ANDANZAS, CHANZAS E DANZAS -II-

.../...

A trafulca do Rei Silo

Moito me deu que pensar aquel descubrimento que veño de referir no capítulo anterior, pero coido que lle atopei, que lle collín, a punta: ¡Galegos e asturianos non somos primos, senón irmáns; mellor ou peor avidos, pero, irmáns!

           

O malo do caso foi que aquel señor do Souto das Torres falaba, e falaba, pero non escribía, que me dixo, cando lle preguei que me puxese por escrito aquelas historias oídas, e lembradas, dos seus avós, que no de escribir andaba mal, que daquela outras escolas cás de “a ferrado” por Castroverde non se coñecían. O que tivo foi boa memoria, moita retentiva, así que se lle pegaran ao cerebro aqueles relatos da lareira familiar. Eu tampouco anotei, pois daquela xa tiña esquecida a taquigrafía, ¡e as gravadoras aínda estaban no Xapón! Pensándoo hoxe, mellor que non fose á escola, pois así castrapizaba menos, e non perdera aqueles termos ástur - galaicos, que foron os que me deron esta confirmación histórica.

           

Cun esforzo de memoria, vou tentar reconstruír aquela conversa, ou polo menos, a súa parte esencial:

           

-Como nestis casos, -empezou dicíndome-, sempre hai algún veciño que avise do lume, seica veu a Castroverde un veciño da Fonsagrada, que levara a muller de por aquí, ¡que ata rebentou un cabalo!, para avisar ao Conde que tiñamos daquela que aló en Burón quedaba un tal Silo, con xente de armas, dándolles aos bollus preñaus e afiando nas espadas. Polo que lles oíra, viñan contra o parente de Chamoso porque lles negaba a súa axuda para ir contra os mouros...

           

-E facía ben, porque, segundo teño lido, precisamente en Asturias, ao tal Silo nomeouno a xente, os seus amiguetes, de Oviedo, sen contar para iso co noso Conde, nin cos outros dez da Gallaecia, que daquela a coroa era electiva...

           

O señor comprendeuno:

           

-Pois ata terás razón, que o Fulano esi o que pretendía, ao parecer, era un pretexto para esmagarnos, e así facer herdo daquel reino, tal e como seica fora en tempos o mando visigodo... Volvendo ao caso: Os de aquí xuntaron cantas eguas e cantas armas atoparon, desde Gomeán a Luaces, e afiáronas, en particular as fouces e mailas gadañas, que daquela xa as tiñan aceiradas... Botáronse polo Camiño vello adiante, escondéndose nese monte que hai do outro lado da serra, ao parecer coa intención de que cando asomasen os ástures, deixarlles baixar ao chan, ao val, e caer sobre eles, pero..., ¡os outros tampouco eran mancos, e logo que viñan adestrados de loitar cos mouros, aló adiante, pola parte de León!

           

Os do Silo, de noite, mandaran exploradores, para tentear o terreo, e como os nosos, os desta parte de Castroverde, sempre fomos barulleiros, pois, ¡nada!, que os oíron. O tal Silo, nin curto nin preguizoso, deu a orde de pegarlle lume ao monte, que así morreron esturruxados a meirande parte dos nosos.

           

-¡Si, si, o Campo da Matanza, da parte de arriba de onde teñen agora o seu cemiterio eses do Cádavo...!

           

-¡Oes, e ti logo coñeces tanto coma min daquela guerra! ¿Sabes porque lle quedou iso do Cádavo?

           

-Un cádavo é un tizón, un toxo ou unha xesta queimados...

           

-¡Quili-quá, rapaz! Dicía meu avó que os dese Cádavo tiñan pouca memoria porque se emperraban en contar que nese Campo houbera unha matanza de mouros... ¡De brancos, burros! O que pasou é que os do país, cando asomaron por alí só viron cadáveres, cadáveres mouros... ¡Mouros, non, negros, chamuscados do lume, queimados! ¡Os nosos, que pasaran do verde ao mouro! Sendo eu un guage, levoume meu pai, para que coñecese o sitio, pero daquela xa nin ósos quedaban!

           

-Teño entendido que todos, o que se di todos, alí non morreron...

           

-¡Non, ho, que algún escapou, fuxindo polo que é hoxe a Pradeda! Pero bo peixe era o tal Silo, pois, como dos de aquí xa quedaban poucos, e os de Silo vivían case que todos, lanzáronse tras dos fuxitivos, e deron con eles aí nese lugar que chaman o Cepo do Mundo, Cepomundín... Pilláronos bebendo nunha fonte, de cansos e sedentos que viñan, e alí mesmo remataron con eles; con todos, menos co Conde, que ese, por ir diante, deulle tempo para baixar ao seu Castro, á Fortaleza, onde lle quedara algún criado, cos que non puido Silo porque tiñan comida de reserva, e tamén unha boa cisterna, con auga en abundancia.

           

-Cando vostede queira, lévoo no meu coche para ensinarlle o Rego dos Ósos, que precisamente iníciase nesa fonte de Matahomes, en Cepomundín...

           

-Hoxe, non, que teño que irme para gadañar un carru de yerba, pero..., ¡outro día! Cando queiras, vesme buscar, que agora xa sabes da miña casa, mais terá que ser un día no que les guages teñan punto..., ¡para levalos connosco, á fonte e tamén ao rego, que estas cousas non llelas ensinan na escola...! ¡Será porque os mestres veñen de fóra, como foi o caso daquela mestra do Pombal, aquela que non quería ensinar a súa prontitud!

           

O polbo estaba bo, pero aquel retallo da nosa Historia aínda me soubo mellor. ¡Que razón tivo aquel señor do Souto das Torres en que os mestres vidos de fóra debían empezar por coñecer o noso país, polo menos desde a Cova da Valiña ata a Fonte de Matahomes..., sequera fose pola dignidade dos nenos, para que lle collan ao noso país o aprecio que se merece, que eles pensan que veñen da nada, e que o seu, o noso, é un simple curral de vacas!

           

¡Entre aquela queima daquel Alcalde, dos papeis do Concello, e que xa non hai relatos nas lareiras, estamos criando nenos orfos, que ata pensarán que veñen dunha probeta, e que les inxectamos un feixe de diferenciais e de integrais, cando o certo é que aquí por Castroverde tivemos un pasado historicamente grandioso, humano e humanizante, que nos dá unha certa personalidade!

           

¿Si, ou non si, que xa me estou cansando de que ninguén contradiga as miñas historias, e iso que aínda vivo neste mundo tan contraditorio?

-.-

As costuras da cabeza do Carballeira de Serés

A primeira noticia que tiven da xesta heroica do Medullius débolla a meu avó:

           

-Non levedes hoxe a besta á chousa, que tan pronto chegue o meu sobriño, ese Carballeira de Serés, saímos para Caraño...

           

-¿E logo, a que van a Caraño?

           

-Meu neno, seguramente a polas últimas rendas forais, pois aqueles homes espertaron, e vánnolas redimir a cartos.

           

O termo “redimir” xa llo oíra ao señor Cura de Montecubeiro, falando do sacrificio de Cristo na cruz, así que estoutra “redención” tíñame desconcertado, pero daquela non lle puiden seguir preguntando ao avó porque naquel intre chegou o tal Carballeira.

           

-Pois agora tés que probar deste queixo; non é da facenda miúda coma o voso de Serés, pero non está nada mal, que as nosas teixas ben manteigosas son!

           

O Carballeira, máis educado do que parecía a simple vista, quitouse a pucha e..., ¡oh, Ceos, aquel home tiña na súa cabeza aínda máis costuras que o meu calzón nos mendos da cueira! ¡Vaia derregos!

           

-Padriño, -pregunteille mentres lle sostiña o ramal da besta para que cinchase ben a albarda-, ¿que lle pasou a ese home?

           

-¡Cousas de romanos, que aínda non se foron! ¡Só a el se lle ocorre andar coas cabras, desarmado, polo Mons Ciro arriba, e precisamente por xunto da lagoa grande...!

Daquela non houbo tempo para preguntar, que de seguida se foron a polos sacos da renda foral, que nos viñan da herdanza dun tátara meu, un tal Gómez da Olga... Ben, pois agora que me deu por falar dos devanceiros, volvo ao Medullius:

           

-Madriña, ¡canto se mancou o primo Carballeira neses toxais do Monciro! ¡Débenche ser ben altos para racharlle a cabeza desa maneira...!

           

-¡Non sexas neno, que ti cres canto che di teu padriño! Pero a min pásame igual, que sempre está con historias..., ¡de tan imaxinativo que é!, e non é doado saber cando fala en serio..., ¡a pesares do serio que é! Daqueles romanos do Medulio, que seica andaron de greña cos nosos entregos, coa xente dos castros, Mons Ciro arriba e Mons Ciro abaixo, xa non queda nada, nin ósos nin fantasmas. Iso das costuras que ten o Carballeira na súa cabeza non foi dos toxos, e dos romanos, menos. A verdade é esta: Polo San Froilán, daquela que había cabras no Café Mercantil, por non chamarlles doutro xeito...

           

-Madriña, -interrompina-, ¿que é iso das “cabras” do Mercantil? ¿Tíñanas para muxilas, e así botarlle leite ao café...?

           

-¡Xesús, Xesús, que cativo este, que preguntón saíches! ¡Se lle deses un repasiño ao Catecismo do Padre Astete, mellor che sería, pois dos pecados de Lugo tempo tes a saber!

           

-¿Logo, iso do Carballeira, saíulle polos seus pecados? ¡Pois menos mal que non lle saíron cornos!

           

-¡Pero mira que es enfexo! Non cho debera dicir, que iso foi un pecado secreto, pero..., ¡xa que empecei! O Carballeira foi ao Mercantil, daquela que traballaban alí aquelas cabras, ¡como pouco, para vérlle-las pernas! Nisto, que unha delas, ao son da música, e facendo que bailaba, deu en subirse a fanguela, berrándolles aos homes, pois, canto máis a subía, máis a comían cos ollos: “¡Ei carballeira, árdeche o eixo..., ou aínda non?”. Entón o Carballeira, e iso que xa estaba casado coa María Manuel de Sarceda, deuse por invitado, e saltou ao escenario, caéndoselle a baba, ¡e xa non fosen os calzóns!, á vez que berraba: “¡Pronto me viches, condenada!”. Pero aínda ben non empezara a danzar con aquela lurpia do cabaré, cando tamén subiron os camareiros, ¡para defendela! ¡Cadeira vai, e cadeira vén, ata que o deixaron nas táboas, sangrando coma un carneiro. Levárono ao Hospital de Santa María, ¡e menos mal que o coseron, ben cosido! O Carballeira tiña a cabeza dura, ¡pero as selas eran de buxo!

           

-¿Madriña, e non serían os romanos, eses que fixeron a muralla, a lategazos na cachola do Carballeira...? ¡Por bailar cunha moza, moito castigo me parece!

           

-¡Xa está ben, xa está ben! E agora colle o Catecismo, e valo lendo en penitencia, por este pecado noso: ¡eu, por contarcho; e ti, por escoitalo! ¡Que cousa de pequeno...; preguntas máis cá Garda Civil!

           

Tempo adiante, e sempre impresionado por aquelas historias da derradeira resistencia dos oestrimnios fronte aos romanos, alí polas abas do Mons Ciro, fun coñece-la Meda, que é a floración medulliense, o Lugo antigo. Eu buscaba xente loura, e máis ben atopei morenos, particularmente unha rapaza, unha moreniña, con trazos de deusa mediterránea, obviamente descendente de romanos, que non me deu lategazos, pero si unhas impresionantes e definitivas cabazas. Da Meda noiva non saquei, pero alí moito aprendín, maiormente lendas, que mas referiu o Mestre Torres Sarceda, que me honrou coa súa amizade.

           

Neste intre lémbrome da daquelas monxas que preferiron encerrarse no mosteiro de Soutomerille antes que gozar do tálamo nupcial que lles brindaba o señor feudal de Mondriz. Aseguroume Torres Sarceda que desa historia tamén chegou a escribir Benito Vicetto, mais nunca deu atopado o libro onde o lera. Pero como estamos no verán, tempo de vacar, esoutra historia deixareina para o seguinte capítulo.

-.-

A novena das ánimas

Cemiterio civil, aberto, do Zarro Novo

de Montecubeiro

Debuxo de A. Trillo

Se conto estas andanzas, que non contos, é cunha intención pedagóxica, para abrirlles unha ventá ós do XXI con miras ó XX, que tamén existiu, por moito que o teñamos esquecido! Con luces e con sombras, iso si, pero as Historias Intra, as Locais, por miúdas, por atómicas que sexan, forman parte da Grande, da Universal: xérana, nútrena, e proxectan o pasado na pantalla do futuro! O presente non existe, pois, como vivimos tan á presa, cando nos decatamos dun feito, dunha vivencia, ou dunha paisaxe, para daquela xa pasaron!

...

           

Miña madriña aquel día espertoume tan pronto, que lle dixen que non, que era cedo para ir á escola de Maxide, que non se vían os camiños...

           

-¡Ai, si, meniño, pero antes diso temos que ir á Novena, que comeza hoxe. Chámote para que me acompañes..., por se me dá un mareo na igrexa, que ese convento do diaño puxérono tan arriba, tan cerca do Ceo..., e eu, que vou para abaixo, perdendo, mentres ti gañas...!

           

Contra pereza, dilixencia, pero a miña era grande; a pereza, digo; se cadra, porque tiña a intuición do moito que me quedaba por bregar nesta vida; a  cabalo de dous continentes, para máis complicación!

           

-¿Madriña, e non podemos rezar desde aquí? ¡Que suban as nosas oracións, que elas non se cansan!

           

Demostroume o contrario:

           

-Meniño, dunha parte, que os nosos defuntos están soterrados nesa campa de San Cibrao, uns dentro da igrexa, e outros, os recentes, nese cemiterio do atrio...; pero tamén teño un aborto no cemiterio do Monte, no Zarro Novo, que daquela aos sen bautizo e aos suicidas non os admitían no Convento... Que estean soterrados tan arriba é unha cousa favorable para as ánimas, pois, como é sitio frío, esas quenturas do purgatorio hanlles ser máis levadeiras. E logo está iso de que don Benito é algo xordo, ¡ou é, ou se fai!, e daquela, se rezamos desde aquí, como el é o recadeiro de Deus, o intermediario, non vai presenta-las nosas ofrendas!

           

-Madriña..., coido que non será cousa de precipitarse porque, se saen xuntos do purgatorio, tantos que morreron este ano, igual nos atropelan, ¡como pasa na feira de Castroverde cando hai paus!

           

As miñas filosofías eran razóns de mal pagador, así que, de acompañala non me librei.

     

Vestímonos engorde, que era como me aconsellaba facelo, “o que non é aseado consigo mesmo, o que non respecta o seu propio corpo, mal pode respectar ós demais”. Se meu padriño era un Quevedo retrancudo, miña madriña unha Tareixa de Ávila, unha mística que, en vez de cartos, levaba a Deus na faltriqueira. En consecuencia, collín a aljofaina e trasfegueille unhas ferradas da sella da cociña, aquela tan bonita, tan feita, coas doelas de castaño e as asas e mailos aros de latón marelo. ¡A auga estaba tan fría, que a pouco se me fan carazos nas pestanas! De xabón, nada, que escaseaba, pero nós faciámolo na casa, saponificando, ¡vaia verba!, as graxas animais sobrantes, con algo de sosa cáustica.

           

A propósito do xabón: Meu pai fixera, ad hoc, cunhas táboas desempenadas e ben conxuntadas, uns cubos estreitos e longos, dun metro de largo, destapados no sentido lonxitudinal, e alí se vertían aqueles saponificados, coidando de non queimarse as mans. Unha vez fríos, subiámolos ó hórreo, onde tiñan que endurecerse por espazo de dúas ou tres semanas. A fase final consistía en pasarlles un coitelo polos laterais, ou en desface-lo molde, librando así as adherencias; por último, de lograda aquela barriña, tronzábase cun arame  estirado, ¡coma quen serra un queixo! Este xabón era para a roupa, ou para as mans sucias, que só se lavan con xabón -dicía meu padriño -os de cara dura, “¡e nós aínda non a temos así, a Deus grazas!”. Con esa técnica, sabida e practicada, na miña casa non se facía coada, pero na doutros veciños si. Os inconvenientes da coada eran varios: que a cinsa tiña que ser de boa madeira, e cribala meticulosamente, cun cribo de rede de arames moi finos, pois coas peneiras de pel de cabra, ao te-los buratos feitos á man, con sacabocados, resultaba un po groseiro, con impurezas que danaban a roupa. Tamén ocorría que as olas resistentes ó lume, ou á auga quente, adoitaban facelas cativas, e había que repetir as lavandas pouco menos que prenda a prenda. Os caldeiros de cobre soltaban cardeillo; e aqueles potes de fundición, por ben que se lavasen, sempre conservaban algo de cotra na superficie interior, grañoa.

           

En calquera dos casos, con xabón ou coada á cinsa, importaba moito un bo clareo, no prado da herba verde ou nun arró, preferiblemente aproveitando o orballo. Pero volvamos á nosa viaxe, ¡que non se enfaden as ánimas!

           

No meu, para ir á igrexa, medias novas, de lá da casa; calzón de pana, o novo, o que non tiña mendos, ¡aínda! En canto á camisola, do tear ou de lenzo da feira; a min, como a tododeus, facíannolas as costureiras, na casa, xeralmente co colo capado, ou sexa, sen puntas, cousa que me desagradaba desde que vira que os señoritos as levaban da outra maneira, pero díxoseme que, aquí coma aquí e alí coma alí. Por sobre da camisa, mentres durou, gocei dun xersei de punto, ouro vello, feito cunha lá excepcional, que nola mandara unha tía segunda, desde Montevideo. De cubrición, aquela pucha sen rabo, sen remate, que tanta rabia me daba, non só por non telo senón porque mo cortaran uns nenos da escola, os grandes, de propósito para facerme rabiar. De zocas, as dos domingos, aquelas de ir ás feiras de Castroverde, e tamén á Misa, que eran os acontecementos desta bisbarra.

           

Miña madriña pediume que lle tirase daqueles cordóns do seu xustillo, que lle gustaba andar ceñida, tirando delas para arriba, coma unha moza, que tal parecería se non fose porque empezaban a caerlle os dentes. Despois quitou da hucha aquela mantela de estameña, limpísima, ben alisada co ferro das brasas. Asentouna, salerosa, con volta e media por riba daquel refaixo de baeta colorada. De complementos, a chambra, o pano de cabeza e maila touca de flocos. ¡Xa digo, feita unha moza, a non ser por aquela contrariedade de que aínda non se inventaran os dentistas, pois aquel Landriz do Fato era un simple sacamoas.

           

 -Madriña, mentres prepara o almorzo, ¿adiántome para dicirlle á señora Esperanza se quere vir connosco á novena?

           

-Meniño, en materia de relixión o correcto é predicar co exemplo, sen tirar de ninguén, que as devocións, se son só polo que dirán, quédanse en simples parodias; ¡teatro de fariseos! E logo outra cousa, que para a Misa e para o muíño, non agardes polo veciño. ¡Nunca, xamais!

          

Como tiñamos que comungar na Misa de Ánimas, ¡xaxún tridentino!, pois, nada, que alpeiramos nun santiamén, deixando quedar no pote, para os demais, aquelas papas do almorzo.

           

O camiño da igrexa, de tanto ir e vir, estaba ben marcado, ben trillado, incluso polas costas de Ribón, ¡do Río Bon, do abondoso, que así lle chamabamos para distinguilo do seu principal, do Azúmara, que se xuntan aló abaixo, nun sitio pintoresco, precisamente na Ponte das Cavozas! O nome levábao o caudal máis cativeiro, aquel Azúmara, nado nas fontes de ídem, ó remate, ou ó principio, segundo se mire, dunhas pradeiras charcosas, que de aí o topónimo dese lugar, Sarceda, fontes, manantíos, surtidores... O val de máis arriba, tamén húmido, e por tanto colaborador deste caudal, coñecese como As Veigas dos Feás, e ten a particularidade de que ata ese punto chegaba a xurisdición de Lea. Aquel ano tiñámo-los carreiros, os carreiros e mailas corredoiras, limpísimas, tanto de fentos como de silvas, que os rozara, precisamente pola festa do Santo, aquel Ramiro, aquel señor do carneiro (1)... ¡Señor do carneiro e das fillas, dous soles, dúas estreliñas, que ían para missis, pero primeiro había que crialas, espigalas, sen mácula, maiormente nas pernas, ¡que por iso seu pai lles rozaba os camiños que ían utilizar! Os varóns xa sabemos que as pernas é o máis admirable dunha muller, pois para patosos chegamos os homes!           

           

De postos á nosa andaina, nada máis abri-lo cancelo da eira, deume por preguntarlle á avoa-madriña polo significado daqueles sitios por onde íamos pasando.

           

-Meniño, canto eu saiba voucho dicir, pero sonche respostas de segunda man, que iso mesmo téñollo preguntado, eu, ó teu padriño, que ben sabes que vin casar de fóra, desde Librán, ¡os dezaoito, que xa é inocencia! Pero tes razón, que non interesarse polas cousas que puxo Deus no noso camiño, coido que é facerlle un desprezo...; ía dicir, ó Deus que as fixo, pero tamén é ofende-la memoria dos nosos antepasados, que se lles puxeron nome ás cousas, unha por unha, foi para que os seus descendentes as teñamos por nosas, para que lles demos aprecio.

           

-¿Así sexan dos veciños..., as cousas?

           

-Ningunha cousa é enteiramente de ninguén, que se están á vista do público, ese público padéceas, ou gózaas, polo menos cos ollos, segundo como estean de feitas. Mira, fíxate nesta bica de xunta ó noso saltadoiro, que é dos da Casa Grande: ¡evítalles ter que tirar do trelo do pozo para botarlle auga ó caldeiro dos cochos, que aquí téñena á man!

           

-Pero, nós, isto, ¿en que o gozamos, ou en que o padecemos?

           

-Unha bica é unha fervenza, e nas fervenzas, a auga, ó caer, escáchase de risa; ¿paréceche pouco?

           

Aquela muller o que é nos libros non sabía ler, ¡pero lía na propia natureza, sabiamente, seráficamente!

           

O rego da Fontiña, provedor daquela fervenza, iniciábase un pouco máis arriba, na fonte da Nogueira.

           

-Meniño, esta fontiña-fontela, que lle poñemos esa verza para que faga de funil, que así énchense mellor as sellas, sempre nace coas sacudidas, cos tremores, das primeiras tronadas do outono. Despois mana ó longo de todo o inverno, e parte da primavera...

           

-Si, madriña, pero é unha pícara, que seca ó vi-lo verán, precisamente cando máis apuro temos, que daquela hai que ir coas sellas máis lonxe, á Fonte Grande.

           

-¡Non estou conforme! Esta fontiña sempre seca, sempre coincide, coa maduración das cereixas; tendo cereixas, ¡que mellor maná! Coa seca é certo que hai que ir á Fonte Grande, pero, se non fose por eses pousadoiros que ten para as sellas, unha rea delas, ¿onde ían parrafear os forasteiros coas mozas deste lugar?

           

A última casa do noso rueiro era a da Flora, aquela Flora do Pacio. A madriña foime referindo o que sabía, que ben quedaramos en que, para ampliación de estudios, nós contabamos con aquel cadeirádego sábeotodo, con meu avó.

           

-Neste país, por máis que viñesen a menos algunhas casarías, pacio e pazo son o mesmo concepto. Cando aforaron os frades este lugar, déronllo a unha certa familia para que o repoboase, que antes seica fora dos suevos, que conta teu avó que isto de Berlán deles ven, e seica significa “berg-land”, que el pronúnciao así: ¡terra alta, montañeira! Os do Pacio inzaron, e dous daqueles tres irmáns fixeron casa nas inmediacións, que por iso se dividen ó terzo as anadas do monte, partes iguais, que esa trangallada das melloras veu despois, nas seguintes xeracións, nas seguintes partillas.

           

Chegados á fonde do Escouredo fíxome notar que nunca coñecería algún lugar acasarado que non tivese relativamente cerca un manantío:

           

-Cando veñen os de Madrid, a catro gotas que lles caian enriba, veña renegar da súa Galicia, e eu non me canso de predicarlles que sexan agradecidos, pois sen estas chuvias non teriamos fontes. Sen fontes, ríos e todo iso, ¿que che parece que sería de nós? ¡Todo a pallar!

           

O Escouredo é un rueiro intercalado entre Berlán e San Cibrao, que de aquí corren as augas para o Ribón, para a zona máis boscosa da parroquia, ¡que xa é dicir! Referiume, tamén á súa maneira, séxase con aquel encanto tan especial, do que ben me lembro pero non acerto a teclealo, que neste punto, precisamente nunhas fincas que chaman as Ferreñas, non se pode botar un rego, nin co de pau nin co de ferro, sen levantar tres ou catro pelouros, tres ou catro escouras, que non caben na man, daquelas fundicións antigas. O mineral baixábano en rastros de madeira, desde os Campos da Eiladrán ou do Monte de Riba, aínda hoxe alcumado, Montes da Ferreira. O complemento era a leña de carballo, inesgotable nesta parroquia. Para maza-lo ferro baixaban a Bascuas, ó martelo grande, ó hidráulico das fervenzas de xunta a capela dos Penallos. Desde as Cavozas para abaixo o Azúmara triplicase, así que en Bascuas, ¡cataplum!

           

No susodito Escouredo conservábase a Cruz da Bica, así que nos mereceu unha oración, máxime indo de ánimas. Por entón case tódalas cruces de encrucillada tiñan o seu “pousadoiro”, unha mesota de chantos, coa dobre función de que descansasen os portadores do cadaleito mentres o Cura, ou o Sancristán, segundo costumes, alargaba unha bolsa de tea morada, case sempre bordada cunhas lapas estremecedoras que me encollían o peito: Cinco duros son seguros á conta de catro burros..., que así arremedaban os incrédulos do lugar, pero a cousa non era para tanto, que ninguén responsaba con máis dunha peseta. Daquela mil reás era a dote dunha moza, así que, calculade!

           

Da Ponte do Ribón saía un carreiro que subía ata o muíño do Escouredo... E máis arriba, con menos auga, estaban o da Cernada, o dos Frades, o de Maceda... ¡Polo menos, eses! Do Escouredo contaban que aquel ebanista, o home da tan barulleira, ¡barulleira e baralleira!, María Manuela, era tan covardica, tanto, que sempre ía de cedo ó muíño, para rematar con día, pero nunha seca, que daquela había que repoñe-lo banzado por cada tego de gra, fíxoselle de noite. Con todo o luar aberto, nin do muíño saía, disposto a durmir nel. Cando se falou na súa casa que había que ilo buscar, unha costureira, ¡daquelas de Tras da Serra, de armas tomar!, que estaba presente e que tal oíu, brindóuselle á María Manuela para acompañala. Polo camiño houbo unha tentación do diaño, e díxolle a costureira á muller do medoso que se lle apostaba dous reás estaba disposta a verte augas no prado do muíño, escondéndose a outra, que dese xeito seguro que pegaba a correr tras dela, sen medo ningún. Así o fixeron:

           

-¡Ramón, que te vin buscar, -berroulle-, que a túa Manuela vai en Berlán, como de costume, de ruada, e eu, co medo, púxenme a mexar aquí arriba, que así, de paso, auméntache a auga do banzado! Teño que quita-los meus calzóns de flanela, que os mexei... ¿Velos? ¡Vén por eles, e deixámolos a secar, aí dentro do muíño...!

           

A esposa, Manuela, por tras do valado, tamén se mexou, pero de risa. O outro, ¡nada, nada de nada! Seica entreabriu a porta pero volveuse para dentro, a pesares de que a costureira lle mostrase aquela prenda íntima, á man alzada, ¡ben alzada! ¿Que pasara? ¿Temeu a presenza, inmediata, da súa María Manuela, outra troulana? ¿Fíxoo por castidade, agarrotouno o medo? A costureira foino contando de casa en casa, desde Berlán ó Cádavo, ¡e menos mal que se descubriu, que deu a cara, María Manuela, pois do que non, aquel Ramón, feito unha perdiz, do seu muíño non saía, con ou sen reclamo!

           

Á igrexa logo chegamos, pero feitos unhas ánimas en pena, ¡que non de Pena, que de Pena son os nosos veciños parroquiais máis próximos, más próximos en tódolos sentidos! Chorreando suor, tanto por aquela subida precipitada das chousas do Pombal como polo propio desfalecemento do noso xaxún. E para máis agonía, o Párroco, que nos recibiu tétrico, invitándonos, ¡ameazándonos!, cun fulminante Lacrimosa dies illa, Qua resúrget ex favilla, Judicándus homo reus! ¡Con semellante advertencia, pecar é de tolos!, dixen para min, disposto a ser un mártir, un santo, ou polo menos, un felpudo dos meus semellantes. ¡Se non cheguei a selo foi porque a memoria humana é fráxil niso das promesas

---

(1) A historia daquel “carneiro”, chamándolle “Ramiro”, literariamente, ó protagonista da mesma, foi real: Aquel señor non tiña ovellas, pero os falanxistas vírono tornando un carneiro do seu horto, e fixéronllo levar a  San Cibrao, para a despensa do cuartel. Tivo que compralo, e levárllelo! Isto ocorreu no verán de 1.937. O meu relato deste feito saíu no El Progreso do día 18-04-1.993, nun serial denominado “¡Se eu che contase!”. 

-.-

O turismo, ten receitas?

Esta pregunta, aparentemente naïf, fíxoma, hai anos, un cativo da Agrupación Escolar do noso Castroverde, e nunca a esquecerei pola fondura que lle atribúo. O entón Director deste Colexio, señor Carreira, invitoume varias veces para que iniciase ós nenos en temas económicos baixo un prisma coloquial, accesible, tendo en conta que os programas oficiais, -entendía el-, eran algo raquíticos nestas materias. Os “programas” serían raquíticos, pero anda que os rapaces da nosa bisbarra tiñan, e teñen, a estatura mental correspondente a unha maioría de idade!

           

¡Por suposto que si: existen, hainas! Positivas e negativas. Nese compromiso, algo lles falei de todo iso, esforzándome por poñerme á súa altura. Para os que me coñecen, sobra presentarme como un turista empedernido; cu inquedo, que se di. Así que algo de experiencia terei, da positiva pero tamén da negativa. Para empezar, ¿son turistas tódolos viaxeiros, tódolos trotamundos? ¿Ir, e tornar, é avanzar; ou é retroceder? O que non son é un Guía, un profesional se entende, pero teño esa vocación, ese..., ¿vicio?, así que non perdoo ocasión, onde queira que me atope, de achegarme, en Galicia ou fóra dela, a toda persoa ou grupo que aparente un despiste, un descarrile! ¿Que fai lonxe da súa casa aquel que se senta nun velador, horas enteiras, a engulir, ou simplemente a pasa-lo tempo, a mata-lo tempo! ¿Haberá crime máis estúpido, e con menos atenuantes, que ese de mata-lo tempo, máxime se se fai con nocturnidade, premeditación e aleivosía? ¿Haberá dereito de quita-lo seu sitio ós demais; o sitio e/ou a perspectiva? Ou xogar á brisca, tal e coma se un estivese na propia eira, ou cabe dela, arrodeado de veciños? ¡En definitiva, estorbando! Esta pastoral, que non chanza, neste senso vai; e o que non estea conforme, que o razoe comigo!

           

Antes de saír da casa, persignarse, que iso recomendaba o P. Astete, precavido el. Toda saída é unha aventura, e como tal, arriscada, sendo o principal risco non decatarse de nada, de como son e de como pensan noutras terras, noutras veciñanzas..., tal que nesoutros Castro Verdes, ós que tivemos tantos séculos ignorados! As aventuras de don Alonso Quijano, turismo foron; as do seu dobre, don Quijote, en malas venturas remataron, a fuer de querer facer ben antes de informarse!

           

Cada pobo, cada gens, cada terra, ten os seus lares e mailos seus penates, ós que debemos, culto; polo menos, un respecto, sequera sexa por cuestión do seu ius hospedatis, que é unha lei de acatamento recíproco, un índice da nosa cordialidade. Diso, precisamente diso, sabemos moito en Castroverde, ou debéramos saber, sequera sexa pola teoría dos vasos comunicantes, vulgo, Camiño de Santiago!

           

Daquela, ¿cal é a nosa bagaxe? ¡Non, non me refiro á máquina de afeitar dos homes, (as mulleres enféitanse doutra maneira), nin ó wonderbra das femias, que as barbas non nos tapan os ollos, nin elas precisan un xustillo para axustarse ó medio, tal que a un “parado” en Valldemossa, que para min teño que é tanto como chamar ás portas do Ceo nun día de verán!

           

O turismo ten unha praxe abondosa, universal, mais, para moitos, pouco menos que nada de filosofía. Antes co billete, ou co billete, hai que meter na equipa un grolo de sede…! Sede intelectual, pero tamén intelectiva: ¡ganas de entender e de ser entendido, ademais de atendido! Coido que tamén se lle pode chamar humildade, humildade e/ou fraternidade: abrirnos ós demais, levando connosco un coñecemento, unhas referencias previas, para face-las nosas visitas cunha certa dignidade; e todo iso sen espaventos nin bocexos.

           

Viaxar é, ante todo, reconciliarse coa Terra; ¡coas terras, cobizadas, desexadas, dun xeito innato, atávico! E logo que á Terra sempre lle facemos o amor con violencia, vestidos coa cota de malla dos nosos resentimentos persoais, que non deben ser transferibles, ¡nunca! Esa doncela telúrica preséntasenos, ás veces, maculada, desvirgada, malferida de alcatrán e de formigonados, coas curviñas, co mellor que tiña, e que ten, ¡iso, as curvas!, recheadas de escombros, de entullo; derrubo humanoide, en definitiva, que nin iso, nin esas curvas nin esas ribeiras lle deixaron conservar os nosos predecesores; ¡outros depredadores!

           

Todo isto sei, que todo iso é irreversible, ¡na maioría dos casos!, pero temos vista, ademais de nos ollos, nos restantes sentidos da nosa sensibilidade, da nosa natural imaxinación, que nos permiten espi-la terra, tirarlle eses farrapos da humana especulación, para levala ó tálamo turístico coa ficción da súa anatomía orixinal, virxinal, impoluta.

           

O turista que turistee apalpando mampostería, ¡xustillos de mampostería!, ese tal en vez de ollos o que ten son palpos..., pola propia indixencia cultural! ¿Quere isto dicir que sería preferible un país prístino, sen paisanos, sen unha labor construtiva/destrutiva, consuetudinaria, sucesiva? ¡Non, que xa se extinguiron os Robinsons! ¡En absoluto! Quero sinalar, exactamente, que non debemos ver, no alén, pero tampouco no aquén, esas fealdades engadidas, superpostas, como algo incorrixible! ¡A cultura, o perfeccionamento, é lento, pero existe!

           

Como non son, nin me teño, por autoridade, permitídeme acudir á ilustre pluma dun crego ilustre, Manolo Regal Ledo, que nos deu, entre outras, esta lección: A paisaxe sempre leva xunguida unha misteriosa, ou non tan misteriosa, presenza humana, que lle dá ó chan que tripamos un aquel de sacralidade, fonda e revolucionaria. ¡Tan revolucionaria, que nos ergue, ou debera erguernos, polo menos outro tanto como erguían, como “levantaban”, a Unamuno os areais da súa Castela adoptiva!

           

O turista rácano ten que comprender que sempre recibe máis do que dá, que abri-la lareira de cada quen ós estraños, abri-la ara dos seus manes e dos seus penates, non hai diñeiro que o pague! ¿E logo, con que? Pois, con cordialidade; coa comprensión, coa información, co estudio, fondo e intelectivo, dos bens compartidos, da historia compartida, do arte aprehendido...; pero, maiormente, non trasnoitando, non xogando cos decibelios, non ensuciando, para que a xente do país, os da casa, os hospedantes, podan recupera-las súas forzas, e seguir traballando cunha hixiene inmaculada, no seu presentar, no seu ofertar cotián, edénico, que a casa de cada quen, para ese quen, paraíso é! Ou como din os ingleses, My home is my castle! Por tanto, respectémolos, facilitémoslles esa obriga que teñen de conserva-lo seu chan, o seu ambiente, mellorado que non degradado, para así transmitírllelo ós seus descendentes, nun relevo xeracional pulcro e responsable!

-.-

 

Visitantes ilustres

    

   

¡Creádesme ou non, este señor estivo en Castroverde! Viña de Librán, de casa-lo seu fillo Nicolás Salmerón y García (avogado, periodista e farmacéutico), casado con Hortensia Ramona Lombardero San Miguel, oriúnda da Casa de Xan de Catatrigo.

           

Non vos intrigarei máis: Nicolás Salmerón y Alonso, un daqueles ilustres da Institución Libre de Enseñanza, foi un dos Presidentes da Primeira República, e dimitiu..., ¡por negarse a firmar unhas sentenzas de morte! Hoxe en día, suprimida a pena de morte na actual Constitución, iso sería normal, non tería mérito algún, pero..., ¿naqueles tempos, naquelas circunstancias? Cando entrou Pavía nas Cortes, a cabalo, ¡aquel “Tejero” do XIX!, a Salmerón desterrárono para Lugo, e aquí estivo, de Profesor...

           

A criada, irmá de miña avoa paterna, seica era guapísima e listísima. Algo tería que ter para que se namorase dela un Salmerón. Eu cheguei a coñecela: Foi no verán de 1.935; xa estaba viúva e eu tiña cinco anos. Foi o primeiro dos coches a motor que entraron en Montecubeiro, partindo de Mosteiro. No lugar do Mazo tiñan un curral de toxos, e miña tía-avoa pagoulles para que o retirasen, para que puidese seguir aquel auto dunha sobriña. Chegados a Veiga, que subir a Berlán foilles imposible, tía Ramona deulle un peso, ¡de prata!, ó señor Pedro de Veiga, para que lle trasladase a equipaxe nun carro de vacas. Teño oído relatar, pero dese detalle non me lembro, que aquel señor Pedro púxose de xeonllos para bicarlle as mans a dona Ramona, ¡pola propina dun peso de prata!

           

Ao día seguinte da voda, que miña tía quixo casarse en Librán, na súa parroquia, casualmente era feira en Castroverde, e xuntáronse, con meus avós, para comer na taberna do Escardel. (Chamábanlles así porque viñeran do lugar de Escardel, no Corgo). Esa taberna estaba precisamente por detrás da casa actual do Escardel junior, que casou con Celsa Sarille..., ben coñecida e ben estimada en Castroverde).

           

Metidos de rondón na “desagrarización” desta bisbarra, -tema brillantemente tratado na conferencia do 22-11-06, do Profesor, e socio desta Asociación, M. Marey-, unha das nosas saídas “cultivables”, unha de tantas, dada a nosa paisaxe, e tamén a nosa gastronomía, é o turismo rural... Pois ben, ¿que lles parece se a nosa xente vai facendo achegas, fotografías, referencias, libros de ouro, etc., etc., da xente importante que nos visite, sexan intelectuais, políticos, artistas, empresarios, clero, militares, chupatintas, etcétera. ¡Noutros lugares, tal que en Suíza, ben que se xactan de sinalar, e de mostrar, fotos e firmas, para que o seguinte visitante-comensal se considere incorporado a esa elite de sibaritas, de adeptos, neste caso, a Castroverde!

           

Volvendo e terminando con Salmerón: Téñenme referido que lle encantou Castroverde; de Lugo, ao contrario, seica dixo que era “un corral de vacas”. Daquela había feiras alí por xunto do cárcere, a leña íalles en carros de vacas, as vacas muxíanse diante do comprador do leite, etcétera. En definitiva, que D. Nicolás onde foi feliz, onde atopou as cosas no seu sitio foi nesta bisbarra, nas terras de Castroverde e da Baleira.

-.-

  

A danza sae da panza, amigo Sancho.

¡Que non, don Miguel, meu querido e admirado paisano, flor e nata da cabalería andante; coma min, montañés: ti, do Cervantes de Sanabria, e eu, de Montecubeiro; estiveches prisioneiro dos mouros, en Arxel, e eu, pouco menos cá iso, en Ifni; África, en definitiva; fuches recabdador de Contribucións, e eu, Asesor Fiscal; descendentes, ambos, daqueles vasalos que tiña o señor Castro, aquel conde de Lemos...; por tanto, galegos, que iso é unha carreira! Coa diferenza de que ti es manco e eu non, de momento; ti, un Mestre, alumno eu, alumno perpetuo! Por se isto fose pouco, temos outro paralelo: que túa nai era da Casa Vella (saa vedra), e a miña, da Vila Vella, aínda que, por tratarse de un apelido de orixe tarraconense, o veñan escribindo con “b”.

           

Vén isto a conto de que no meu Castroverde moito levamos danzado, e non sempre coa panza chea! Os nosos venteros, considerando que a auga da Serra é mellor có viño, e máis barata, amén de que os licores caen mal nos estómagos baleiros, para entrar en festa, para entrar en danza, facíannos o “botellón”, ¡con gasosa! Así que iso do “botellón” é conto vello, e vai sendo hora de quitarnos a careta farisaica. Meus vellos, meus colegas, ¿por que nos escandalizamos sendo, como é/como foi, un invento noso, unha argallada, maiormente daqueles rapaces da posguerra?

           

Fagamos memoria: Aínda ben non calaran os fusís, tanto no campo de batalla coma no campo santo de moitas parroquias desta vella Gallaecia, cando os gaiteiros do lugar volveron a facer das súas: a convocar, coa palleta e co roncón, aquelas foliadas, aquelas romarías, que se tiñan por esquecidas, e así o país, gradualmente, foi pasando do loito ó alivio. Esa resurrección débeselle ó gaiteiro, pero tamén ó taberneiro, e co taberneiro á rosquilleira. Foron anos dun silencio pecho, sen parrafeos, sen urros, sen xolda... En cada lugar de oito veciños, catro eran fachas, e os demais, roxos. ¿Quen se atrevía a falar doutra cousa que non fose do vento da Bercía? Nas casas, imposible, pois os rapaces podían irse da lingua; co veciño, cal e canto, igual que nos conventos duplex! Pero os rapaces devecían polas rapazas, e á viceversa, cousa natural, e como tal, lexítima!

           

O bálsamo para todo isto foron aquelas foliadas de gaita e tambor... Pero había que animarse, poñerse en situación, rompe-lo xeo, e para iso se inventou o botellón! As cuncas eran de barro, e os vasos, de vidro, que o papel precisábao o Goberno para papel de multas..., patrióticas! As xerras, igualmente de barro. Pero a gasosa tiña burbullas suficientes para converte-lo viño en cava...

           

De chegados ó campo da festa, iniciábase o “botellón”, por barrios ou por parroquias, sempre a escote. A todo isto, segundo se ía quentando o ambiente, abríase o abano, viñan outros/outras, rompíase a falar, abríanse comunicacións, circulaba a xerra... ¡Ei Carballeira, árdeche o eixe! Moito non podía arder, que o viño estaba bautizado, a gasosa quente, e as roscas caían fondas naqueles estómagos, desfondados pero agradecidos. Despois diso, ou con iso, viñan os parrafeos, as gargalladas, e, de haber ocasión, un belisco agarimoso, discreto, para que a moza se decatase de que estaba sendo cortexada, desexada. ¡A tal momento ninguén se lembraba de se o/a de enfronte era das dereitas ou das esquerdas! A humanidade volvía ó seu ambiente natural, que é a grata convivencia.

           

O malo do caso, a dexeneración, veu co éxodo para a vila, ou para a capital... Dun xeito análogo a como os galegos disimulabamos, daquela, tal que en Madrid, o noso deixo galego para que nos tomasen por cosmopolitas, todo por aquí demos en disimula-la nosa procedencia rural: Estudantes? En castelán! Obreiros, tendeiros, amanuenses...? En castelán! “Yo te soi de Lugo!”. ¡Ah, si; pois eu, tamén! Con estes disimulos, con estas caretas, con este autoodio polo rural, a miña xeración meteulle, transmitiulle, á seguinte, un complexo atroz: ¡fixémolos señoritos de salón, que é tanto como dicir, encarcerados! A tal punto, que non é raro atoparse con xente que descoñece onde están os marcos das leiras de seus pais.

           

Co remate do século veu outro, outro século, outra xeración, outro vai e vén deste péndulo humano, así que os netos, por moito que lles tapemos os atavismos, aló dentro teñen os xenes dos seus entregos, e claman pola liberdade, polos espazos abertos, pola comunicación fraterna, veciñal. Naceron, parímolos, nun mundo silencioso, artificial: Pais e fillos, fillos e pais, entregados ás ansias e ós horarios respectivos, que nin case nos vemos; e de falarnos, menos aínda. Cando comunicamos con alguén, adoita ser sen ollarnos, por mediación dun intermediario impersoal, ese móbil ó que se refería J. E. Villarino nun dos seus artigos; ese aparello tan habitual que nin no peto o gardamos.

           

Da nosa panza xa non sae a danza, que botamos barriga precisamente polo pouco andar, e polo pouco bailar, atidos ó ordenador e á tele, eses meigallos que fan que nos falan, pero que nos teñen amordazados, silentes. Se é na rúa, tamén vivimos no mundo dos mudos, presenciando un desfile de mudos; a tal extremo que, por exemplo, cando nos preguntan por un aderezo, xa nin saben pedir: “Perdoe; faría o favor de dicirme onde...”. De tanto dixital, de tanto darlle ó dedo, para todo, xa non é descortesía apuntar co dedo!

           

Con estes antecedentes, con este mutismo ó que nos levaron os tempos, quen pode escandalizarse de que os alumnos lle berren ó profesor, de que os matrimonios rompan os teitos tirándose decibelios en lugar de pratos; ou de que os rapaces, cando conseguen verse nun campiño equivalente á superficie dos seus zapatos, dean en saltar coma as cabras no horto? Fan o mesmo que fixemos nós ó saír do cortello daquela guerra. A diferenza está en catro detalles: Que nós tiñamos campo, campo aberto, e eles viven en gaiolas achantadas no que foron xardíns, espazos verdes. Agora os bebestibles veñen en vidro, ou en plástico, aparentemente máis limpos, pero o malo é que ninguén lles ensinou a recolle-los envases, o esterco. E logo que teñen alma, e non bits; están fartos da falar sos, ou coas máquinas, así que tan pronto se xuntan catro nun espazo de catro metros, o que lles pide o corpo e bourear, bourear e danzar! Pero xa non ufan, non urran, porque para iso precísase ter por diante un horizonte; como pouco, dunha legua.

Son así porque así os fixemos, e teñen a quen parecerse, que de vello lles vén ese atavismo da comunicabilidade social. Pero nós non atentabamos contra o mobiliario urbano...! ¿Que non; e logo aquilo de arrincarlles as cancelas aos veciños dos outros lugares, e tiralas ao río, cando había pelexas por culpa daquelas mozas tan previsoras, aquelas de dúas palabras? ...por se un deles non conseguía entrar de Garda, ou de Policía, que outras oposicións non había!

           

Don Miguel, se vivises hoxe, ¿cal sería o modelo do teu “Quijote”? ¿Trocarías a “Rocinante” por un descapotable? ¿En lugar daqueles Campos de Montiel, subirías ó Pradairo para baterte cos muíños de vento (eólicos)? O que sei de certo é que as “Dulcineas” do XXI sonche guapísimas; pouco recatadas, pero..., guapísimas! Cando baixes á terra, dáte unha volta polo Campo de Feira de Castroverde, hoxe restaurado, e daquela verás ti que “Aldonzas”! ¡Só lles falta levar esporas!

-.-

              

Os zoqueiros da Gallaecia

Certo é que cada xeración se queixou de que a seguinte lle estaba arruinando o “patrimonio”: deixando as leiras a monte, ignorando consellos, desprezando experiencias, inutilizando ou aborrecendo formas e formalismos… Pero mellor empecemos polo fondo, como fan os cesteiros: ¿Que é Patrimonio? Nós, que tan “amigos” somos diso, sabémolo, sabémolo e respectámolo: Patrimonio é toda herdanza aceptada! Isto parece un concepto xurídico, que tamén o é, pero alcanza máis. Cada xeración, desde que o mundo é mundo, recibe, pero, despois diso, acepta ou repele, asume ou abandona, perfecciona ou deteriora; e por último..., testa!

           

A casualidade de que eu tamén fun zoqueiro, pesou moito en min ó contempla-las zocas daquel colega, na inauguración de Castroverde. ¡Precisamente no mesmo campo feiral onde as teño vendido, polos anos 46/48 do pasado século!

           

Non se trata de que volvamos a este tipo de calzado, aínda que tampouco estaría mal. O pecado estribaría en que a xente pasase de largo por aquel stand sen reflexionar que podían estar sans, ou vivos, grazas precisamente ás zocas, e por ende, ós zoqueiros! Feitas, normalmente, de bidueiro, de cerdeira ou de amieiro, estas madeiras, de secas, son impermeables a humidade, e por tanto, illantes, unha luva para os pes! O feito de que podan sacarse con facilidade airea a planta do pe, expulsa a suor, permite usar calcetas de abrigo, tal que de lá, etc.

           

Hai quen di que desapareceron porque non eran axeitadas para conducir vehículos... ¿Non sería máis ben por culpa dese autoodio dos pobos cercados, oprimidos, afumados polos avances dos poderosos? É ben certo que a necesidade crea o órgano, o invento..., e se todo por aquí non sentimos ese imperio, esa necesidade de perfeccionar o noso calzado, aí estaría a explicación, que non a xustificación, de que a ninguén, a ningún dos nosos enxeñeiros, lle dese, que eu saiba, por inventar un pantógrafo anatómico dixital para traballar, mecánica e automaticamente, tanto o interior coma o exterior dos toros, deixándoas á medida do usuario, e co grosor proporcional, axeitado.

           

Os asturianos decidíronse polas madreñas (que non vén de “madrileñas”, como pensan eles, senón de al-madreñas, da mesma raíz que al-madraque, fundas para encher de material brando, coxíns, almofadas, etc., copiado, por tanto, dos spanois, daqueles veciños do Sur), pero o seu traballo sempre foi máis de oficios que de horta ou lameira.

           

Para min, as zocas trouxéronas os bretóns e non os suevos; os suevos todo o tiraban da vaca, da vaca e das ovellas, así que deles máis ben serían os zocos. Pescudando acerca das orixes destas cousas din cun libro do bretón Pierre-Jakez Hélias no que relata que o zoqueiro do seu lugar, Kerveillant, facía as zocas de faia, que tamén é boa madeira, pero aquí por Castroverde só se da nas terras calías, e dáballes moita amplitude para reenchelas de palla, que así non se lles arrefriaban os nocellos! Cando lles fendían, para mellor aproveitalas, na Bretaña francesa premíanas cun arame, ¡igual que as levaba o señor Serafín do Vindiego! E para facelas durar, antes da estrea xa lles cravaban as brochas... ¡Igual, igualiño, que nosoutros, veciños dos bretóns lucenses, tan só coa Serra da Ferradura en medio, facendo a raia!

           

A zoca, pois, dunha ou doutra feitura, abrangueu toda Gallaecia, terra, clima, que as pedía, que as necesitaba, ¡e que tiña madeira axeitada! Precisamente, tentando delimitar, ou configurar, o mapa das zocas/zocos, achegueime a Chaves (Aquas Flavias), coidando que xa estaría demasiado ó Sur. ¡Pois, non! De alí mandáronme a Boticas, no Baixo Barroso, a onde xa queríamos ir para acollernos ás augas de Carbalhelhos... E casualmente preguntei nunha librería, alí por xunto do castro: “Merque este libro do noso paisano Antonio Lourenço Fontes, que é un especialista en etnografía transmontana...” ¡Díxomo en galego! Pero o libro estaba en portugués, así que lle fago os honores:

            “Soqueiros.- Em toda a provincia há soqueiros, pois o soco é o calçado em uso geral. Mesmo os ricos gostavam do seu par de socos bem feitos, mormente no Inverno. Sâo mais saudáveis, porque mais secos, mais quentes, mais duros. Hoje o sapato feito, em série, tornou-se mais barato, mais elegante, mais usado que o soco. No entanto, o lavrador, ou todo o que vive no campo, prefere usar os socos, em vez das botas. Há as socas para senhora, de verniz ou, simples, de coiro; há os socos abertos tanto de homem como de mulher; o soco fechado é mais usado pelo homem. Todo o camponês sabe o mínimo para pregar uns socos, para fazer os paus respectivos. Mas há os soqueiros mestres. Chamam-se para casa os dias precisos, antes de começar o Inverno, para calçar toda a familia, desde os criados aos filhos pequenos. Os paus dos socos têm de ser no geral de vido, de cerejeira, ou amieiro, (igualiño que en Castroverde!), para serem leves e impermeáveis à humidade...”

           

Pero, Señor, co útiles que son as zocas, e tantos enxeñeiros que leva dado Castroverde, cando lle soprarás a algún deles para que se decida a inventa-lo pantógrafo anatómico dixital para substituí-los ripeiros, e cos ripeiros, as aixolas, as trades, os legres...?

-.-

O real da cama

Sacando a imaxe do Ecce Homo cando eu tiña 17 anos

Preocúpame, e desgústame, o pensamento de que alguén estea opinando que me dedico excesivamente, ou primordialmente, ás cousas de Montecubeiro, pero voulles dicir a verdade: Nada me gustaría máis que provocar que nas outras parroquias tiren do po os seus contos, os seus mitos e as súas tradicións, que así lograríamos salvar o esquecemento sequera sexa unha parte daquela literatura oral xerada e referida cabe das lareiras respectivas! ¡Anímense! ¡Prego!

           

Ben sabedes que neste Monte dos Cubeiros, cando veu a desamortización de Mendizábal, de criados dos frades pasamos a ser predicadores, ¡co exemplo, claro! Así que un Couto tan rumboso e tan baril obviamente non tiña abondo cun só día de festa patronal. Matinouse, en consecuencia, alarga-la celebración do San Ciprián, que daquela aínda lle chamaban polo seu nome correcto, “San Cibrao, ou, Cibrán”, mesmo como se lles di hoxe ás casas de xunto da Igrexa, coa excepción da Guía de Estradas, que eses puxeron un letreiro que di “Montecubeiro” dous quilómetros dentro do que xa é parroquia de igual nome. O Santo caía no 16 de Setembro, séxase, despois de malla-lo trigo!

           

En Montecubeiro nunca nada se fixera, nunca, sen ir de acordo coa clerecía, ¡e iso que nos tiñan por roxos!, así que, buscando e rebuscando no Santoral, os cregos fixáronse en que o l4 cadraba a Exaltación da Santa Cruz; e como tamén se daba o casual de que na igrexa tiñamos unha excelente imaxe do Bo Xesús atado na columna..., compuxeron una solución litúrxica! Día 14, festa do Ecce Homo; día 16, San Ciprián, bispo de Cartago, en África, esclarecido en santidade e doutrina, que foi decapitado xunto do mar, no ano 295. ¡Só quedaba o inconveniente de que non era cousa de quita-la roupa nova para ir bota-los nabos no intermedio, quere dicirse, na ponte do día 15!

           

Nestas contas andaban cando un veciño de San Cibrao, que tiña sona de ocorrente, e que se chamaba, en consonante, Vicente, propuxo nunha daquelas xuntanzas democráticas da Parroquia que se lle pagaban un real por cada “cama”, que se comprometía a dala cumprida e cabal a cantas persoas se quedasen, alí mesmo, no Campo do Convento, da romaría do día 14 para o 15, empalmando a festa do Ecce Homo coa de San Cibrao, sen facer ponte!         

           

Contan que os máis precavidos fixéronlle a observación, ou reserva, de que non ía dispoñer de roupa limpa para dar pousada a tanta xente, pero o Vicente defendeuse diante do Cura e do Pedáneo, poñéndoos por testemuñas de que, se lle respectaban o prezo, el cumpriría a súa palabra de que todos e cada un porían poñe-la cama na dirección que quixesen; e que o abrigo sería de rigorosa estrea, garantindo, ademais, auga, sal, vinagre e asento cerca do lume, tal e como tiña esixido El Rei Carlos III nas súas Ordenanzas, que por certo, seguían vixentes.

           

Porfiaron e porfiaron, pois daquela os ingleses aínda non inventaran iso dos Tours operators, así que ninguén se imaxinaba que nunha aldea remota se puidesen programar tantos apousentos para unha data concreta. Vicente engadiu certas garantías: ¡Respondía do dito coa propiedade; e iso que era unha casa de oito vacas, das de daquela, en que as terras aínda eran iso, terras de labranza, que non pasteiros!

           

Casualmente na feira de Adai, o día 13 de Setembro, que era de tenteo para os tratos das do San Froilán en cuestión de bestas, moito se falou da aposta, do compromiso, dun tal Vicente de San Cibrao; dicíase, e temíase, que por primeira vez un home do Monte Cubeiro ía ter que volverse da súa palabra!

           

Chegou o 14, que por certo aquel ano non podía chover, que xa o fixera o 8, na festa de Pena, así que foi cousa digna, de verse e de contarse, aquelas ringleiras de xente de toda a bisbarra encamiñándose cara ó atrio do Convento. Coas cestas da merenda na cabeza, as mulleres; e os homes nas eguas, coas alforxas repletas de pan, touciño, chourizos, coellos, queixos, empanadas, botas de viño... ¡Dous días de festa, seguidos, que nunca tal se vira daquela..., coa excepción do San Froilán!

           

¡Pois, nada, que non houbo dificultades! Mentres en Adai se doían do pobre Vicente, el atopábase desfacendo nos palleiros do lugar, ¡con permiso, obviamente!, que daquela as mallas eran de palenque, entre o centeo e mailo trigo das estivadas... Vicente lastrou, ¡nun Xesús!, e cun groso acolchamento, tódalas eiras da Eirexe, e mailos hortos próximos. Para almofadas discorreu ensacar fentos verdes, tenriños, que había o demo deles nos campos da Eiladrán, alí por onde estaban, ¡daquela!, as mámoas.

           

Cando tivo todo listo sacou unha banquetiña e foise sentar, co pucho entre as pernas para recolle-los cartos, alí no adro, diante do freixo de Reigosa, esa casa onde o Concello promete poñer a súa Escola dos Oficios... Alí esperou pola chegada dos forasteiros, que nin se levantou ó paso da procesión, que se lle cuarteaban os cadrís! Desde que se recolleu a procesión e saíron ó adro o señor Cura e mailo Pedáneo, Vicente, como puido, estirouse de pé na banqueta e pediu a palabra:

           

-¡Festeiros, veciños e, non obstante, amigos! Aquí teño de testemuñas ó Párroco, e tamén ó Pedáneo, con máis as persoas que sexan de fiar, de como por ante eles me teñen autorizado a cobrar neste Real de San Cibrao, unha moeda dun real pola cama de cada quen, que por aí están dispostas para os que se queden a durmir, empalmando as dúas festas. En vista do visto, fagan o favor de baixa-la man, e deixen quedar o seu real..., antes de que o malgasten na taberna!

           

Botoulles aquel responso todo seguido, dun folgo. Houbo algunha obxección, porque alguén preguntou polas sabas, pero a dialéctica do Vicente prosperou alegando que nos contratos, segundo lle dixera o seu Avogado, había que aterse ó “sentido literal de las cláusulas”. Que no trato ninguén falara de “sabas” senón dun abrigo de “rigorosa estrea”, e que, se de colmo se facían capas, e ninguén dubidaba que fosen de abrigo, a palla do lugar tamén era de estrea; ¡por suposto, de abrigo!

           

O señor Cura e mailo Pedáneo non viron mal que se quedasen aqueles cartos na parroquia, así que arbitraron a favor do Vicente, co que quedou instituído o famoso real da cama de San Cibrao, foro ou canon que tivo vixencia ata que o Alzamento do 36 rachou con aquela, e con algunha que outra das tradicións da festa de Montecubeiro, tal que o costume de pechar nunha corte da mesma Casa de Reigosa a tódolos incordiantes que montasen ou provocasen algaradas, fose de día ou de noite!

-.-

  

Por Castroverde tamén se vai ao Santo Andrés de Teixido

Debuxo: A.Trillo

           

Esta historia, esta andaina, pola súa xénese debera ir en catalán, pero como eu escribo para a miña xente, e en catalán só sei dicir, “Vilabella”....! Fose por cansazo físico ou mental, farto de ordenar palabras neste ordenador, tan grande que é que non o dou enchido, o caso foi que decidimos ir uns días a Salou, polo IMSERSO, a parenta e mais eu.

           

De postos alí, había que moverse, pois ese Salou vese nun día. Nunha desas, os do grupo de Galicia coincidimos na excursión de Mundo Social a Monserrat cos de Madrid, ademais dun grupo alemán. Pola miña parte, o primeiro que fixen foi preguntar ós Guías pola sala onde as Cortes da República, na data do 1º de Febreiro do 38, dando lectura ó Estatuto de Galicia, que fora presentado ó señor Martínez Barrio por Castelao, na afastada data do 15 de Xullo do 36, tomou o que se di “estado parlamentar”, precedente que resultou decisivo, absolutamente, cando se elaborou o actual, o de 1.980. Aquela sala debera estar indicada, nominada dalgún xeito, pero se cadra ninguén llelo pediu ós cataláns.

           

Estaba matinando nestas cuestións cando se me achegou un madrileño, un tal Carballo, co que fixera algo de amizade no hotel de Salou:

           

-¿Vostede vén ó Museo? –Preguntoume. En castelán, por suposto.

           

-¡Primeiro quixera visita-la sala onde...! -E comenteille aquel feito histórico.

           

-¡Boh, Autonomías! ¡Volvemos á España invertebrada...! Estou farto de oír a estes cataláns, que sempre o fan en catalán..., coma se non fosen españois!

Irritoume, e notóuseme:

           

-Desculpe, pero teño que disentir. Aínda me falta atopa-lo primeiro deste país que non me conteste en castelán se así lle falo eu. Vostede mesmo observaría que utilizo o galego coa miña muller, pero con vostedes, cos compañeiros do hotel, doulle ó castelán, cousa rigorosamente cortés, supoño. ¿Que máis queren?

           

-¿Galego? ¡Outra desviación dialéctica; un dialecto, quero dicir!

           

Aquela ironía súa, propia dun Lavapiés dos anos corenta, acentuoume aquela irritación.

           

-Señor Carballo...; ¿porque vostede díxome que se apelida Carballo, non é?

           

-¡Exacto! -Contestoume rotundo e breve, como bo castelán, afeitos que están a disparar coa bésta, que tales foron os seus principios, por completo mercenarios.

           

-Pois ben, por se non o sabe, vaia tomando nota: A primeira é que os galegos xa tiñamos literatura propia dous séculos e medio antes de que agromase a súa lingua, iso que usa, iso que chaman castelán, pois español, séxase, de España, tamén é o galego. E segunda, que lle vou dar un consello: Xa que ten eses miramentos, eu, de vostede, tan pronto regresase ós madriles, pasaríame pola calle Reyes, e alí, no número 3, pediríalles que me amañen o apelido, pois a vostede correspóndelle chamarse Quercus robur, que é máis aristocrático!

           

-¿Que me quere dicir con esa parida? ¿Vaime inventa-lo apelido? ¡Xa sei que outros se poñen Carbajo, pero nos papeis de meu pai sempre o escribiu desta maneira, Carballo.

           

-Non se me enfade, amigo, pero o caso é que de parida se trata, precisamente de parto, pois algún antepasado seu foi parido na nosa Galicia, e daquela un dos seus avós tomou o seu apelativo do punto onde vivía, ou daquel co que o relacionaban. ¡Diso non teña dúbida!

           

-¿Iso é certo? -Volveume a insistir naquela chanza, receoso e irónico.

           

-Non só é certo, senón que vostede herdou un atavismo galaico, o de volver a preguntar. ¿Non se decata desa tendencia súa, conxénita, atávica, ancestral?

           

Non sei se sería un milagre da Moreneta, pero o caso é que desde aquel intre fixen un converso; o malo foi que en días sucesivos todo se lle volveu buscarme para facer preguntas sobre Galicia, que ata lle dixen, para descargarme un pouco:

           

-Mire, Carballo, cando lle praza, dese unha volta por Galicia, e daquela ensinareille Coruña, polo menos Coruña, que con ir pola estrada xa se fai unha idea, unha mostra, de como é o resto. Se queda tempo, levareino a Vigo, que é unha especie de Barcelona, na que falan galego!

           

-¡Si que acepto; encantado! E tamén quixera coñecer ese sitio a onde se vai de morto, que me ten falado diso o noso Porteiro, outro galego!

           

-¿De onde é ese Porteiro...?

           

-¡Díxome non sei que de verde...!

           

-¿Sería Castroverde?

           

-¡Sería, que iso sóame!

           

-¡Puñetas! ¡Mira ti onde tivemos un embaixador honorífico...! Descoide, que vostedes irán comigo, en vida, ó Santo Andrés de Teixido. ¡Prométollo!

           

Non pasaran nin dous meses cando tiven a sorpresa de escoitar ó tal Carballo. Respondinlle:

           

-¡Así que conservou este teléfono; pois conserve o meu ofrecemento, que me gustará velos en Santiago, dándolle cabezadas ó Santo dos Croques, que nunca sobra, por madrileño e por listo que sexa!

           

-Chegamos a esta Vila que chaman Castroverde..., que nos dixo o Porteiro da nosa casa, en Madrid, que o Camiño Primitivo, o de sempre, pasa por este sitio, por xunto dunha leira súa... Pero o caso é que estamos nun apuro, que aquí saben ir a Compostela pero non ó Teixido. Onte mandáronos para un lugar montañoso, pero de chegados alí dixéronos que era..., Teixeda! ¡Todo se nos vai en idas e vidas, pero de aquí non damos saído!

           

-Está visto que os Porteiros non o saben todo..., nin sequera os do fútbol!

           

-Mandounos saír da autopista no Km...; xa nin me lembro, e desde alí preguntar polo Camiño Ancho... ¡Neste país todo son camiños, pero ningún nos leva ó famoso Teixido!

           

Pregunteille en que fonda estaban, e de sabido, díxenlle que me esperase na mesma, que iría eu a buscalos, co meu coche.

           

Leveinos por Vilalba e polas Pontes de García Rodríguez, onde se asombraron de que os galegos tivésemos tantos fumes...

           

-¡Ya fueron a menos, que ahora les hacen competencia los eólicos...! -Non entendeu nada, e iso que llo dixen en castelán!

           

Para afumalos ben afumados, inviteinos a comer nun restaurante das mesmísimas Pontes:

           

-A ver, ¿que saben vostedes dese Santo Andrés de Teixido, que desde aquí logo se chega?

           

-O Porteiro díxonos que...

           

E relatoume a longa historia do Santo Andrés, pero como non hai galego que a descoñeza, omítoa aquí, sequera sexa por brevidade. O único que direi foi o remate:

           

...

           

-De encontrado con Santiago, en cadansúa cabalería, e segundo ían voando, berroulle Andrés ó compañeiro:

           

-Estas monturas traspasan os montes que as leva o diaño, que nin que fosen ánimas en pena!

           

Entón oíunos Xesús, e díxolles desde unha nube, que é como adoita falar aquí en Galicia, que por iso chove tanto...

           

-¡Rapaces, iso é unha idea boa! Dispoño, desde hoxe, para tódalas ánimas en pena que vaian xuntas, por parroquias, uns por mar e outros por terra, en Santa Compaña, á igrexa do Teixido. E cando cheguen aló, se me rezan por mediación vosa, o diaño deixará de atormentalas, que as darei por perdoadas, e daquela levareinas comigo!

           

Aqueles parentes seguiron voando, e ós poucos viron pasar, tamén polos aires, un xitano..., na burra do Andrés, na mesma que lle desaparecera aló por Astorga!

           

-¡Eh, ti, o das melenas, alto, que esa burra é miña! ¿A onde vas? -Seica lle berrou o Apóstolo, medio desaforado.

           

-¡Mi mare! ¡Xa pensei que me caera outra vez! Compare, que onte merquei esta burra, e saíume tan farsa que me tirou. Daquela morrín..., de morte morrida! E o Jozú de Nazaret, ese da burra mansa, aparecéuseme, e díxome que, posto que a mercara de boa fe, que me perdoaba os meus pecados; todos, incluso os de afanamento! Mandoulle á burra que me levase voando ata un sitio que chaman Teixido, que alí estaría seu dono, o verdadeiro. ¿Vostedes tamén arroubaron..., e con esa cara de beatos? ¡Miña madriña, que bestas tan boas...; tal parecen predicadores!

           

-Os falares do xitano fixéronlles graza ós Apóstolos, así que tan pronto chegaron ó Teixido, déronlle pasaporte para o Ceo; en directa, sen purgatorio!

           

-¿Que..., que pasou co burro? -Preguntoulle a miña muller ó tal Carballo, que xa teño dito que errou de profesión; ¡nunca sabe abondo!

           

-¡O porteiro non mo dixo! -Foi a resposta do Converso, que xa lle podo chamar así, todo estrañado daquela enquisa tan..., galega!

           

Entón metín baza, precisamente para embarullalo, que enlear ós da Vila e Corte é un pracer:

           

-Aquel porteiro se cadra non o sabía con detalle, pero eu si. Esa burra, a do Santo Andrés, era prestada, que os apóstolos fixeran voto de pobreza, un voto compartimental, e segue viva; a burra, digo, que Xesús deulle a inmortalidade, tanto a esa como á que usou El, o Mestre, no Domingo de Ramos. Mais para velas, hai que quedarse a durmir, fóra, o sereno, neste monte do Teixido, unha noite ou dúas, en completo xaxún. ¿Querédelas ver; imos aló? De paso veremos, na mesma Capelada, un rabaño de poldros salvaxes. Os brancos, tódolos brancos, son fillos do cabalo de Santiago, que adoita cubrir aquela egua que lle prestou ó Santo Andrés; faino tódolos anos, na lúa do San Xoán, ¡que niso as leis de Mendel funcionan, sempre, ó cento por cen!

           

Carballo non aguantou máis e puxo cara de asasino:

           

-Mira, galego, non abuses dos madrileños, que iso de devolvérno-las trolas, na Corte está mal visto..., incluso con Autonomía!

           

Tiña razón e calei, que aquí en Galicia é pacífico, vólvese pacífico, incluso o Fillo do Trono. ¿Que non? ¡Ás probas me remito, que por algo os montes están aplanados! O que non sei de certo é se as persoas somos así de sinxelas porque nos parecemos ós montes, ou se os montes se aplanaron de tan firme que pisamos!

           

Se volvo a ter algún tropezo con eses descastados, con eses imperialistas que renegan de súa nai, da nai nutricia..., ¡uih, daquela...! Agora que me sei de memoria o Libro de San Cipriano, heilles facer pari-la virtude..., así sexa polo embigo!

-.-

  

As fabas de Castroverde

Os tranvías atascados

Empezarei xurando...; ¿onde e como queredes que o faga? ¿Chégavos coa man na Biblia, ou preferides que o faga no Al Quran? Teño ámbolos dous ó alcance da man, así que..., ¡desta espero librarme, que mal sexa que, con dous avogados, Deus e Alá, non consiga que me deixen entrar pola Porta Grande! Primeiro, que é/que foi verdade, todo isto, tal cal. Segundo, que entendo que o que vou relatar é unha defensa do Patrimonio de Castroverde; e por tanto, síntome en pura ortodoxia con respecto ós fins da nosa Asociación. ¿É, ou non é, Patrimonio, unha terra milagreira, paradisíaca, por máis que só teñamos nela un tego de sementeira?

           

Corría o ano 1.949... Pero máis corrían os madrileños, en particular os ricos, para localizar un condumio selecto, pois, para pan negro, integral, unhas cantas “píldoras” daquelas que recordaban ó Dr. Negrín, con abundantes pedras para que viñesen máis a peso, catro boniatos, e pouco máis, que diso había, ¡empezaba a haber!, en todas partes, nos ¿ultramarinos? de cada esquina.

           

Daquela ninguén pensaba no centolo, e menos la lagosta... O luxo estaba nas fabas: ¡unha boa fabada, con algo de chourizo e unha punta de morcilla! (Isto tamén entra no meu xuramento!).

           

Pol de Vilafrío e meu tío de Pousadela (que non poden declarar aquí porque se foron de viaxe, pero nunca nunha mentira me colleron), obtiveron en Lugo unhas “Guías” de Abastos para levar a Madrid..., ¡un camión de patacas de Castroverde! O único que se lles esqueceu foi mencionar que os sacos daquelas patacas irían por encima, ¡facendo de lona!, pero..., ¡debaixo ían as fabas, fabas de Castroverde!

Tan boas eran, as fabas, que lles mercaron o camión, todo, enteiro, na “Criolla”, un establecemento de artigos selectos sito na Calle Preciados, mesmo da parte de arriba do café Varela (1). O malo do caso foi que a descarga levou o seu tempo, así que, no entre tanto, estiveron parados, nas inmediacións, catro ou cinco tranvías..., ¡con dez Gardas Municipais apremando para que descargasen axiña, e deixasen a rúa libre! ¡Ninguén pensou en se eran ou non fabas, se era ou non estraperlo, pois todo o seu interese o absorbeu aquel problema viario, circulatorio!

           

¿É, ou non é, unha riqueza patrimonial, dispoñer dunha terra que produza este tipo de manxares? (¿Sabedes o que penso ó respecto? ¡Que somos uns desagradecidos!)

---

(1) Non hai en todo Castroverde quen ignore que o Café Varela (dos Díaz-Varela, de Rois), xunto co Café Pombo (dos Lamelas de Rodinso), eran os clubes, os parladoiros, da elite, da intelectualidade madrileña de entón.

-o-         

Monumento ao emigrante descoñecido

Debuxo de A. Trillo

Esta historia, a diferenza das outras andainas, soñeina. Foi precisamente ó regreso da inauguración (da restauración) dos pendellos da Feira de Castroverde, que me deu por matinar que alí faltaba algo. Así que, matina que te matinarás, acabei durmido, e de durmido, soñei! Mais, xa que o recordo con tanta claridade, igual foi unha durme-vela! ¿Non se di que hai persoas tan imaxinativas que incluso soñan estando espertas? ¡E se eu fose un deses...?

           

De entrada, vinme petando ás portas da nosa Consistorial, onde me dixo un porteiro, que se parecía, que me recordou, ó vello Casiano: ¡Pida noutra parte, que aquí ben se fixo promovendo e axudando a resucitar ese cadáver da nosa Feira...!

           

¿Noutra porta? ¿Acaso en San Caetano...? ¡Pero non me decatei de que alí estaban de festa, que era o 7 de Agosto..., en Santiago, tradicionalmente, o día de come-la cabra!

           

Ben cabreado por certo, ocorréuseme baixar ó Orzán..., por se retornaba algún indiano rico! Tantos pobres que de alí partiron...! ¡Eles entenderían o meu proxecto! Se Castroverde fose Avión, (Ourense), onde cada emigrante ten un pazo...! Naquel intre saía un barquiño... ¿Sería una “patera”, outra; unha daquelas que levaban ós emigrantes para alta mar? Alí, na Marola, admitíanos a bordo sen fianza e sen certificado médico..., aínda que estivesen comprendidos en quintas, que ese era outro motivo para desertar, e non o menor deles. ¡Aquelas guerras do Rif, aqueles galeguiños que non tiñan con que paga-las Cotas...!

           

Subido nunha rocha, aos poucos vinme rodeado de fantasmas: ¿Sería a Santa Compaña dos nosos emigrantes? ¿Serían os meus, os do meu Castroverde? ¡Ata serían, que eran moitos: homes, mulleres, nenos, nenas...! Con aquel auditorio rodeándome, espreitándome, entendín que o propio era falarlles, expoñe-las miñas razóns, fosen ou non desvaríos:

           

-Queridos amigos: Pretendo se-lo Presidente da Comisión Pro-Monumento ao Emigrante, que para iso fun morgado, un dos poucos que desertaron do arado..., mentres os outros, os outros primixenios, se dedicaban a buscar unha moza de casa rica, co capital en man, en cartos ou en leiras, na propia parroquia ou na veciña, que lles levantase o Patrimonio..., sen expoñerse ás outras aventuras!

-Bravo; es un tío pistonudo! –Urrou un daqueles próximos máis próximos, deses que sempre se apuntan, e votan, ó gañador.

           

-¿Por que...? -Ousei inquirir.

           

-¡Evidente: Es tan afoutado que déche-lo disparo de saída!

           

Afagado, levantei o ton, e din en perorar:

           

-Paisanos, e non obstante, amigos: Estamos aquí, porto de saída pero tamén de retorno, nesta xuntanza, porque a nosa terra é agradecida, e quere demostralo erguendo un monumento ó Emigrante Descoñecido. Para iso, para darlle forma, contamos cun escultor dos grandes, en tódalas dimensións: ¡Paco Pestana! ¿Coñecedes algún descoñecido para indicarllo, para que o retrate como modelo?

           

Daquela oíuse unha mulleriña pequerruca, toda osos, que se quedara así de tanto parir fillos, pois a partires da primeira, nunca máis regras tivo:

           

-Na miña parroquia non hai descoñecidos, que todos trouxeron haiga, menos os meus, que todo se lles volveu axudar ó seguinte...; e cando estiveron colocados, tocóulle-la quenda ós fillos dos máis vellos...

           

Cortoulle a palabra un desagradecido, que non descoñecido:

           

-¡Fixeches mal, que por consecuencia diso eu non tiven man de obra barata...; nin para sachar, nin para cavar, nin para segar, nin para mallar...! ¡Por moito que o neguen os comunistas, sempre houbo clases, e sempre as haberá!

           

Para evitar disensións partidistas, vinme na obriga de moderar:

           

-¡Silencio, e que se achegue primeiro o máis antigo! Voulle dar a palabra ó patriarca dos oestrimnios..., aquí presente!

           

-¡Grazas, patrón! ¡Xa sabía eu que a antigüidade é un grado, igual que no Exército! Pero dáse a circunstancia de que eu non pinto, nada, pois...

           

-¡Fale con franqueza, que estamos en familia! –Animeino.

           

-Daquela...; o caso é que, tanto aquí a miña dona coma eu, non somos emigrantes, senón, inmigrantes! Cando foi o diluvio, ó ve-lo verde de Castroverde, nós apeámonos en marcha, tirámonos da arca de Noé..., cunha teixa e mais un touro!

           

Un chusco, que os hai en tódalas asembleas, pitou desde lonxe:

           

-¡Diante dos meus avós só se apearon dous corvos...!

           

¡Non había forma! ¡Eramos galegos e seguiamos sen entendernos! Din unha finta:

-¡Que veñan os fillos de Breogán, eses do himno galego, pois os tales emigraron ós tres continentes..., que daquela non se coñecían outros!

           

Neste punto si que se armou a de Babel pois o de Europa non lle recoñecía dereitos ó de Asia:

           

-O teu, suposto, Continente non existe! Mira este mapa: esas terras non teñen separación nin derrego; e logo que aquí pon, “Eurasia”!

           

En vista do barullo, adiantouse aquel dos fillos de Breogán que fora cos portugueses á conquista de Sebta. ¡Á primeira das dez que houbo!

           

-¡Eu, que tamén son de Castroverde, emigrei para África..., e non precisamente pola quinta!

           

-¡África non é un Continente, non estaba separado...! –Rebatéronlle- Alí onde había un barranco, Fernando de Lesseps escavou un canal!

           

Tomou a palabra un señor vestido de pelicas:

           

-Chámanme Viriato, e fun pastor na Lusitania... Estando naqueles mesteres, presentáronse os romanos, que viñan preguntando polo Río do Esquecemento; para nós, Lima! ¡Ai, Deus, que estes van funda-la Gallaecia, a coiteladas, e aló arriba están eses amigos dos castros, entre eles, os meus parentes do Val Verde! Agarrei as tesoiras de rapa-las ovellas, pero eles tiñan lanzas, espadas, frechas..., así que me meteron un frechazo, aquí mesmo, en salva sexa esta parte, que foi peor que unhas almorrás! Desde aquela, desde os romanos, nesa terra verde non deron traballado para os señores, así que..., ou garda-las ovellas do morgado, ou as do señorito da Casa Grande, ou emigrar!

           

Tras deste, asomou outro portugués:

           

-Eu falo en nome dos suevos de Braga, que por alí somos máis bragados cós de Rozabragada..., dito sexa sen ofender á xente da Fonsagrada, unha xente única, o único lugar onde ergueron unha estatua ó seu gran Mestre, ó Mestre Portela, na propia Alameda...! Tamén fun emigrante, que empecei no Rhin, e seguín para abaixo... ¡Volvo sen haiga, pero, con moitos poucos faise un moito...! Se na Fonsagrada honran así ós Mestres, aí, nese Castroverde, que tanto debe ós emigrantes, que se non fose por eles, polas súas divisas, aínda estarían sen redimi-los foros..., ¿non serán capaces de encargarlle esa estatua a don Paco...?

Do resto daquel soño nada lembro. ¡Non sei en que quedou a porfía! O que si sei é que desbotei as sabas e púxenme ó ordenador. Medio durmido aínda, e incluso sen lavarme as lagañas, que nin me parei niso, arrinquei o ordenador, aparecendo en pantalla este letreiro, que tampouco sei se foi soñando ou esperto:

Monumento ó Emigrante Descoñecido.

O que lembro é que no pedestal tiña unha estrela de cinco puntas..., unha por cada Continente! ¿Monumento ó descoñecido? ¡Pois claro! ¿Quen os coñeceu a todos, tantos millóns de almas nobres, xenerosas, sufridas, caladiñas..., pero, e sobre todo, remeseiros?

           

Eu non son quen para presidir esa postulación, mais…, ¿algún mozo? ¿Ou é que xa non quedan afoutados en Castroverde? Estas terras levan tempo a folgado, así que debemos confiar nunha nova, abundante, colleita! ¿Onde está a sementeira dese Colexio de Castroverde? Os Mestres son bos, que ben os coñezo; e os alumnos, os cachos, sempre tiraron á olas… ¡Daquela só fai falta provoca-la xente, cargarlles as pilas!

Se non lle fan o monumento ao emigrante descoñecido, que igual é para que non digan que copiamos dos de Pol, que se definan as mulleres, ¡xa que queren mandar!, e que lle erixan esa estatua a Manuel Cordero Pérez. ¡Desagradecidas, pois, se por el non fose, Clara Campoamor, daquela, nas Constituíntes do ano 31, non tiña votos dabondo para dárllelo voto ás mulleres; ¡case nada, a primeira vez que votaron a España, e para iso grazas á xenerosidade, á comprensión, dun mozo de Castroverde! Para que logo digan dos homes...; ¡desagradecidas!

-.-

Avances e retrocesos na expresión oral

Xa sei que me estou metendo en camisa de once varas, así que..., ¡botarei man das pinzas! Os da miña xeración tivemos dous verdugos, ¡dous!, que fixeron os posibles por afogarnos, por anula-la nosa personalidade: os castrapismos e mailo latín da nosa Igrexa. Eu tiven a sorte, ou o acerto, -xa o contei máis veces-, de pedir como regalo duns parentes en lúa de mel que me levasen da Coruña un “ITER” de peto, que o fun aprendendo/dixerindo de paso que alindaba nas vacas. Con este dicionario memorizado, ou case, descubrín que non era exactamente igual a lingua dos libros autorizados, ¡os galegos queimáraos meu pai, como mal menor!, que a utilizada polos propios mestres no seu ensino escolar. En canto ó latín, axudar á Misa, letanía, responsos, etc., unha certa memoria coa que cheguei a este mundo axudoume a representar o meu papel de papagaio na gaiola de Deus, de tal xeito que nunca nada de min mesmo lle dixen; ¡e se me entendeu foi, exclusivamente, por ser Deus!

Pero aquel país gustábame, ¡afellas que si! A xente era cortés, afable, concreta, expresiva, diplomática, agradecida...Tiñamos un ronsel de metáforas escumosas, sutís, e outro de adxectivos preciosos, variados, matizados...; pero un milleiro deles non eran traducibles, non entraba naquel ITER un equivalente dos mesmos, pois o castelán é tan seco como poda selo a propia Castela. ¡Quixeron illarse da substanciosa Gallaecia, e así lles foi, que se levaron a madeira pero deixáronnos o zume!

Só para mostra, o primeiro que se me ocorre, sen rebuscar nadiña:

-¿Que foi o que che dixen, que pasa para que escarrameles os ollos desa maneira?

-Esa miñaxoia deixouse querer dese larpeiro, e tivo un fillo bravo.

-Ao saír, pecha a porta. (¡Que é algo máis que cerrar!)

-Escachouse de risa.

-A saudade puido máis cá el, e non deu feito as Américas.

-Namoreime de ti porque..., ¡es un feitizo de muller!

-Ese veciño, ademais de abesullón é un saltasucos.

           

Pediámo-las cousas por favor; e de favor cualificabamos todo tipo de atencións:

-Faría o favor de dicirme/ou de facer, isto, aquilo...

-Se non lle causa molestia, gustaríame que...

-Deus llo pague...

-¡Portouse tan ben comigo, que nunca a obriga lle pago!

-Aquí me ten, pro que guste mandar...

           

Os saúdos eran saúdos; auténticos e cordiais:

-¿E logo, que tal lle vai? ¿E na casa...? ¿Malas, ningunha; ou si?

-Alédome de velo tan rufo...

-¡Ai, muller, que ben te conservas; por ti non pasa o tempo...!

           

Termos expresivos, definitorios:

-¡Afellas que si!

-¡Iso foi..., descantiá!

-Pasou á tardiña, mesmo entre lusco e fusco.

E paro, que non se trata de facer un libro, senón unhas simples reflexións, ou evocacións. Así que, veñamos ó presente: ¡en lingua, expresións telegráficas; monólogos, que non diálogos; puro marketing (mercadotecnia ou comercialización, segundo o contexto), de executivo agresivo!

-¿Está Fulano/Mengano/Citano? ¡Dígalle que se poña! (¡Pois non, non señor; que primeiro ten que identificarse a persoa que chama/a que molesta/a que interrompe! ¡Que menos que presentarse! Son Fulano de Tal; ¿podo falar co señor X/ou coa señora Z?! E xa non digamos eses que preguntan: -¿E logo, que teléfono é ese? -¡Cal vai ser, o que vostede marcou!)

-¿Onde queda a rúa tal/a tenda cal? (¡Un momento, que vostede está parando a un señor/señora que igual leva un peso enriba, ou ten présa, etc.! ¿Que lle custa un breve saúdo? –¡Perdón! Ou, ¡Desculpe! Boas tardes. ¿Podería indicarme...?)

-Estou a facer un santo cunha navalla... (¡Alto aí, que vostede estará facendo o que queira, todo menos abusar dun infinitivo, que é igual que dicir o nome dun verbo, que para algo adoitan ser personificables, conxugables!)

-...dicir que... ¿Que? ¿É un imperativo ou un afirmativo? Vaino dicir vostede, ou quere que o digamos nós, pero en anónimo, non da súa parte?

-...isto é o que está a pasar... Entenderíase, p. e., se perfeccionásemos a frase: ... Isto é o que está a piques de pasar. Ou calquera outra fórmula lóxica e acorde cunhas circunstancias temporais. ¿Quen inventou estes disparos con pólvora de fogueo, sen efectividade? ¡Un galego coido que non!

-¡Nos vemos! (Se “nos vemos” é que o estamos facendo, en presente; pero se a intención, ou o desexo, é de volver a vernos, daquela haberá que dicilo doutro xeito, ¿non si?

           

Con iso de que agora ninguén se garda de ninguén para contestar por medio dese anano que adoitamos levar no peto, ¡óese cada cousa...! ¡Puro telegrama, pero, fórmulas de cortesía, cero!

A importancia do que se quere dicir, ¡do que se quere dicir ben dito!, recollina eu, de cativo, un día de primavera, gardando nas ovellas: Un rapaz, que por certo aínda vive, pero tampouco é cousa de sacarlle as cores, estaba cavando, e eu cerca del, tombado nunha sombra, co meu repetido ITER entre mans, pero el non me vía. Lémbrome que era a véspera do San Bernabeu. O rapaz deulle a volta ó último terrón da rengue, e púxose a falar co rabizo da aixada: “Se ti foses a María Manuela de Suegos, eu achegaríame todo serio e formal, pero sorrindo: ¿E logo, Manuela, que tal; acórdaste de min? ¡Pero mira que estás guapa..., aínda máis có día da Santa Eulalia, que bailamos aquela peza...! ¿Lémbraste? Desde aquel día é que mesmo soño contigo, a diario! Gustáchesme tanto, que vin á festa máis ben por verte..., así que, se outra palabra non deches, gustaríame bailar e parrafear contigo!”. Retireime gateando, pois aquel ensaio era sacro, ¡e foino, pois acabaron no altar; levan máis de medio século de convivencia pacífica! ¿Que mozo de hoxe en día se pararía a matinar de que xeito ligaría, ou requiriría, á moza dos seus soños?

O que aínda non sei, ¡quédanme tantas cousas sen saber, pero o caso é que para algunhas non teño interlocutor válido!, é o motivo de que haxa libros de protocolo oficial, modelos para cartas comerciais, etcétera, ¡pero extinguíronse os de cortesía, e iso que “cortesía” ven de Corte, e non de cuadra!

Co galego en particular estou observando que, ó non mamalo, ó non  cultivalo no seo, na calor do fogar, e case diría que, ó reinventalo, por culpa da súa agonía no franquismo, estanos saíndo máis bruto e máis eslamiado que un arado de pau! Na radio, na tele, nas oficinas públicas, etc., aprenderon a falalo de libro, por apuntes, sen vivencias, sen botarlle cariño, sen pensar moito o que se vai dicir, sexa polas présas ou porque llelo dan escrito, así que utilizan iso do “papagaio”, máis ou menos como facía eu co latín na miña parroquia. ¡A miña esperanza, se algo me queda diso, é que a nosa xente volva a sentilo, a vivilo, que se sae do corazón a cousa cambiará, moito, e tornarán os mozos a parrafear con sentimento, con dozura e con poesía, pois facelo doutro xeito non é namorar, senón mercar, pois iso da compra – venda está para as cousas, nunca para a xente que se teña por tal!

-o-

¡Xa o teño! Isto é o que quero que me diga Deus na Porta de San Pedro.

¡Señor, cando fixeches a Adan, a min me fixeches; e despois diso, redimíchesme; así que agora tócame pedir o herdo, tal que un oficio nesa gloria dos anxos, pois, se traballador fun na terra, no Ceo non quero ser menos! ¿Currículo? ¡Ti ben o sabes, que nos teus arquivos está: plantei árbores, criei fillos, mal que ben escribín algún libro…! O que non fun foi periodista, aínda non, e afellas que me chama esa profesión… ¡Faime periodista no Ceo, Señor, ávido que estou por coñecer os segredos que se me furtaron aquí abaixo, nesta terra dos secretos e dos secretarios!

¡No Ceo quero ser acusón, baixar á terra, espiar..., e de paso coller de man aos inocentes para levalos a descubrir as farsas dos seus delegados, dos seus apoderados! Despois de purificado, iso por suposto, quero ser o Lot que pida a salvación de Sodoma..., pois algún inocente quedará nela, espero! Xa que en vida non fun Cura, a ver se despois logro algunha cura, coa falta que fan!

-.-

Outra vez na Herculina

¡Xa estamos, de novo, na Herculina! Túa avoa estame dicindo que temos a neveira baleira, e que me faga cargo do carro para ir de subministres. Esta pillabana o que quere é conducir ela o teu, o teu carricoche, para ir pola beirarrúa presumindo de neto / de neta, así que me encamba o da compra. Ben está, que moito te quere, que xa cho demostrou cando te trouxeron do paritorio, que te colleu en brazos, e subiute no colo, ¡polas escaleiras!, a pretexto de que o ascensor era un xeito ordinario de acceder ao fogar. Ti irás no teu vehículo, amorosamente conducido, pero eu estarei cerca, usando a telepatía, pois no súper hai sempre demasiada xente, e se che falo en alto, como iso non se adoita facer en público coas criaturas, vanme tomar por un vello chocho, deses que falan sos; ¡inxustos que son, pois eles tamén falan sos, se ben doutra maneira, achegando un móbil á orella…, para disimular!

…

Como ves, hoxe toca Historia. ¿É, ou non é, Historia a que transmiten estes andeis de cousas, importadas as máis delas por culpa duns empresarios que, en vez de producir, de elaborar, de conservar, tan soberbios son que, para parecer importantes, dedícanse a importar? Comecemos polas etiquetas:

Estas noces veñen de Francia… ¿E logo as nosas, tan ben que se dan aquí as nogueiras, maiormente en terras calcarias? Meu neno / miña nena, captei perfectamente a túa resposta, que a maiores sírveme para catalogarte de preguntón / preguntona, cousa que celebro pois non hai sabio que non comezase preguntando. Pero, ao que íamos: As nogueiras deste país, as grandes, as vellas, as que estaban en produción, mercouna a Fábrica de Armas, da Coruña, para facer culatas, utilizando, incluso, as raíces, que delas facían as cachas das armas curtas. Daquela os patrucios, temerosos de que lles fallase a Seguridade Social, en vez de plantar nogueiras, de repoñelas, para os netos, puxeron eucaliptos, que ademais, para máis inri, regalábanlles os plantóns as propias fábricas da celulosa! Matinaron deste xeito: se nos falla a Seguridade Social, se as Preferentes deixan de selo, e se os netos se dedican a preitear cos cónxuxes en lugar de coidar de nós…, daquela malvendemos os eucaliptos!

Sigamos con túa avoa, que das noces pasou ás patacas. Olla o caso: Decidiuse por estas que veñen de Exipto, que lle dixeron que abonan as pataqueiras cos ósos dos faraóns! Aquí deixamos de botalas a pretexto de que xermolan deseguida, e daquela só valen para a cría, para a reprodución. A eses tales, se vivise meu pai, teu bisavó, explicaríalles como daquela das cotas e das requisas, discorreu de cavar unha especie de trincheira na propia leira das patacas; lastrou con palla; e despois descargou non sei cantas caínzas de tubérculos, recubrindo con palla, outra vez palla, e despois unha cuarta da propia terra extraída. Ao ano seguinte consumimos patacas en conserva, mes tras mes, boísimas, e sen xermolos! Neno / nena, aprende a lección, que non hai nada coma as situacións apuradas para discorrer á présa e con tino.

Agora pasou ao viño… ¡Ía sendo hora de atopar algo do país, e para iso, estamos fomentando o alcoholismo, así que, outro acerto!

Kiwis de Nova Zelanda… Os do país podían igualarlles, máis para iso hai que seleccionar as razas. Co resto da froita, outro tanto, que case toda vén de América, pasada polas cámaras. Voulle preguntar a esta rapaza se é que nosoutros nos as temos…, ¡iso, as cámaras! ¿Oíches a súa resposta? Por se acaso, repítocha: -Temos, señor, temos, que non hai galego que non teña cámara e recámara, as dúas, tranca e retranca, pero só a usamos…, cos veciños! Con isto visto e oído, meu neno / miña nena, para que seguir preguntando?

¡Ah, que che faltan as leitugas! Muller, agora que nos estaba chegando a vez, nesta cola da caixa, mira ti por onde temos que volver á horta, pero non á nosa senón a esta do súper. Aquí pon, no envoltorio, Marrocos…; ¿é verdade que veñen estas verduriñas dese país tan seco, de alén do Estreito? ¡Vai ser cousa de estar alerta, pois eses veciños, como teñen pouco regadío, o Lukus e pouco máis, calquera día volven a Covadonga, a pola auga dos nosos lagos!

¿Oes o que di a avoíña? Estame dicindo: ¡Paga ti, que eu non teño solto! Isto é o colmo: os artigos, do estranxeiro; e os cartos, da miña carteira! Desde que nos vimos na beirarrúa protesteille seriamente, pero ela foi convincente, moito, que sempre o é! Díxome: Mira, neno, ¡leva medio século chamándome así, que ata debe ser porque medrei pouco; tampouco son altas as mulleres, e iso que levan tacóns dun furco! Repítoche o que dixo: Mira, neno, así gañamos uns segundos, que non tivemos que agardar polo cambio, que abondo retrasamos por culpa da moza de diante: Só mercou un frasco de colonia, e para iso pagouno…, coa tarxeta Visa! Pasar a tarxeta, teclear o código, firmar a tira, etcétera.

Nada lle contestei, pero vou pensando no caso: ¡Para unha muller torpe, tal que a da colonia, hai cen listísimas, tal que a miña!

Está visto que neste mundo, no novo, no do XXI, todo son andanzas, chanzas e danzas; así que, temos que danzar..., ¡segundo nos tocan, segundo mandan as mulleres, aínda que, para disimular, listas e pícaras que son, fan folgas!

Xosé María Gómez Vilabella