AVANZAMOS -III-

.../...

Antes cá lareira, a sella; iso si, na cabeza!

¡Benditas mulleres, con ou sen auga bendita, que máis ben era toda..., aínda que só fose polo sacrificio de porteala!

As lareiras sen aquelas sellas da auga non existirían, non podían existir. Pero vaiamos ao por qué da cousa: Cando lles escaseou a caza aos castrexos e deron primacía ás hortas, os herdeiros edificaron xunto da fonte de cada lugar, no sitio máis próximo a ela. Pero viñeron os novos herdeiros, ¡as partillas, esa institución tan galega!, e houbo que espacia-los soares, edificar lonxe da fonte. Para daquela as mozas estaban inventadas; faltaba por inventar as sellas..., para que nos carretasen a auga!

¿Que foi primeiro, os barrís ou as sellas? A auga, sen dúbida, tivo preferencia pois o viño agardou a que viñese Noé, que, sen saber o que facía, bebeu mosto fermentado, ¡e así inventou, sen querer, os licores! ¡Non hai cousas sen causas!

As sellas tiveron a súa parte boa pois servíronlles ás rapazas de pretexto para agardar polos mozos aledaños, máis, cando seus pais se decataron desa picardía, e só entón, botaron man da peta e puxéronse a perforar en círculo, pozos, mesmo xunto da casa, para busca-las veas da auga. ¡O bebestible quedaba máis cerca, pero había que levalo á boca, tal que no vertedoiro, pousadas as sellas cerca das cuncas, ou das ferradas, para maior comodidade!

¡Ai se as fontes falasen, ou se as sellas non calasen, tantos parrafeos poéticos coa música de fondo do soar da auga! Dúas sinfonías superpostas, ¿non si, rapazas? ¡Esta Galicia, tan pródiga en todo, maiormente en fontes!

-.-

Potes, potas e caldeiros, todo un santuario!

E por engado, o caldeiro dos porcos, que se encaixaron a mediados do XX, maiormente para aforrar leña. ¡Despois da auga, os potes, que deles, con eles, vivimos, e non só as persoas senón, e tamén, toda clase de animais domésticos!

Parece ser que a cousa empezou polos de cobre, seguindo polo ferro fundido... Isto déixollelo aos arqueólogos, pois o meu limítase ao caldo, ¡aquel caldiño de verzas, repolo ou grelos, ao que ascendín despois de criarme co leite da Pacheca! 

O caldo perfeccionouse coa pataca, ¡grazas Antoine A. Parmentier, por divulgalas!, pero temos que preguntarlles aos de Baiona se aqueles da Pinta trouxeron plantas desas, que eu sospeito que si, polo guapas que son as flores dese tubérculo. O meu “Parmentier” foi meu avó, aquel albeite de Bergland, que sempre insistía que había que comer de todo, e variar, gustáselle ou non ao padal. ¿Variar? ¡Claro, alternando coles, repolos e grelos! O meu caldo preferido sempre foi o de castañas; sería polo moito que me levo agachado para apañalas!

¡Caldo con unto, asunto! Pero o mellor unto sempre foi o de dous anos, curado ao fume, e iso, na casa dos pobres..., rara avis! O “caldo de unto” viña a ser caldo de landras, pois tamén dicía o avó que non había nada mellor para engordar os porcos que un cesto de landras por porco e día. Agora que o penso... ¡Igual me dicía así para animarme a soutar, e ben que o facía, pois, de tanto agacharme nas carballeiras crieime cunha xiba apreciable, que por certo, agora de vello, foime a máis! Como os da Casa Grande non se agachaban, eu roubaba as landras dos seus carballos; terei que confesalo, pero..., ¿como se restitúe iso?

O caldo tiña a súa literatura, que por algo se dicía daqueles que presumían de ricos sen selo, “Eses son dos de caldo á merenda!”. ¡Claro, chegaba con almorzar caldo, e xantar caldo, e cear co caldo sobrante, que de aí para arriba era vicio, vicio desordenado de xente desordenada..., máis pobres cá nós! En cambio, dos ricos ricos, os dicires eran outros: “¡Eses..., eses bótanlle pan ao caldo!”. O pan sempre escaseou, e foi, é, caro, que ata temos que pedilo no Noso Pai! Aquel avó, de tanto que me ensinou na súa lareira, tamén me advertiu que hai pan de dúas clases, iso á parte do centeo e do trigo, pois está o “pan gañado coa suor da nosa fronte, e por contra, o daqueles que o comen coa suor do de enfronte!”. Como din os franceses, “C´est la vie!”

-.-

“Entended que, si es en la cocina, también entre los pucheros anda el Señor”. Teresa de Ahumada y de Cepeda.

O Señor, si, en efecto, pero tamén os espías. Referirei un caso, histórico, certo, na miña parroquia. A Garda Civil sospeitaba que Montecubeiro era un bo sitio para acubilla-los maquis, pero faltábanlles probas, documentos exactos onde facer diana, séxase, tiroteo. Os cubeiros dese monte impoñen aos descoñecidos, e non chegaba con levar fusil para sentirse aquietado, seguro.

Nisto, que en Lugo, no cuartel da Benemérita, tiñan un garda que na súa mocidade fora caldeireiro... O que non se dixo foi se el se ofreceu, ou se o Xefe o esculcou, pero o caso certo é que o puxeron a andar polas portas, cun burro albardado, cargadiño de ferramentas. ¿Levaba telescopio? ¡Non; levaba a agudeza de distinguir entre comidas de pote e comidas de lata: Onde houbese forasteiros, forasteiros permanentes, tiña que haber un alto consumo de enlatados, particularmente sardiñas.

Domingos incluídos, puxo o seu burro en circulación, de lugar en lugar e de casa en casa, ofrecendo... “¡Veciños do lugar, acabáronse os furados, que aquí está o latoeiro..., para amaña-lo que non teña amaño, quere dicirse, acabáronse os rotos!”.

Amañaba, amañou, ben e barato, metendo parafusos en tódolos furados, ou soldando cando fosen de cobre ou de latón. ¿De cobrar? ¡Cobrar xa cobraba no cuartel, así que os seus amaños entusiasmaron ás amas das casas polo ben que amañaba e polo pouco que cobraba! Deste xeito, dábanlle de comer nas casas, e despois de tanta comida alegaba que o seu estómago non estaba afeito a tanto, e que precisaba ir ao horto..., para evacuar!

Nun daqueles hortos, concretamente no da casa de Perán do Fato..., ¡latas; por ducias! Dalí foi directamente ao cuartel de Castroverde para anunciarlles que unha familia máis ben reducida non podía comer tanta sardiña... Avisaron a Lugo, e, ipso facto, co cabalo do Brigada por diante, veña..., de caza!

Rodearon a casa, e de inmediato, apuntaron. Daqueles maquis algún escapou, tirándose das ventás ao horto, pero os outros, co dono da casa incluído, naquela estoupida pasaron a mellor vida, ao Ceo, e sen purgatorio..., que xa o tiveran en vida! A todo isto, Deus tranquilo, que xa dará no outro mundo, a cada quen, o seu merecido.

-.-

O nabo de Lugo

É do mellor, nas dúas acepcións! Pero xa que hai menores por medio, falarei só dos grelos. Para os menores vai, para que aprendan a face-lo caldo. Hai infinidade de receitas, pero a da miña avoiña era así, máis ou menos, con estas aportacións, salvo que me falle a memoria:

Grelos, preferiblemente os primeiros da tempada, tenros, ben fresquiños e lavados; no resto do ano había que conformarse coas verzas e/ou cos repolos. Unha cunca de fabas (faves), tidas a remollo desde a véspera. Un pouco de unto, ¡isto sempre, ou non será caldo! Logo engadía, ¡cando o había!, un pouco de lacón, algo de touciño entrefebrado, e tamén un chourizo para o avó, (que despois resultaba sen máis ben para os netos, con ou sen partillas). A carne, coma as fabas, aínda que por separado, tamén a remollo desde a noite, para afrouxarlle o sal. Collerlle o punto do sal; como dependía dos ingredientes, engadir pouco, moito ou nada, era outra das habilidades da madriña, que rebaixaba engadindo auga ou sal, segundo o seu padal. As patacas do caldo non deben ser tan pequenas que desaparezan no cocido, nin tan grandes que pareza máis ben unha pota de cachelos. 

Non o tome o lector a propaganda, que o digo de motu proprio: O mellor caldo, despois daquel da nosa lareira, volvino a comer no “Cantábrico”, da Fonsagrada. ¿Será que o caldo de altura require alturas xeodésicas?

Nalgún sitio atopei este poema dun admirador do caldo, un tal Xosepvila, que se mal non lembro vén a dicir:

Ti, que naciches nas lareiras,

e te criaches nos potes,

mataches a fame da xente

con verzas, patacas e grelos,

con unto cando o había.

Fuches o rei das cociñas,

o amo das boas mesas,

e fixeches moitos milagres

naqueles tempos da miseria.

-.-

                                           

Para baixar á cociña había que subir de primeiras ao hórreo.

Hórreo da casa de Gómez de Bergland

R. I. P.

Aqueles hórreos, que en paz descansen, fixéronse para subir, para ter, para gardar. ¡Son auténticos libros de Historia! Eu descúbrome diante deste, que foi un dos últimos daqueles de tipo asturiano, pois, máis contra o Sur e contra o Oeste eran da familia; da familia, pero, outros, outros tipos, outra forma, outros materiais.

Ándame na cabeza se o inventor dos hórreos nos sería un veciño de Espasande... Cando en Espasande tiveron aquelas lagoas que facía o Tordea, ¡Tordea, porque tordeaba!, os seus poboadores inventaron as vivendas lacustres, pero xurdiulles un problema, ¡que lles subían as ratas polos postes! Tempo adiante viñeron os mouros, e o señor Paio, tamén chamado Pelaio, ou Pelayo, señor dese Castro do Vallis Viridis, que ía para Santo, Sampaio, levado do seu celo relixioso apelou aos seus vasalos para que lle axudasen a liberar, polo menos, a Cova da Señora, que daquela era coñecida como Covadonga. Alí abaixo tamén había charcas, así que o rapaz de Espasande púxose a facer palafitas, do estilo daquelas do seu Espasande, pero tivo unha ocorrencia excelente: poñerlles tornarratos, de lousa, ás columnas. ¡Así quedou inventado o hórreo tipo ástur! ¿Hórreo asturiano? ¡Máis ben, ástur-galaico!

¿Había algún comestible que non se subise ao hórreo? ¡Dentro, os comestibles; e debaixo, os combustibles, maiormente se eran de carballo, que conviña telos a secar! En relación coa cociña, co lar: Nas mallas, a tulla do cereal; e cando comezaba a baixar, subíanse as patacas, desde que as houbo; tamén coincidían coas restras do millo, que máis ben se colgaban por fóra, pero tamén fóra do alcance da ratume. Tras das patacas, as mazás; e tras das mazás, as castañas. Despois viría a matanza, así que, despois de salgar nos pendellos, cumpría colgar os touciños, frontes ás caínzas dos queixos, que esas sempre tiñan preferencia, ¡por ser cotiáns!

Quedábame outra función: Cando se xuntaban invitados, maiormente pola festa patronal, con un feixe de pallas por xergón, unha parte da familia..., ¡aquela noite durmía no hórreo! 

Todo iso arriba, dentro, que debaixo, embaixo, aquel resgardo era óptimo para as leñas, e para cura-las táboas; tamén para as ferramentas. Matematicamente: hórreo + lareira = riqueza caseira.

-.-

                  

Co mular, ao San Froilán.

Resulta que resultou que Castela quedou sen mular, ¡sen mular para arar!, daquela que os franquistas requisaban “tractores” para os seus canóns. A consecuencia foi baixar ao San Froilán, e mercarlles as crías aos galegos; subidas de prezo, iso si.

¿Os prezos? ¡Disparáronse; e nas lareiras decidiuse levar as eguas ao contrario, ao burro da parada..., para xerar mular! ¿Vedes que as lareiras tamén tiñan algo de Bolsa mercantil? Pero en Galicia escaseaban os burros, e sen contrario non hai mulo, así que os burros tamén subiron de categoría..., de categoría monetaria. ¡Ía sendo hora de que alguén lles dese categoría; categoría económica, se entende!

As guerras teñen consecuencias inesperadas e incribles. Se alguén lle chega a dicir a don Hermenegildo que a súa guerra, nalgún dos seus aspectos, ía favorecer aos galegos, o ferrolán, que de galego non tiña nada, ou pouco, igual se houbese comportado con eles coma un franco! Levar aqueles canóns ata o Perineo non era fácil, pero as mulas ían de tirar polo arado, e tanto lles daba..., con tal de que houbese cebada!

San Froilán andou por África, e don Hermenegildo tamén, que sería o único que tiñan en común, así que viñan do sol, e con sol as feiras de Lugo brillaban, particularmente niso de facer cartos para que as mozas celebrasen o seu domingo..., con pasteis da Madarro!

-.-

¡Se rueda!

Nalgunha das veces que asistín á rodaxe dalgunha das 11 películas nas que actuou miña prima Mercedes Cora, (Mercedes Josefina Carrodeguas Gómez), petrificoume aquel imperativo inicial: 

“¡Se rueda!”. Pero non só polo silencio imposto, senón, e tamén, porque me traía á memoria o silencio da nosa lareira, que se quedaba muda, silente, sen resposta, se algún temerario ou inxenuo tiña a ocorrencia de sacar temas relacionados coa guerra que se estaba “rodando” polo mapa adiante. De feito souben que se estivera celebrando, rodando, aquel día primaveral no que nos levaron ao adro parroquial aos nenos das dúas escolas para celebrar... ¿Que? ¡A victoria!, que así lle chamaron á festa final, en San Cibrao, aqueles da camisa azul.

Da xente que tiñamos do outro lado daquela fronteira movible, que avanzaba en liñas converxentes sobre Madrid, entre outros, miña tía Ramona, a nora do Presidente Salmerón, falábase na nosa lareira con distancia, como se xa estivesen no Ceo, incomunicados, tanto eles coma nosoutros, ata que un día chegou unha carta..., ¡con un selo francés! Tróuxonola o señor Severino da Casa Grande, que tiña un irmán casado cunha filla do carteiro, e víase a miúdo con eles. Meu pai tiña o sobre nas mans, que aínda non o abrira, pero meu avó, con aquela intelixencia abondosa que Deus lle dera, nada máis ver o selo díxolle ao fillo:

-Non, agora non; agarda, que está subindo túa nai, coa canada na man..., e xa a leremos cando se volva para muxi-la seguinte... ¡Vén chorando! ¡Iso é que ao verche a carta tivo a intuición de que morreu ou mataron á súa irmá!

Así era, que así foi: Os primos de Madrid, sen comunicacións directas, mandáronlle unha carta á Alcaldía de París, (non lembro quen presidía daquela a Cámara parisina), ao tempo que lle daban as grazas pola coroa de bronce que lles mandaran os franceses para o panteón dos Salmerón. Con aquela carta ía outra, a nosa, pregándolles que nola fixesen seguir París-Lugo.

¿Aquel misterio? Ningún, o normal nunha anormalidade pois da “zona roja” á “nacional” non pasaba nin o vento; daquela o truco das comunicacións estaba en utilizar amigos que residisen en países neutrais. Por certo, que aquela coroa vina o Día de Santos, ou Defuntos, do ano 1948, que eran as únicas datas do ano nas que os franquistas permitían ás familias visitar o Cemiterio Civil, na estrada de Vicálvaro (Madrid); cando volvemos, ao ano seguinte, a coroa..., ¡evaporárase!

Detrás desta lápida está o que quede, corporal, de miña tía, pero a súa alma está no Ceo, de boa que era!

Despois da guerra, cando tivemos comunicación directa dos primos, veu a carta-testamento da nosa tía. ¿Deixaba unha fortuna? ¡En pretérito, si, pero dos Salmerón os franquistas só deixaron quedar o mobiliario da casa da calle Pardiñas, e mailo panteón; daquela coas coroas de bronce francesas, seguramente porque non se fixaron nelas!

A inmensa fortuna dos Salmerón -nosa tía morreu sen fillos-, onde? Agora, que morreu don Hermenegildo, no 75, neste mundo xa non hai a quen preguntarlle, e ao inferno non me apetece ir; ¡requisárona, e co roubado mercaron tebras!

-.-   

O fume das lareiras

Dous, de dúas clases, pero na miña crianza foi de tres: o da leña seca, o da leña verde..., e maila tristura daqueles anos de guerra! O terceiro era o peor, pois enchía os ollos de bágoas, aínda que o lume estivese apagado.

É un milagre que non saísemos uns amargados, e iso a pesares das amarguras daqueles anos: viúvas de fusilados, viúvas de guerra, viúvas potenciais criando os fillos do ausente; nais dos soldadiños de Franco, nais con fillos na outra zona, ou na emigración, sen poder velos, nin sequera de cando en vez; fillos orfos, ou camiño de selo; avós amargados, e non só polos seus achaques; mulleres arando, mentres os maridos cavaban trincheiras... ¡Unha cousa é vivilo, e outra contalo!

Na escola dixéronme que o deus da guerra era Marte, pero eu, que sempre fun duro de oído, entendín “Morte”; ¡iso, o deus da guerra é a morte, e a pesares diso ten noivos..., na Lexión!

Crianza gris a nosa; unha cor con tres ingredientes: os mestres bos, depurados; as tripas baleiras, ruxindo; e as familias, de negro, enloitadas de por vida. A reacción contraria tivérona en Francia, cando berraban “ Faisons l’amour, pas la guerre, mais lorsqu’une réaction s’impose face au conflit, réagissons.”

-.-

Nas ocasións, visitas.

Médicos das almas, máis ben, pois os outros escaseaban; meu avó, albeitar, exercía de curandeiro na barriada. 

A relixiosidade de entón era un encanto; viña dese convento de Beneditinos-dominicos de Montecubeiro, tan queridos na parroquia que seica houbo dificultades coa desamortización pois os fregueses preferían ser caseiros a compradores dos bens aforados. No noso convento, o seu “Ora et labora”, compatibilizouse, complementouse, co perfeccionismo, co “Laudare, Benedicere et Predicare”. Dous tíos de meu avó foron frades do noso convento, pero eu cheguei tarde; ¡vin no século seguinte, cando se extinguiran os cenobios da bisbarra!

Xa o teño referido, pero agora volvo á lembranza: O último daqueles frades, extinto o convento, quedouse na parroquia facendo de párroco, e como se acabaran os ingresos, as rendas, vivía en Bergland, na casa paterna, durmindo nunha cambariña de madeira construída na mesma cociña, cerca da lareira, exactamente debaixo da escaleira que subía ás habitacións. Morto o crego, deron en utilizar aquela cama para almacenaxe dos pensos do vacún. Así, cando eu, de rapaz, chegaba á casa cargadiño cun feixe de herba, nabos, verzas, etc., e preguntaba que onde o deixaba, a orde máis habitual era: “¡Pousa na cama do Cura!”. ¡Como cambiaron os tempos; que irreverencia!

-.-

A ciencia de dar consellos

Os consellos ou se dan a conciencia, ou traballamos para o diabro. A frase non é miña senón do tan repetido Avó. ¡É culpa súa, por sabelo todo, todo de todo!

Outro admirador de seu avó, co que compartimos mesa. (Miguel Quiroga de Unamuno, no centro, pensativo).

Para os consellos non fai falta dispoñer dunha lareira pero si dunha experiencia e dun criterio maduros, perfeccionados; se non perfectos, si tendendo a. En canto a experiencia, a súa labor de curandeiro, e por tanto visitador e coñecedor dun número considerable de familias e de situacións, dáballe unha análise comparativa cuantiosa; polo que fai a criterio, este só madura acumulando moral e prudencia, séxase, intelixencia.

¡Canto ben, ou canto mal, pode facer un consello; de aí a responsabilidade do opinador! Mais para opinar tamén se precisa oír, oír ás partes, contrastando os informes. Da escrupulosidade de meu avó daba fe aquela sentencia súa, tan esixente, pois dicía, “Do oído, nada crido; e do visto, a metade!”. ¿Era ou non era esixente, incluso consigo mesmo?  Refería que aprendeu moito dun veciño que sempre acudía a dous avogados: No despacho dun deles presentábase como denunciante; e no outro, como denunciado. ¡Estes galegos...!

-.-

Pasa a

AVANZAMOS? -IV-

Xosé María Gómez Vilabella