lugo,
de polo frito ao xantar, e caldo de polo á merenda!
-¿Canto queres pola pita, mullerona do Vilar?
-¡Seis gordas, co galo incluído,
pois a pita sen galear non pode quedar,
nin aquí nin en Lugo!
-Xa vexo que tes, niso, experiencia...
-¡E non hei ter, que paso o día entre pitas...,
e a maiores, son muller!
-Cinco, e non se fale máis:
dúas pola pita, tres polo galo, e un saúdo ao teu home...,
¡de regalo, se me déixa-los ovos quedar!
-Ovos tamén teño, que aquí os trae Ramón
neste fardelo,
¡ben fresquiños por certo!
Mais, carto por carto, eu prefiro a don Policarpo...,
¡que é moito home de Deus!
Sempre fala baixiño, axeitado, que ninguén lle escoitou,
¡nunca!,
un carallo piteiro.
-Iso de que é moito home, ¿tencho demostrado?
Se así foi, ¡eu calo!
-¡Nos tratos, si, que por moito que ande nas feiras
segue a ser un home de ben,
e trata polo que pode, pero non engana a ninguén,
sexa home ou muller!
-¿Engánote eu, bexato da aldea?
-¡Que máis quixeras, piteira saída,
que te cachei chiscándolle o ollo aquí ao meu Ramón...!
Coido que sería para que che dea os ovos,
e de paso págaslle, pola ducia, dez,
pois os seus irían de balde!
Agora que reparo, ollando para o meu Ramón
paréceste á María dos Quintos...
¿Sodes primas, ou irmás?
Xa o di o refrán:
¡Piteira boa..., nin de morta!
-¡Mira o que di esta toia...!
Todo por aquí, tirando á montaña, sodes rústicas a pracer;
torpes, celosas e desconfiadas..., a máis non poder!
-Eu son Ramón, e teño que saír pola miña Ramona...,
¡que vale por dez piteiras!
Atenda aquí, señorita, e poña corazón,
que tamén o fago eu cando vou a Lugo...,
¡de xestión!
Se os seus clientes, eses señoritos de caldo á merenda,
queren ovos barateiros, que se poñan de empeñas,
ao amencer,
desde que canta o galo,
e daquela que corran raposeiros tras do raposo,
como fago eu,
de horta en horta, e de leiro en leiro.
¡Para corta-lo abuso, aplíquese o conto, Piteira de Lugo!
-¿Todo iso fai o seu home, Saltasucos do Vilar?
-El e mais eu, que se non o fago xa o farei,
pois,
tal e como andan as cousas, tal e como sodes as piteiras,
¿quen me garda este home, e quen coida do poleiro,
todo á vez,
se non o fai, de saia remangada, esta servidora,
¡eu!,
que son a Manuela de Serés?
-Polo mundo adiante as mulleres somos decentes,
¡e non corremos tras dos homes, como das a entender!
-Ás veces, se cadra, pero tamén é decente o raposo...,

desde que pecho as pitas no poleiro,
¡no poleiro de Serés!
¿Enténdelo, Piteira de Lugo, pois o de Lujo
é outro cantar?
¡Agora que cobrei, agora que me pagaches,
queda con Deus,
e ata a feira que vén, que eu volvo para Serés!

Na dos queixos

-¿Como vai a feira, moza baril?
-Por esta baluga de manteiga e maila cesta dos queixos,
xa me daban un peso,
¡tan limpo coma as miñas mans!
-Pois un peso non cho dou,
nin por ti nin polos queixos, e iso que estás de bo ver,
casadeira,
que por menos comprou Moscoso,
tal día fixo un ano,
o castelo de Castroverde,
e iso que era rumboso, coma un conde! (1)
-¡Eu, señor, ao home que me pretenda
regalarme prometo...,
salvo que sexa un tratante das feiras!

Para queixos,
¡iso déixase ver!,
para queixos de fartura, farturentos,
¡Castroverde!,
se o queredes saber,
que os ten de tódolos tamaños, saborosos e axeitados,
¡uns, de noces, e outros, de mel!

Manteigosos no Páramo,
que de páramo pouco ten.
Brancos en Agustín,
que os regan, todo o ano, con augardente do país.
E se sobes a Furís ben cediño,
antes de que saian para a feira,
almorzarás un queixo amasado
que sabe ao anís,
porque o fan as mozas de noite,
¡nun tris!
En Masoucos son da facenda miúda,
¡tan saborosos que saben a pouco!
Por Moreira non preguntedes,
que eses,
desde que os frades lles ensinaron a trata-lo verme,
folla vai e folla vén, que por iso teñen as sabas...,
¡de pura seda!
¿E logo, as vacas...?
As do país, están en Vilar, e de ser suízas, en Suíza,
¡que é onde deben estar!
Preferidos son os queixos da Freiría,
¡marca rexistrada!
E calvos se quedaron en Cellán
de tanto discorrer un queixo sen sal!
En cambio, no de Mosteiro, con iso do xaxún regulamentario,
¡nin queixo nin pan!
Por Barreiros e Riomol saben a gloria,
¡do mellor!,
pero calquera día agárranse cos de Mirandela
que os critican por leva-los queixos ao lombo,
¡nunha fardela!
En Miranda canto queixo fan,
canto comen,
pois desde séculos non distinguen,
¡meus pobres!,
cal é queixo e cal é pan.
Máis agudos saíron eses de Mirandela
pois,
para aforrar prado, plantan os piñeiros...,
¡no adro!
Entre Goi, Tordea e Uriz,
seica triangularon un queixo, e deulles para todos,
¡no día de San Xoán!
Pasando por Espasande,
un de Pereiramá e outro da Pumarega, falaron desta maneira:
-¿Cantos queixos caben nun saco, señor Manuel das Penelas?
-¡Iso depende! Aquí en Espasande facémolos cativeiros,
que se celan de nós no Outeiro, e tamén en Paderne.
¡Máis ou menos, dous, se a saca é das grandes,
desas do farelo!
¿E por aló, na vosa parroquia, que tal medran?
-Pois...,
para metelos en sacos, non entran do través;
e iso que prememos dabondo, duascentas libras...,
¡cada un!
Oíunos un de Recesende, que tiña dúas noivas:
Unha, en Covelas, que é de onde son as noivas belas;
e outra no Monte, de pastora das ovellas,
que era a que lle facía os queixos da facenda miúda.
Berroulles aos outros:
-¡Ai, ho, axudádeme a empurra-lo carro,
que levo queixos á feira!
-¿Cantos levas...?
-Dous soamente, que costa arriba, aí por San Miguel,
o carro quéixase!
Á miña nai, e tamén ás noivas, deulles pola competencia:
encargaron cadanseu queixeiro,
de madeira de castiro,
¡tamaño da roda dun carro louseiro!
Do outro lado da estrada fonsagradina,
famosos son os de Vilalle,
e de encargo para o abade fanos na vila veciña,
que os macizan meténdolles noces nos ollos...,
¡aos queixos!
Por Bolaño e pola Meda ata as herbas son calcarias,
boas para que medren os ósos,
que así están eles de potentes e lustrosos.
¿O seu secreto?
¡Que as mulleres quentan o presoiro, igual que os billetes,
por debaixo da chambra!
¿Que se pode dicir dos Barredos
que non sexa con permiso do Santo Andrés,
patrón dos guisos,
e de San Xoán, que lles manda comer
tanto queixo como pan.
En Sampaio serven o queixo variado,
pois de alí foi o inventor desas táboas fornecidas
que tanto lles gustan aos suízos.
Teñen empate en Rebordaos,
que para competir cos do Souto das Torres
ata o queixo fan repenicado,
¡con canela e azafrán!
Así lles vai, tamén, aos do Camiño migueleiro,
que lles ensinou un peregrino
a facelo coa nata enteira
advertíndoos de que
"¡A femme que papa a nata non ten sorte coa manteiga!"
Rifan cos de Serés,
que teñen a facenda aromatizándose, manteigándose,
nas abas carpaceiras do Mons Ciro.
¿En Castroverde?
Eses opinan que tódolos queixos son bos...,
se llelos levan de propina!
¿Hainos en Pena?
Si; pero de tan listos que son, non os levan á feira:
¡pápanos eles!
¡Comen o queixo e venden cereal!
¿Onde poñemos a eses do Monte dos Cubeiros,
famosos polos queixos da facenda,
recios e saborosos, perfumados,
que seica saben a moza virgueira?
Amigo lector, non fagamos provocación,
comparanzas viciosas,
e ollo cos de Montecubeiro,
que "puchos" lles chaman, e diso se honran,
sendo dese Couto os rapaciños enxebres.
¿Sabedes de que lles vén?
Para entrar en lea, vendaban as súas cabezas dolicocéfalas,
coma mouros, coma queixos remasados,
e así seguían nella, atufados e avarentos,
¡mentres se tiñan de pé!
Queixos duros de roer, ¿non si?
Duros e rexos, montaraces,
que calquera se atreve cos de Montecubeiro,
maiormente na feira de Castroverde,
pois alí, ¡e vén de vello!, mandan eles,
incluso na dos queixos!
-.-

¿A ver quen é o listo que se atreve a rexistrar esta marca:
Queixo de bo presebe...?
¡O de Castroverde!
-.-

(1) Isto de "...coma un Conde", aquí vai en sentido figurado, pero a realidade, os antecedentes, son certos: De don Lope Osorio de Moscoso, sucesor da Casa de Altamira, que só tiña sete anos á morte de seu pai, fíxose cargo seu tío, Fr. Álvaro Osorio de Moscoso, que daquela era mestre do Infante D. Fernando, irmán do futuro Emperador Carlos V. Fr. Álvaro levou ao seu sobriño para a Corte, e educouno de par do Príncipe. Para aumentarlle os estados e mailas rendas, conseguiu de don Alonso Niño de Castro, que entón era Meiriño Maior de Valladolid, que lle vendese a vila e maila fortaleza de Castroverde, coas terras de Luaces incluídas. Fixouse a venda en 5.500.000 marabedís, e para seguridade do pago e cumprimento do pactado, aquel frade hipotecou os bens e mailas rendas dos futuros/posibles morgados de D. Lope, maila vila, fortaleza e terras adquiridas, previa Real Licencia, por suposto, que a deu Dª. Juana, ¡aquela celosa namorada, que non "Loca"!, no mesmo Valladolid, o 8 de Outubro do ano 1514. A titularidade do señorío de Castroverde correspóndelle actualmente a D. Gonzalo Barón y Carral, 22º Conde de Altamira, nado en México o 28-4-1978. De tempos relativamente recentes, o máis importante e máis rico desta proxenie, foi o 13 Conde de Altamira, (19-11-1777 / 31-8-1837), un dos fundadores do Banco de España,

Vicente Isabel Osorio de Moscoso y Álvarez de Toledo.
(Retrato pintado por Francisco de Goya y Lucientes,
que se conserva en Madrid, no propio Banco de España)
-.-

A feira do gando

Ben mirado, cinco eran as de
Castroverde,
¡nunha, cinco, cinco feiras!,
que así foi desde que as inventou aquel Conde suevo,
aquel que de Flammosos foi Comes. (1)

Tan pícaro era o tío,
que así cobráballes as primicias e mailas gabelas
ao sopé da propia torre,
¡sen molleiras nin carretos! (2)

Lanar, caprino e porcino, vacún e cabalar,
un conxunto disxunto,
xebrado,
sito debaixo dos carballos aneiros,
¡por culpa das moscabeiras!
Pero falarlles do gando en Castroverde,
¡moita inxuria é!
Vén a ser como ensinar galego aos galegos,
que nacen sabéndoo
tódolos que o queren saber!
Se esta é, como de feito é, unha terra de pastos,
poboada de xente facendeira,
país será de cabana inxente, de cebas e de enchentes.
Virán industrias...;
virán, que as piden os tempos,
para envasar e comerciar, para engadir valores,
para distribuír a xeito,
pero a calidade dos nosos produtos inventada está
desde que Deus nos pintou de verde;
e tan ben o fixo, tanta cor puxo, tanto se esmerou,
que,
de subido á Lomba, no sétimo día,
botou unha ollada ao seu redor,
¡e daquela tívolles envexa, envexa divina,
aos labregos do seu Castroverde!
Berroulle ao home, ao seu home, ao seu Adán,
con voz potente,
que xa estaba asubiando polos prados de Xivil,
de paso que roldaba nas mozas por detrás da pena.
¿Pecado de incesto?
Súas irmás, roibas a rabiar,
naceran de mellor ver, do barro doutra cesta,
¿ou foi dunha costela?,
e como mellores cás Evas non había...,
incesta non era!

-¡Ei, frautista, langrán, cómate nunca o demo,
que de min serás maldito, e botareite do Paraíso
se non tocas afinado,
tal e como merecen estes prados!

-¡Tentarei facelo, Señor,
pero non podo atenderlle á gaita mentres xero familia,
que daquela o punteiro toca só,
mil compases...,
ao ritmo que marque a miña Eva!

-¡Que saberás ti de ritmo, de solfa e de harmonía...!
¡Esas virtudes resérvollas ao teu neto,
Afonso da Cancela de Pena...,
un artista que chegará a ser Director de Orquestra! (3)
-.-

O malo de levar o gando a pé
é que chegaba á feira derreado,
¡e peor o tiña se volvía sen vender!
-.-

(1)    ¿Iso de "Comes" conxúgase, ou é só para face-lo verso? ¡Non se conxuga, non señor, que do bo só comía el!

(2)    O primitivo feiral celebrábase na propia praza do "rollo", cabe das murallas do propia castelo, máis ou menos onde está hoxe a vella Consistorial - cárcere. Ao edificarse o burgo medieval, e medrar, simultaneamente, o mercado, houbo que traslada-la feira á carballeira da Veiga do Olmo.

(3)    A gaita do Adán non deixou de funcionar, aínda que con corcheas e con certos intervalos espazados, estilo Ogino, pois certo é, que á vista está, que seguimos habitando, ¡a milleiros!, estes prados verdes do Paraíso Verde.

O orto do século XXI
foi o ocaso do mercado gandeiro,
que naceu a contraluz
-.-

Precisamente, apenas construídos os edificios do Mercado,
¡con salón de Veterinario!,
o gando deu en aterecer,
pois para cortes formigadas xa tiñan as deles,
e para cortesáns,
aqueles xateiros que chamaban ás portas,
nun Mercedes!
¡Que se lle vai facer!
A terra é de quen a traballa, pero, ¿as ganancias...?
¡O gaño, o logro, é deses que levan o gando para enchelo de palla,
que así chega de seco ao matadoiro!
-.-

Non, isto non é unha feira, nin estes cabaleiros venden os seus cabalos, que os teñen de prestado; o que aquí se representa é a lembranza de cando o Señor de Castroverde (suplantándoo, este servidor) recibiu / recibín, neste mesmo lugar, aínda que con distinta edificación, a El Rei Afonso II, camiño de Compostela, que converteu, co seu paso, a Vía romana en Camiño Primitivo de Santiago.

Pero o que si é verdade, auténtico, é que o chan que pisamos é / foi campo feiral, pois aquí, aquí mesmo, e xa daquela, celebrábase a Feira do Liño de Vilabade, que tampouco se chamaba así, pero como disto nada se escribiu, daquela, só nos resta precisamente iso, ¡a tradición oral!

-.-

Os artesáns

¡Pasemos e paseemos por aquí adiante, arriba e abaixo,
de ganchete,
por esta rea dos pendellos do noso
Castroverde...,
que aínda é cedo, pois estamos nos corenta,
coa guerra dos fusís rematada,
pero, a da fame,
non!

Paseemos airosos, donos do noso,
aínda que,
ao vernos en zocas, paletos nos chamen,
e non se equivocan, que de pau as fixemos,
un deles, eu!
¡Burros que son, que nós imos de seco,
e somos os seus produtores,
esta clase de cidadáns tan pobres e servidores,
que lles enchemos a andorga con cinco garfos,
tantos como dedos!
¿Daquela, quen é quen neste mundo dos tragaldabas?
¡Se ladran, é que cabalgamos!
Neste caso,
visitemos as tendas desta rúa caseteira,
que todo por aquí compran e venden
os que traballan!

Aquí vén, de quince en quince,
o Barreiro,
así, con maiúsculas, que imita a Deus,
coa diferenza
de que Deus de barro fixo un home,
e o Barreiro fai a vaixela para ese mesmo home.

Daquela é un deus, ou, polo menos, un semideus,
un soberbio que todo o quere facer de barro
desde que soubo que barrento,
¡e sen cocer!,
saíu Adán, aquel noivo, eivado, da Avoa,
que así o di a Biblia,
metaforicamente por certo.
O Barreiro madruga, que vén de lonxe,
como pouco, de Bonxe,
e sorte que ten pois nos corenta afíxose a subi-las olas
neses "Ferias y Mercados" do gasóxeno cheirento.
Hai pouco que lles vendeu aos casteláns,
para que arasen as terras,
a súa recua de mulas trotonas coas que facía
as travesías chairegas. (1)
-Señora, leve estes ataños, bos e baratos,
de propia man feitos, e do forno saídos,
que os vernicei para vostede a fogo lento,
con chumbo dourado!

Así andaban, e así falaban, de feira en feira,
alternando
Castroverde con Meira.

Paseando pasemos ao segundo artesán,
este que remacha os cravos, para que non se vexa o día,
¡nin de día!,
polo cu das potas caldeiras.
De paso, facéndonos deter coa oferta da súa follatería,
véndenos
canadas leiteiras, coadores, funís...;
¡cousas fogareñas, de uso cotián!
Tanta lata dá, que todo o que vende é de lata,
este Latoeiro da Chanca.
Leva pugna co Barreiro,
e considérase un científico moderno niso de solda-los ataños,
cousa imposible no barro! (2)
O Paraugueiro ten preguiza no verán, e sáltase algunha feira;
cando lle preguntei ao Latoeiro,
que teñen as lastras contiguas, non se cortou un pelo:
-Coido que andará de casa en casa,
¡á pitanza!
-¿Debaixo do seu paraugas, para máis importancia...?
-¡Di que o fai para imita-lo palio do Xeneralísimo,
pois,
se o Caudillo entra así nas catedrais,
un paraugueiro é outro mandamáis!

-¿E cando non chove...?
-Daquela colle de obriga poñer ao sol
as pernas da Trapeira de Parga!

Os aveños da labranza vendíanse un pouco máis abaixo,
xa por cerca das sete fontes:
aparellos agrícolas, arados, grades, loras, xugos...
¡Xugos das vacas, pois os da Falanxe,
bordados en rojo ayer,
como eran cousa de lujo, vendíannos en Lugo!
¡Meu Deus, canto xugo ten en riba o labrego!,
exclamei aquel día, fóra de min,
que me saíu sen querer, por un estoupido do meu corazón,
pero deseguida calei
que nisto pasou a carón miña un falanxista
cantaruxando:
"Y traerán prendidas cinco rosas,
las flechas de mi haz..."
Oín como insultaba ao tendeiro:
"¡O teu xugo é unha merda, que non ten frechas!"

(¿Deus, por que lles chamarían rojos aos do meu Montecubeiro,
se aqueles da Vila tamén foran rojos...? ¡Iso si, "ayer"!)

Seguindo pola feira observei unha hucha,
¡de nogueira, digna dunha noiva casadeira!
con dúas cadeiras de par súa,
en buxo torneadas,
que as ofertaba Manuel de Nabeda,
un artesán vido a máis,
un feudal ao que todo Castroverde rendía vasalaxe
polo ben que traballaba..., para a feira!
¡Na madeira; non tan axiña, non pensedes tan á presa,
pois outros amores non tiña,
e iso que iría camiño da súa xubilación,
se xubilación houbese daquela!

De par súa,
e sempre sentado na pedra,
¡coma un Rei, que outro non había, nin se esperaba por el!,
atopámonos co Ferreiro de Ver, (3)
¡outro mañoso, con grandeza demostrada!
Nesta feira, na aquí relatada por vía de exemplo,
tiña unha parroquia selecta,
que era tempo de acadulla-lo millo,
e de proverse dos fouciños segueiros,
¡daqueles que empezaban en Salamanca para rematar na Meda!

Algo abaixo dos pendellos
tiñamos nós as lastras; nós, os importantes,
¡os Zoqueiros!
¿Que por que? ¡Pregunta ociosa:
porque tiñamos o oficio máis humilde de todos,
que nós,
na nosa arte minúscula, mirabamos cara abaixo,
a ras do chan!
Con iso e con todo, éramos os inimigos máis importantes
dos Médicos,
que se vivise o don José de Serés,
ou mesmo Queimadelos,
por mentireiro non me deixarían, pola conta que lles tiña!
Por algo nos odiaban os propios Enterradores,
dos Médicos compadres,
uns homes irrespectuosos que fumaban por riba das tumbas,
téndose de categoría máis alta
posto e suposto
que tiraban aos veciños para abaixo,
e incluso presumían,
de par dos Curas,
de preparar a Resurrección da Carne,
por viciosa que fose!

De todo isto dedúcese
que nas feiras os Zoqueiros fomos os mellores,
¡os mellores amigos da saúde natural,
pois,
polas molleiras dos pés,
entraban nas casas, sen chamar, tras dun, outro,
Médico, Cura e Sancristán!
Despois destes acudía o Barbeiro,
un home bravo que non lles deixaba ás comadres mirar
se por fin se lle baixara...,
¡ao seu don Juán!
¡Deus, para que barbearían aos defuntos,
co frío que xa levaban!
Desairadas aquelas mulleres, de nome cambiaban,
e vestíanse de Pranteiras enloitadas!
Toda esa xente concorría á loitosa:
entraban, comían, bebían, e..., ¡cobraban!
Mentres, a ánima ríase deles,
que adoitaba irse ao Ceo renegando de tanto que con ela gastaban,
co vantaxoso que lle houbese sido non regatearlle
ao Zoqueiro de Bergland!

Máis oficios, máis, que xa non sei cantos,
concorrían á nosa feira,
domingo si e domingo non,
co retratista incluído,
o único ao que non lle cobraba Casiano...,
por se o retrataba de lado!
Aquel home, aquel artista, que non artesán,
era o único mentireiro,
un falsificador das imaxes,
que sempre estaba braceando,
enderezando, torcendo, erguendo ou sentando:
¡se era feo para que saíse guapo!
E logo que anunciaba
a saída dun paxaro que nunca da gaiola saía...,
por medo a que o papasen,
¡coa fame que había!

Non pode quedar sen ver aquel Ceguiño de Castroverde,
aquel do violín nunha fardela...
Supoño, espero, e desexo, que Aló Arriba verá
pasado, presente e porvir,
pois nese caso non me deixará mentir:
-¿E logo, vostede, señor José da Ínsua,
que fai por aquí, cabe deste cego do violín;
afeccionouse á música, ou que?
Díxolle meu pai,
mentres ese señor ensacaba nas coplas que acababa de mercar,
¡cantas aquel Cego tiña!
-Este non é o caso,
que son para o meu fillo Daniel,
pois agora,
con iso de que desapareceron os libros da biblioteca
do noso Montecubeiro...,
¡hai pouco para ler!
-¡Temos El Progreso..., que nos invita a progresar!
Subscríbase, como fixen eu, e son o máis pobre...,
en cartos se entende!
-Non me presta, nin ese nin outro,
por diario que sexa,
desde que me dixeron que escriben ao ditado
dun Franco que non é franco!
Polo menos as copras son verdades,
que neste país, ao de hoxe, só as desgrazas son reais;
e logo que están escritas en verso,
para non tolear!
-¡Por min, vale! Pero, decátese de que as leva repetidas..
¡Deixe algunha para os demais!
-Precisamente, por iso o fago,
para que os outros non teñan deste pan...,
¡que así non lle pasarán ao meu fillo por diante! (4)

Aquí remato o meu relato,
sen máis lembranzas tristeiras,
nin outra cousa mala,
pois os mozos opinan que onde haxa gloria sobra a Historia.
¡O malo é se teñen que repetila, por ignorala!

En vista deste resumo,
¡se é que che soubo a pouco, lector ou feirante!,
se non tes avós que cho conten,
pregúntalles aos vellos do lugar, do meu ou do teu,
pois agora,
con iso do Imserso e das pensións,
con poucos netos que aturar,
de engado,
os da Terceira estamos de vagar,
¡na gloria dos vagos!
Cando, de aburridos, queremos peneirar,
agora que non hai coplas,
nin mallas que mallar,
no verán ímonos de praia,
a danzar,
tal que ao Benidorm,

pois,
nesa feira non hai zuecas, pero o que é suecas...!
-.-

(1)   Aquelas mulas, aradoras de media Castela, con aquilo da Guerra ¿civil?, tamén se dividiron en dous bandos, a cal máis útil: As que valían, valeron de albarda para carga-la Artillería a Lomo; e as que non valían, valeron para o comedor da tropa, ¡e mula houbese!

(2)   ¿Quen dixo que iso do márketing é un invento recente? A súa invención vén daqueles tempos do Paraíso; débeselle a un tal Lucifer, que lle meteu á nosa avoa, Eva, gato por lebre, ¡e iso que aquela señora non era paleta!

(3)   Dinlle "Ver", esquecéndose de que o nome dese lugar debera ser "Ber", xa que procede do suevo "Berg".

(4)   Meu pai, ante esa filosofía, ¡amigo do saber que era, pois iso significa o termo filo-sofía, ¡terlle querenza ao saber!, persignouse e foise, pero pola feira adiante, tras do señor Xosé, seguindo os seus pasos, coma o alumno tras do mestre, para aprender del, xa que tiña ante si un filósofo acreditado, acreditado pero ignorado!

-.-

A parte festiva

Con tanto vender,
con tanto carrexar para a feira, privándose do necesario,
¡privándose do mellor...!
-¿Como así, se se pode saber? -Preguntarán os nenos.
-Pois..., ¡esta igualdade é difícil!
Multiplicando por nove a Coresma,
e doándolle ao Carnaval os cinco días sobrantes,
que daquela non había modelos económicos,
que aínda non naceran eses extraterrestres
aos que chamades econometras...
-¡Iso non mola...!
-¡Molar, non molará, pero o que é amolar...?

María e Xosé fixeron cartiños na feira...,
¡pero menos dos que tiñan mester!
Con aquel peto mercaron paxelos non pendellos roupeiros,
e foron ao pulpo,
que daquela,
¡como tódalas cousas boas!,
poñíanse por xunto dos Zoqueiros,
que aínda non invadiran coas súas casetas
os carballos gandeiros!

Casetos das polbeiras

Aquí sempre se lle chamou así,
¡pulpo, e non polbo!,
un termo limpo, de bos antecedentes, xa que vén de
palpu, que é igual a dicir, aloumiño,

¡un aloumiño picante, pois para doce chega e abonda
coa auga do Miño!

Con iso e con todo,
non se privaron das cereixas,
¡a mellor lambetada desde que os mozos volveron da guerra,
pois,
no entrementres,
as mulleres decentes non podían,
¡non debían!,
andarse polas ramas.

Tras daquelas cereixas temperás,
doces coma o anís,
que das tardías sempre tivemos abundancia no propio país...,
¿ou de que madeira se facían os cadaleitos das mozas solteiras?,
e despois de pagarlle a Casiano
os dereitos do Concello,
¡polo uso da pedra dos queixos!,
Xosé rascou no fondo dos seus petos de pana
naquel calzón encotrado de lama,
e atopou..., un peso,
pero,
¡non era de prata!
Falou María, toda lediña:
-¡Eses vinte reás..., para os zapatiños do Pepe!
-¡Meu pobre, e boa falta que deles ten,
pero ti esqueces, María...,
¡claro, como non sabes ler, que nos teus tempos coidaban
que sen ir ao Servizo
as mulleres non precisabades del!,
pero o caso é,
que puxeron edictos do señor Recadador,
por toda a carballeira!
-Explícate, meu ben..., xa que o sabes ler!
-Muller, Rústica, porque somos rústicos;
urbana, por ter unha choza lousada;
e pecuaria, polo pecus, por esas dúas vacas,
polas que nos puxo de cabana o fillo do noso fidalgo...,
¡e favor que nos fixo, xa que houbo que pedirllo!
Eses letreiros,
para darnos máis pavor,
están en letras grandes, das que apalpan os cegos...
-Sendo así,
¡San Xosé Bendito!
O neno seguirá indo á doutrina coas zoquiñas que lle fas ti,
que se trabuca-la data e pagas os trabucos a destempo,
¡o trabucazo que che meterán os Gardas será soado!
Mira que se ti vas preso...,
¡eu morro!
O que non sei é se será de vergoña ou de soidades...
-¿Ai, María, como faremos
para quita-los fillos desta miseria moura...,
se falto eu?
¡Comeravos a couza, aos tres,
así que para vir tras miña, o camiño queda aberto!
-Daquela, pensándoo ben, terás que facerme,
primeiro, outro fillo,
para que poida ir, outra vez, no tren, a ese Madrid do diabro,
de Ama de Cría daquela Señorita,
que logo volverá a parir,
que me dixo, na última vez, que vai ao París dos nenos...,
¡de ano en ano!
-Desta vez, non, que non te deixo pasar polas mesmas:
¡Ti aleitando nun madrileño,
e os nosos, mentres, mamando da Teixa!
En vista de como imos na economía,
desta emigro eu!
Seica abriron as vendimas nesa Francia do viño,
e como iso está cerca, daquela vou e veño...,
nun mes!
-¡Ai, maridiño, que te vou perder,
que mo dixeron en Madrid,
que as francesas teñen tanta calor no embigo...,
que nin refaixo levan!
¡A emigración, meu Xosé, palabra maldita!
-¡A emigración, María, habendo fame, pan bendito,
onde queira que o atopemos!
E logo que iso do refaixo..., sóame a mito,
coma o lagarto da Carolina!
-Larga foi esta invernía, meu Xosé, pero, con todo,
¡estamos na primavera das cereixas!
¿Pasará o mesmo coas vidas...?
-Tamén sería doce se nos ensinasen a producir...,
¡en vez de darlle ao fusil!
Con esta terra que temos, abonos e infraestruturas axeitadas,
con algo máis de cultura agraria...,
¡íame rir desa Francia das uvas pardas!
-¿De que depende, meu rei, que antes botábaselle a culpa ao Rei,
e despois ás esquerdas, aos republicanos...?
¡Pero agora estamos con Franco,
que din que é o Salvador da Patria!
-Muller, iso é certo, que matou a metade dela...,
para que nos chegase o pan!
Os comunistas, pola súa parte, opinan que falla o reparto,
que é preciso ofertar terras...,
mais teño para min que de pouco vale que nos regalen a cana
se non aprendemos a pescar, tal que reciclando saberes,
polo nocturno que sexa,
¡que iso me dixo a Mestra de Castroverde!
-¿Para que, meu rei?
-¡Muller, non me fagas rir cando teño ganas de chorar!
Iso é producir, máis e mellor, que o precisa este país,
¡e nós, tamén!
-¡Canto sabes, Xosé!
Agora que non temos Rei, ti es o soberano da miña Feira...
¡Se non estivésemos nela,
comeríate a bicos, coa fame que me deron as cereixas!
-Algo sei, María, un anaquiño,
e por iso sei que é preciso saber...,
¡máis!
Tódolos días adiante, poñendo amor no que se fai,
que sen amor non hai rendemento,
e tampouco o teremos deixando a folgado estas terras de
Castroverde,
¡que de boas que son, non saben folgar!

Déronse un bico ben bicado,
emocionado,
medio a medio da feira,
ledos, ámbolos dous, por atopa-la solución
do seu problema vital:
Loita, superación sen descanso, como fan os ximnastas,
e lava-la cara coa propia suor,
¡que outra receita non hai!

Tampouco a teñen os Economistas,
eses desertores do arado
que aran coa pluma nas chousas alleas,
e despois din pola radio,
todos oufanos:
Este ano boa colleita en España;
e para non ter que rega-la horta, faranse pantanos...,
¡nela!
Baixa o i-pe-ce, e soben os salarios,
así que,
¡tranquilos, paisanos, que xa podedes comer a pracer,
que non se desvaloriza a pasta!
-¿E logo, que é o que se desvaloriza...?
-Moi sinxelo:
¡O oficio de ser labrego!
Señor Economista, non estamos conformes,
pois o ciclo empeza na labranza, que sen ela non se enche a panza;
xa que tanto sabe, saber debería,
¡que da panza sae a danza, amigo Sancho! (1)

(1) Atinada opinión dun paisano noso, un que era de aí dos Cervantes de Sanabria, concretamente da Casa Vella, que antes lle dicían Saa-vedra, posta en boca do seu Don Quijote, un tolo que daba consellos aos cordos, ou que por tales se tiñan.

-.-

Pasa a

AS FEIRAS...

-II-

Xosé María Gómez Vilabella