DE PURA CERNA -II-

.../...

 

Esas vagas do mar...

 

Aquel vapor da Mala Real tivo as súas dificultades para atracar na Habana debido a que entrou co carbón case esgotado, así que, grazas ao seu abarrote de carga humana, compensada, mantivo a liña de flotación nun nivel aceptable, sen lastre, e cabeceou, arfou, algo menos do que cabía esperar con aquelas ventadas tropicais, en pleno temporal na data da súa arribada, que o collían de esguello, que o reviraban ameazando un naufraxio inminente.

Dérono amarrado, ¡por fin!, despois de dúas horas de practicaxe, en franca porfía, que antes non lograron enfialo; foi á terceira, aproveitando unha escampada, que autorizaron a baixar, ¡ou máis ben a correr, que tal fixeron, de fartos que chegaron, pola escada abaixo! Así se posesionaron daquel peirao graxento, esvaradío, outro continxente de asturianos e de galegos, tan estrafalarios, tanto, que se non fose polo dramatismo das circunstancias logo era cousa de rirse deles véndolles aquelas vestimentas, aqueles despistes, aqueles atordamentos, aqueles absurdos, tal que a bulla dun enxame entolecido polo sol. Todos a berros, clamando, chamando, acenando, falándose na distancia...

Coa tolerancia recíproca, coas axudas e coas orientacións dos agardantes, todos eles á intemperie, a cara descuberta, que abrir un paraugas a tal momento, con aqueles remuíños, era como invitalo a subir, convertelo en cataventos, ou incluso disparárllelo aos do barco. Afortunadamente todo en ben, bastante ben; sen incidentes nin accidentes, todos con boa vontade, en comprensión absoluta, recíproca, a pesares daquelas complicacións meteóricas. Todo de verdadeiro milagre, pois aquela xentiña, boa parte dela, aínda non estaban para saír do ovo, para botarse ao mundo; ¡nin case ao da súa propia bisbarra, canto máis naquel vórtice, imparable, das Américas caribeñas!

Fartáronse daquelas fileiras, e con razón, pero todo o compensaba aquel goce infinito, indescritible, do reencontro, da ocupación, da posesión territorial. Así que, desde que pasaron pola Sanidade Exterior, e se fixeron cargo daquelas impedimentas da Herminia, incluído nelas un xamón e maila consabida restra de chourizos, ¡da casa!, de Vilar, curados ao fume, auténticos pasteis, combinados, dixeridos, de landras, de patacas, de castañas, de verzas, de nabos..., ¡ingredientes naturais, de primeira, subministrados pola propia man, pola man dilixente da señora Silvina, e metabolizados nun animal selecto, escollido en cada rollada, sen urxencias, co exercicio muscular suficiente naqueles pasteiros da eira, no bandullo da cocha grande, unha vez castrada, por suposto, para evitárlle-lo bravío...!, botáronse a camiñar, ¡as dúas mulleres de ganchete!, cara ao interior da ¡súa! Babilonia.

A moza tiña a saliva estancada, fervéndolle, de tres ou catro semanas, que pouco falara cos seus paisanos, cos seus compañeiros de éxodo, vergonzosa ela, apoucada, temerosa de comprometerse, de facer o ridículo, e incluso de parecerlles lixeira a todos aqueles rapaces da pucha calada e da boca pechada, cos ollos extraviados, uns e outros, por sobre daquelas vagas, pendentes, ansiosos, todos eles, dunha costa, de que alguén lles dixese algo definitivo, algo parecido ao histórico, ¡Monte vide eu!

Pola súa parte, Queta tiña o padecemento oposto, a inquedanza contraria, que estaba seca de tanto aturar nos seus gringos, de parrafear con eles, aguantándolles todo tipo de obscenidades e de baduadas; de tanto cheirarlles aqueles bafos do seu ron... Pero había que comunicarse con eles, conectar, empatar... Neste caso, nestas circunstancias, cumpría anima-la sobriña, e á vez coñece-las novas, aquelas vellas novas, que xa o eran do mes anterior, daquel Vilar de Montecubeiro, entrañablemente seu, tan seu nos seus sentimentos, nas súas lembranzas, e tan dos outros na posesión, na propiedade e na pertenza, no goce daquelas terras, pero, en todo caso, inesquecible!

-...

-¡Ai, tiíña, -Rebordante de emoción, colgándoselle do colo, -que contenta estou de que me deixasen entrar nesta Habana, pasar para aquí, con vostede, deste lado das cancelas, hoxe mesmo, sen ter que facer esa corentena, como lles aconteceu a moitos dos que viñan comigo; e mais non sei por que os reteñen, que eu non lles notei que trouxesen a raña, nin cousa parecida, pero metéronos nese caldeiro, niso que chaman a desinfección...! O que si traían era tose, moita, moitos, que algún deles esgarraba sangue, de cando en vez...; ¡en cada vómito, ao mar, que ata daba noxo, pois nin ouriñal nos deron!

 

-¿E logo, ti, non vés forte, forte e sa? ¡Por iso pasaches ben, como tiña que ser, que contigo, con esa cute, co teu corpo, con ese pelo forte..., tal parece que entrou unha carballeira nesta Habana da caoba; unha madeira de cerna, sen sámago! Esoutros, o que é sarna, non terán; ou si, quen sabe, pero o que é tise...! ¡E se cadra, galopante! ¡Miña Nai do Ceo, iso é o pan de cada día! Mira ti o que son as cousas, que estes días andei cavilando que me traerías recados, memorias, daquela xente do meu Vilar..., pero maldito se nada pensei nos cheiros, aqueles da nosa terra, e resulta que os traes contigo, en ti mesma, no teu corpo, ¡que portas tódolos aromas da nosa campiña, aínda mellores có Chanel das gringas!

-¿Tiíña, que é iso dos aromas? Eu colonia non lle traio, nin ma poño...; ¡quen a viu, que só lla cheirei, en toda a rodeada, á muller do Médico de Reigosa! Como non sexa que aí, nese barco, cando me asomei á borda, daquela que esperabamos para baixar, por xunto dunha señora moi aseñorada, daqueles que subiron en Vigo, que estivemos vendo a xente, aos que agardaban por nós...; ¡e igual foi de estar cerca dela, mesmo pegadiñas, co vento que facía...!

-Muller, non me entendiches, que non hai mellor colonia cá do porco curado ao fume...! A mellor colonia témola nestas fardelas, nas que trouxeches, que cheiran de marabilla, mesmo de gloria! ¡Que Deus cho pague!

-A min, esoutro, non se me ocorría, e por iso pensei..., desta maneira!

-¿Non te does de nada, sénteste ben, pasouche ese mareo? ¿Si; de todo? Daquela podemos irnos deste peirao, que todo por aquí o que cheira é a cabrón, ¡a cabrón portuario!

-¡Tiíña, quen está na gloria son eu, e mais nada cheiro, coido que non, que nin cheiro nin me cheira..., iso que dis! Incluso me mirei nun espello, que era daquela señora, que mo emprestou..., ¿e sabe que na viaxe quitáronseme aquelas picas que sempre tiven no pescozo..., das pulgas! Aló, entre a quentura das cortes, e aquelas táboas, raras e podres, do piso, non había forma de poderlles ás pulgas, e mire que teño durmido ben fría, coas trapeiras para abaixo, pero esas condenadas, de afeitas á miña pel, tanto en frío coma en quente! Ao Toño, en cambio, nunca, que el dicía que non o atacaban..., ¡porque era un cara dura! Coido que xa o facía, que o dicía, para que eu non tivese vergoña co meu pescozo, coa miña brancura...

-¡Grazas a Deus! Agora cómpre conservarcha...; ¡iso, a brancura e maila brandura! Mira, hai que ter coidado, moito, con moitas cousas, que esta Habana éche a corte dos milagres, a cama de tódolos contaxios, de tódalas enfermidades, de tódolos andazos. Aquí pégase de todo: a fala, os costumes, as enfermidades, os vicios..., ¡todo! Supoño que é por culpa desta maldita calor...

-Pois na nosa parroquia din que a fermosura non se pega, que é a única enfermidade que non se pega, pero a min xa me gustaría parecerme a vostede, tan elegante de roupa, tan solta e tan cimbrante nos seus andares... ¡Xa me dirá como teño que facer para que non se note demasiado que veño do monte, do Montecubeiro!

-¡Vés da parroquia dos frades, que iso é unha categoría! ¡Non o esquezas, nunca!

 

-Señora, monte é, que ben ve a cousa de afacerse, que tamén lles pasa ás vacas, que aló compramos unha o ano pasado..., ¡e notábaselle!

-¿Notábaselle, que, en que?

-¡En cousas! Viña de traballar á mulida, e pola esquerda tirábase por sobre do temón...; e logo que, cando vía saias, escornaba. ¡Cousas...!

-Mira, nena, ti chegaches con ben, e do outro, diso da elegancia, diso dos andares, ¡peliños ao mar! Tan só hai unha receita: copia-lo mellor; ¡iso, sempre! En canto ao público, se queren rirse dunha para o seu goce..., ¡mellor así, que é un favor que se lles fai! Enfadarse, nunca; pero nunca, que diso saen engurras..., ¡que por algo as teñen os sapos!

A química familiar funcionou, pese á distancia xeracional, pois aquelas mulleres, na súa intimidade, aínda que en circunstancias dispares, falaban a mesma lingua, con similares sentimentos, con idéntica franqueza, de corazón a corazón.

-Mire, señora, que logo me parece estar soñando, que xa me daba por perdida nese mar, ¡e coido que non era a única! Ese vapor, que non saía do sitio: ¡auga, auga, sempre auga, que así debeu pasar coa Arca de Noé! E logo que mesmo viña borracho, non sei se o barco ou o Capitán, pois tordeaba en tódolos sentidos, aos lados, pero aínda máis de adiante para atrás, e de atrás para adiante..., ¡que se levantaba mesmamente coma os cabalos! Tanto, que eu din en lembrarme do noso Manuel...

-¡Chica, que  papurreta...! ¿Compara-lo barco cun cabalo...? ¡Nunca tal oín!

-¡Pois, si! Mire, el, o Manuel, agarrábase ao arzón, ao fuste da sela, e eu, no barco, aos madeiros do asento... ¿Non é parecido? ¡Penso que si!

-¡Vale, vale! ¿E que máis...? Conta, muller, di algo; fala ti, que despois pregunto eu, que che son unha preguntona, máis que un cura no confesionario, pois os homes máis que verbas o que queren é chapeta!

A rapaza non entendeu a metade daquelas verbas, pero compraceu á súa tía, á súa salvadora, á súa receptora:

-¡Non sei que dicirlle! Diso do barco..., pouco máis! ¡Ah, si, que fumeaba moito, moitísimo, coma o forno de coce-lo pan, ou coma a caldeira de cocerlles aos porcos cando a penduramos no guindal, por riba do lume...! Alí un rapaz, que dixo que era da Fonsagrada, todo se lle volvía dicir que era carboeiro, deses que fan o carbón dos ferreiros, e falou de que coas tolas do seu carbón pasaba o mesmo, que están arde que arde, por semanas, ata que non queda unha febra! Pregunteille se chegaría a arder o buque, todo, enteiro, que non sei nadar! Riuse de min, ¿sabe?, así que, de alí en diante, ¡medo que collía, medo que papaba para dentro de min, ao meu bandullo, que non lle hai peor cousa que ter penas e non ter con quen confesalas!

-¿Tanto medo pasaches? ¿De verdade? Pois eu, na miña viaxe, nada, nadiña... Claro que aquel Capitán, o da Laxe de Veiga, deu en facerme garatuxas no escuro, polos curros daquel barco..., e como mas pedía o corpo, que xente nova e leña verde..., pois nada, que se me pasou o tempo do mellor, nun santiamén! É o que teñen as cóxegas, que mentres chas fan non pensas no malo, que iso, as consecuencias, veñen despois..., ¡e menos mal que saín senlleira, que como son unha toura, un marimacho, no agarro a semente!

A rapaza, inocente por natureza e por crianza, pero entendeuno; isto si, e ruborizouse, con vergoña allea. Facéndose a distraída, continuou co relato da súa peripecia:

-As vagas dese mar sonlle unha cousa seria, ¡que a pouco nos engulen! Xa ve, por fóra, o mar; e por dentro, aqueles fumes..., ¡que ata nin sei como farei para contarllo ao Toño, que el gáñame en redactar! Agora que non me ven os coñecidos teño que adiantalo; ou máis non hei poder, por moitos ferrados que me cobren, aquí, nunha escola, que xa irei aforrando para comprar trigo..., despois de devolverlle a pasaxe, que iso é o primeiro!

Tamén súa tía desexaba mirar ao futuro, axudarlle, que ben meditara niso naqueles días de espera:

-Chica, esas molestias xa pasaron; e logo que, besta que olla a ceacú, ¿que é o que ve? ¡O cu; só ve o cu! Agora estamos aquí, ámbalas dúas, ben ledas, así que, como dixo o outro, ¡viva Cuba! ¡Viva esta Cuba que nos mantén, que nos viste e nos calza, esta Cuba que nos xuntou..., tan a punto, que por pouco xuntamos a túa chegada coa miña despedida!

-¡Viva; que viva por sempre, amén!

Henriqueta, para celebralo, deulle outra aperta á moza, á sobriña, que seguía entendéndolle só a metade das súas reflexións, a metade daqueles comentarios, e parouse un intre para facer un breve descanso. Terían que facer moitos, pois con só andar xa alasaba, do débil que se sentía, e iso que para aqueles paquetes amañouse Herminia facendo unha rodela coa mesmísima boca do saco do xamón, que así alternaba con eles, cos vultos, cando de man, cando na súa cabeza, que non quixo compartir aquelas molestias con súa tía.

-Meniña, diso do barco, esas lamentacións...; diso, nada, auga pasada, que cando volvas á túa casa, ao noso lar, háseche facer máis curta a viaxe. Mira ti, que cos anos que fai que vin, eu, para esta Cuba, e aínda me lembro de que as bestas andaban mellor cando volviamos da feira... ¿Oes, segue habendo feiras? ¡Cóntame, muller; cóntame da nosa xente; e despois, das festas! ¡Coa fame que teño por oírte, cousa que me digas, cousa que me presta!

-¡Uih, das feiras! ¡Moito me gustan, maiormente as de Carnaval, cos rapaces correndo tras nosa, tras das nenas, co xiz, para marcarnos a roupa, como se lle fai ao gando! Non, que minto, pois o gando márcano con tesoiras... Eu podo falarlle de catro, que son as que coñezo, de ir: Castroverde, para leva-los queixos, a manteiga, os xamóns... Na de Meira, que sempre teñen ferramenta, moita e boa, que desa parte abundan os ferreiros.. Toño, arremedando ao Cura, di que, Por sus herramientas les conocereis..., que non hai folgazán que se preocupe dos útiles! A do Cádavo...; ¡esa máis ben para a facenda miúda, que por aló, tanto no Val de Fonteo como no Val Pedroso, hai moita!

-¿A de Mosteiro, que; déixala, ou é que morreu!

 

-Quero ir amodiño, pois á de Mosteiro téñolle querenza, moita. ¿E sabe de que? De que me levou meu pai, a cabalo dunha besta recén comprada, e abrigoume as perniñas cun cobertor de la, das nosas ovellas, das brancas; boísimo, que llo tecera miña nai para que lle fixese de tapabocas, polo que viña padecendo, do peito! Mire se era bo o Amadeo, meu pai, que en vez de taparse el, envolveume a min, así que fun e volvín ben quentiña, ¡coma un roxón na tixola!

-¿Aquela egua..., vendéstela, ou tédela? ¿Subiu algo o gando; segue habendo vacas de cabana, postas en cabana?

-¡Ai, si, subiu! Vaille carísimo, que os pobres témolas mal para chegar ás vacas, ou para renovalas, pois se criamos as xatas, despois, para paga-los trabucos..., non hai de onde quitar! E do mular non digamos, que o levan para Castela, que por aló áranlle, e mallan, e fano todo coas bestas... O noso Manuel quérelle ben á nosa egua, moito, e iso que vén da vida de meu pai, pero non lle importa, iso non, pois antes que vendela vende a súa alma! Mire, quérea tanto, que xa di a mamá que sempre a leva entre as pernas, ¡por xunto da mingola! Pero vai vella, coma os camiños. Élle tan egoísta, o Manuel, tanto, que, se se terza, lévanos á miña nai e a min tras del, afalándolles aos ranchiños polas corredoiras, atrouchando na lama, sen axudarnos, nin pouco nin moito, que canto fai é quita-las mans polas mangas da súa zamarra, e iso para termar do freo! ¿De que se ri, ou non me cre?

-Ben o sei, muller, que ese Manuel non me escribe, pero nin falta que fai, que as tería que dar para que mas lesen, pero de cando en vez chégalle algunha nova a algún coñecido meu, dos de por aló...

-A ver se o fai agora, agora que estamos aquí as dúas...

Queta, feita unha esponxa, ávida:

-Pasando ao das festas, ¿na do Santo, que? ¿Seguen cobrando aquel real da cama? ¡Unha cama de pallas, unha cama redonda, medio a medio do adro, para que brinquen os mozos coas mozas, que sempre remataban a paus, maiormente cos rapaces das outras parroquias! Cobrábao aquel Pepe de Vicente, un que tocaba a frauta...

-¡Ese, como non a toque no Ceo...! Palmou, ¡descantiá! Din que foi por culpa dunha cea, unha empanada de torresmos, que a comeu quente, sacadiña do forno. Mire, das festas cústame falar, que me estou lembrando do meu Toño, que a saber con quen baila, de aquí en diante, pois palabra deuma, pero chístalle unha do Herdeiro, a Rosalía, ¡e como é unha Casa Grande...! Élle boa persoa, pero un cabrito, un saltariqueiro, que mesmo baila na punta dun fuso, ¡con música ou sen ela!

 A todo isto, coa saudade saíndolles por cada poro, pero, á vez, degoiradas por aquela tensión emotiva, Henriqueta non paraba, non se cansaba de beixar na sobriña. Fíxolles sitio, nun curro da súa taberna, un vello amigo da Queta, o Constante; un catalán inconstante, que probara fortuna de mil maneiras, moi activo, esperto e simpático, Constantí Ribalaigua Vert, que acababa de adquirir, de adquirir e de transformar, con bastante graza, con decoro, nunha esquina, nun cornecho de Obispo-Monserrate, aquela humilde Piña de Plata, que a estaba lanzando, acreditando, con ese título un tanto afectado e relambido, pero axeitado á frivolidade daqueles tempos, daqueles clientes, El Floridita. Naquela transición, pois a transferencia, o traspaso, de nome que non de lugar, fixérase no 1918, aquel establecemento hibridaba, flutuaba, entre cocteleira e taberna clásica, lugar de trinque daqueles pisaverdes do barrio, que foron os primeiros en sorber o seu soberbio, o seu histórico, daiquirí. Cunha aceptable cuisine, moi afrancesada. En canto ao seu singular, xenial, propietario, para Queta era, seguía sendo, o señor de Ribadauga, que nunca foi quen de aceptarlle aquela fonética do apelido orixinal, ¡de tan orixinal que era!

Mentres esperaban pola escampada, que fóra, na rúa, seguía chuviscando, pero xa ía de limpa, co vento amainado, as nosas paisanas, tía e sobriña, deron boa conta dun congrí, dúas pratadas, grandes e fondas, de festa, que lles soubo lindamente, en particular á rapaza, que nunca esquecería aquela entrada en escena, apoteótica, ¡entre o congrí e maila orquestra daquel furacán! Súa tía, con tanto bico, refregoulle cen veces aqueles morros repintados, deixándoa tan selada coma unha carta urxente. O seu agoiro non lle era molesto; non o era por cordial, pero si por reiterativo:

-¡Muller, ti, moi falangueira non es, que moito non falas..., para o que eu quixera! Tes que contarme cousas; ¡máis! Mira que ardo cos desexos de sabelas, que por iso tes que pintarmas tal e como son, ¡coma un retrato deses do magnesio!

A recén chegada non entendía de magnesios, aínda non:

-¿E non sería mellor que as fose ver, vostede mesma, en por si? Se lle falo dos vellos da parroquia..., ¡quedan poucos, que xa temos o cemiterio abarrotado, que pouco hai por onde furar sen que saian ósos frescos! E dos novos..., ¿para que? ¡Non os coñece!

-Nunca aló che volvo, estará ben libre...! ¡Requiescat in pace! -E rompeu a chorar, con grandes sotelos que trataba de disimular co seu paniño das mans.

A sobriña, abraiada, sen recursos dialécticos que lle resultasen válidos para sosegala:

-¡Volve, señora, volve, que aínda é nova, máis moza do que miña nai, que non sei o que se levan, pero ela foi a morgada..., e mire que ganancias tivo! Prometinlle ao meu Toño...; xa sabe, ao meu rapaz, traelo para aquí, ás Américas, desde que sirva a El Rei, así que, para daquela, ímolas dúas. Dentro de tres, ou de catro aniños... Démonos palabra de casamento, ¿sabe? Xa llo contarei ao miúdo, máis adiante, que tamén teño que ensinarlle a súa foto..., que a fixo en Castroverde, na feira, para que a trouxese eu!

-Boa ilusión me faría, que non o sabes ben, pero antes dese tempo xa estarei cocendo..., ¡iso, nas lapas eternas, no forno grande!

Dándose por extraviada, por irredenta, botouse a chorar de novo, coma unha perdida, case tanto como chovía. A sobriña, de fronte súa, desconcertada, sen atinar a calmala:

 

-¡Non o queira Deus! Cale, señora, e non chore, que non teño máis paniños ca este, nin no peto nin no ato...; ¡e o seu está pingando! Señora, aínda que así fose, que non vai ser, o cura de Montecubeiro di que desde o Ceo vense tódalas cousas, mellor que de parte algunha; aínda mellor que desde o propio campanario, que as ánimas ollan por de riba, e ao redor, todo asemade, igualiño que se voásemos por aló arriba, cos bexatos, tal que metidos nun cirro!

Aquilo, desculpable por inocencia, atinado non foi pois Henriqueta apesarouse máis aínda do que xa estaba:

-Chica, será iso, será, pero, ¿e se non temos albergue no Ceo, ou se nos negan a cama, maiormente aos que a deixamos profanada coa nosa promiscuidade, tal que envelenándolles os homes ás mulleres decentes?

A rapaza metérase nun trollo, así que non daba pé con bola:

-Vostede, entre o que di, e como o di..., ¡nada, que me ten de Coresma! Xa na súa carta armou un bo enguedello, que lla tiven que esconder ao Toño; ¡o único segredo que tiven co meu rapaz! Como lle son unha burra, e a maiores, veño daquela serra, terá que falarme en cristián... Aquela carta moito me deu que cavilar, ¡e co que tardou en mandarma, máis!

Henriqueta, metida noutro apuro, no do seu segredo inconfesable, tampouco atinaba coa saída correcta, dolorosa pero necesaria:

-¡Muller, foiche adrede, que o enderezo viña ben! A verdade é que quixen esperar, incluso coa carta escrita, para temperar..., ¡por se así te desanimabas, para que se che quitase o antollo, se antollo era! Pero ti, outra teimuda, ¡coma min! Redactóuchema unha amiga das boas, que aprendeu este oficio de jinetera por culpa dun afiador ourensán, fino el, que a mandou para Cuba de ben afiada, botando chispas, despois de pasa-la pola pedra, ¡cun neno na barriga! Ela non se decatou diso ata despois, de chegada, que atribuíu aquelas faltas aos mareos do mar...

-Tiíña, ¿iso das faltas..., son os pecados miúdos? ¡Pois non era tan miúdo o vergallo dese afiador, xa que a preñou, que os xatiños, ata que se fan touros, non logran cría!

-Polo que vexo, sobriña, ti só coñeces a cartilla dos curas..., e maila das vacas! Pero, espera un pouco, que preciso un grolo desta auguiña, para facer saliva, que estas cousas, estas confesións, secan a calquera!

A rapaza seguiu facendo preguntas inocentes pero impertinentes, así que Queta viuse en catro apuros:

-Aquí sómosche de tódalas procedencias: Todos afiadores, todos de por alá... (Cantaruxou un pouco) -Pero non é cousa de cantar, que che estou falando de dramas. Se cadra foi mellor que non entendeses, que esa de Ourense fíxoo adrede, que só Deus sabe o sino das persoas!

-¿O sino? ¡Non, señora, que o di Tellado, que tamén existe o libre albedrío, pois sen libre albedrío non seríamos responsables dos nosos pecados! ¡Eu dígolle o que oín, que a miña cabeciña non dá para máis!

-¡Sobriña, ao gran, que para pensar témo-las mestras! ¿Vas comida; ben comida e ben servida? ¡Non te prives de nada, que nesta casa sonche cataláns, e cobran polo que dan, que canto máis dan máis cobran, pero teñen de todo, e de todo a barullo! En cambio, a min, como son galega, ou ás mulatas, que esas non son negras pero viven de negras, ¡dannos eles, e cobramos nós! ¿Que che parece? -Riuse de si mesma, con amarga ironía. -¡Somos máis listas cós cataláns!

-Tiíña, falar, ben falamos, e comemos do mellor, de festa, pero, ¿o noso camiño, queda lonxe...? Mire que se nos bota a noite enriba, e con tantas rúas, moita ruada é! ¡Como para perdernos por aí adiante! ¿Vostede sabe o camiño, ben sabido? ¡Mire que tódalas casas son iguais, ou parecidas! O que máis me admira delas é que non teñan un maldito palleiro, que todos deben ser amos..., ¡e mais nesa taberna tiñan pantrigo, boísimo!

-¿De camiño, que; que canto nos queda? ¡Muller, a carreiriña dun can, se non está canso! ¿Ou xa non se di así para chancearse dos que preguntan? Camiño, moito, que nin sei cantas cuadras, pero aquí, nesta Habana, só se perde o que quere perderse, pois con preguntar, e con apuntar co dedo, ¡tira millas! Voute levar á casa do meu patrón..., ¿sabes? Pero déixame unha fardela, tal que a dese xamón, que igual me serve de caxata...! Imos ao Vedado, que lle din así porque está vedado..., ¡aos pobres! Non, muller, que foi unha chanza; era un vedado porque só cazaban nel os Gobernadores; ¡eles e mailos seus lambecús! Xa verás, xa, que o patrón é rico, e ten unha finca, unha quinta, máis grande có Campo da Feira de Lugo, que o vin daquela, que o estaban amañando cando saín para Cuba, que mo ensinou aquel Capitán... ¡Condenado el, que foi o único bo que me ensinou!

-Tiíña, por Deus, non xure, nin xure nin chufe, que me dixeron que os cubanos sodes máis chufóns có Parañolo de Veiga, que ese señor aprendeu a chufar aquí, precisamente aquí, nas Américas, que antes seica non era así.

-¿Chufar, eu? ¿De que...? ¡Como non sexa dos meus pecados! Pero volvendo ao rego: xa verás a casoa do meu quenlla... Chámanlle, Mansión Robynia, que iso vén do nome da súa muller. Da legal, para entendernos, pois das outras ten un cento; como el di, ¡para usar e tirar!

Aquel curso era intensivo por demais, incluso para unha rapaza lista, esperta, cal era o caso da nosa Herminia.

-¡Xesús! ¿Unha muller legal...? ¿É tratante de mulleres, ou que? E logo está iso de..., iso de..., ¡a mansión! ¿Que é unha mansión?

-Mulleres legais son as que esperan ao seu home na propia cama, e non nos portais, ou na barra, tódolos santos días, en particular o sabadete, que é o día da paga..., ¡da paga recíproca! En canto ao da mansión, iso é..., ¡un palacio!

-¿Logo é un pazo, coma o de Pena, ou o de Vilabade, ou a Casa Grande de Pillado...?

-Non, muller, non é un pazo, que é unha mansión, que estes non teñen caseiros...; ¡unha casoa, enorme, cheíña de ventás! Fíxate como será a cousa, que tan só para arranxarlles o xardín teñen dous morenos, ¡dous!

Herminia detívose por un intre, dous minutos, que xa non lle obedecían as canelas, entumecidas daquelas estreiteces do barco. Viaxe, tormenta, emocións...; aqueles paquetes, aqueles dicires...; que todo cansa, por feliz que se sentise. Cando deron chegado á altura do Parque Central, xa co tempo asentado, en calma; co aire máis denso e máis pesado que un seixo da serra, Queta suxeriu repousa-la comida, que a sentía batucar aló por dentro, e precisaba repoñer forzas para unha nova xeira. Herminia, pola súa parte, aquela mociña ben esguiada, tamén ía baldada, e iso que tiña unhas pernas que para si as quixese aquela Pavlova, aquela bailarina tan admirada en Cuba, que falaban dela tal e como se houbese nacido na mesmísima Habanavieja. E logo que se lle resistían os ollos, fatigados de tanto ver e de tanto admirar; febles ante aquela inmensidade, con aquela iluminación, ¡urbana, de gas! As cores chispeantes daqueles edificios tan fantasiosos...

-.-

-Tiíña, iremos indo..., que este mundo non ten remate, e iso que se trata dunha illa! Por algo lle chaman Novo, pero tamén habería que chamarlle Grande. Que Deus me perdoe se blasfemo, pero fai falta ser Deus para poñelo a andar, co pesado que é, e con tanta xente enriba...!

-Muller, ti es a pesada dándolle voltas ao mundo, que iso non é asunto noso, e logo que se vai deitar esa Lady, cansa de esperarnos, se chegamos tarde.

Á rapaza entráronlle unhas dúbidas tremendas, coas que non contaba:

-Miña tía, outra cousa, que vostede xa o dá todo por feito, pero..., ¿e se non me afago, e se teño medo nesa casa tan grande, e se teñen cans lobeiros, ou non lles entendo os falares, cousa que me pasa con vostede...? ¡Ai, Deus, que igual a deixo quedar mal...? ¿Falan en cristián?

-Muller, tódolos falares son cristiáns, que a lingua déunola Deus, pero como nos fixo de barro, pois iso, que algúns téñena sucia!

-¡Ai, non, non señora, iso a medias, que eu teño orellas, e xa reparei que todo por aquí, do barco en baixo, cada un ornea á súa maneira..., ¡que isto xa parece a feira de Adai! Esquecíaseme: ¡tamén fun á Adai, pero unha vez, unha soa!

Henriqueta, algo recuperada, afoutando na súa rapariga:

-¡Veña, ao ataque, que son nosas; rúa vai e rúa vén, que as piso, que as esfarelo! Mira, nena, como eu non podo ler os títalos, eses rótalos, pois..., ¡pregunto!

-¿Por culpa dos ollos...?

-¡Non, que non me ensinaron a ler, e aquí tampouco fixen por iso, que tiven outras xoldas! Daquela, ¡orella por diante! Por aquí arriba, todo seguido, ímosche ao mesmísimo Ceo. A escoller: por San Martín e por San José; ou por San Rafael; ou por San Miguel... Ten graza, por aí abaixo, todas esas rúas son dos santos, pero o que é as casas..., ¡as casas son de putas, todas, ou case todas! ¿Ti sabes que é iso de ser puta? ¡Véxote tan parva, que igual non!

-Non señora, aínda non, que son moitas verbas xuntas; esta cousa do castelán, todas anovadas..., ¡un libro delas!

 

-¡Mellor así, que nin falta che fai! Aló adiante, nas beiras do Vedado, toparemos cun xardín enorme, ¡unha cuadra enteira!, entre Aramburo e Hospital, que nos servirá, se non chove, para cambia-las mulas... ¡A miña vai vella, cansou!

-Isto das rúas é unha cousa seria; mire, de postos a comparar, as rúas son coma os carreiros da serra, e por entremedias, onde aló hai toxos, aquí teñen casas, ¡por ducias, coma os ovos na feira! Andar por aquí, e perderse, ¡todo un!

-Muller, non digas papurradas, que ti es culta, ¡sabes ler! Quen sabe, sabe; e daquela sabe o que fai, e coñece por onde vai! Cando vin eu...; ¡uih, daquela! Tiven que preguntalo todo, absolutamente, que nunca unha escola pisara, que naqueles tempos só ían os homes, á escola do convento... A propósito, ¿ti sabes para que levan fanguelas, tanto os curas coma os frades? Dixo esa de Ourense, que é máis divertida cá min, que eu sonche bastante tesa, que é para que as mulleres non lles notemos o paquete da súa virtude cando se lles altera, e sempre o levan así, alterado, porque non lle dan satisfacción! Aquilo da escola dicían que era para entender as obrigas, e as mulleres que aprendésemos no colo da nai... ¡Igual tiñan medo de que nos namorasen os frades!

-Niso pouco se andou; ¡se eu lle contase...!

-¿Sabes por que non querían escolar ás mulleres, a verdade? A muller que sabía ler recibía cartas dos homes, e con iso perigaban; ¡eles e mais elas! ¡Féndalle-lo demo a alma! O perigo dos homes está na súa semente..., ¡e iso non se pode meter nunha carta! O meu, o meu perigo, estivo nas verbas, nas daquel capitán..., tan amigo dos nosos parentes que os convenceu a todos de que me traía para coidarlle os fillos! ¡O que quixo aquel fulano foi facermos, e menos mal que non son de empreñar! Aquel tíñaa moi longa, mesmo de concurso, que presumía de que lle deran un premio no cuartel, ¡por macho!

-Tiíña, ese home, ese mal home..., ¡nunca por aló volveu! ¿Onde vive..., por se hai que escapar del?

-¿Volver? ¡Non puido, que o esfolaron os mambises, en canal! Por aló, en Sagua la Grande, case ao remate da guerra! Coa mesma, eu, viúva e sen casarme, ¡á cantina do cuartel, para facer caridades, para aliviarlles as penas! Daban noxo: ¡sucios, greñudos, feridos, famentos, chagados, expectorando..., que eu, en parte, facíallelo por misericordia, da pena que me daban! ¿Nena, vasme entendo, vasme coñecendo?

Aquela nena, si, algo, a medias, pero, abraiada, anoxada con aqueles descubrimentos, e iso que só lle eran entrevistos; cambiou de terzo:

-O señor Constante, ese da taberna onde comemos, chamoulle Queta...

-Son falares dos gringos, ao tarabelo, que a todo lle dan a volta, coma unha calceta, e logo que iso de Henriqueta fáiselles longo..., coma a ti este traxecto! Por certo, para un pouco, tira do freo, que vou arrebolar este paraugas...

A rapaza escandalizouse, que nunca vira semellante dispendio: ¡un paraugas, noviño, de seda! En Vilar, Colás, o pai do Toño, aínda se resgardaba da chuvia cunha capa, cun capucho, de palla! O Herdeiro tiña outra, pero mellor feita, de xuncos.

 

-¡Tía! ¿Que fai...? Arrebolar un paraugas, como fixen eu coa picaña, a mais de ser pecado, é un erro, que pode volver a chover...

Pero Henriqueta, ou Queta, con tal de alixeirar lastre!

-Perde coidado, que teño prata para un milleiro; pero volvamos ao noso, iso do traballo: De momento, vés de axudante da cociñeira, unha tal Agar... É unha negra boísima, lista coma unha donicela, pero ten uns beizos enormes, mau-mau, coma unha vaca!

-¿Como dixo que se chama, que nunca tal oín?

-Agar, que seica é un nome que está na Biblia; ¡iso di a Lady, que é unha sabida! O perigo meirande para ti vai ser manexa-la vaixela... Tes que coller os pratos coas dúas mans, ¡tal e como fai o cura para alzar!

Xa non todo era felicidade, pois unha casa na que se collen os pratos coma un cáliz..., axudándolle a unha donicela da boca moura...

-Tiíña, logo, eu, ¡á cociña! ¡Mire que non quero ser monxa, nin ama de cura...! De afeita ao monte, aí, nesa cociña, coma as cabras no cortello..., ¡vou tolear!

-Muller, tampouco é así, que sacarás á señora, esa Lady, esa Robynia, de cando en vez, a pasear, á rúa. ¡Oes, de propósito, para aquí un pouco, só un anaco, e asenta estes petates no chan, que che vou ensinar a dobra-lo espiñazo para face-la benia, os saúdos, as reverencias, para cando veñan ao caso...!

Herminia botouse a rir con aquelas mocas que fixo Queta para ensinarlle un pouco de cerimonial, algo daquel protocolo servil; foron as súas primeiras gargalladas en terra estranxeira, ¡e ben que lle prestou!

-¡Quetiña, isto xa o sei, de tanto encrequenarme para sacar! Pero o que non sei, nin entendo, son os nomes desa señora...

A que se riu agora foi Queta; en parte, polo contaxio daquela hilaridade tan inocente, incontaminada, xuvenil. Cando se deu serenado, explicouse:

-Iso de Lady seica é por vir dunha familia de títalos; coma, coma..., ¡os Gómez da Olga! Esa muller é protestante, pero por moito que lle proteste a Deus, del non se vai librar; ¡nin ela de Deus, que é unha santa! Por parte, ao pinchacarneiros, ao Merton, hai que dicirlle Míster, que nunca cheguei a saber por que, pero non me importa, porque lles din así a tódolos gringos, aos ianquis... ¡Ianquis son eses da América do Norte! Párate por aquí, outra vez, aínda que vaian dez, que nesta beira temos bancos..., ¡que igual os puxeron para os vellos, decatándose do longas que son estas rúas...!

De sentadas, ou de asentadas, que a conversa non se lles esgotaba por longas que fosen as rúas:

-Nena, todo isto de por aquí sonche os campos da Universidade, pero como falan tan mal, ¡peor cá min!, hai quen lles di, Campus. ¡É o colexio dos ricos, para entendernos! Así que aí, nese Campus, aforras de preguntar polos nosos, polos emigrantes.

-O que preguntarei eu, sempre, é polas rúas, que nin o señor Tellado, co listo que é, daría aprendido estes nomes, que logo será igual que poñérllelo ás cen ovellas que chegamos a ter nós. ¡Ai, Deus, miña nai, ela soa, con tanta facenda, e con aqueles lobos, todo o día atusmando, ao menor descoido...! ¡Deu-la ampare!

-Desde que pares de saloucar iremos por aquí arriba, todo seguido, ata a calle G. E agora escoita, que túa nai ten ao Manuel, así que, se falla, que lle dea cunha corra! Estásenos acabando o tempo de estar xuntas, e fáltame un a lot of, como di Merton; uns conselliños para esa casa..., ¡que che é algo especial!

-Señora, veño calando, pero, a cousa é..., que eu contaba con se-la súa criada, como pasa coa Ama do Cura..., xa que está rica! ¿Ou ten outra, outra criada? Mire, aínda que me pague pouco, con tal de que dea xuntado para devolverlle a pasaxe que me pagou vostede...; ¡e tamén para mandar a do Toño, que ese compromiso teño!

Queta non lle contestou ao momento, ensarillando, acomodando as verbas que podería usar/non usar ante aquela proposta/censura:

-Herminia, ti es máis santa cás nenas da primeira, pero a tal momento nin sei se iso é bo, ou malo..., neste puto país dos ventos, que con eles chegaches! Desde aló, da nosa terra, só ven os pesos dos que volven ricos. Tan cegos están, catalépticos perdidos, que nin se decatan de que tras da serra, da súa, hai outros lugares, outra xente..., incluso outros tegos de medir..., ¡canto máis do mar para acó! Eu tamén traballo para o Míster, na súa ´organización´, que é como lle chama, pero noutras cousas, que nin fai falta nomealas, que ben as notarás a pouco que penses, ¡e mellor aínda se te esqueces delas!

-Por favor, tiíña, fáleme de xeito que poda entendela! -Suplicoulle.

-¡Boh, tanto ten, que tarde ou cedo...! Son, sonche..., a xefa dunhas camareiras dese Merton, que están, que nos ten, para que nada lles falte aos bebedores, aos xogadores...; ¡quere dicirse, aos putañeiros ricos! Doutra banda, certo é que teño os meus aforros... Mira, muller, teño tanto, tanto, que se chego a ir ao noso Vilar daquela cómprolle a propiedade ao Herdeiro, e sóbrame para pagárlle-la pasaxe a tódolos veciños do lugar..., ¡para fodelos, para que veñan saber o que se coce en Cuba!

-Cadora menos, tiíña, cadora percibo menos, que nin que me falase en latín, tal que nese latixo dos curas cando misan.

-¡Pois está claro! Eu non farei esas compras, pero ti..., ¡se cadra esas, ou outras! Mira, nena, desde que sei que o noso Manuel é tan becho, ¡quitáronseme as ganas de volver!

-Tiíña, temos que facelo, as dúas, que llo prometín ao Toño; e se acaso, para que non teña que lidar co meu padrasto, daquela vai vostede, xa que tanto ten, e manda facer unha casa, mesmo aos canteiros de Luaces, nunha leira das nosas, ¡das súas!, que vostede alí ten a súa herdanza, que non lla poden discutir!

-¿Non lla...? -Arremedouna. -Muller, vaime atuando, que aquí, ti e mais eu, ¡dúas irmás! Marta e maila María, a que reza e maila que peca... Rapaciña, eu quixera ser nova, comportarme coma elas, desface-lo meu novelo... ¿Non te fixaches no vestido que levo, tan achingado (Achingado = acurtado, provocativamente curto)? É por varias cousas, pero unha delas para disfrazarme de moza, para desandar o meu camiño..., se tal fose posible!

Herminia, tanto como agradecida, que non era pouco, estaba abraiada, desconcertada, que un mareo se lle ía e outro víñalle, pero a súa lealdade, o seu respecto, ¡por riba de todo!

-Señora, farei o que mande, en todo, pero iso de atuala...; ¡non, iso non, que por aló non é costume, nin sequera en Lugo, polo que sei!

Queta quedouse por un momento silente e chorona; outra vez de pingueira, coas ideas e coas lembranzas mesturándoselle no seu cerebro, ateigado de avisos, de señardades. Cando se deu normalizado, co xamón ao lombo, agarrado polo uñeiro, na tela:

-Esta guitarra que me traes debín deixarlla ao Constante, e comiámola cando volvésemos á súa casa...

-Pásemo a min, que son moza, e podo con isto e con máis!

-¡Di, pásamo, que eu son túa irmá, a máis vella, unha tal Queta! ¿Pero, de que, de que ía...? Non sei que me pasou aí abaixo, que se me borraron as ideas, tal que se mas gadañasen... ¡Ai, si, dos cartos; do que teño! Eses aforros vouchos pasar a ti, poñelos na túa cabeza, non sexa o diaño que me caia dun burro, e me mate... ¿Enténdelo?

Sen agardar pola resposta, contestouse a si mesma:

-¡É un falar, que xa sei que non! A verdade, toda, enteira, que tarde ou cedo terás que sabelo, é que teño unha enfermidade desas, desas das mulleres...; das secretas, das que non se lles di nadiña aos homes, e daquela díxome o Médico que faga por arranxa-las miñas cousas..., ¡por se me esquezo de tirar polos folgos!

-¡Boh; co ben que estás, co ben que andas...! Outras peor cá ti, máis enfermas ou máis vellas, cásanse... ¡Manda ese médico ao nabo de Lugo, e mírate con outro, que aquí haberá moitos...! Cando te vexan comigo, tal que no adro, aqueles puchos do noso Montecubeiro van quita-la pucha, pampos da túa categoría e do teu cariz.

Queta, sincera consigo mesma, melancólica e delicada, ben que se coñecía:

-¡Chica, que non, que non é así, que a guapura foise, e a enfermidade veu, de seu! Por iso me preocupas, que te vou deixar orfa; e se cadra, pronto, antes de amansarte...; ¡quero dicir, antes de poñerte no bo camiño! A guapura paseicha a ti, xa antes de coñecernos, polas leis da familia..., ¡que vaia corpo que tes, que nin que foses crioula! ¡Ai se nunca perdeses ese sorriso, esa inocencia; mesmo de anxo! Aquí en Cuba, neste inferno da lascivia, nesta puta Habana dos putos, só se salvan as feas; e para iso, non todas, así que xa podes espelirte! A estes gringos, tan serios que parecen, para refrega-la súa virtud válelles calquera cousa; ¡calquera, así sexa un pendejo!

 

-Queta, ¿que me queres dicir...? ¡Aínda ben non cheguei e xa me estás asustando, moito!

Paráronse outra vez, a enésima, e intercambiaron de novo aqueles paquetiños. Henriqueta aproveitou aquela pausa para darlle outro bico á rapaza, un bicazo sonoro, e seguidamente limpoulle aqueles selos.

-¡Nada, chica, nada, en absoluto, que aínda me tes a min! Do demais, xa aprenderás a gardarte, por ti mesma, desde que aprendas a distingui-los desvergonzados, maiormente eses ianquis, que son uns jinetes tan arrevesados que lle chaman jineta á montura. Eses non precisan un mamporreiro daqueles da parada, que teñen práctica abonda, e se algún non a ten, de chegados a Cuba perden a vergoña, ¡coma quen solta un xato!

-¿Como sabes quen é..., iso, ianqui; acaso polos falares?

-Case todos son altos e roibos... Uns osudos, uns esfameados, que se tiran ás mulleres coma cans, ou aínda peor, pois os cans, e mais son cans, de primeiras quentan a cadela con garatuxas, lambéndoa, ¡animalciños! Estoutros veñen do frío, de aí arriba, do Norte, pero eles, de fríos, nada! Como son da Norteamérica, e teñen barcos grandísimos, globos e coches, cousas desas, daquela crense os donos do mundo; ¡do mundo e das mulleres! De todas, a feito...; ¡xa che digo, cans de mala raza!

 

A chica, cadora máis asustada, sorpresa tras sorpresa, a cal máis crúa, e todas preocupantes:

-¡Sendo ricos, que se casen, que terán con que mante-los fillos! O meu padrasto, que traballou para eles, aí cerca, nese Panamá, ben di que todos son ricos, ¡coma cochos!

-¿Falares do Manuel...? ¡Falares dun bobo! Antes, aquí en Cuba, cando aínda non chegaran eles, eses tales, daquela os nosos, os mandamáis, seica lles daban aos negros bocabajo (Bocabajo = azouta, de tombados no chan para inmobilizalos, para logra-la súa total indefensión)..., pero o que é agora, particularmente estes gringos, o que nos dan é boca arriba, que nos poñen cara ao Ceo, ¡ao deles! Polo que fai ás galegas, aínda non é que sexamos viciosas de natureza, abofé que non, pero..., ¡as circunstancias! Din de nós que somos doces...; ¡o que somos é parvas, que non tivemos escola!

-As negras, esas mulatas, esas mestizas, todas esas..., ¿tiveron escola?

-É cousa distinta, que elas, algunha delas, non teñen por pecado iso de deitarse cos homes..., ¡e din que de algo hai que vivir! Mira, a quen che diga que este país xa non ten escravos, que hai democracia, votos, eleccións, todo iso, contéstalles que daquelas cadeas, non; ¡daquelas, non! Muller, que non nos chega o tempo para nada, e xa estamos chegando á Mansión... O que imos facer é deixar a pata do porco na casa da señora, da Robynia, como que se me esqueceu, que así volvo mañá para buscala, ¡e de paso que te levo á perruquería, fágoche outra misión, outra prédica, destas de frade, do que nos quede hoxe! ¡Uiih, canto falei, que mesmo alaso, pero aínda así queda tanto, tantísimo, no meu papo...! Moito teño que instruírte..., para que non caias no meu oficio!

-¿Tiíña, anímaste a seguir, ou lévote no colo, como facía eu cos años cando empapuzaban nos toxos?

-¡Que ben me pintou este alivio! Mira, atende, para que a escola sexa completa: O primeiro é que durmas esperta, que ese Merton é un mullerego de órdago...; ¡un mariposón, que canto che diga del é pouco! Leva feito cousas que, de contadas, incribles! Ese tío non vai parar na súa rolda ata que se deite contigo...; ¡contigo, non, derriba, e se cadra, coas esporas postas, como me ten feito aquel Capitán da Laxe! ¡Iso salvo que aprénda-la lección na miña cabeza, nos meus consellos! Se caes en fraqueza, e se llo deixas facer, daquela estás perdida, miña nena, que te leva aos bordeis, aos seus ou aos dos amigos; ¡ao terzo, cada tres pesos, dous para el! Iso, con ser malo, non será o peor... ¡Xúrocho!

-¿Que cousa pode haber peor..., peor que unha deshonra? -Atreveuse a comentarlle á súa instrutora.

Non sei se peor ou mellor, pero ben mellor che será se nunca tes que experimentalo! Á deshonra dese mamalón teño pensado engadirche, eu, eu mesma..., ¡corenta lategazos! Iso para empezar, pois de contado vou ao escribán e anúloche o legado, o que che penso deixar, que llo paso... ¡Xa sei a quen! ¡Ao cura, ao do noso Montecubeiro, que así sábeo toda a parroquia, e ti quedas sen ese Toño, e sen os cartos! Sen cartos, e deshonradas, non hai home que nos ature! ¿Decátaste diso, sobriña?

A rapaza volveu a chorar, cadora con saloucos máis fortes; máis fortes e máis fondos:

-Tiíña, iso non está ben, nada ben, que me estás asustando; ¡pouco menos có Manuel! ¿Que che fixen para que te poñas así, o primeiro día, de súpeto, ou qué viches en min de malo? ¡Nin co Toño me deitei! Cando me falas desas cousas, desa maneira, é que mesmo che saen lapas polos ollos...; ¡unhas lapas que me derreten de mala maneira!

-Nena, atende, e deixa en paz aos meus ollos, que non che digo cousa que non estea disposta a cumprir, na miña responsabilidade contigo..., ¡así sexa a última que faga neste mundo, así me mate ese Merton! ¡Mentres viva, cousa que diga, cousa que fago! Máis é, que se venteo perigo, antes lle meto os seis tiros do meu revólver, que tamén o teño, ao Fulano ese, ¡pois o que é ocasións, vanme sobrar!

-¿Tía, tes un revólver? ¿Unha muller...? ¿Para qué? ¡Deus te libre, que eu, nin ao Manuel lle quero a morte!

-Ben cho acabo de dicir. A verdade é que aínda non o teño, pero desas ferramentas, aquí en Cuba, todo gánsters, todo corrupción, hai quen mas venda, ¡en media hora!

Herminia, desta, calou, saturada de promesas, de consellos, e de reconvencións; previas, terroríficas. Ámbalas dúas seguiron coa súa andaina, e aló adiante, algo máis serena, Queta volveu a cardarlle os ánimos:

-Nena, vou pensando que só hai unha menciña eficaz: Tes que contarmo todo, ao miúdo, que xa faremos por vernos, sequera unha vez á semana... Canto che diga ese Merton, desde o pé á palma da man, e dende logo, sen deixarlle apalpar, que ti cortas, ás primeiras, que xa farei por buscarche outra casa, outro traballo, pois de últimas, se non hai máis remedio, boto do meu apartamento á de Ourense, e daquela véste comigo, a ve-las vir, ¡que igual che estorbo pouco!

-.-

 

A rapaza, que seguía abraiada pero algo máis serena con aquela saída que lle proporcionaba, que lle apuntaba, súa tía:

-Tiíña, se o vas facer mañá, mellor hoxe, que eu durmo no chan, no terreo que sexa, que diso ao xergón das pallas, ao que tiña en Vilar, a diferenza non me molesta, que teño durmido na serra, nunha camposa, ou nun xergón de carpazas, maiormente ao mediodía, tirada no chan. Se tan malo é ese home, ¡non me poñas en perigo!

-¡Non, muller, non tanto, que tampouco é mala cousa pasar pola proba do lume...; ¡meigas fóra, con sete pallas e un nó, que morra o tirizó, para que eu vexa o sol por tras da lúa, desde que se pon!

A sobriña, impresionada, morta de medo:

-¡Ai, Deus, que cousas; polas que ten que pasar unha muller, que se na aldea é malo, nesta Cuba, polo que me contas..., un inferno! ¡Vaia cousa, vaia asunto secreto, que ninguén me falou destes contratempos, nin a propia nai! O caso é que lles fun perdendo o medo aos lobos da nosa serra, e agora terei que velarme destes de aquí; ¡polo que me dis, de dúas patas! ¿Sabes qué che digo? Se non é moito pedir, que diso do herdo nada quero, devólveme ao barco, e xa durmo alí, hoxe mesmo, ¡que volvo nesta mesma viaxe! Para que non o saiban os meus, paro na Coruña, que tamén é guapa, e mal sexa que non me collan de criada, así sexa pola comida, ¡tan só pola comida! ¿Paréceche ben? ¡Anda, faime ese favor!

Súa tía, cabreada, anoxada, soltou o petate que levaba a tal momento, e por pouco non lle pega á cativa, que a suxeitou polos brazos, dándolle un bo meneo, cos ollos máis inchados que nunca:

-¡Mocosa, covarde! ¡Mentira parece, mexona! ¡Os da miña raza non recuamos, nunca xamais, que de postos a fuxir, fuximos cara a diante, turrando do carro, coma un boi!

-Tiíña, perdón, e sóltame, que me mancas, moitísimo, que me estás cravando as uñas!

Henriqueta soltouna, arrepentida, e a sobriña fíxose cargo dos vultos para seguir avanzando, que a noite pechaba.

-Meniña, perdoa; perdóame, que só quero o teu ben; e coa mesma, quero defenderte, ¡de ti mesma e dos demais! Fai o que che digo, que daquela non terás perigo, que nesta casa estarás ben, con diñeiro propio a maiores do meu, pois o de cada quen sabe mellor... ¡Bastante diñeiro, e limpo, que os billetes, aínda que estean sucios, para pagar, valen! Lémbrate do que dicía teu avó, que ben veces llo teño oído, que máis vale un diaño coñecido, neste caso o Merton, que tres santos descoñecidos..., ¡por se non o fosen!

-Señora, por hoxe non me dea máis avisos, que non me caben en tan pouca cabeza, pois iso de que o saber non ocupa lugar, para min, non, ¡non lle é certo!

-Atende, muller, que agora vou ao suave: Nunca desobedezas á Lady, á Robynia, que esa, miña pobre..., ¡esa si que é decente, unha soguera (Soguera = levada da soga; mansa, humilde, submisa)! A mais diso, tamén está que logo vai morrer, que lle entrou unha enfermidade desas..., ¡non sei cal! Din que lla pegou ese tajalán (Tajalán = vividor, parasito, impostor, langrán) do demo, e será certo, que el, como é tan duro, ¡traspásaas! Robynia xa non está para valerse; das pernas, ¿sabes?; pero ao Merton non lle importa gran cousa, que ben que llas abren as outras..., ¡con tal de que lles dea traballo!

-Polo que me conta, o noso Manuel, de par súa, ¡un santo!

Non lle prestou atención á comparanza, concretándose ao asunto principal, primordial, inmediato:

-Tes que poñer atención coa Agar, que penso que é mellor cociñeira có meu amigo, có Ribadauga; fai uns pistos..., ¡cousa fina!

-¿Tiíña, para que me sirve iso de saber cociñar, ou é que pagan mellor? ¡Daquelas cousas do noso lugar, eu tan ben coma a Rosalía do Herdeiro, e iso que vai para Ama de Cura!

-Desde que saibas de cociña, moito, daquela, cos meus cartos, cos que che apronte (Aprontar = adianta-lo diñeiro dun pago, dun herdo), cos meus aforros, xa podes situarte, en por ti, que pos unha casa de comidas, ao fino, que será o mellor xeito de librarte de ter amos, ¡ou de ter fulanos! ¡Se eu che contase...! Aquí, entre a fame de comer, e maila outra, esa de rascar, esa de maza-lo leite, e con iso de que é doado esconderse dos coñecidos..., ¡o dito! Por algo é bastante raro que os homes traian consigo ás irmás, que lles é preferible mandarlles os aforros, que xa o di o refrán, ¡cases ben, cases mal, casa coa xente do teu igual!

A rapaza foi sobrevivindo ás cardas, pois o seu ánimo de superación non era menor cós seus desánimos, que as desilusións, caída en fervenza, nun só día, aínda máis á présa cás augas daquel trebón da mañá.

-Quetiña, farei canto me mandes, canto me digas, canto me aconselles; todo, a feito, tal que se estivese mandado na Cartilla do Padre Astete, pero, xa que nos vemos mañá, por favor deixa algo no tinteiro, e cóntasmo despois. Iso, mañá, pois en tan pouco tempo..., ¡mal sexa que por un día non torne de min a nosa santa, Santa Petronila, aquela do Barreiro...! Así non durma en toda a noite, vou facer memoria, vou repasar a túa cartilla..., ¡para que ma tomes mañá!

-Herminia, ¡que xa chegamos! Ese portalón, ese de aí mesmo, ¡é o da mansión! Aquí acábase a nosa rogativa, pero comeza o dilema: ¡paz ou guerra!

-¡Meu Deus, que cousa; que paredes, que ecerca...; nin a horta do convento de Meira!

-¡Muller, o que é parte nel non terás, nunca, que os aforros dunha criada non che son os do amo, pero algo de usufruto, si, salvo que te deixes caer nunha tentación, pois quen cae, na cama recae! Espera, agarda por min, non te adiantes; fai ben as cousas, que tes que pisar o limiar co pé dereito..., por se acaso!

 

Persignáronse, ao unísono, ámbalas dúas con taquicardia, sen parar de alasar, dos nervios que tiñan o do rendidas que chegaban: ¡tantas cargas e tantas cardas, todo xunto, asemade, nunha longa viaxe!

-.-

 

A señora Robynia, Lady Robynia, aínda estaba no seu gabinete, que non se deitara, esperándoas, advertida telefonicamente polo seu home, polo Merton. E con iso, todo ben, que o demais tamén lles resultou satisfactorio, quedando en verse ao día seguinte, que llelo aceptou aquela Lady, unha boa protestante, boísima; ¡tanto, que o aceptou todo, e a todo lles dixo Amén, sen a menor protesta, xamón incluído, pois á Queta ocorréuselle ofrecerllo..., máis ben para non ter que cargar con aquel peso no seu retorno á Habanavieja!

 

Ao día seguinte tocou repaso...

 

Aquela noite Henriqueta deitouse soa, sen descoñecidos na súa cama, pero nin así durmiu. En canto á sobriña, esta fíxoo, pero tarde, por sobre do día, ¡nun colchón de miraguano!, que por algo estaba en Cuba, nunha daquelas mansións ianquis...

De mañá, máis ben cedo, por consignas da señora, Agar meteu á moza nunha bañeira; literalmente así, dándolle as instrucións do caso, meticulosamente, para que fose capaz de iniciarse no uso e no goce daqueles aparellos: teléfono, luz eléctrica, auga encanada, bañeiras, duchas, inodoros..., ¡outro mundo! Nin que dicir ten que Herminia sentiuse na gloria, con todo isto e co diaño lonxe, expulsado do seu propio paraíso, pois esa noite, unha noite intensa, de zafra naqueles bordeis da vella Habana, que ela soubese, o tal Merton non apareceu pola súa propia mansión.

Polo que fai á súa tía, Queta, que nin que levase as ás de Mercurio nos pés, inchados de tan pouco usalos, chegou á mansión antes de que os xardineiros recollesen aqueles cans da garda nocturna, aqueles dogges alemáns, ¡catro!, así que tivo que aguantar diante do portalón, timbre vai e timbre vén. Díxolle ao negro que lle abriu, un daqueles coidadores - porteiros - gardas, de tal musculatura o rapaz que seguro era quen de retirar, el só, cada unha daquelas portas, ao lombo que fose, pero non foi preciso, que tiñan porlóns, grandes, ben ás cheas coma os da currada do convento de San Cibrao.

-Quero falar coa lady... ¿Non me coñeces, doutras visitas, doutros recados, que xa estiven aquí varias veces?

-A estas horas, non, aínda non, que me teñen prohibido pasarlles avisos a deshora. -Preveuna aquel cérbero, pouco esperto e mal encarado, con beizos de vaca moura.

-Daquela avisa á túa paisana...; Agar, ¿sabes? ¡Por favor!

Cos cans recollidos nos seus canís, Henriqueta subiu aqueles chanzos do vestíbulo de dous en dous, e iso que estaban feitos á medida dos anglos, ou para seus primos, os xermanos.

-...

-Agarciña, muller, perdoa que te viñese molestar tan cedo, pero é que a quero lavar, eu, eu mesma, nunha bañeira, cun estropallo...

 

-¡Pois chegas tarde, que xa a teño lista, e con sales, cheirando a colonia..., que a pouco se marea, de tanta que lle botei! A tal momento está papando unha jícara de chocolate, ¡dúas!, pois onte non quixo cear. O malo foron os seus pelos...; ¡un desastre! Trouxéchela impresentable, tanto, que logo parecía unha poldra desas de Sierra Maestra, coas quinas tosquiadas! Dime de onde a sacaches, que miña avoa non puido chegar en peores condicións, e iso que a trouxeron de escrava, cos grillóns postos!

¿Que de onde a sacara? Sacáraa dun país rico, de xente pobre..., ¡pero iso era outro tema, que non o ía entender aquela negra!

-¡Deus cho pague, muller, que ti e maila señora, dúas santas! Diso do pelo ocúpome eu, ahorita, que a vou levar á perruquería... E de paso ensínolle o Malecón, pois quen non o coñece é que aínda non entrou nesta Habana das sorpresas.

-Okey! ¡Conforme!

Naquel salón dos peiteados, Herminia deu que facer, ¡dúas horas!, e iso que xa a bañaran: Entre os restos vexetais da serra, o po barrento, cementado, daquelas corredoiras, co aditamento daqueles fumes graxentos do barco, e algo de freila..., ¡como para lubricar o eixe dun carro!

-...

-¡Mira onde estaba este paredón da Habana, que moito oín falar de ti, vello amigo; deste malecón, a tódolos que de Cuba volveron, que te levaron no seu corazón!

Sobra dicir, por sabido, que os propios emigrantes, moitos deles, englobaban nun único concepto Cuba e maila súa capitalidade, La Habana. E de igual xeito, Bos Aires con Arxentina. ¿Onde estiveches? ¡En Bos Aires! E se cadra ía da Pampa..., ¡apampado!

-Herminia, a todo isto chámanlle o Corredor do Caribe. Como ves, é unha fiestra sen vidros, aberta por sobre do mar.

-Tiíña, di o noso cura, -¡Sempre o cura como referente!, -que a virtude está no xusto medio de tódalas cousas, pero eu, ás estremas, que xa debe ser unha fada: ¡ou Serra do Pradairo, ou Malecón de La Habana! ¡Ou todo terra, ou todo mar! ¿Ten graza, non si? E logo que onte dixéchesme non sei que da virtude dos homes...; ¡claro, téñena no medio!

-¡Muller, nunca reparei niso, e mais tempo tiven, sobrado! Pero en vez de falar das cousas de Deus, que para iso xa ten os seus anxos, ti e mais eu darémoslle un repasiño á nosa Cartilla, aos teus deberes nesa casa, que agora estás presentable..., por fóra! ¡Temos que pasar o plumeiro por dentro...!

-Tiíña, pero aínda faltan cousas, despois do de onte? ¡Ai, logo...!

-Para empezar, ¿víche-lo Merton, víche-lo diaño, víche-lo noso mariposón (Mariposón = mullerego insistente, cargante, atrevido)?

-Non, que se durmiu na casa, eu non o sentín entrar, e iso que estiven esperta, de roulón no muíño dos meus pensamentos, que ata recei tres rosarios...

-¿Tres? ¡Muller, eu quero que sexas decente, pero o de beata, tampouco, que iso está na outra punta!

-O primeiro, con algo de egoísmo, por min mesma, para que Deus me libre dese lobo, ¡xa que é tan fero! O segundo, por vostede, con outro pouco de egoísmo, para que teña saúde..., ¡polo menos ata que volvamos ao noso Vilar! E rematei pedindo por miña nai e polo padrasto...; ¿pero, a que non sabe que lle pedín á Virxe, de especial? ¡Pois é doado: pedinlle que os recoza, que os volva a casar, que os bendiga, con cura ou sen el..., xa que da primeira saíron tan mal avidos!

Queta deuse en rir, con ganas; ao primeiro, pero despois entroulle a reflexión de que aquela rapaciña estaba máis verde que unha verza, e que se lle ía esturrar naquel forno habaneiro.

-Mira, rapaza, que xa o dixo non sei quen, que se lle debe pregar a Deus..., ¡co mazo!

-Non é así, que se di: A Deus rogando, e co mazo dando...

-Sobriña, o mazo é para os ferreiros, tal que aquel ferreiro do Mazo de Bascuas! Aquí, ao noso, que esta forxa de La Habana precisa de palleta e non de barquín. Para empezar, ¿non se che ocorre nada, nada, ningunha pregunta? ¡Ai, muller, nin que o soubeses todo!

-A verdade é que non me atrevo, ¡da vergoña que me dá saber tan pouco das cousas da vida!

-¿Tal que...? ¡Aclárate!

-Pois, para empezar, ¿de que se manteñen, aquí, en Cuba? ¡Que non todo vai ser chocolate! ¡E que bo estaba, que se non fose pola vergoña..., mesmo lambía a cunca, ata onde me chegase a lingua!

-Mira, muller, os gringos son moi dados pola carne ao espeto, asada nas brasas... Na casa dos ricos, na túa, na que estás, seica lles gusta a sopa de camaróns, que é unha cousa riquísima. Os camaróns son do mar, que aquí cómese moito do mar. Pélanse, e bótaselles cebola cortada ao estilo juliana, con tomate, manteiga, cravo, unha folla de loureiro, crema fresquiña... Isto é longo, así que che digo os nomes, e despois pregúntaslle a Agar, que esa é un fenómeno, unha experta, que se di. Para as casas ricas tamén é típica a roupa vella; e logo está o picadillo crioulo, a lagosta das dúas salsas, ¡ou de tres! A enchilada, os coquimoles, o arroz á cubana... ¡Mil cousas!

-Daquela, eu, con andar sempre ao rabo desa Agar, ¡asunto...!

-¡Claro, claro! Comerás con ela, sempre na cociña; ¡que non te tente o diaño levar cousa algunha á boca diante dos señores! E nada de apea-las viandas cos dedos, que para iso están os garfos. Nin te deas atracadas, así sexa na cociña, pois quita-la fame moi á présa é o que ten, que te vas poñer redonda..., pola dilatación do estómago! Nas docerías, que aquí hai o diaño delas, deixan que os empregados se atasquen, e despois diso cóllenlles noxo aos pasteis. ¡Pois ti, miña nena, na cociña, outro tanto!

-¡Mira ti que cousa...! ¡Ai, ho, que intelixentes son, eses dos doces!

-¿Intelixentes, os americanos? ¡Non me fagas rir! O que son é listos, ¡uns guabinas (Guabina = persoa mudable, inconstante, que cambia de parecer interesada e frecuentemente) de moito nabo! Isto lévame outra vez..., ¡tal que ao seu chofer! Mira, ese, o chofer dos señores, é un pillastre ben ensinado, pois, de tal árbore, tal estela! É un alquitrete (Alquitrete = alcaiote, chismeiro, contista, soprón), outro, que lles dá cabuya (Cabuya = carrete, envurullar) ás femias, e despois diso..., ¡miñas xoias, que lles queda senón voar (Voar, aviadora = prostituírse)! Diso nos chaman ás fulanas, ¡aviadoras!

-Tiíña, polo de onte, e polo de hoxe, con todo isto, vou vendo que isto de face-las Américas logo é máis arriscado que garda-las ovellas na serra do Pradairo. ¡Se non chego a terte a ti..., pápame o lobo!

-Agora que me decato, hai outra forma de terme, máis directa, máis eficaz, que lles vai impoñer respecto...!

-¿Aquilo que dixeches dun arma, levar unha pistola...? ¡Non, iso non; nunca!

-¡Que va! É máis doado que todo iso... ¡Xa verás! Acheguémonos á fonte desta praciña... E agora ponte de xeonllos, aquí, xunto da fonte; si, de veras. ¡Muller, fai o que che mando! Así, agora: Con intención de bautizarte..., de novo..., bautízote, e de nome póñoche..., o que xa tes, Herminia...; pola graza de Deus e do Espírito Santo, que con un Pai Noso vas que chutas! ¡Amén!

-¿Tiíña, que argalladas son estas, que me mollaches o pelo, despois de peiteado, e non estamos en carnaval? Eu xa estaba bautizada..., ¡como Deus manda, pola Igrexa, na pía do noso convento, en Montecubeiro!

-¿Estabas? Só a medias, muller, só a medias, que despois do que fixen, agora son eu a túa madriña, a última delas, a definitiva, ¡de pías!, e así tes que chamarme, ¡desde hoxe e para sempre, viva ou defunta! ¿De aquí en diante, quen ousará meterse coa miña afillada! ¡Esfolo a quen o faga!

A cativa quedou anucida, pero leda e agradecida, que ben entendeu aquel tipo de protección familiar sui generis. A partir de tal momento, afillada foi, e por afillada se sentiu, cunha boa madriña á que acollerse, ¡segura de si mesma!

-.-

 

Aquí chámanlle Lady...

 

Esta carta pode ser, pretende ser, un retrato, unha recompilación, unha refundición, de tantas outras que todos coñecemos por telas lido na nosa infancia, se cadra ás furtadelas, desas que andan por aí, perdidas, esquecidas, ou gardadas, ¡con naftaleno!, na hucha da avoa, ou no escritorio do avó, de centos, ou se cadra milleiros, de familias galegas.

Non é cousa de acurtala, ou deixaría de ser a carta da nosa Herminia, co seu agarimo peculiar, familiar, e coa minuciosidade informativa propia da emoción daquelas circunstancias, explicables e lóxicas. Deste xeito conservarémoslle o seu carácter, sequera pretendido, de documento socio-histórico, coa única licenza de peitearlle a gramática, un pouco, catro puídos de nada, un repasiño, para facela máis actual e intelixible, ¡ou menos, que tamén se corre ese perigo!

+ Meu Toño e querida mamá: Deus queira e maila Virxe que ao recibo da presente vos atopedes con boa saúde, tan ben como vos deixei quedar, que a miña, ao de hoxe, é do mellor, a Deus grazas.

Saberedes que cheguei a La Habana, ¡levou tempo, pero cheguei! O vapor foi resistindo, mal que ben, aquelas acometidas do mar, pero sen tronzarse, e iso que renxía por veces, coma unha cama vella, cousa que me fixo lembrar, aínda máis, de vosoutros; moitísimo, que se me figuraba que subiamos ao alto da serra, a por toxos para coce-lo pan. Ao baixar íasenos o carro para tódolos lados, de randeo por entre os sucos das cavadas, os seixos e mailo vento das alturas. O caso é que neste mundo non hai abeiro posible, nin na terra nin no mar, que nos baixos tamén zoa o vento, e aquí, no Trópico, con todo ser bastante chan, aínda máis, que xa parece que lle dan co barquín daquel ferreiro de Bascuas.

O mar évos unha cousa seria; grandísimo, inabarcable, que ben se nota que o fixo Deus. Unha cousa parecida a unha seara, aos vedro do froito cando dá en espigar, só que de cores, moitas, ¡tal que pasa co Arco da Vella! Ás veces parece mouro, se pasa unha nube; mouro coma as lousas da Mouriña; e outras, verde; e tamén, azul, un azul que tira á cinsa. As foulas das ondas, que tal parece que por baixo delas houbese un milleiro de cabalos couceando e dándolles para arriba, fan unhas crenchas escumosas, bonitiñas, preciosas. Segundo lle dea o sol: que se brancas, que se douradas...; e rómpense en mil fervenzas, esparexéndose como espigas, coma quen lles quita o vencello aos mollos do cereal.

Por tras do barco, que a auga dos sucos vólvese a xuntar, fórmase un rastro, unha foula preciosa, á que chaman ronsel. ¡Como me gustaría ensinarvos o mar, aínda que só fose nun retrato!

Cousa máis linda se non fose polo que impón iso de verse alí, medio a medio daquel prado das augas, que algún non o resiste, que se lles baleiraba o estómago, de cando en vez, de súpeto, coma se tivésemos unha chea, e iso que non nos deron demasiado de comer, ¡pero nunca peor!

Pasamos por un mar, ¡dentro do outro mar!, tan verde e tan calmo que logo parecía o prado da fouciña do Herdeiro, só que un millón de veces meirande. Chamáronlle, Mar dos Sargazos. ¡Ai, o mar! ¡Nunca del me esquecerei, que nunca tan pequerrecha me sentín, e con dúas sabas de cores, o mar por debaixo, e a outra, esa colcha das estrelas, por encima!

¿Non me preguntades polo barco? De metidos na cama do mar, o barco desaparece, pois avulta menos que unha zoca, ¡na grandiosidade da auga!

Tamén quixese preguntarvos se me ides entendendo, así, por carta, pois é a primeira vez que vos escribo, e ben me esforzo en explicarvos as cousas, pero, como desde aquí non vos oio, terei que preguntarllo ao sol, xa que pasa primeiro por xunto de vosoutros, ¡polo meu Vilar!, que mo explicou Toño, nunha ocasión para min inesquecible. ¿Teño boa memoria, non si, meu Toño? Pero ás veces é peor, que así lémbrome das cousas que me desgustaron..., ¡e non foron poucas!

Miña madriña, Henriqueta, ¡que o é porque me volveu a bautizar, aquí, na fonte do Malecón!, estaba agardando polo vapor; ¡xaora, que ela foi dos primeiros en achegarse! Alí abaixo, nunhas lastras esvaradías, tantísimo, que incluso tiveron que poñer unhas táboas por diante, ¡para que a xente non caese ao mar! Sopraba e chovía, moito, de medo, coma quen a tira cun caldeiro, pero estaba de Deus que a pouco de ata-lo barco aos lobetes de ferro deste peirao, que así lle chaman, ¡escampou! Non de todo, algo. Con aquela chuvieira, un temporal tolo, aí no Pradairo, con menos, ¡un furco de neve!

En Cuba, segundo me dixeron, tan só neva na Sierra Maestra. ¡A de Cuba si que é unha serra, a Mestra delas! Aínda non a vin, que seica cae lonxe; desde aquí non se ve, así que tan grande non debe ser, pero esta xente está visto que é algo chufona.

Como non nos coñecíamos, cousa que lles pasou a moitos, a xente buscábase naquela batifoula, levada dos nervios, a berros, todo por alí, por xunto do barco, igual que quen busca aos veciños ao acabarse unha festa para volver xuntos ás casas. ¿Onde están os de Cirio...? ¡Así!

Miña madriña deu en preguntar, que por min non berrou, que lle soubo dar razón un daqueles porteiros do barco, ¡un señor de cachimba que vive de gorra! Foi o que xebrou á xente: un, dous, tres..., fulano, mengano, zutano... ¡Eu vinme no noso curral, tal cal, repasando e xebrando na facenda!

Disto da "madriña" estoume acordando do dito de que se bautiza o que ten padriño, e daquela, como aquí meu padriño, ¡padriño e madriña, todo nunha peza, coma a Santísima Trindade!, é a tía Henriqueta, ¡pois iso, que lle din en chamar, desde que ela me rebautizou, madriña! Non, non vos quero enganar, que nin sei nin quero facelo. A verdade, sen chanzas, é que mo mandou ela, que quere que lle chame así. Foi cousa súa, dela mesma, que me rebautizou, xa digo, aquí nunha fonte, para terme por filla, para todo, xa que non os tivo de seu, que segue solteira; iso a pesares da súa beleza, que é das mulleres máis elegantes, ¡de La Habana, que xa é dicir!

A falta de fillos, co que moito goza é coas xoias, maiormente unhas cousas branquiñas, unhas pedras que escintilan máis cós seixos da Ferradura. Que lles din..., non me lembro, e vai quedar isto en branco, ou rompe-la folla! Ai, si, que lles chamou, diamantes, e seica son carísimos, incluso aquí, nesta Habana onde todo é riqueza.

Demorei en poñerme á carta para que leve moitas cousas, e para aproveita-lo selo, pois, xa que a viaxe é longa, así encho as caínzas. Estou colocada na casa da señora Robynia, unha amiga de miña tía, quero dicir, de miña madriña, que lle chaman leidi, pero gráfase Lady, por non sei que cousa de moita categoría; venlle dos títulos da súa familia, que segundo me explicou Queta, Henriqueta, vén a ser como foron en tempos aqueles señores do castelo de Castroverde.

Nas cartas póñenlle, Mrs. Merton. Iso de Mrs. quere dicir, Mistress, pero, cando falan, pronuncian algo así como Misis. ¡Unha lea do diaño, coma aquilo da Torre de Babel! O meu padrasto, sempre coas súas, dicía que se entendía ben cos americanos... ¡Cómao nunca o diaño, que ou moi listo é, ou eu son unha burra! Custarame aprender, que non digo que non, pero teño que ladrar coma eles, algún día, ou deixo de chamarme Herminia!

A Mansión dos Merton, que así lle din á Casa Grande da señora Robynia, que non ten prados de verde, pero no demais, maiormente no luxo, gáñalle á dos señores de Pousadela, salvo no de ter capela, que esta non a ten, cunha chousa de palmeiras, e de pinos, e doutras clases. O que tampouco ten son carballos, nin castiñeiros, que as castañas de Cuba, estas que hai polas rúas, non son comestibles, e iso que son grandes, e dinlles, das Indias.

O da madeira é curioso, moi raro, pois os mobles da señora mesmo parece que os torrasen nunha lareira, ao sarrio; castaños e brillantes. ¡Mesmo mouros, que tamén os ten desa clase! Faleino coa madriña, que llo conto todo, e ela págame ben, que me dá consellos, ¡a barullo! Díxome que en Cuba todo é duro, durísimo, que todo se lles pon duro, incluso a madeira. ¡Uih, canto me río con ela! Fala cunhas verbas..., que hai que oíla: ¡rarísimas, mesmo de contrasinal, como fan os canteiros de Luaces!

Xa sabedes, estou no país da caoba, para o que gustedes mandar, que así lle chaman á madeira tostada, esta que parece fritida. A madeira está madura, vella, todo cerna, pois o sámago, ou non o tiña, ou se lle foi coa calor, pero a xente, non, que eses están verdes, que poucos se ven arrimados á caxata, ¡como non sexa para presumir delas!

Moito me río coa madriña, que xa o dixen, pero, ¡por non tachar!, con eses falares seus, tan choscos e tan cubanos, e logo que é unha burleira, que se chotea de todo deus. Estes falares de por aquí, estes chapurreos, lémbranme aos nosos curas, na Misa e nos enterros, cos seus latixos, que ata penso se non o farán para que os demais non lles entendamos eses misterios. Nada, que nesta terra dos babeis estase noutro Mundo, ao que chaman Novo, pero non é así, que nalgunha cousa recúan, tal que niso de volver ás linguas da torre maldita. A min todo se me fai que son un couceiro, transplantado dunha horta para outra, e que me custa traballo non secar, pero como a madriña di que hai que fuxir cara adiante, pois..., ¡cara adiante vou!

En canto á señora, á Misis, á Lady, á do Merton, para que me entendades, tan boíña é que me vai ensinar, ela, ela mesma, "a ratos libres", díxome, estes falares dos americanos, que son americanos pero falan inglés...; ¡o diaño, que lea, pero, xa o dixen, cara adiante! Así, desta maneira, só falan os máis ricos dos ricos, ou sexa, os riquísimos, demostrando que o inglés é unha cousa de moito aquel. Coido á Lady, mañá por noite, que está algo eivada, que ata non sei se se di eivada ou tolleita, como lle pasa ao Pepe do Pacio de Berlán, una cousa parecida, pero que non é de nacemento, e tampouco ve aló moito que digamos; iso, ademais de axudarlle á cociñeira.

Polo que fai aos meus saberes, di que lle interesa que en adiante lle lea esa especie de Misal das forras mouras co que anda sempre, a súa Biblia. O noso Manuel, así por cousas, moito dicía, "Isto é a Biblia en verso...! Pois non, señor Manuel, non, que tamén se equivocaba niso, pois a Biblia dos americanos o que está é..., ¡en inglés! Son uns falares gangosos, que se parecen aos do can de Penelas cando rosma.

 

Por hoxe máis nada, que non vos queixaredes, así que espero de vosoutros outro tanto; quero dicir, do meu Toño. Xa me cansa a man de tanto palillar, de tanto ir ao tinteiro, que por certo déronme un que é de prata, ¡para min soíña, e non como pasaba na escola do señor Tellado! Para que vexades a riqueza desta xente. ¡Estou pampa!

Esquecíaseme dicir, máis ben para o señor Tellado que sempre andaba ás voltas con aquilo de que en España tivemos ao Salmerón, aquel Presidente que casou ao seu fillo cunha irmá da señora Josefa de Gómez... Pois aquí tamén é parecido, que non hai Rei, pero coma se tal, que este Presidente manda outro tanto coma El Rei, e vive nunha casa que se parece bastante á igrexa de Vilabade, pero ten unha torre redonda, central, coma un ovo daquel paxaro que tapaba as nubes, o Roc, (me parece que o señor Tellado dicía Roc). O nome deste señor, que non é Rei, pero coma se o fose, faravos rir, que xa o estou vendo, que lle chaman, Zayas, pero como falan tan mal, estes cubanos din, ¡Sayas!, seseando. De mal nome, por se fose pouco, ¡El Chino! Agás miña tía, quero dicir, miña madriña, que esa, por cachondeo, chámalle Señor Cochino, e por veces, ¡Ese cochino Presidente!

Mamá e Toño, recollede desta carta, mesmo coa pa de quita-lo pan do forno, estas apertas que vou meter no sobre, así, empurrando nelas, para que caiban moitas, moitísimas, ¡unha tulla! Son para repartilas por toda esa parroquia de Montecubeiro, pero como quen parte e reparte se queda coa mellor parte..., ¡xa sabedes!

Esta que lo es, e que nunca o deixará de ser, pois nestoutro bautizo non me cambiaron o nome,

Herminia

 

Calle G., do Vedado, hoxe Avenida de los Presidentes, que fai un eixe urbanístico en dirección Noroeste, desde Castillo del Príncipe á Casa de las Américas, talmente coma se fose unha liña de fuga da perspectiva habaneira desta fabulosa barriada, entón arrabalde, creada para ser eterna con aquelas aliñacións señoriais. Aquí todo é modernista, cartesiano na forma e superrealista no fondo.

Os aliñamentos das rúas, en perfecta cuadrícula, xerando cuadras espléndidas, moitas delas ocupadas, anos Vinte do XX, por unha soa mansión ou villa, ou por ningunha, o que lles daba aquela perspectiva versallesa, cuns xardíns inmensos, exóticos, que tan fascinada tiñan á Queta. O caso é que, daquela, aínda quedaban solares baldíos, campos sen rozar e rúas sen empedrar, creando solucións ópticas dunha aparente continuidade no entorno daquelas mansións de seu tan ostentosas, da zona máis céntrica.

Estas construcións exhibían, mostraban, xactábanse, ao exterior, cara ao viandante e fronte aos propios servidores, a pretensión, a vacuidade, xeneralizadas, a petulancia daqueles ricachos apabullantes, anonadantes, feitos á présa os máis deles, que competían entre si, en tódolos ámbitos, no máis feroz e desapiadado capitalismo, sen importarlles ren, nin os medios nin as trampas. As primeiras vítimas foron os propios arquitectos de tales edificios, constrinxidos, involucrados, desnortados naquela febre inhumana, que se lanzaron ás aberracións, ás esaxeracións, firmando aquelas fantasías desaforadas, aqueles pastiches, por alzar a súa minuta, por compracer aos seus paganos, que de tekton algo, pero o que é de Archéin..., ¡máis ben pouco!

Moitas daquelas fincas deron uns solares excelentes, bos, axeitados para os rañaceos subseguintes, non todos concluídos; aqueles dos anos Cincuenta, á medida daquel Vedado tan evolutivo que se foi convertendo nun centro especulativo indiscutible, de cidade moderna, da Habana internacional, primordialmente turística. Hoxe, de presente, neste presente cubano de seu tan nebuloso, hai de todo por aqueles pagos ostentosos, incluso cascudas!

Precísase certa imaxinación para evocar aquelas glorias tan efémeras, prepotentes no seu momento, con anterioridade á depresión dos anos 1929-33, de quen controlou aquela evolución, aquela prosperidade, corrupta e mafiosa, fomentada maiormente pola untuosa e pingüe Lei Seca, que respondía á Emenda 18º da Constitución dos EE.UU.

Botando man desa imaxinación, que nisto pouca se precisa, que son fáciles de ver, rodando pola Rampla, in crescenza, aqueles carros ampulosos, do parabrisas en ángulo: Buick, Cadillac, Chevrolet, Chrysler, Dogde, Ford, Lincoln, Oldsmobile, Plymouth, Pontiac, Porsche... E todos co seu chofer, xeralmente de color, embutidos nun terno circense, cunha gorra de prato para sombrearlles os ollos nos cegamentos da súa condución.

Detrás, estomballado, o señor, o gran señor, o triunfador, o self made, xeralmente un contrabandista moi aseñorado, sempre apurado, co seu puro, co seu veguero, en plena ignición, amosando, co xaruto na man, por aquelas ventás acortinadas, para ollar, de cerca, todo Habana feminino, que se adoneiraban polo Malecón, unha pasarela de nádegas morenas e cimbrantes, e non só das crioulas, abanadas, todas elas, polos plisados en boga daquela moda minifaldeira, axugada coa mentalidade imperante naqueles anos tan superficiais e tan sensuais.

Naquelas, amplísimas, avenidas, plantadas de amendoeiras para máis dozura, e sempre co mar ao fondo daquelas pendentes suaves, propicias para o paseo exhibicionista, indolente, de preguiza mental que dixo o noso Castelao, daquela, cando fuxiu de Cuba, ¡que fuxiu, en efecto, certamente!, na posguerra, índose, dilixente, sen demora, en busca dun Bos Aires máis..., ¡máis europeizado! Fóronse aliñando, co mesmo abigarramento, ou recargado, de tódalas cousas habaneiras, cantidade de hoteis, de restaurantes, de cabarés...

Convertida en capital do xogo e da prostitución do Caribe, La Habana tirou, por moitos anos, con ou sen crise económica, dunha gran cantidade de americanos, que incluso fretaban avións, ¡xa daquela!, cada fin de semana, para gozar do clima, e tamén daqueles praceres, tan comúns como dispendiosos, pois había de todo, de todo e para todos! ¡A bota-la cana ao aire, e non precisamente a cana do azucre!

De vedado de caza, na época do esplendor colonial español, pasouse a unha veda nova, outro esplendor, o daquel capitalismo neocolonial; tanto, que incluso se fixeron acoutar aqueles paraísos vexetais; e fíxoo, fixérono, con tal puxanza, con extremada rotundidade, que todo por alí, naquel alfoz da Vieja Habana, fóronse asentando case tódalas notabilidades turísticas.

Dicir Vedado daquela é tanto como nomea-los hoteis Capri, Habana Riviera, Nacional, Vedado, Victoria, e tantos outros. Para restaurantes, unha pléiade deles, de tódolos garfos apetecibles, de máis dos precisos, pois, coa tripa abarrotada, mal podían danzar a danza do ventre, ¡así que a encargaban, por catro dólares! Tiñámolos de todos os nomes, a cal máis suxestivo: Capri, El Conejito, Emperador, La Torre, El Mandarín... E para complemento, aqueles daiquiris do famoso Floridita, anteporta, chave, do Vedado, fronteira da Habana Vieja co Centro Habana, que poñían a punto ao máis friorento daqueles fregueses habituais, ¡por norteños que fosen! De cabarés, non digamos, que eses establecementos poden hibernar circunstancialmente, pero sobreviven a tódolos réximes políticos; indefectiblemente, ¡e máxime nun trópico!

Pois ben, aquí, todo por aquí, neste escenario grandioso, neste xardín, neste paraíso, abriuse aos ventos tropicais, cálidos, xerminadores pero arrasantes, aquel gromo galaico, montañés, unha Herminia, un "couceiro" como se auto cualificou ela, ela mesma, na súa modestia, transplantada pola fame e polas miserias socioculturais, pero tamén, ¡tamén!, polas tentacións monetarias, sementadas pola fachenda daqueles indianos acomplexados, fanfurriñeiros e sonoros, ¡sonoros de catro moedas, arxentíferas que non áureas, no peto!, ao remuíño antillano.

Na súa reciclaxe, como agora se di, á que se entregou en corpo e alma, febrilmente, regouse, a si mesma, con aquel orballo bagoento que lle entrou ao descubrir que América, a terra ideal, perfecta, idílica, xa fora descuberta, maculada, alcatreada, por unha clase de Manueles, outra, pero similar, bastante afín, que chegaran primeiro, século a século, dispostos a todo, incluso a pincha-las sacrosantas caobas, por duras, por meritorias e por centenarias que fosen, pero, iso si, ¡coa serra dos outros, coa suor e cos traballos dos de enfronte da súa fronte!

Á nosa rapaza custoulle desprenderse do seu refaixo de baeta colorada, tan de moda naqueles tenderetes das feiras, obsequio amorosiño de súa nai, ¡para que non se lle arrefriase a barriga, que a saber que roupa lle ía poñer por derriba súa tía Henriqueta, que ela sempre fora vaidosa! Pero aquel refaixo éralle incompatible coa mini, así que..., ¡tivo que optar!

Porén, e por moito que súa tía acicalase na afillada, por ben que lle reciclase a imaxe externa, o estilo, esfargallándolle aqueles fargallos, "de pueblo", tamén é certo, imponderable, ineludible, que Herminia se criara no ámbito dun couto conventual, do interior, e por engado, montañés, no que abundaban, e sobrevivían, tódolos ritos e tódolos costumes ancestrais, enxebres, así que non era, non foi posible, unha gran desfiguración, por moito que lle soprasen nas canelas aquelas auras chic do novo país. Iso foi un antídoto, un anticorpo, do que estaba ben dotada, saturada; unha neutralización que lle permitiu chegar a ser elegante, deliciosamente encantadora e fina, sen caer en afectacións, sen por iso deixar de ser candorosa, doce e agarimosa, que así se mantivo, sempre, inalterable, impasible aos furacáns, aos ventos e aos eventos, fose no tempo ou no espazo.

Esa era, esa foi, a xoia, ¡que de miñaxoia, nada, unha alfaia inalterable!, en canto ao xoieiro, ao estoxo, ao receptáculo: Albergábase naquela mansión onde as visitas, os hóspedes de pernocta, poucos, e sempre esporádicos, indefectiblemente da parte de Robynia, amizades da señora, salvo aquel chofer, aquel italo-americano que tan mal lle caía á Queta, e para iso non acotío, con grandes ausencias. A cociñeira, Agar, que era unha institución, respectada e respectable, mesmo da familia. E logo, a maiores, dúas rapazas, que falaban o castelán cun deixe italiano, coas que Herminia non chegou a intimar pois o Merton levounas consigo, ¡a saber para que novo oficio!, substituídas na súa función doméstica pola nosa galeguiña.

 

Aqueles xardineiros-gardiáns, que rotaban para comer; na cociña por suposto, que no resto, tan invisibles coma a noite, que incluso durmían aló fóra, nunha especie de bohío, pero de categoría, con placas e tellado de formigón, ao fondo da finca, medio camuflado entre unhas árbores. Aos negrazos aqueles só lles podía mandar, directamente, a Lady, pois ás outras non as obedecían, e para iso valíase dun timbre que soaba, simultáneo, en varios puntos; tan é así que incluso, segundo para que, a señora daba pulsacións diferentes, nunha especie de morse secreto establecido como seguridade polo propio Merton.

No interior, a riqueza, a elegancia da decoración, a moblaxe, o confort en xeral, daquelas estancias, competía, e aínda superaba, ás mellores villas do entorno. Porén, flotaba no aire, no decadente trasfego da mansión, limitando, reducindo progresivamente as súas actividades, aquela crise enfermiza da señora, que foi restrinxindo, ata case desaparecer, tanto as festas coma as visitas. A pesares daqueles fastos, daquel señorío persoal da Lady, á nosa Herminia foille doado entrar en confianza, ou por mellor dicir, deulla, recibiuna, desde a noite da súa chegada, da súa incorporación ao servizo da casa; fóralle o máis doado de todo, despois do íntimo e afectuoso acollemento de súa tía, e iso a pesares, en aparente contradición, con aquela prosapia da inglesa, situada, en moitos aspectos, nas antípodas da nova doncela.

-.-

Retomando o fío biográfico da nosa rapaza, máis ou menos ao mes da súa entrada na mansión:

-Señora..., ¿podería falarlle..., se non está moi ocupada?

-Of course! ¡Por suposto que si! Muller, non sexas tímida; ¡comigo, nunca!

-Mire, o caso é que..., resulta que..., que moito me temo que míster Merton non estea contento comigo, pois, por veces, nin contesta ao meu saúdo... Xa levo un mes, e pouco din apreso... Ben que me afano, pero..., ¡non lle sei, que pouco melloro nas miñas obrigas, menos do que eu quixese!

-Muller, adiante, fala, exprésate, que che contestarei en castelán..., ¡para que vaias máis amodo na túa aprendizaxe do inglés!

-Lady..., cando vén miña madriña, eu...; iso, que lle pido consello para o meu traballo, ¿sabe?, pero ela sempre me di que, en cada casa súa ama, só ela, que os demais non entenden, nin teñen por que; que lle pregunte a vostede, sempre, directamente, salvo nas cousas da cociña, que esoutro xa lle pertence a Agar. Non sei se me expliquei ben, así que lle prego que non mo tome a mal... ¿Como se di? ¡Por abuso de confianza!

 

Precisamente para transmitirlle aquela confianza, tan precisa, tan preciosa, e tan degoirada, Robynia colleulle as mans afablemente, con agarimo, con cordialidade, que máis non faría a propia Silvina, obviamente por ignorancia, que non por carencia de amor maternal.

-Que non, rapaciña, que te portas ben; o normal, que nos tes satisfeitos...; ¡e logo que estás en vías de mellora! O que pasa co señor Merton é que ten..., certos negocios, moitos, na súa cabeza. -Pensou en chanchullos, que en conciencia era o concepto máis exacto, pero aquilo, ¡tantas cousas!, era un segredo familiar. -Iso, negocios; cousas complicadísimas, arrevesadas, e incluso perigosas, que a prata sae das minas, pero o que é ás casas, ás familias, vén con dificultade! Por iso fala pouco, que falador nunca foi, nin sequera comigo!

-Daquela, ¿poderei seguir aquí, con vostedes? ¡Sequera outro mes, para non crearlle dificultades á miña madriña! -Herminia buscaba algo, unha táboa que fose, para seguir nadando pola vida adiante, sen afundirse naquela Cuba na que non era tan doado flotar, manterse a flote; peor do que se dicía, ¡e con limpeza, menos aínda!

-Chiquilla, se o meu marido, o señor Merton, non estivese satisfeito de ti, do teu cumprimento, a estas horas, ¡onde irías! O que é de tolerancias, este home...; ¡diso é do único que non entende!

-¿E vostede, señora; vostede está contenta de min...? ... ¡Ai, si! ¡Deus llo pague, de presente, e tamén no Ceo!

A relixiosidade da súa doncela, aquela galeguiña tan inxenua e tan candorosa, todo xenerosidade, todo agradecemento, todo simpatía, era do máis grato para aquela protestante tan puritana; tanto que, dalgún xeito, dun modo entrevisto, intuitivo, pero aínda en forma de idea, presentía nela o instrumento providencial para certas restitucións indirectas, cuxa materialización, imponderable, aínda imprecisa, víñalle quitando o sono, en particular desde que se sentiu irremisiblemente enferma.

-Yes, yes; all right! Se avanzases algo máis no inglés..., ¡todo perfecto! Rapaciña, os idiomas requiren ganas, somerxerse neles, collerlles afecto, e durmirse, cada noite, con cinco ou seis vocábulos na boca, tanto da pronuncia como da súa grafía, asemade..., ¡para espertar con eles na sen, coma se fose unha almofada! ¿Os españois non dicides consultar coa almofada...? ¡Aí o tes!

-Señora, cústame moito pronunciar esas consonantes..., ¡do seu xeito, quero dicir! Pero, xa que vostede mo manda, farei os posibles... ¡Xúrollo por estas, que son cruces!

Nada mellor se lle puido ocorrer para congraciarse definitivamente coa Robynia que aquel xuramento simple, enxebre, pois a señora rompeu en risos, e con ganas:

-¡Ai, muller, xa me esquecera do que é rirse de boa fe, así, a pracer! As grazas douchas eu, desde logo que si! Thank you!

Dubidou, pero, con circunloquios, atreveuse:

-Vostede, se mo permite, e se non é moito preguntar..., ¿como fixo para aprender o castelán, pois nin eu o dou sabido, e iso que nacín por aló, en España? Claro que na miña parroquia só o falan...; acotío, quero dicir, dous: o señor cura e maila súa ama, e para iso o crego mestúrao cos seus latixos, pois el, o que é do noso galego, ¡nin hache!

-¿Os vosos curas, eses papistas, é certo que adoitan entenderse coas criadas..., que por iso o Papa non os deixa casar?

-¡Ai non, non señora! -Respondeulle a rapaciña, escandalizada. -Digo, lady, que iso élle unha mentira, unha calumnia, pois os curas non fochican, que non poden, que por algo levan saias! E tamén ocorre que non queren de amas, salvo que sexan parentes, máis que ás vellas..., ¡e para iso, escaralladas! Perdón, que debera dicir, ¡escarranchadas!

Isto último non llo entendeu a lady, ¡e menos mal, que lle houbese retirado puntos!

-Muller, eu aprendín o español, castelán, ou como se diga, que iso seica se discute en España, aínda, o pouco que sei, aquí, aquí mesmo, en Cuba; primeiramente de oído, e despois lendo os letreiros, os anuncios, pois a imaxe axuda a perfilar os conceptos. Despois pasei aos libros... E tamén concorre que Mr. Merton púxome unha profesora, pero resultou ser gallega, gallega de Galicia, así que chapurreaba e castrapizaba, de todo! Depurei o meu vocabulario pouco a pouco á forza de ler; ¡diso, cantidade!

Herminia abriu a boca dun palmo, pero non foi pola cousa do chapurreo:

-¡Que me di, que cousa; do máis inesperado! ¿Así que vostede tamén veu a Cuba..., sen saber..., sen saber a nosa lingua? ¿Así, de emigrante, coma min? ¿Tan rica, e non é deste país, nin da Norteamérica...?

-Oh, dear! Mira como foi, que cho vou contar, pero confidencialmente, así que non o digas, ¿eh?, nin sequera á túa madriña!

 

-Xa que lle gusta así, xúrollo á miña maneira: por estas, que son cruces! -E volveu a bicar os dedos, encrucillados.

-Viñemos, arribamos, a Matanzas, nunha lancha do Merton, unha especie de dorna, fuxindo dun shériff; de por aló, desa parte da Florida...

-¿Fuxindo? ¡Uih, non llo creo! ¿Está de chanza, ou quere quedarse comigo? -Para ela, incomprensible: ¿Fuxindo, unha señora tan aseñorada...? Iso non era admisible para unha devota daquela lady, ¡unha lady riquísima, da propia nobreza!

-¡Fuxindo, si, de verdade, que o perseguían por culpa do ron..., e por outras cousas tamén ilícitas, que non veñen ao caso!

A nosa galeguiña ía saturada, que recibira demasiadas leccións en pouco tempo, todas comprimidas, nunha escolarización intensiva:

-¡Xesús, que costumes, que mundo, que nunca aprenderei tantas cousas! ¿Pero, como é que o perseguían, por beber ron...? O meu padrasto tamén se emborracha, peneque perdido; colle cada chea..., polo menos unha á semana, ou antes se o enfadamos, e mais por iso non o perseguen, ¡que va!, que lle é ben amigo dos gardas...; máis é, que por veces axúdanlle a baleira-la xerra!

A señora mandoulle deixar aquel plumeiro que seguía tendo nas mans, indicándolle que non estaba ben falar con ela manexando utensilios, e levouna para o salón azul, que era o preferido daquela inglesa americanizada, onde adoitaba tomar o seu té das cinco.

-Senta, que agora, sen ese artefacto, aquí non hai doncela; nin doncela nin señora, que estamos reunidas dúas amigas, nun faladoiro, falando das nosas cousas, en confianza...

 

Azorouse de mala maneira, pois, amigas, si, pero a vaquiña..., ¡polo que vale! Quen mandaba era a señora, por máis que a sentase daquela maneira, coma se estivese na súa aldea, ¡por condescendencia! A lady, coloquial:

-¡Ai. muller, que es ben inocente! ¡Xa demasiado, un querubín! Mira, criatura, que levo coñecidas cen gallegas, de cerca, por unhas e por outras circunstancias, pero ti..., ¡nin que viñeses dun convento!

-Pois si, élle certo, que dun convento veño... -Foi sincera, rotundamente; coma sempre, por hábito, ¡salvo co padrasto, pois aquela tortura, permanente, éralle insostible.

-¿De clausura? ¡Que va!

-¡Ai, non, que non lle entendín ao dereito! O que veño é dunha parroquia, dun lugar, que tivo convento..., de frades, pero, ¡botáronos, para quedarse cos leiros!

A patroa centrouse no seu tema, na súa confidencia, ¡tanto tempo que levaba sen unha amiga fiel coa que dialogar, cambiar impresións, oír e referir novas, expresar sentimentos!

-Mira, muller, que cho vou explicar: Míster Merton non bebía ron, que o vendía! Pero, ¡fóra da lei, da Lei Seca! ¿Entendes? Perseguírono... Outro tipo de persecución, pero ti tamén vés dela, dunha éxida case colectiva, suposto que vés fuxindo das miserias do teu lugar de nacemento, que só hai que lembrar aquelas pintiñas túas de cando arribaches, aquela noite, con túa madriña de garante, de introdutora... ¿E despois diso atréveste a dicir que non adiantas...? Coidado con iso, pois o exceso de humildade raia coa soberbia. ¿Sabíalo? Así que non te pares en nimiedades, que ben o dixo Marcial, ¡difficiles nugae!

Á Herminia, ¡pobre Herminia!, o que lle faltaba era un latixo erudito despois daquelas complicacións do inglés, pero, ¿inquirir? Xa lle dixera que non se parase en nimiedades... ¡Pois logo! O que si lle comentou foi aquilo da miseria, que iso entendérao, ¡ao pé da letra!

-Señora, niso da miseria, ten razón. ¡Vaia se fuxín...! Mire, aló, no meu lugar, salvámonos grazas ás castañas, ¡que esa si que é a árbore do ben! Coas castañas, maiormente coas enxertas, non lle morremos de fame nalgún inverno, que desde que abaixan as tullas do pan..., ¡caldiño esgrevio! Fose de castañas ou das nabizas, e como moito, de repolo. ¡Uih, o repoliño, que o levan de Betanzos, cousa fina! As castañas, que as nosas non lle son de Indias, desde que lles podrece o ourizo, de ben sequiñas ao fume, no canizo, ¡puro chocolate! Consérvanse moito tempo, mesmo de gloria, pola primavera arriba...

Algo difícil de aprender, de aceptar, era aquilo da moderación nos períodos, a fluidez nos diálogos, pois no seu Vilar, cultura patrucial, os patrucios falaban e falaban, sen parar, mentres os outros agardaban, unha hora que fose, e así fose de pé, ou lonxe do lume!

-Chica, son eu a que se queda in albis, que non alcanzo esas descricións túas, pero, ¡dá igual! O que nos importa, de presente, ás dúas, o que temos de interese común, non é que eu perfeccione a túa lingua, nin que asuma os teus costumes, senón que rompas a falar no meu inglés. ¡É máis importante que axudarlle a Agar, pois se ela non pode con todo, facemos vir outra, unha auxiliar!

Herminia, satisfeita e agradecida, que non era para menos:

-Señora, eu fago o que podo, o que mande, pero miña madriña díxome que non abuse da súa confianza, que escape para a cociña..., ¡á menor ocasión!

-Túa madriña é intelixente, moito, e ademais moi salgada, que por algo te salgou a ti así de ben, no bautizo. Ela naceu para máis, seguro, pero na vida cada un tira da carreta que lle poñen diante, iso, as circunstancias. ¡Das túas encárgome eu, pois ti vas ser a miña redentora, o meu instrumento redentor, a miña obra santa..., segundo te vaia modelando!

-¿Lady Robynia, que quere dicir? ¡Se non lle importa...!

-Hai unha cousa, pero..., schoking! Hai unha cousa que podo facer, neste mundo e neste país que non me entende..., ¡a min tampouco!, que é devolverlle ben ao mal, terra á terra, dándolle lauros á inocencia, nunha guerra sutil, íntima, secreta, digamos que, dalgún xeito, ¡compensatoria! ¡Cousas miñas! Para que entendas e xa participes de algo disto: Vouche poñer unha profesora, pois eu soa pouco poderei facer contigo, e cadora menos! Inglés, música, cultura xeral...; ¡xa veremos! Trátase dunha relixiosa; das miñas, do meu credo, pero non te escandalices, que che vai respectar as túas crenzas, que xa llo encargarei expresamente!

Herminia, que case lle dá unha lipotimia, saturada de sorpresas, aparvada, pasmada, coa boca aberta:

-¿Señora, de verdade; unha escola, para min, para min soa? ¡Non, non pode ser, que iso é de máis, carísimo! ¿E despois, cando traballo..., no cotián, nas miñas obrigas? Se acepto, o que é miña madriña vaime xurra-la badana, ben zurrada, que a coñezo!

-Muller, todo ten arranxo, pois a única condición que che impoño é que sigas portándote ben..., ¡para que se cumpra en ti a miña compensación, para que funcione o meu plan!

Aquel imposible, aquel fortunón, era certo; ¡entendera ao dereito! Estaba iso da "compensación", pero, fose o que fose, perigo non habería, non podía habelo, nin perigo nin pecado, pois súa tía-madriña faláralle moi ben da señora Robynia, que mesmo a puxera nun altar... ¡Protestante si, pero, nun altar!

-¡Ai, señora, daquela farei canto poida, que non quero ser desagradecida, incluso roe-lo inglés, pero iso de subir a lingua ao padal logo é peor que subir a caldeira dun pozo!

Quedouse por un intre algo dubidosa, con un trasacordo dos seus, con unha dúbida:

-¿Que dixo, que me vai poñer escola? ¡Nin que eu fose a criada do señor Salmerón! ¡Ai, Deus, que non sei se será abusar da súa bondade! Míreo ben, que comigo non hai compromiso, que xa me paga abondo..., ¡que ata será demasiado para o que sei facer! ¿Ou vai deixar de darme cartiños...? ¡As dúas cousas é moito, demasiado; cobrar e levar a cesta das patacas...; pero, por min, fágase a súa vontade!

-¿Por que esas dúbidas, esa inseguridade; en ti, tan intelixente, con esa chencha que Deus che deu, tan fóra do normal, do usual..., nas outras? Non che fago ningún favor, que mo estou facendo eu, eu mesma, a min mesma, que ben me entendo!

Ela, si, pero..., córcholis, que dicía Queta: aquilo, aquela sorte imprevista, inesperada, caída do Ceo, aparecida tan de súbito coma aqueles lobos do Pradairo...! Acabou mareada. ¡Cando llo contase a súa tía...! Pero acomodouse ás circunstancias:

-¡Logo, non lle sei, que nesta América todo é novo, todo é sorpresa, todo é distinto para min! Mire, eu, que me tiña por burra, que así mo repetía o meu padrasto, mañá por noite, que xa o daba por certo, e agora vén vostede con iso de que son lista, ¡que me vai estudar...! Míreo ben, señora, que aínda está a tempo, que comigo igual perde os cartos, ¡habendo pobres...! -Se era por mágoa, non, que ela, pobre si, pero tiña a súa dignidade, innata, insubornable... Proseguiu: -¿Ou é que aquí non os hai..., para facerlles caridades? ¡E ata non os haberá, pois o que é eu, maldito un vin, que nin veñen polas portas..., e vai un mes!

Robynia pasou por alto aquela nova protesta, que tampouco lla entendeu aló moi ben, pero cando ían falar doutras cousas algo oíu, fóra, na rúa, que a fixo asomarse a un daqueles corredores de ferro forxado, fronteiros da casoa. Era o claxon do Buick, solicitando, esixindo daqueles gardiáns que retirasen as seguridades do portalón para que entrase o xefe, como de costume estomballado nos asentos traseiros e co xaruto aceso, feito o que era, ¡un instrumento, un executivo, da nova colonización, da capitalista!

 

-...

-Good evening, Míster Merton! How are you! -Saudouno Herminia, pletórica de satisfacción, presta a romper, a mergullarse naquel inglés coloquial, caseiro, que lle impoñía a súa señora.

-¿Pero, ti, xa te atreves...? ¡Milagres desta Robynia!

-Si, señor, un milagre..., ¡que por tal o teño! -Toda convencida.

-Seica os fai con todos menos comigo, que sigo sendo a ovella moura, a descarrilada... ¡Ja, iso di ela, que lle é doado vivir; vivir e durmir, aquí, de princesa, no seu pazo real, debaixo dun dosel, mentres eu aturo media humanidade, o peor dela!

-¿Señor, que dixo das ovellas...? ¡Por caridade, fáleme en cristián...! De momento, se fai o favor..., ¡que aínda sei pouquiño, e non lle podo contestar ao que me di!

Ádam, nesta ocasión finxindo un enfado, que aquel día todo lle fora ben, que non viña de malas, ou polo menos, non tanto coma outras veces:

-¿Que é iso de, señor? ¡Míster, míster Merton!

 

-Oh, yes, Míster Merton! What did you say? E pouco máis, que pouco máis sei dicir. ¡Ai, si, que a lady tamén me ensinou a darlle este recado: There are..., several messages..., for you..., on the table..., beside the phone!

-Very good, Miss Herminia; very good! ¡Algo é algo! Continúa así, aprendendo de firme, a ese ritmo, sen retrocesos, pois esta muller precisa que lle leas ese armatoste da súa Bible... Sen ese pan, que é o seu maná do deserto..., ¡estando en Cuba! Eu non podo ocuparme dela, desta..., ¿dise, coitada, non si? Teño que atenderlles aos meus negocios, pois a mellor non van..., así que che traspaso estas obrigas; en particular a de darlle conversa. ¡Daquela, señorita, a producir! ¡Vaite xa, coa señora, coa Lady!

-Señor, digo, Míster, Míster Merton, quero que saiba, pero aínda non llo podo dicir en inglés...; quero que saiba que lles estou agradecida, moito, aos dous, así que, dispoña de min, no que queira!

Ao Merton brilláronlle os ollos, pero só por un intre; tomoulle as medidas, pero controlou aquela nova tentación:

-¿Dispoñer...? ¿E ti sabes o que dis? ¡Nin en castelán! ¡Imposible, que ti es outro vedado, en virtude de certo pacto, que o fixen nunha hora débil..., e menos mal que ti non sabes aquilo de que, pacta sunt servanda!

-Míster, que pasa, que tanto me mira? ¿Dixen algunha..., algunha papurreta?

-¡Non, nada; tan só que mereces, por inocente, ese Ceo no que cre Robynia! De posta a aprender, mira ben o que aprendes, pois sen querer, e pasándote de servil, podes estar dicindo necidades... E tampouco lle fagas caso á túa madriña, e menos no seu vocabulario, que esa apaña canto oe, aínda que non teña senso, nin veña a conto!

-¡Ai, señor..., outra vez...! ¡Míster, niso do Ceo, se Deus o escoitase...!

Aquilo non lle gustou ao gringo:

-¡Gallega tiñas que ser, ata niso de desvia-las conversas! Vaite á cociña, ou con Robynia, a onde queiras, que teño que revisar uns papeis...; e non te quero cerca, que estás demasiado madura como para non darche unha dentada, que hoxe non catei un rosco... ¡Estou perdendo facultades!

-¿Que dixo, que quere unha dentada? ¿Lévolle o breakfast, ao despacho?

Merton nin lle contestou, pechando a porta tras de si, bruscamente, para baleirar na Fortis, de inmediato e sen testemuñas, aquela carteira tan avultada na que sempre levaba o diñeiro, o diñeiro e maila pistola, a segunda, a de reserva, a grande, a do nove, pois da lixeiriña, da curta, das de sobaco, nunca se desprendía, ¡nin fóra nin dentro da mansión!

A rapaza sentiuse algo confusa con aquel desplante, ¡cando xa o consideraba un amigo, un amigo comprensivo!, coa vergoña engadida daquela mestura idiomática que lle viña de censurar, metida a estudante de inglés sen haber discernido, primeiro, entre o galego, o castelán, e mailos xiros ou modismos caribeños, xerados, derivados, tanto do castelán antigo como da negritude, naquel crisol, naquela Cuba efervescente, cocteleira, das cen razas, ou máis!

 

Antes de pasar á cociña quedouse por un intre no recibidor, remoendo a conversa que tivera co patrón, tratando de entendelo; e de pronto, que nin se decatara daquel espello alzado por riba dunha consola á que tantas veces lle pasara aquel plumeiro..., ¡viuse retratada, de medio corpo, cunha face de perplexidade coa que non contaba! Encarouse con aquela estampa e deulle as queixas: ¡Ai, Herminia, miña Herminia, onde te ves, e como te ves, neste carnaval de La Habana, sen decatarte das mocas que fas, nin da cara que pos para falar do xeito que che fan falar, e que Deus me ampare, que ben disfrazada estou, feita un fareleiro, con este pucho branco, que logo parezo unha monxa...! ¿Unha monxa? ¡Que va, todo o contrario, que igual estou pecando, de tan leda que estou con estes señores, un ateo e unha protestante..., pero, como di miña madriña, de algo hai que vivir, pois deixarse morrer de fame tamén é pecado!

Herminia non estaba errada, en absoluto, pois antes cá ela, moito, vinte séculos antes, aqueles sabios de Roma xa atoparan a clave dun pragmatismo idéntico, ou similar, sen por iso deixar de ser sensibles á chamada intelectual: ¡Primum vívere, deinde philosophari!

-.-

 

¡Mestre, mestre!

 

No Vilar, naquel Vilar do Monte Cubeiro, un de tantos vilares herdados de Roma, naquel punto de partida, tamén un de tantos, naquelas abas do Pradairo, coa chegada da carta, coas novas de Herminia, houbo festa rachada: Todo parabéns para a nai daquela criatura tan doce e tan comunicativa, que tanto lles escribira, e con tanto afecto, pero..., ¡tan inxenua a pobre, tan incauta, que nin se lle pasara pola cabeza precaverse de que unha carta das Américas, tan expresiva e de tan amplo contido, ía ser, naquelas mans pobres e avarentas, naqueles tempos escuros, misérrimos, coa envexa que dan as necesidades vitais insatisfeitas, un documento público, de verdadeiro escándalo.

Polo que respecta ao seu padrasto, ao inefable, ao hipersensible Manuel, a cousa foi outra, que ben percibiu que naquela misiva familiar, supostamente familiar, que lles leu o Toño, un día á noite, tras dos tizóns, había, percibíase, unha omisión afectiva, molesta, que a interpretou, que a tomou, como ofensa persoal; e por sobre diso, unha alusión un tanto despectiva, para máis agravio comparativo. Nesta ocasión non aparellou a besta polo tardío da hora, pero foise ruar, co seu cabrito ao lombo, de contado, á casa do Herdeiro, onde sempre estaban propicios, dispostos a botarlle unha brisca, que alí era ben acollido, case tanto coma o bufón da Corte, para gozar dos seus relatos reiterativos, esaxerados, exaltados, rubricados con mocas e con xuramentos, maiormente cando lle tocaba perder a partida, ou cando só lle saían bisballos, pois aquel home, aquel homazo, aquel Manolón, aquel vividor de tan cativas rendas, aquel folgazán do Panamá, levaba as contas dos trunfos coma ninguén do lugar.

Á carta de marras só lle faltou que a puxesen nos carballos, como se facía co anuncio das festas patronais; de man en man, foi lida e relida por todos os que sabían ler, e non se falou doutra cousa por semanas; tema recorrente, tanto en Vilar coma nos lugares veciños. A dedución, a conclusión, por demais lóxica, ¡na lóxica daquela xentiña!, foi unánime: Henriqueta, ¡a dos diamantes!, unha muller que fixera as Américas nin se sabía como, pero iso era o de menos naqueles días das arañeiras, recoñecía por filla, a tódolos efectos, naquel madriñado ficticio, inusual, con exclusión do resto da parentela, á que nin se aludía..., ¡tan só a Herminia! ¿Á Herminia...? ¡Si, á mesma!

O que indicaba, definitivamente, que, ao ser rica, ¡e sen fillos!, quen de feito, por arte de birlibirloque, era rica, presuntamente rica, que accedera ao status de rica, era aquela moza, aquela rapariga, aquela emigrante, que se lles coara, que lles pasara desapercibida ao longo da súa crianza, case confundida coas ovellas do padrasto, sempre vestida de la, e sempre envolta nun mandil de la, cheirando a lanolina..., ¡mentres que o Manuel si que era coñecido, o mellor reclamo, o mellor parroquiano da taberna do Cuco!

Con isto, albízaras; polo menos externas, colectivas, ¡que xa había un rico, outro máis, na parroquia de Montecubeiro! Outro, un competidor do Herdeiro, dos Reigosa, dos Pillado, dos Penelas... Dito así, pouco dicir é, que estas cousas teñen unha onda crecente, centrífuga, expansiva, que sempre a tiveron pois a xente desta galaxia segue sendo parente, amiga, da tropa que soa, ou da que se fai soar: ¡dos triunfadores, de tódolos triunfadores, polo menos ata o grado décimo!

Tampouco ten que dicir que esta nova situación, estes comentarios, desatados, propalados simplemente por unha carta efusiva, sincera, expresiva, sen retranca, gozosa, comunicativa, xenerosamente comunicativa, e tamén participativa duns goces contemplativos, esperanzadores e íntimos, ben que desacougou ao Toño, a posteriori, causante daquela divulgación apaixonada. Tanto, que deseguida se arrepentiu de tela ensinado, pois aquela mensaxe, aquelas novas, eran entrañablemente súas, ¡por tantos conceptos súas! Desde que o acometeron aquelas dúbidas, aquela morea de dúbidas, tan pronto se viu consorte-rico como destetado-pobre, segundo en que momentos, pois a procesión íalle por dentro, mesmo a tombos.

Loitando á contra, en defensa daquelas tentacións alternantes, máis ben depresivas, apresurouse a carpintear unha resposta, pero no máis absoluto dos secretos, e coa máis discreta redacción, arteiramente, como se nada pasase, para que a súa ¡prometida! Non percibise aqueles latexos seus, tan fondos e tan perigosos, acaso disuasorios, ¡e non fose peor o remedio cá enfermidade! Aquí a temos:

+ Estimada Herminia: Moito desexo que ao recibo da presente te atopes ben de saúde, ao igual que a prima Henriqueta, que todos nós, por aquí, e de momento, ben, a Deus grazas.

Esta invernía está sendo meirande cá pasada, inda máis, que tal parece que a serra se puxo tristeira sen ti; ¡a serra e maila parroquia, toda, enteira, e maiormente eu, como poderás supoñer!

Fíxate se pechou a nevarada, que os lobos, coa fame, baixaron ás casas, pois aquí mesmo, no voso pasteiro do río Pedroso, paparon unha ovella das vosas, diante dos fociños do propio Manuel. Que Deus me perdoe, pero ata me rin do caso, que ben parece que foi un castigo da Divina Providencia. ¡Igual o teño que confesar!

Cando abran estes camiños e poida atrochar ata o Correo, daquela irei levarlle esta carta ao señor Ignacio, que por certo vaiche en papel de barba, do das escrituras, que avulta o demo pero non teño do outro, dese fino, e xa lle encargarei que lle poña os selos necesarios para que a manden no primeiro deses vapores de Cuba, pois para mandala en man ata nin vexo por quen.

Tamén che teño que dicir que me pediu o teu enderezo túa prima Neves, esa rapaza das Cavozas, que che vai escribir, pero que o faga á parte. Polo que dixo, córrelle présa falarche aí dun asunto, que eu ben a entendo, que se casa o irmán, o vinculeiro, e daquela terá que ir deixando sitio, ou pasarse a durmir á cociña, por tras da lareira, na camariña dos avós, agora que lles morreron.

Antes de pechar este sobre heillo dicir á túa nai, por se quere algo, que cho porei nos cadullos deste mesmo papel.

Como por carta non hai perigo, tesmo que deixar facer, á forza: Mándoche moitas apertas, aquí por dentro, nun secreto, con toda a calor do meu corpo, este que o é,

Toño Polín

 

P. S. / Morreu o señor Tellado, q.e.p.d., e agora son eu o mestre desta bisbarra, coma el, ou sexa, ¡mestre – mestre! Pápolles tres tegos por cada neno, ao mes, que tamén teño que face-las Américas. ¿Que che parece?

 

Outro si digo: Túa nai só quere mandarche memorias, así que caben aquí mesmo, aquí abaixo, e voulle dicir que marque o dedo co sarrio daquel farol..., que así váleche de sinatura, de firma, para que vexas que foi cousa dela, dela mesma, en persoa.

Toño

-.-

 

¿É pecado ler a Biblia?

 

Nesta intimidade coa nosa Herminia, e por ela, con súa tía, ¡con súa madriña!, nada mellor que reflectir as súas conversas, polo menos dun xeito intermitente, ao natural, pois o coador literario, as glosas, engadindo prismas, tinturas e matices, igual despersonalizan os sentimentos, e de paso, as vivencias destas emigrantes tan senlleiras, e á vez, tan representativas.

Os altibaixos psíquicos da xente son algo así coma as prominencias do terreo, que se llas quitamos, por puído que o deixemos, ermo será. Elas eran deste xeito, así, parecidas ás outras pero iguais a si mesmas, segundo Deus as fixo, coa formación e coas deformacións ambientais, circundantes, das súas circunstancias respectivas; daquela, así temos que aceptalas, ou apartarnos, definitivamente, do seu camiño.

Dúas almas complexas nun envoltorio extremadamente sinxelo, natural, sen afectacións; dúas galegas profundamente observadoras, analíticas, que é como son as galegas enxebres, todas, a feito, se afondamos no seu estudo socio-histórico, no seu coñecemento psíquico. ¿Hoxe; as de hoxe en día? ¡Con vacilacións, pero a peor non van!

Neste reencontro, nestoutro flash, atopamos á nosa Queta en presenza da sobriña, da pseudoafillada, saudando á patroa común, de mañanciña:

-Mr. Merton deume o día libre, e por iso vin agora, de cedo, así que lle prego mil perdóns por molestala arestora. Trátase de que quero pedirlle que me deixe levar á Herminia comigo, para mercarlle roupa axeitada; vestidos, e tamén algo de interior, algo máis..., algo que sexa propio da estación, da estación e tamén desta casa, pois esta coitada estase cocendo con estes torgallos que trouxo de Galicia, ¡pouco, e rin! ¡Vostede xa sabe: aquela pobreza, que nos expulsa polo mundo adiante, maiormente polo Novo...!

-If you like...!

-Thank you for all your kindness, Lady Robynia!

-Pero agardade a que volva Agar, que a mandei a un recado. -A señora pasouse ao castelán para facilitarlles a conversa. -¡Estará a chegar! É para non quedarme soa..., no meu estado!

-Si, como non; e mil grazas, por todo, que vostede é unha santa! ... Non, non se moleste, que estamos ben aquí, de pé. E dígame, no entre tanto, ¿como se comporta a miña afillada, vaise espelindo? -Sentíndose responsable da súa colocación.

-Oh, yes; magnific; Very good! Herminia xa fala comigo en inglés, algo, frases curtas e coloquiais; pero tamén o fai con Merton... Ten un oído excelente, musical que se di, pero cústalle modelar algunha que outra vocalización..., ¡por falta de hábito, supoño! No que vai peor é na lectura, que abusa da súa retentiva en lugar de fixarse nas regras gramaticais, e iso que temos poucas, particularmente na morfoloxía. Memoriza capítulos enteiros da Biblia, tal e como aprendeu a ladaíña católica, pero iso non lle convén, así que uso con ela un truco didáctico: ¡fágolle abrir o Libro Santo de calquera maneira, ao chou, sen acudir ao índice!

Á timorata Herminia pareceulle que xa estaba ben de abalar nela, marxinándoa sen a súa opinión, así que se atreveu a darse por aludida:

-Madriña, aquí lady Robynia díxome que ler a Biblia non é pecado, senón todo o contrario..., ¡pero o caso é que diso veñen as miñas vacilacións! Trátase da Biblia protestante, ¿sabe?, e a min bautizoume un cura católico... Do demais, todo excelente, ¡excesivamente ben, así que estou moi contenta, leda e moi agradecida, que non é para menos!

Queta, máis pícara, fulminouna cunha ollada das de, ¡detente! Aquela sobriña, ¡aquela afillada!, aquela desertora do sacho..., ¡que pouca diplomacia con tan alta señora!

 

-¿Claro que ten razón, e non a vai ter! Mira, nena, e mírao ben: ti pensa antes de falar, pois a prudencia e maila modestia son dúas mulleres, das boas, do mellorciño! Sequera estás advertida... -E fíxolle co índice o aceno de pecha-la boca.

A rapaza, collida naquel renuncio, quedouse sen tarima debaixo dos pés, ¡talmente! ¿Como aclarar, como resolver aquela situación de conciencia, tan embarazosa, precisamente coas protectoras, con ámbalas dúas, na que se metera por obra e por graza da súa sinceridade indeformable, ríxida? Meditouno un pouquiño, e despois fuxiu, escorreuse, por onde puido:

-É que...; mire, madriña, pasa que o señor cura de Montecubeiro, daquela, cando nos mandaba ler o Astete, sempre nos dixo que o Catecismo era o único libro ao alcance dos leigos, pois os outros, os que fosen, hai que interpretalos..., ¡como la Santa Madre Iglesia nos enseña a los Doctores! O caso é que, como lle quero moito á señora..., ¡tampouco lle podo faltar! Xa fun á Catedral, dúas veces, para confesarme disto, pero había tantas vellas diante, que non daban baleirado, así que eu..., ¡seguía igual!

As maiores deron en rirse estrepitosamente, mesmo saltándolles as bágoas, que nin viron nin oíron a entrada de Agar, que lles pasou por diante, desapercibida. Puntualizou Robynia, unha vez serenada, que non foi pronto; sería puritana, pero doce, doce e señorial, asemade, que tal era o seu carácter:

-Mira, nena, si, pero non! Ten presente, e xa o irás descubrindo por ti mesma, que o Xesús desta Bible, da miña, é o mesmo Xesús dos papistas, ¡que non hai dous! Un catecismo é unha especie de regulamento, pero o importante, o primordial, sempre é a Lei; quere dicirse, a Revelación divina.

Herminia, lista si, e de leis, tamén, algo, por puro atavismo, como galega que era, pero nun nivel máis baixo, máis..., ¡dogmático! Súa madriña púxose ela mesma na picota para salvala daquel interdito:

-¿Ves como si, miña prenda? Nunca me cansarei de dicirche que esta muller, Lady Robynia, se non fose porque naceu con esa fenda das mulleres, e lla viron, e se soubo, hoxe sería un cura! Un cura dos bos, católico ou protestante, que máis dá, que desas cousas coido que só entende Deus! O importante, o máis grande, sonche as obras, as boas, que aquí tes o caso desta señora, que tanto ben lles fai aos amigos coma aos inimigos, e incluso aos descoñecidos, ¡que tal foi, que tal é, o teu caso! ¿Non se di que tódolos camiños levan a Santiago? Daquela, ¿que non será cando se vai en busca do propio Señor, do Señor dos Señores, do Señor de tódolos camiños?

Robynia, máis esixente no seu apostolado, puntualizoulle á Queta:

-¿Onde deixas a fe? As obras son boas, pero a fe é..., ¡celestial! ¡Gratis datis! A fe é un privilexio, pero tan común que, máis ou menos, témola todos, incluso os ateos... -Evocaba ao seu home. -Común, no persoal, pero tamén no social, porque tódalas relixións buscan atoparse con Deus, que as crenzas son simples caxatas..., ¡báculos para ese Camiño do que vimos falando!

Agora foi Queta quen se perdeu nos puntos:

-A min ensináronme, de neniña, na parroquia, que eu teño manchado moitas cousas..., ¡de todo, menos unha escola, que diso estou libre, pois nunca entrei nelas, nin con zocas nin con zapatos! Dixéronme, xa digo, alí, na parroquia, que iso de ter fe consiste en crer o que non vimos, pero tamén dicía meu avó, o da casa, que..., ¡do oído, nada crido; e do visto, a metade! De todos modos, como xa estou cerca do cancelo, se San Pedro non se fai o xordo, daquela, con preguntarlle persoalmente...!

Robynia, máis sutil, deu por conclusas aquelas teoloxías caseiras:

-¡Ídevos, agora que veu Agar! Pero diso dos vestidos...; aquí, esta afillada túa, non vexo que gaste nada, nin un peso, do que lle paga Merton, que incluso lle engado eu algunha galita... Fai ben en aforrar, e debe seguir así, níquel a níquel (Niquel = moeda cubana, de cinco centavos), pero, se mo permitides...

-¿Que fai, señora, dándolle esa prata...? ¡Non lle dea nada, que a vou vestir eu..., que por algo é a miña afillada!

-O primeiro dos vestidos, o mellor de todos, un de luxo, de gran vestir, págollo eu, con esta prata..., ¡e non vai de balde, mi niña, en absoluto, pois é para que reces por min, pola túa protestante, que do que reces non penso protestar!

Díxollelo con graza, ou pretendeu dicilo así, pero ningunha se riu, pois as dúas galeguiñas eran conscientes da grave enfermidade daquela protestante tan pouco protestona que nin case lle protestaba ao seu home, ao Merton, ¡coas que lle facía, e lle dicía, acotío!

Aínda ben non saíran do portalón cando se parou Henriqueta para facerlle unha confidencia, con voz baixa e misteriosa, nun murmurio:

-¡Afillada, mira, atende, que estaba rabiando por falar contigo a soas, pero esa Robynia veña predicar..., coma un frade!

-¿E logo, madriña, esas présas...; pasa algo, algo malo? ¿Déronche queixas de min...? -A imaxinación, os escrúpulos da rapaza, aceleráronse, apresurándose a facer un exame de conciencia do máis timorato. -Pois, non, non sei, que ata non vexo en que..., ¡como non fose nunha desas meteduras de pata, pola miña resistencia a lerlle a Biblia...

Queta colleuna de ganchete e nada lle dixo ata a seguinte cuadra (Cuadra = cuadrícula urbana, bloque de edificacións), onde xa sabía ela que había uns bancos públicos:

-¡Non, muller, que non é contigo; non é por ti! Xa sabes, os meus achaques... Resulta que estes días fun a peor, cadora peor, que teño un proído do diaño, aquí abaixo, entre as pernas, pero non é do que ti pensas, que maldito se ganas de home teño, que xa me sobran todos...; ¡éche da enfermidade, que me entran estes furores, unhas furias atroces!

A rapaza púxose nerviosa, preocupada, cunha abraiante sensación de impotencia. ¿Que lle diría, que podía facer?

-Tiíña, diso teu non entendo, ¡nin pouco nin moito! ¿E non sería mellor que vaiamos a xunto dun médico, agora mesmo...? ¡Primeiro de nada é poñerte en cura!

-Muller, de médicos tamén estou satisfeita..., ¡que aínda fun onte!

-¿Fuches a un que sexa bo, que entenda das mulleres?

-¡Máis das mulleres có do Merton, ese ao que nos manda para revisar..., ningún! O grave da cousa é que tamén me dixo que teño..., ¡non sei que! Glu..., glu...; ¡puñetas!

-¿Seria, glicosa? ¡A señora tamén a ten..., que mo dixo ela!

-¡Iso, esa glicosa, que esa enfermidade afaise aquí en Cuba, do mellor! O caso é que seica me agrava a outra, o outro padecemento, a secreta. ¡Malditos segredos, que se é co vicio, non podemos dicir que nos pica; e se é coa enfermidade, tampouco!

A rapaza deu en bagullar, o máis ao disimulo que puido, pois incluso se virou no asento para quedarse ladeada.

-De médicos e de recoñecementos, -Proseguiu a madriña, -malditos sexan, xa vai ben, así que agora, nós, á tenda, a polo teu, ¡que é unha cousa divertida! ¡Ai, muller, disto dos médicos, veña ensinarlles as nosas partes, as nosas cousas, e total, para que? ¿Para que nos receiten permanganato..., como se fósemos vacas? Para iso, con dicirlles o que nos pasa, debería chegarlles, ¡de sobra!

A sobriña-afillada:

-¡Oh, Deus, que vergoña, que nin sei como non morriches diante dese doutor, coma unha vaca diante do menciñeiro, e perdoa pola comparanza, pero, xa que o dixeches...!

-¿Morrer, eu? ¡Que máis quixera! Pero agora, ao noso; arriba, levanta, que teño que andar a modo..., ¡e vaise a mañá!

-¿Podes andar; de verdade, tiíña? ¡Pénsao ben, que se me quitaron as arelas de presumir; todas, dun sopro, por culpa do que che pasa!

-Non, muller, tranquila, que a roupa precísala, e ademais temos que disimular a cabra que lle metín no horto á señora Robynia.

-¿Onde está a cabra? ¡Madriña, tan mala non debes estar, que aínda tes humor; máis que eu, e suponse que estou sa!

Henriqueta ao seu plan, directa coma sempre:

-Muchacha, a onde te levo, primeiro de nada, por se despois me dá o ataque, é á Banca Morgan, que alí teño, ben gardadiña, ¡unha hucha! ¿Entendes? ¡Vouchos pasar á túa cabeza, dunha tacada, ao teu nome, ahorita mesmo!

A "muchacha" entendeuno, pero non estaba preparada para un herdo, e menos aínda tan prematuro:

-¡Madriña, que non lle pareza mal, pero diso dos cartos..., eu digo, narai! Nin tola llos quero, que antes morta! Son seus, para coidarse; vostede, si vostede, que para algo é a dona deles, e cando se poña ben, daquela serán para volver ao noso Vilar, á nosa terra; para coidarse, lle digo, que ten que ir para aló, segundo temos falado, ¡e cos portes dunha gran señora! ¡Que menos, despois de tantos traballos, os que sei e mailos que ignoro, tantas desgrazas polas que pasou, e que aínda está pasando, por culpa deses cartos...!

 

Sen decatarse diso, por mandato da súa propia conciencia, tornara ao aseñoramento con súa tía, máis intensamente respectuosa ao vela naqueles anuncios, naqueles agoiros, con aquel estado de decaemento, naquelas despedidas. Súa tía percibiuno, e desagradoulle:

 

-¡Oes, chica, que de vostede chámaselle ao demo, pois a Deus, en terra de cristiáns, sempre o atuamos, tanto na aldea coma na capital! Se me aseñoras é que me pos de par do diaño... ¿Falo adrede?

A sobriña-afillada deulle un bicazo, implorándolle desculpas:

-¡Tiíña, foi de tanto cariño, de tanto respecto que me mereces! ¡Isto, e máis...! ¿Como podo atuar a quen así me trata, sen ter obrigas comigo, que as inventaches ti, ti mesma?

A madriña tiña présa en resolver o asunto dos cartos. Oíra falar da Facenda Pública, das Declaracións de Herdeiros...

-¡Pero mira que es zambeque! ¿Aciguatácheste, ou que? Mira, nena, que unha cousa é ser boa, e outra ben distinta isto de apangarse cando nolas poñen diante... ¡Burro é o que non estira a man, ou polo menos a boca! Perde coidado con eses escrúpulos, pois eu ben sei en que cesto poño os ovos, que aínda que os puxese todos xuntos, se preciso algo, nestes catro días, ¡con ir á túa despensa, eu satisfeita, que te coñezo!

-¿Que me coñeces...? ¡Pero, tiíña, o que é de crianza, nunca, que nunca por aló volviches; e desde que cheguei, con esta..., sete veces!

-Tívente en estudio, continuo, como fan as señoras coas criadas; mesmo desde que arribou aquel vapor, aquel do fume, que incluso che fixen unha proba... ¿Lémbraste daquel día no que atopamos un billete de cen pesos?

-¡E non hei, que mesmo o pisaches ti, antes de velo, sentadas as dúas naqueles bancos de diante da estatua do señor Martí! Díxenche, madriña, moito sobra aquí na Habana, que perden un billete de tanta categoría, e nin se volven para buscalo!

-¡Criatura! Aquel billete deixeino caer eu, eu mesma, nun descoido teu, e piseino para que non fuxise levado do vento...! Eu dábacho, e ti porfiaches en buscar un pobre para doarllo..., ¡e ben que me jodías se chega a aparecer un pordioseiro! Gardeino, pero coa promesa de levalo á catedral... ¿Foi, ou non foi, así?

Herminia deulle un belisco, cariñoso pero forte.

-¡Mala, malísima; ai ho, que es ben pilla!

-Chica, xa ves; ¡precaucións! E máis, máis trapelas que che puxen, en varias cousas, para tentearte, pero non caíches, en ningunha! Agora téñote por honrada, a carta cabal.

-¿Honrada? ¡Pois pouca honra me deron, ninguén, que aló na parroquia, fóra de miña nai e do Toño..., nin case amigos deixei!

-¡Miña xoia, pobriña, pero iso dá igual, pois a honradez está en nós, en nós mesmos, e non en que nos teñan por tales!

A rapaza xa non sabía se rir ou chorar ante aquelas reflexións tan peculiares de súa tía.

-Madriña, dime a verdade, sen andrómenas desas túas: ¿Como aprendiches esas picardías, quen chas ensinou...; acaso aquel fulano, aquel capitán de Veiga? ¡Non me cadran co teu xeito, co teu ser!

-Muller, eu ensinaba as pernas, e os homes, moitos e deles, pero máis ben os que se daban de amigos, fóronme ensinando, asemade, en reciprocidade, as súas picardías; sempre á miña conta, e a cal máis gorda, ata que me decatei de que me conviña facerme a boba, facer que facía na media, ¡e de paso esfarelarlles a carteira! ¡Fodíanme, viñan de cucos buscando o niño da rula para poñer os seus ovos, a pares, e daquela, eu, boba que nacín, picotazo á súa carteira! Entráballes ao saco, que é o que máis lles doe aos puteiros!

Herminia, con toda sinceridade, absolutamente:

-Pobriña, canto terás sufrido; e que eu goce dese diñeiro..., imposible! ¡Tes que pensalo mellor; si, de verdade!

-Miña nena, esta prata, este capital que che vou aprontar, é o mellor negocio de cantos levo feito; un adianto..., iso, un adianto, que llo penso cobrar a Deus, pois ese Señor ten moitísimo, ¡coma ninguén! Hai que aproveitarse diso... ¿Non din os curas que Deus paga os xuros ao cento por un? Daquela moito vou recibir, aló arriba, nese portelo da Banca de San Pedro; e como me vai sobrar, que che son bastante presumida, pero, o que é gastosa, pouco..., canto me dean de máis heicho remitir desde o Ceo! Non sei como se fará, pero xa preguntarei, que nunca me deu vergoña preguntar!

-¿Madriña, e se me fago unha soberbia, con iso, con tanta riqueza? ¡Daquela ben que me amolas co teu legado!

-Non, muller, que teño o pálpito de que non, que ben te estudei; e logo que se alguén me apuchinga (Apuchingar = fartarse, da xente, da comida...), eses tales son os soberbios, polo estilo do Merton, así que os teño fichados, ¡ben fichados! Pero volvendo á cousa dos meus cartos: mira canto terei, que xa digo, polas miñas contas, ¡e iso que conto polos dedos!, sáeme para comprar unha parroquia..., ¡das pequeneiras, claro! E polo que fai á sucidade, a verdade é que ata non me parece de todo mal gañado, que llelo fun arrincando aos homes, pouco a pouco, con este revellín que Deus me deu, a non sei cantos alacos (Alaco = persoa viciosa e gastadora) de por aquí, uns tipos que tiñan tanta presa en gastar o mal gañado, que penso que se non mo daban, ou se non llelo quitaba, peor empregado podía ir, ¡incluso para pagar mortes dos seus contrarios!

Herminia sentíase aloulada con aquela fervenza de descubrimentos e de ofertas de súa tía. Contestoulle co corazón na man, sen o menor cálculo:

-Madriña, lévasme a cada misterio que nin sei o que se debe dicir nestes casos...

-Muller, ben sei que es unha inocentiña, pero, se me confeso contigo, ¡iso levo adiantado! ¿Ti sabes que os artistas do teatro ensaian? ¡Ai, non, que aínda non te levei a ningunha función; a ver se na próxima saída...!

A rapaza, derreténdose de agradecemento e de franqueza:

 

-Madriña, de verdade, que se tales cousas soubese antes de vir, daquela nunca ao barco subía, que aturaría no Manuel, canto fose, pois, se non chego a vir..., ¡igual volvías para Galicia, e desa maneira, todo arranxado!

-Meniña, entremos aquí, neste bar, que precisamos unha jícara de café..., para que nos dea esporas! E do que vimos falando, nunca me digas papurretas, que me vou enfadar; ¡en serio que si! Do outro, diso dos cartos, logo pareces a ruda, que me abortas tódalas ideas, ¡e iso que as teño ensaiadas! Cos meus cartos na túa cabeza, na túa, polo que poda pasar, o dito: eu, nunha quinta desas de enfermería, desas da Beneficencia do Centro Gallego; e ti pos un negocio... Mira, unha cousa coma esta, ou mellor, pois ti, co meu, terás para máis. ¡Comidas, eh, que de camas, nada! ¡De camas, cada un na súa, na propia casa, e se casaron cunha fea, daquela que apaguen a luz, que iso aforran! ¿Xúramo?

-¡Si que o fago, madriña; xúrocho por canto máis quero neste mundo!

Con estas seguridades, Queta levantouse, aínda que cun notable esforzo, para seguir a rota calculada de antemán, pero a sobriña insistíalle:

-Madriña, ten máis xeito volver para a mansión; ou mellor aínda, achegarnos ao sitio dos barcos, aí onde os amarran, e quitar billetes para volver á Coruña, que os cartos caberanlle nese bolso, ¿ou non? E despois, no barco, poñemos o bolso de cabezal, e durmimos por quendas, unha durmida e a outra esperta, coma os soldados..., ¡para que non a rouben!

-Meniña, díxenche que imos pasalos á túa cabeza, ¡e non ao teu cabezal! Así que, ¡arreando!

-Daquela, xa que non tes amaño, ¿para onde?

-Xa cho dixen, á Morgan, aí adiante, que logo es ti máis murgana cá eles, e iso que se chaman desa maneira! Din que é a mellor Banca destes liborios (Liborio = cubano (xenérico, alegórico, algo así coma o "Tío Sam" para os americanos), que por iso pagan pouco de xuros, pero son uns pícaros, outros! ¡Como serán nas outras Banquetas! E vai de últimas: ¡Non discutas, non porfíes máis, e acuártate (Acuartar = poñer termo a unha disputa, concordar en algo) no falado, que contigo non quero perrenchas...! Tampouco me fales de volver á nosa parroquia, que me danas, así, enferma deste mal feo, aínda que sexa rica como son, pois o pepillismo (Pepillismo = exhibicionismo) xa o teño curado; ¡iso si! De posta alí, de plantada no noso país, todo se me ía figurar que notaban o mal que padezo, ¡e que vergoña para min, que remataría comigo, aínda que algunha esperanza quede! Para cascar váleme un sitio calquera, mesmo a gabia dun valado..., xa que din que Deus está en todas partes! A onde vaia xa estará El agardando por min... ¡O malo é se lle deixa o sitio a un xuíz deses de Paz, que non hai un que sexa bo..., sen xamón, e o teu deixámosllo á Robynia!

-Madriña, eu, sen ti, ¡cero! Daquela tardarei en ir, que tampouco me apetece, por máis que moito me lembro de miña nai e do Toño, pero, de chegada aló, ao noso Vilar, ao noso Montecubeiro, eu soa, ¡nin sabería comportarme!

-¡Miña xoia! E terás razón, que non é cousa de que volvas só coa herdanza, sen xustificar algo de teu, gañado por ti, ¡sequera por decencia, polo que33333 dirán! O mellor plan xa cho teño dito: Cos meus cartos, agora que empezas a saber cociñar, pos unha casa de comidas, ¡elegante, elegante! Estes gringos, que saben máis que Merlín en asunto de cartos, sempre dixeron que non hai nada coma un negocio honrado para lavar os outros, os sucios... ¿Entendes? Muller, hai que aprender dos pícaros, pois o diaño é máis listo cá Deus; ¡sempre o foi, que di a propia Robynia que lla xogou, ben xogada, daquela, no Paraíso! ¿Enténdelo, currusca? Esta é a miña vontade, a derradeira; é a miña despedida para poñerme en camiño, que logo me vou de viaxe, outra vez sen maletas, salvo as dos meus pecados!

-.-

 

Aínda ben non rematara co seu enésimo sermón, con aquel testamento íntimo, absoluto, xeral, tanto do material coma do anímico, sentiuse tan débil e tan conmocionada que non puido escusar un abondoso efluvio de bágoas. Pola súa parte, a afillada, aquela herdeira universal, Herminia, quedouse encollida, acovardada, cativeira e diminuída, como nunca, ante aquela grandeza espiritual de súa tía.

-Madriña, o mesmo de antes, e perdoa, que nin sei que dicirche, nin como alentarte: Tantas cousas, e tan gravísimas, así, de súpeto... O que vexo clarísimo é que teño a obriga de coidar de ti, ¡ao máximo, por encima de todo! Pero tamén me gustaría seguir coa señora Robynia, que ela, miña pobre, cadora está peor, que llo noto. Ti tesme a min, e logo que non che falla a vista; nun apuro, avísasme, e vou contigo, mesmo nun coche deses de punto, pero esa Lady, con ese home, e cuns amigos que só a visitan para aproveitarse dela, que incluso se rin de cousas que non teñen graza, que ben llelo noto, que eles, os outros, coidan que non sei nadiña de inglés, pero a señora é tan santa que non os bota da casa, que llelo atura todo, e penso que o fai para non quedarse soa con ese diaño, ¡outro Manolón!

-Muller, eu preciso de ti, iso é certo, pero tampouco te quero ao meu rabo mañá por noite, así que, ¡por min non vaias perde-la túa colocación! E tes que aguantar o teu, sequera sexa ata o intre de montar o teu negocio... ¡Disto, ben sabes que cando falo, falei, que a miña palabra é unha lei!

Á sobriña escapóuselle aquel proxecto no que ía matinando:

-O noso Manuel, por tarde que fose, nunca fóra durmiu, pero este Merton..., ¡este debe ter tantas camas como noites! ¿Sabes que che digo, madriña; sabes que se me está ocorrendo? ¡Vouno facer, que algún día terei que empezar a imitarte, que cando eu fale, tamén falarei, e teño que falar pois co meu padrasto falei de menos, e deixeille gañar a partida! Voulle pedir á Lady que te deixe durmir comigo, na miña propia cama, que é ancha de sobra, que así molestamos pouco, e podo atendervos ás dúas, asemade, a corpo de rei... ¡Está dito, e só me falta atreverme, pero desta, nin Manuel nin Merton!

A madriña fíxose cruces, temerosa das consecuencias daquela arroutada da súa cativa.

-¡Nena, non me chiquees (Chiquear = loar, gabar para convencer) con esas bajas (Baja = intención, propósito desmedido que oculta unha segunda intención) túas, de monxa da Caridade, e non me discutas, -Seriouse tremendamente, con toda a forza do seu carácter, que esa tíñaa intacta, -pois agora, de feito, son a túa titora..., ou como coño se diga! ¿Sabes por que se me ocorreu aquilo de pasar por túa madriña? ¡Iso da "madriña" é unha cousa de nenos, un xogo, o refuxio dun xogo! Estes cubanos teñen uns inventos do máis pícaro, e iso que parecen atronados, aplanados pero tronados; sonche moi espelidos..., ¡ben ás cheas coma aqueles esquíos que tanto abundaban nas chousas de Sagaruxe!

Á afillada tíñana sen coidado os pillos e mailos esquíos, que o seu problema era outro, perentorio, inmediato, así que lle insistiu no de levala á mansión:

-Diso, do falado..., alí estarás ben, e logo que unha señora tan caritativa como é esa Robynia non nolo pode negar... ¡Co divertido que é oírvos falar, ás dúas, e co ben que vos entendedes que logo parecedes do mesmo país, e incluso da mesma relixión!

Queta tordeou coa cabeza. Alegoulle, para disuadila, temerosa tamén, que fose armar unha irreversible, e ben gorda, co Merton.

-Muller, non te desafores (Desaforo = ardor, arrebato) desa maneira, que é inútil, porque o Ádam non me vai querer na súa casa, pois á mansión non leva os seus pecados... E tamén está que precisarei dos médicos... Para iso nada mellor que esa Quinta do Centro Gallego; esa cousa, ese hospital ao que algúns chaman Casa de Salud, e outros, La Benéfica, que xa funcionaba daquela, cando mandaban os españois... ¡Cando mandaban, cando abusaban, e como un abuso trae outro, ben que se aproveitaron os gringos facendo que lles daban apertas aos cubanitos..., para entrar eles!

A rapaza, daquela, daquilo, pouco entendía, pero onde hai corazón pouco cerebro se precisa, así que insistiu, competíndolle en enerxía, entrañablemente compadecida de súa madriña:

-¿Como sabes que non te quere o noso patrón? Agora, de enferma, que xa non es nada para el...; ao sumo, unha criada, outra, outra negra, tal que Agar! E logo que de ti, polo menos diante miña, sempre falou ben. Lémbrate que teñen un carro, outro, o vello, o dos xardineiros, e nun caso de apuro vanche polo médico, calquera deles, pois aínda que parecen lobos, a min trátanme con todo respecto.

Queta, por querer, houbese querido, pero..., ¡estaban verdes!

-Non che sei, que iso non é costume, pois estes de por aquí, maiormente os gringos..., ¡sonche máis independentes cá propia Cuba! Sonche seus, seus, seus..., tres veces seus..., coma quen toca a Santos!

-Pois ao médico Reigosa, o pai do de agora, e bo señor que era, morreulle un criado na casa..., ¡e non o botou dela, con todo ter parentes na parroquia!

-¿Quen che contou iso? Daquilo acórdome eu, que ata se dixo que lle axudou a morrer, pois o home estaba saudable, mozo, pero..., ¡só tiñan unha criada, e eran dous, dous homes a pretendela! ¿Enténdelo agora...? ¡Á xente sempre lle gustou encubri-los pecados dos ricos, fose aquí ou aló!

-¡Boh, deixemos iso, que ata serían maledicencias da xente!

-Vai calando, e papa este café; pero mellor che pido outro, pois con tanta parola deixáchelo arrefriar... ¡Veña, muller, date présa, que xa me sinto mellor, e temos a meda aberta..., ¡co trebón anunciado!

Xa na rúa, dirixíndose á Morgan:

-Tes que fixarte, e ler tódalas palabras deses papeis do Banco, pois eu, ¡xa ves! Eu vexo as cousas, pero non percibo as ideas, que para os papeis son cega, que non sei ler! ¡Que cousa máis triste isto de non entende-lo letreiros, tantos que hai nestas rúas de Centro Habana!

-Madriña, por se che serve de algo, ti valos sinalando co dedo, para que eu saiba a cal te refires, e daquela vouchos lendo, un por un, tal que se fose a filla da nosa cega de Gondel...

-¡Tarde piaches, meu pitiño, pois agora...; agora de pouco me val! En todo caso, Deus cho pague, que ata non sei se será cousa de Deus, ou unha broma dos seus santos, que igual es ti o meu anxo da Garda, ¡e eu que te tiña por afillada...!

...

De volta, xa de cara á mansión, cos arranxos bancarios feitos, ben feitos, cargadiñas cos mellores paxelos que viron nas tendas de roupa, tantos que, con todo ser liviáns, avultaban máis cós que levara Herminia para Cuba, xamón incluído:

-¡Ai, madriña, moitas toleadas fixemos hoxe, pero a máis grande foi esa dos pesos...! ¡Tantísimo capital, e todo ao meu nome, coa miña firma...! ¡Deus, que tolemia che entrou! Non sabes o que fixeches, que agora estás nas miñas mans, pois a miña despensa é a túa, e vou tirar dela para merca-los billetes, ¡dous!, que imos embarcar..., despois de pedirlle desculpas á señora Robynia, claro, por deixala así, de súpeto, pero primeiro es ti! Xa verás, xa, que aquelas augas da serra, que as hai ferruxinosas, mataranche eses proídos das túas partes..., ¡de ben lavadiña con elas!

-¡Ca! ¡Mellor có permanganato, nada! E logo está esa maldita glicosa, ¡que non se quita nin comendo verzas! Os pecados da carne é o que teñen, que levan consigo a penitencia, a podremia das partes pudendas... ¡A pecados secretos, enfermidades secretas!

-Madriña, xa debemos ir parando con estas cousas, que só serven para entristecernos, ás dúas, pero ti, ¡co falangueira que es...!

-¿Pero, que? ¡Que tanto pero, nin tanta mazá, que non nos sobra o tempo para facer cousas importantes!

-¡Precisamente! Eu non sei onde viven os da nosa terra, as túas amizades, por..., ¡por se teño que pasarlles algún aviso! ¡Pero que Deus non o queira...!

-¡Condenada, que estás en todo! Mira, muller, cando cheguen eses apuros, ti, daquela mesmo, antes de nada, avisa aos do Ceo, que nin sei como se fai... Por se acaso, bérralles forte, e dilles: ¡Aí vos vai miña madriña; abrídelle a porta grande, para que lle caiba o cu, que o leva deformado de tanto arrastralo polo chan, polo chan e polas camas, segundo cadrou!

 

A rapaciña, escandalizada, verdadeiramente escandalizada:

-¡Madriña...! ¡Vaise enfadar Deus con esas chanzas sen xeito, que eu, de sentada no seu trono, tamén o faría!

-Agora en serio: Ti avisa a Deus, cun Noso Pai, e a ninguén máis, pois ninguén bota en falta as cousas que deixaron de servir. O único, iso si, que me enterren fonda, ¡canto máis abaixo, mellor!

Herminia, cadora máis escandalizada, no paroxismo:

-¡Madriña..., por Deus!

-Que si, muller; en serio. Pídocho por menciña, para que non me retreman os osos ao quedarme sen polpas, daquela, cando patiquen por riba de min..., ¡que os homes pesan moito!

Desta indirecta, a sobriña-afillada pasou.

-Madriña, insisto, que ti coñecerás moita xente da nosa; ¡tantos que hai en Cuba! E quererán honrarte, que teñen dereito a presentarse, ¡pois iso é o costume, de sempre!

-Calma, muller, que non dás calado: Coñezo a moitos, de aquí, de aló, de máis arriba e de máis abaixo, pero ás mulleres, ou as enleguei, ou competín con elas por tras do altar. En canto aos homes, ¿que máis che podo dicir? ¡Gratis só foron os primeiros...! O único importante, o único que me preocupa, é: ¿Non terán medo no Ceo de que lles corrompa as virxes, eu, co celestina que fun? ¡Daquela, ao inferno! Como dixo o cura, Á porta inferi... Eu, de latixos, ben sabes que nada; e do resto, pouco. Pero isto está claro: Hai dúas portas, a do Ceo e maila do Inferno. ¡O caso é levar o enderezo ben sabido!

Nada, que con aquela muller non se podía, pois sempre se chanceaba, coa morte que fose, así que a súa afillada deuse por derrotada, e calou, por moito tempo. Súa madriña ben llo notou, e cando xa ían cerca da mansión:

-¿Dáche vergoña que se confese contigo esta gallaruza, esta afanadora, esta jineta? Pois todas che vimos da virtude, coma quen di, do carallo, e algunha, ¡que se lle vai facer!, acabamos sometidas á virtud destes gringos, destes alacos, coma eu, de mesera, ¡ou do que cadre! Pero tampouco penses que os nosos son de cera, pois eu caín cun veciño..., ¡que xa cho dixen! ¡Para que veñas falando de avisa-los veciños...! Mira, nena, que abuse de ti un descoñecido, pase, pero que o fagan, que te fodan os propios veciños..., ¡que os parta un raio polo medio, en dous cachos, e de paso, que lles arrinque esa virtud tan falsa, tan pouco virtuosa!

-Madriña, non penses mal, que se vou calada é..., ¡porque me matan os desgustos! Sequera ti non pérde-la graza coa enfermidade, pero eu, de sa, e con só ver sufrir aos demais, ¡acabo feita un cisco!

Calaron por fin, as dúas, pero non por iso deixaron de esbagullar. Camiñando por aqueles empedrados, con lentitude, abraiadas de tantas emocións, Queta tivo outra das súas ocorrencias e detivo á sobriña:

-¡Eh, nena párate aquí, que logo parece que imos de enterro..., e iso aínda non chegou!

-¿Que queres, madriña? ¿Cansas?

-Esta pratería…, que non quedan máis de aquí á mansión! Xa que ando de testamento, terei que deixarlle algo á nosa Virxe de Montecubeiro, á do Rosario...

-¿A do Rosario? ¡Non te entendo; isto tampouco!

-Si, muller, á do Rosario..., ¡para que o rece por min! Entre ti e mais ela, ¡dúas! O peor é que se me esqueceron os misterios..., ¡á forza de non usalos!

-Madriña, tampouco te preocupes diso, que chos ensino eu...

-Vou mercar uns candeeiros...; do mellor que teñan, e gárdalos no teu cuarto, para cando chegue a ocasión...

-¿Para que, para cando...?

-¿Es boba, ou faste? Para cando volvas á terra; e daquela dásllos ao cura, para que os poña no altar. ¡Pero que non te tente o demo dicirlle que os merquei eu..., para que non chegue a saber a orixe desta prata!

Cos candeeiros tamén mercaron dúas imaxes da Virxe do Cobre, ricamente enmarcadas, para cadansúa cabeceira. Ao saír da pratería:

-Chica, ese cabrón, ese tendeiro... ¿Fixácheste nel, no seu nariz?

-¡Como non sexa que ten unhas nafres ben fortes...!

-É un xudeu, ¿sabes?, neto daqueles que mataron a Cristo, ¡pero el coma se nada, que ese fulano vende a nai de Cristo que sexa! ¡Todo cheíño de cousas da nosa Igrexa!

-...

Sería divertido saber, informarse, que opinou a Virxe do Rosario, de Montecubeiro, daquel galano tan caro e tan misterioso, adquirido na pecadenta Habana expresamente para ela, ofrendado tan amigable e comenenciudamente, ¡do ut des!, por unha muller de mal vivir. Cando vaian a San Cibrao pregunten por aqueles candeeiros, pois ao ser de prata non se enferruxen, e coido que seguirán alí, ¡salvo que alguén os roubase!

 

 

Coa señora xa falei...

 

Os padecementos sucesivos, acumulados naquel corpo tan mal tratado, sufridor e sufrido, da nosa Henriqueta, non se detiveron no seu curso dexenerativo, ¡nin co permanganato!, pero entrou, paseniña, nunha fase de ralentí, caracterizada, auspiciada, por un conforto anímico, debido, fomentado e sostido, polos alentos que recibía da súa afillada.

Pola súa parte, mentres, Herminia viviu aquel noviciado habaneiro cun ritmo vital trepidante, pero a súa xuventude e mailos azos evolutivos, en progresiva superación, levárona sempre adiante, sen vacilación, esperta e receptiva, naquel perfeccionamento seu tan ansiado, tanto, que deixou atrás, en gran medida, en cuestión de meses, a súa mentalidade infantil e mailos seus hábitos rurais, sen por iso esquecer, nin arquivar, os valores incorporados desde o berce á súa peculiar idiosincrasia, tan observadora ela, e tan penetrante, rigorosamente indutiva.

Xa se comportaba tal que se houbese levado para Cuba, naquel atadiño dos catro paxelos, un fardo de enerxías telúricas, naturais, concentradas, daquela serra do Pradairo, tan agreste pero tan recordada. Con estes ímpetos, con estas pilas, atendeu satisfactoriamente a Robynia, coa saúde tamén quebrantada, pero con menos padecementos dos que atribulaban por entón á Queta, á madriña. Por sobre deste desdobramento persoal, de dobre atención, lastrábaa o intríngulis daquela vida señorial tan complexa daqueles potentados, daqueles gringos, para ela tan estraños e tan especiais, mesmo arrevesados.

Con isto e con todo, e todo simultáneo, sen deixar de ocuparse da súa Queta, tiña satisfeita, ou máis ben asombrada, á súa profesora de Cultura Xeral, aquela que lle puxo, que lle pagaba, Robynia; tanto, que, con só catro horas diarias, teimosas iso si, estaba acadando daquela rapaza tan pletórica de posibilidades intelectivas un puído extraordinario, admirable; ¡en inglés, para máis esforzo, e por conseguinte, para máis mérito da alumna, unha galeguiña refeita, reciclada!

Incluso o propio Merton, coa súa peculiar forma de ser, de ser e de estar, chegou a admirar na nosa rapaza, non recatándose coa súa muller, con Robynia, de mostrarlle o asombro que lle inspiraba aquela evolución formativa, aquela conversión, aquela metamorfose do rural ao urbano, tan intensa, incansable, sostida con tanto tesón, daquela mociña, case unha adolescente; e incluso por aquela apropiación xestual, mimética, de estilo, que facía, que acadou deseguida, dos falares e das actitudes refinadamente señoriais, londinenses, que non americanas, da propia Robynia. Unha rapaza que ía de garda-las ovellas naquel Oriente afastado, na prolífica e illada Galicia, principal abastecedora, por entón, daquelas correntes migratorias que arribaban ao Novo Mundo en rogas, a fatados, polo estilo dos que ían a Castela para seiturar, só que con carácter indefinido, a tempo indefinido. América, un mundo de promesas, de esperanzas sen límite; un mundo novo, que de feito xa era vello, en tantos aspectos vello, avelloado pola mácula dunha picaresca e dunha avaricia depredadoras, tremendamente enraizadas.

Malia todo iso, aquela admiración do Merton tiña, para el mesmo, no seu caletre, moito de contrariedade, de fracaso íntimo, pois aquela mociña seguíalle resultando inaccesible en tanto en canto corpo sensual, poderosamente atractivo, dotado dunha forte chamada erótica, dun perfecto, equilibrado, sex-appeal, e á vez, inalcanzable, de todo punto indomable, que nin opción lle daba para iniciar unha ligazón, unha aproximación experimental, sequera fose de tenteo, situación inédita e inexplicable para aquel buche (Buche = individuo abxecto) triturador das resistencias e dos recatos femininos, un Don Juán, pero ao seu estilo, á americana, con máis de violador que de conquistador, que tal era a súa peculiar e habitual xactancia, para máis declinación machista.

 

En planos diferentes, no senso oposto, Herminia estaba disposta a misionar no gringo, a conquista-lo Merton, a colaborar coa Lady na súa recondución, pero aquel home turbábaa tanto, coa súa simple presenza, coa mera proximidade, que nin para súa tía se sentía capaz de facerlle aquela proposta, aquela petición tan desexada, longamente meditada. ¡Pero tiña que facelo; éralle vital, indemorable! Así que, unha mañá, nunha das poucas en que tomou o seu breakfast na mansión, aproveitándose, collendo pé de que lle gabou algo gracioso dun bolero (Bolero = refírese a un tipo de chaquetiña de punto, de entretempo, que se puxera de moda por entón), daquelas compras de súa tía Henriqueta, e co aquel da prenda, o look que ía collendo a donceliña, de día en día acrecentado, superado.

Ela, nun inglés xa bastante bo, para mellor sensibilizalo, para mellor lidalo, atreveuse a formularlle aquel proxecto, aquel desexo tan sentido e tan fondo que a desacougaba, que lle minguaba o sono:

-Míster, señor Merton, unha palabriña, por favor, que quixera pedirlle que..., que estiven onte, niso, na Benéfica do noso Centro, para ver á madriña, ¡que por certo deume memorias para vostede, ben cordiais, que ata me dixo que non é tan malo como parece...! -Nisto último mentiulle para afagalo.

¿O empresario? A todo isto ausente, evadido, pois as cordialidades, os recursos humanos das súas explotacións, para el así eran, ¡de usar e tirar!

-¿Si, e que? Os permisos para saír pídellos á túa xefa, á Lady... ¡A min non me veñas con macanas, e menos para miudezas!

-Non, señor, que non ía por aí. Mire como é a cousa, e por favor, escoite: esa pobre muller, miña madriña, está bastante ben atendida, iso é certo, pero..., ¡séntese moi soa, soíña de todo, como se a metesen na casca dunha noz! Eu pensei, atrevinme a pensar que, que o pode remediar vostede, xa que tanto se aprecian! E por iso...

De entrada, a reacción do gringo foi aceda, agresiva, mostrando aquel carácter desaborido, tan habitual nel, con aqueles falares sarcásticos e ferintes, incisivos, que tan lucrativos lle resultaban:

-Non ten perigo, ningún, que lle convén un descanso, que sempre viviu acompañada; ben acompañada e ben folgada, pois, como ela mesma di, ¡con só darlle ao cu...! Exactamente iso, que se fixo rica á vez que gozaba! ¿Que máis lle pode pedir á vida unha lurpia desfondada, retirada, que xa non é capaz de temperar..., nin unha guitarra!

Herminia tragou aquel sapo sen achicarse nin baixa-la vista, sosténdolle aquela mirada imperiosa, glacial, mordazmente despectiva, levada do seu interese nunha cuestión para ela vital, e sacou a relucir unha vara do seu remangue, ou máis aínda, esforzándose para non perder aquela dozura tan súa, candorosa, que lle imprimía un selo de particular distinción:

-Señor, considero que non é propio, nin xusto, que mencione iso, iso que acaba de dicir, ¡e precisamente vostede...! Por favor, agradézolle que non me faga falar..., ¡de certas cousas!

O gringo dubidou entre deixala coas verbas na boca ou concederlle outro minuto:

-¡Pero ti..., donicela! ¡Estas gallegas..., por todas partes; e cadora máis!

-Señor, permítame insistir, que llo teño que dicir..., ¡agora que o vexo, das poucas...!

-Moita agulla che ensinou esa vella, ¡e total, en catro días! O que dixen, unha donosiña, incluso nos andares; nos andares e nos falares, con esa sutileza, con esa fraxilidade etérea, que tal parede que voades, pero con un pincho, con un aguillón..., de avéspora! ¡E menos mal que o resto da colonia non é feminino!

Era tan grande a devoción daquela ¿afillada? por súa madriña, que se acrecentou co castigo daquel..., ¿domador?

-¡Pois aínda lle teño outra, para cando remate con esa jícara, que se vai atragoar nese engulimento ridículo que fai do seu chocolate, pois tal parece un boi chuchando nun pichoco!

-¿Outra, que? ¿Ousas ameazarme...? -Merton estaba chegando ao paroxismo da súa irritación. De non ser porque aquela rapaza era o ollo dereito de Robynia, ou máis exactamente, a súa visión funcional, protésica, substitutiva...

-¡Téñolle outra arma, unha bisarma secreta, que Deus, ese Deus do que vostede renega, acotío, estame axudando, moitísimo..., desde que caín nesta Cuba do ron, que así andan todos, ou case todos, borrachos pola vida!

De chegados a este punto o gringo, arrecunchado, apelou ao humor, un tanto crebados aqueles fumes pola graza da súa mucamiña:

-Pode, pode ser, que polo visto todos se poñen de parte túa: Ese Deus, esa Queta, esta Robynia... ¡Tes máis defensas cá Habana: o Morro, a Punta, a Cabana...! -Inusitadamente riuse, se ben con algo de falsete.

-Míster, perdoe as molestias, desculpe que insista..., pero córreme présa! ¡Ten que ser hoxe, hoxe ou nunca! ¡Por favor llo pido, un minutiño, que llo digo nun santiamén...!

-¿Poste melosa? ¡Primeiro atacas, feres, e despois lambes a miña ferida...! ¿Ti es un anxo ou un diabro?

-Íalle dicir que..., se non é moita molestia, -Arrincouse, -que lle permita á súa dona que traiamos á Queta para aquí..., que durmirá comigo, na mesma cama, sen ocupar habitación...

A todo isto a nosa rapaciña a punto de afundirse, pero colleu aire e deu outra brazada:

-Señor, teña presente que deste xeito eu podería coidar da súa dona, e tamén da madriña, asemade; de ámbalas dúas, con tódalas miñas forzas, e con todo cariño, que lles quero moito..., ¡ás dúas! ¡Xúrollo!

Ao notarlle unha certa vacilación, apresurouse a matizar con outra cuña da mesma madeira:

-Non, señor, non pense mal, que de aumentarlle gastos, nada, nadiña, que se é preciso, renuncio á miña paga... ¿Verdade que non lle parece mal? ¡Fágao, señor; pola súa dona, por esta santa que Deus lle deu, e tamén polos seus defuntiños...! ¡Máis cá isto non lle vou pedir, non lle podo pedir, nunca dos xamais!

 

Merton, indefectiblemente, ¡aos cartos! Primeiro, negocio; segundo, negocio; terceiro... De malas; moito, das peores...

-¿De onde che veñen os pesos para esas liberalidades...; ou é que nos tificaches (Tificar = furtar, raspiñar, enganar)?

-¿De onde me van vir, da Queta, por suposto, que xa me deu canto tiña..., en vida! Todo é meu, que todo está ao meu nome..., ¡por se lle pasa algo!

Aquel descubrimento foi definitivo, apical para o gringo:

-¡Esa calderona (Calderona = intrusa, aproveitada, métome-en-todo)! ¿Pero, todo, absolutamente todo...; aforros, enriquecementos sen causa...?

Aquí si que se doeu a rapaza. Bramou, encarándose con gringo:

-¿E logo, que; non é dona dos seus actos? ¿Rouboulle algo?

-¿Algo...? ¡A saber o que me leva tificado! Mira, rapaza, e con isto, voume, que teño présa: Ti estás aquí para o que estás, que á Queta xa a coidan, demasiado..., ¡onde a deben coidar!

Herminia, doída e moi ofendida, retouno:

-Agarde un intre e verá, que ben o sinto pola lady, pero..., ¡sonlle quince días, medio mes, deste, no que estamos! Déame eses cartos, que con vostede tamén saio eu, á rúa, pero por camiños diferentes. Agora, mentres me fai a liquidación, eu dígollo á señora... ¡Despídome, que se acabou o preito con vostede!

Merton, sorprendido, incrédulo ante aquela decisión, aquel ultimato dunha galeguiña habitualmente tan doce, tan suave, e de presente, inesperadamente, enérxica, irada, feita unha furia:

-¡Calma, maremoto, non desbordes, que xa falarei coa señora, pero non che prometo nada; en absoluto, que iso que me propós é un disparate...!

-Non se moleste, pois coa señora xa falei; ¡eu, de antemán! ¿Ou como pensa que llo ía dicir a vostede sen contar coa benevolencia da señora? ¡Ela, si, que ela ten diso..., e menos mal que aquí non son todos de pedra!

-Ti ben planeas, pero, dúas enfermas..., ¿aquí? ¡Isto non é a Benéfica!

-Acougue...

 

-¿Eu...?

-Si, vostede, pois entre as dúas fan unha, que o médico ten sentenciado á madriña...; ¡semanas, e como moito, meses! ¡Pouco lle imos estorbar...!

O gringo seguía co seu denominador común: ¡os cartos! ¡Para el, principio e fin de tódalas cousas!

-Para non retirarche esas clases, que non o consentiría Robynia..., precisaremos unha doncela, outra!

-¡Está de camiño, que vén de España, no próximo vapor...! Si, é certo, que se trata dunha prima miña, unha tal Neves, que é máis forzuda e máis traballadora cá min. Ten azos para traballar por tres...; ¡por tres, ao prezo dunha, así que lle vai saír barata!

Aquel gringo, a tal momento, xa estaba máis voado có Marne. Herminia repetiulle aquela jícara, ¡na que cabía un neto!, e incluso lle sorriu con agradecemento ao retirarlle o servizo:

-Grazas, patrón, que por aí vai ben, pois con tres destas..., perdóalle Deus! ¡Seguro que si! Vostede é coma os pozos fondos, que canto máis fondos, mellor auga!

O gringo subía polas paredes, co asombro que lle infundía aquela rapaciña:

-¡Esta diplomática, esta embaixadora; unha Xoana de Arco, talmente, que se chegan a terte aquí, con mando en praza, daquela do 98..., ti, de Presidenta da Illa! ¿Presidenta da Illa? ¡Máis importante é ser Gobernadora desta Mansión! -O gringo, nun arrouto dos seus, meteu a man no peto e sacou un mañuzo de chaves, do que tan só retirou a da súa arca, a da Fortis. Feito iso, buscou a man de Herminia, para entregarlle as restantes, pero ela recuou, incrédula:

-As chaves, non, que nin llas pedín nin llas quero, por se falta algo..., que a min ábrenme os gardiáns. E logo que xa as ten Agar...

Pero el insistiu ata esixirlle que as collese, que as sostivese:

-Desde hoxe, ti es a Gobernanta, a Ama das Chaves. ¡Faltaría menos...! A única muller que me venceu, na miña propia casa... Esa tal merece defendela, administrala, rexela..., ¡a perpetuidade, honoris causa! ¡Congratulations!

E sen tomarse un respiro:

-¡Que veña esa Queta, que veña esa prima..., que veña todo deus, pois eu, en vista do visto, voume..., para traer cartos! ¡Esta maldita gallega...! ¿Oes, de verdade, ti es gallega..., ou viquinga? ¡Non me contestes, que xa o sei: Ti es unha valquiria!

-¿E logo, que ía ser..., unha negra? -Contestoulle Herminia por pura intuición, en contrarréplica, que non lle entendera ben aquel sarcasmo.

 

-Non; nin gallega, nin negra, nin viquinga, nin valquiria... ¡O que ti es é xudia; unha xudía da mesmísima Xudea, aqueles que crucificaron ao seu propio Cristo!

Merton foise, cabreado pero tamén satisfeito, que ben lle gustaban as regueifas. E de paso, descargou á súa muller de certas funcións domésticas. ¡Non ía derrotado, non, en absoluto, ou polo menos, tal non se sentiu!

En canto á rapaza... Aquela mociña, case unha adolescente, empezaba a ser alguén na Habana; empezaba a ter, ou a demostrar, unha personalidade ben definida, incubada, chocada, nos fragores daquela Cuba metamórfica, na que o dilema era, ou anonadarse, subsumirse, abaterse, para acabar de felpudo, ou enfrontarse á vida rotundamente, con azos e con decisión.

-.-

 

¡Sequera ben te precavín!

 

Ao día seguinte daquela porfía, xa co placet do Merton, con tanto tesón logrado, mesmo arrincado, foron as dúas de visita á Quinta do Centro Gallego. Herminia empurrando aquel carriño de inválida de Robynia, e non en auto, para que lle servise de paseo, de distracción. Unha, cos alentos, coa vontade da súa humanidade xuvenil, estreando a vida, adestrándose para ela, con aquela devoción por súa tía, que lle dera ánimos para enfrontarse ao gran alligator, ao Merton; e a outra, Robynia, coa humanidade gastada, erosionada, daquela convivencia tan sacrificada por un amor imposible, pola devoción conxugal para con un home que sempre a utilizara de xoia, de presea, coa que lucirse, coa que introducirse socialmente, disimulando, acotío, e con todo cinismo, unha serie de desavinzas e de infidelidades.

Madrugaron máis do habitual para levarlle, axiña, á Queta, aquel ofrecemento, aquelas novas da entente gracial, obtida do Merton case que a fortiori.

Herminia, no seu habitual comedimento, deixou que falase primeiro a patroa, Lady Robynia.

-¡Amiga Queta, hoxe non te queixarás de aburrimento, que estamos aquí, contigo, ámbalas dúas!

-¿Outra vez? ¡Uih, que ben, pero vaise cabrear o señor Merton, coas tres, asemade, de que veñan tan a miúdo! E vostede, co delicadiña que anda... Mire, vostede sabe moito, pero igual lle podo ensinar un refrán da miña terra, un que di que a caridade, de ben entendida, comeza por un mesmo!

A gringa, segundo a beixaba, fraternalmente:

-Queta, non te enfades por tan pouca cousa, que esta é a última, a derradeira das visitas que che facemos, ¡xa que non as queres...!

-Pois mellor así, de verdade! Moitísimo me alegro de vela por aquí, outra vez, unha máis, pero eu prefiro que se quede por aló, no seu Vedado, nese barrio dos seus, na propia casa, atendéndolles ás súas cousas, ás súas visitas, aos seus afáns, aos seus remedios, e gozando canto poida dese xardín tan precioso da súa mansión, pois a vida sonlle catro días, e hai que recrearse co que se ten..., ¡mentres se pode, mentres nos deixe facelo o Señor de Arriba!

Pero a dama persistiu:

-¿E logo, non teño dereito a saber de ti, a verte...? ¡Ti, tan graciosa, sempre extravertida, unha verdadeira quitapenas, que os ingleses, lores ou non, comparados contigo sómosche uns amargados, incluso cando gozamos a riqueza da saúde, para canto máis...!

-Para saber de min, bo correo temos, ámbalas dúas, que esta afillada o que é de pernas ben lixeira é, que anda máis cós lobos, e menos mal que pouco temos saído..., cando eu andaba..., que me rebentaba cos seus pasos de marine!

A afillada afondou, abundou, naquela chanza que lle prepararan:

-¡Madriña, non o entendes: é que tampouco virei eu, que teño outras obrigas..., en perspectiva!

Queta sobresaltouse desconcertada por aqueles falares inesperados da súa adoptiva, pero fixo de tripas corazón, resignada ao malo, ao peor; ¡para ela, outro desengano, un máis! Asumiuno con xenerosidade:

-¿Vaste, vólveste ao Vilar...? ¡Debín contar con iso! -E facendo de tripas corazón: -¡Ai, muller, fas ben, que ata será prudente, moito, e máxime agora que non poderei espreitarte, que máis segura estarás por aló, que ben sabes o dito: A ocasión fai ao home ladrón! Non se me enfade, Robynia, que vostede ben sabe ao que me refiro... -Dirixíndose outra vez á sobriña, que se quedara muda ao ver o xiro daquela interpretación: -Mira, muller, por min non deixes de facelo; e canto antes, pois estes padecementos logo piden polo cura... ¡O único que vou precisar é que me unten os zapatos, que do demais ben atendida estou! A única pena que levo é de non ser bruxa, meiga que se di, que me gustaría botarlles unha ollada, para despedirme, así fose dacabalo dun vasalo, ás pena da nosa serra, que a tal momento estáseme representando a Pena das Mentiras; e tamén a da Ferradura, os seixos da Pena Grande, aqueloutra do Carril...

Herminia deulle outra volta á súa buxaina:

-¿E non lle apetecería un grolo daquela fonte das Tabernas, aquela onde beben os arrieiros, eses maragatos, eses mercadores que pasan tan a miúdo coas recuas polo noso Camiño Real?

Queta fixo por conte-las bágoas:

-¡Ai, si, muller; canto me vou acordar daquela fonte no purgatorio...!

A rapaza parou, arrepentida da súa rexouba, pois aquel xogo estaba resultando excesivo, ferinte, e mesmo dramático:

-Madriña, perdoe; mire que son chanzas para axudarlle a conserva-lo humor... Eu non volvo, eu non marcho, e menos sen vostede! ¿Esquécese de que andan os lobos pola serra adiante...? ¡Pois eu non, e téñolles pavor!

Súa tía:

-¡Aquí tamén, sexan lobos ou caimáns, que todos eles, feras son; e logo que canto máis lonxe se está da casiña onde un naceu, máis perigo enriba, que non se coñecen os camiños; nin os camiños, nin as árbores ás que subirse!

Robynia decatouse igualmente de que foran excesivas, que a estaban facendo chorar, e con iso apresurouse a clarificar as cousas:

-Queta, voucho dicir en serio, así que aleda esa cara, que non é para menos; coido que non. Atende, querida, que decidimos, pero entre todos, por unanimidade, que te veñas connosco á mansión. ¡Si, de verdade, definitivamente, que isto de agora non vai de chanza!

Pero Queta, asombrada e un tanto incrédula, abriu os ollos un palmo:

-¿Irme, con vostedes...? ¡Ai, grazas, un millón, pero aquí estou ben; e tamén pasa que cansei de rifar co señor Merton! Déixenme morrer sosegada, lonxe do seu home..., ¡xa que estou en vésperas de cambiar de amo!

-Quetiña, non o entendiches. Mira, muller, agora quen dá as ordes na mansión é a túa afillada, que Ádam deulle as chaves...; as chaves e mailo mando, toda a responsabilidade doméstica, ¡absolutamente todo! ¿Que che parece o que se espeliu esta mocosa, esta rapariga?

Coma un lóstrego, aquel temor, aquel presentimento! Fulminou á sobriña cunha ollada, e se chega a ter máis forzas houbese saltado da cama para irlle ao lombo, ao lombo ou á cara; sen pensalo dúas veces:

-¡Esta é a cruz que me faltaba! ¿Pero, muller, que fixeches...? ¡Sequera ben te precavín...!

Robynia captou perfectamente aquela terrible decepción da Queta, así que se apresurou a interrompe-las amoestacións da madriña:

-¡Que non, Queta, que non é por aí! Trátase de que Ádam, derrotado polo ímpeto desta santa criatura, desta Herminia, feita un Saint James, o dragón deulle as chaves do seu abismo; ¡onte, onte mesmo! Por unha vez, a bela, a inocente, gañoulle á besta!

Pero tivo que insistir, pois Queta seguía asustada, incrédula, sen ve-lo claro.

-¡Que si, Quetiña, que é certo: foi un milagre, un triunfo da inocencia! Agora, de aquí en diante, esta mociña moderará as tensións do meu fogar, e correrá coa administración doméstica... Nada se fará sen a súa opinión, e incluso sen a súa decisión. Moi leda che estou do criterio e da cultura que acadou esta nena en tan pouco tempo, que para min é unha dobre lección: demostroume que ser filla dun Lord é tan só un título, pero as valencias van por dentro, na alma de cada quen; e logo que non hai raza torpe, que todos somos capaces de aprender, de superarnos..., ¡con tal de que nos poñan profesores axeitados! Aquí onde a ves, xa non precisa das nosas defensas, que antes nos defende ela...; ¡si, ela!

-¿Pero..., como? ¡Non! ¡Tras diso é imposible que non estea o mesmísimo diabro meneando o seu rabizo, que tal adoita facer, e perdoe pola comparanza, que vostede coñéceo a fondo, e se cadra pola súa desgraza!

-Queta, non me preguntes o como deste milagre, que tan só sei o cando...; ¡desde onte! Pero esta rapaza, co seu ollar limpo, co seu autocontrol, e supoño que tamén coa graza de Deus, que fai dela un instrumento salvador, conseguiu poñer ao Ádam contra as cordas, pouco menos que de xeonllos, sen concesións, pois oíno todo desde a miña habitación, que quedara a porta aberta por se chamaba eu. ¡Si, de veras!

Queta soprou con alivio, inesperadamente feliz, e xuntou as mans en actitude de agradecemento á Divindade:

-¡Sendo así, que lindo, que pracer! Pero sería porque vostede..., ¡porque vostede fixo os medios, acreditando na rapaza! Esta moza, sen experiencia, ¿non será que se pasou, ou que lle deu esperanzas de refrescarlle o tole a ese toleirán? ¡E perdoe, outra vez!

Observando que lle negaban a hipótese:

-¿Foi cousa do señor, así, sen máis..., a cambio de nada?

-¡Pero ti, esta gallega, esta desconfiada...! Por suposto que si, que nesta ocasión..., ¡coma San Xurxo co dragón!

Queta sentíase entre lusco e fusco, satisfeita pero fondamente preocupada:

-Non sei que lle diga, que vostede coñece ben ao seu dragón, pero eu tamén! Por se acaso, vixíeme esta criatura, mañá por noite, pois por boa que sexa, as corras fanse das xestas novas; ¡as corras, e mailas corridas!

Henriqueta descargou así a súa conciencia, á vez que lle poñía unha rodriga á rapaza. Coñecía demasiado ben ao Merton, seguramente mellor que súa esposa. En canto á Lady, a nova estaba transmitida, así que só faltaba poñela en acción.

-Queta, despídete destas sabas, que mandei vir o noso auto, o da finca..., e témolo abaixo, esperando. ¡Ah, que nos queda outra novidade, pero por ser asunto de familia a min non me incumbe...

-¿Outra novidade? ¡Ídesme matar a sobresaltos!

-Madriña, non cho quería dicir ata despois de arranxar o da túa vida connosco. É que xa está de camiño, embarcada, miña curmá, aquela Neves das Cavozas, que lle mandei a pasaxe... Vai traballar na propia mansión... ¿Gústache?

-¡Ai, Deus, que cousas: agora que me vou, precisamente agora, todo vai a mellor! ¿E, para que, que posto lle dan?

 

-De doncela, e de paso, con Agar..., como estaba eu! ¡Outro favor que lle debemos aquí á señora!

Queta, ollando ao Ceo a través do ceo da habitación, que nin que lle resultase transparente, xuntou as mans:

-Se non fose porque me entra outra preocupación..., ¡estaría encantada!

-Madriña, estabas poñéndote leda, e recúas?

-¡Si, muller, pero o caso é que canto máis me axude Deus, aquí abaixo, na terra, peor será o meu xuízo, ¡pois a débeda sobe de contía, pasa a maiores!

Robynia, no seu perenne apostolado:

-Queta, debes ter fe, que recibirás o teu passport, no seu día, con tódalas visas favorables, para toda a eternidade, ¡gratis!

-¿Gratis? ¡Señora, por favor, non se cachondee dos pobres, pois, de balde, nin o caldo!

-Terás pasaporte, e con dúas garantes, nós! Volveremos a falar disto cando nos vexamos arriba, ámbalas dúas.

-¿Señora, eu, arriba? ¡O meu costume élle estar debaixo! ¿Arriba? Volvo a dicirlle que non sei se me quererán, con tantos cornos á miña responsabilidade!

Herminia, con fe e con agarimo, alentando en súa tía:

-Madriña, parece mentira en ti, co lista que es! ¡Nas calores xa estiveches abondo, aquí en Cuba!

-Miña nena, miña afillada, ata terás razón, que máis inferno có que tiven aquí abaixo, imposible!

Despois das recollidas e das despedidas na Quinta, as tres, carriño incluído, no carro de servizo dos xardineiros da mansión, atronáronlle as orellas ao chofer cantando a toda voz aquela letra de Nicolás Guillén:

 

Atiendan, amigos, mi son,
que empieza así:
Adivinanza de la esperanza:
lo mío es tuyo, lo tuyo es mío;
y toda la sangre formando un río...

-.-

 

Nunca pidas a quen pediu...

Cuba é moito Cuba, que sempre o foi: unha illa singular, peculiar, ¡caimán durmido, pero caimán! Bastante complexa, e iso que só son 111.111 quilómetros en cadro, pero este crisol das razas, esta cocteleira do Caribe, cando se pon a ferver, social ou economicamente, ou cando vulcaniza os seus resaibos, ¡é que non para de gurgullar!

En paralelo, ou por mellor dicir, de fronte súa, océano en medio, aquela Galicia dos Vinte (no século XX) era unha balsa de aceite..., só que sen aceite, pois o de Quiroga non chegaba nin para a lámpada do Santísimo, e para traelo importado, de fóra, alén da Pedrafita, as pesetas remanentes, o sobrante naquela austeridade suprema, as nosas plusvalías, que dalgún xeito haberá que chamarlla á nosa exigua produción, íanse, todas, en foros, que aínda estaba sen redimir unha boa parte deles, amén dos trabucos.

A todo isto, por aqueles días, o problema da Neves, aquela curmá de Herminia, tamén era, de seu, irresoluble no propio fogar; séxase, sen lanzarse a tumba aberta, ao baleiro, ao abismo da emigración ultramarina: ¡Non había acomodo posible, fisicamente posible, na choupana paterna, infausta circunstancia, e precisamente por culpa dunha fausta, do casoiro daquel vinculeiro...! ¿Solucións, espazos, alternativas...? ¡Nin sequera espazos, para canto máis! ¿Facer obra, amplia-la casiña, unirlle un alpendre, ou dividi-lo sobrado, acaso con un canizo?

Niso matinaron, por suposto, que iso levou a culpa, aínda que certo era que co aquel de que as cociñas, o espazo grande, o interior, o dominante, mesmo chegaba aos teitos, coas lucernas aló arriba, cenitais, nos cangos, por sobre das trabes, no mesmísimo cume, acortinadas de arañeiras e tinguidas, aceitadas, co sarrio de cen invernos, o que é para sobrado só tiñan, só lles quedaba dispoñible, xeralmente, un lateral daquelas pobres edificacións rurais, que viñan do XIX, as máis delas, e algunha incluso do XVIII. Tecnicamente, que diríamos hoxe, só era posible facelo pola parte máis alta das paredes exteriores, pola fondeira, pola parte do val... A verdade, a máis fonda, tiña os seus alicerces na inveterada concesión, na permisión, usual, xeralmente aceptada, con tódalas bendicións do caso, no segundo paragrafo do artigo 808 do Código Civil, dimanante da Lei de Bases de 1888..., ¡que por algo é capicúa o artigo susodito!

Outra alternativa nas Cavozas de Arriba, hoxe chamada "Casas Vellas" na micro toponimia do lugar, na casa paterna, era facer uso das cambariñas, aquelas camas-cela dos entregos, táboas vidas directamente da serra, cando non do machado, que se situaban por tras da lareira, en parcería cos grilos, pero..., ese luxo correspondíalles aos patrucios polo seu propio descenso xeracional, ¡do sobrado ao terreo!

Tomándoos de simple referencia, de exemplo testemuñal, na outra estrema do mapa español temos o caso dos cataláns, tan francos eles, que tiñan o seu paralelo connosco na institución do seu hereu, pero aos seus minorazos, á diferenza dos nosos, dos galegos, buscábanlles oportuno acomodo, un ensamble, unha solución nos propios països, xeralmente reforzándoos con estudos, ou cando menos con un artesanado ben apreso, de alta evolución, como é doado de comprobar con unha simple visita aos museos etnográficos de Cataluña, circunstancias que lles permitían asociarse, emprender, producir con eficacia e con un rendemento interesante, se non óptimo, si polo menos apreciable, de satisfactoria subsistencia, recibindo así, pragmaticamente, unha certa compensación, unha equiparación neutralizadora do que perdesen aqueles minorazos na adxudicación da masía familiar. A pesares diso, desas avantaxes, que tamén hai que dicilo, moitos cataláns emigraron en busca de mellores rendementos, pois precisamente a Cuba pregalega catalana foi, polo menos no seu control económico, circunstancia por certo pouco divulgada.

 

Eles, esoutros estremeños, fisterráns do Leste, da banda do cabo de Creus, saían, saíron, daquelas casarías, das masías paternas, tan instruídos con respecto aos seus coetáneos doutras coordenadas que, onde queira que arribasen, sempre forxaban, creaban e/ou dirixían, ou estaban en condicións de facelo, un tecido empresarial asociativo, consolidado, de forte raizame.

Por outra banda, é unha constante socio-histórica iso de que máis se alzan, máis progresan, incluso na súa industrialización, os países máis pobres. En Europa tivemos moitos exemplos diso, que lles descubrimos América para pagarlles en prata e ouro os seus subministres, en especial, panos. No noso caso, no galaico, esgotados, decruados os ermos, particularmente nos séculos XVIII-XIX, o reparto da miseria, de non haberse acollido ás ¿melloras? rutineiras, degradantes, recesivas, seguramente houbésemos xerado, en maior grado, iniciativas, esforzo, inventiva, cooperativismo, solidariedade, compañía mercantil, técnicas aplicadas... En definitiva, un desenrolo de portas abertas á incipiente industrialización, por superación, pola propia evolución do artesanado propio.

No tempo das curmás que ocupan a tal momento a nosa atención, Herminia e Neves, ¡onte!, as cousas foron desta maneira, cos fórceps consabidos; e así temos que asumilas, como un lastre excesivo e incómodo, irritante, que botou a pique case tódalas posibilidades dunha evolución interna. Os malos remedios, os tratamentos egoístas ou insuficientes, deficientes en suma, agravan, derivan, os males que pretendemos combater. ¡Indefectiblemente!

¿Pero os morgados, os vinculeiros, eses intocados que non intocables, eses reis da lareira, non emigraron, nunca? Para América, ás veces, si, pero en voos curtos, pouco máis que de ida por volta; pura fogaxe; ¡ao sumo, para refrescarse, para desenganarse! Algún que outro, ¡pillos eles!, fixérono para librarse do servizo militar; e como máximo para levanta-la súa espiña, a súa omoplata, algún que outro empeño, xeralmente cativeiros, e case sempre por causa e por culpa das reconstrucións / ampliacións e / ou melloras na casa matriz.

Aquel retorno, presto, visto e non visto, máis ou menos por un trienio, daqueles vinculeiros que se tiveron por mellorados, ¡mellorados na súa indolencia!, máis que unha achega monetaria apreciable, de consideración, o que lles reportou esa ausencia mínima foi unha leontina, ou unha sortella de seixo, ou un dente encasquetado en ouro, ou un estilo e uns falares mainos, dobres, afectados, tipo camareiro, que pretensiosamente os elevaban de rango social; e daquela, con esas fachendas no seu chaleco, xa puideron ser / facerse, e foron, aceptados pola moza da Casa Grande, pola morgada / filla única, pola sobriña do cura, ou pola vinculeira do cacique... Unhas viaxes pouco máis que turísticas, pero, neste aspecto, polo menos neste, altamente rendibles.

A chegada da Neves das Cavozas, a súa incorporación caribeña, habaneira, non diferiu gran cousa das outras, das outras arribadas, con ou sen temporal, encadrándose nas típicas da madriña protectora, que iso xa era un grado naquelas circunstancias. As fochas, os afundimentos, as depresións, facíanse notar á segunda / terceira semana, tan pronto como os empregadores comezaban a esixir, e / ou cando os interesados empezaban a decatarse de que o azucre sae da cana, en efecto, pero primeiro hai que someterse á zafra, á aprendizaxe; ¡en definitiva, á suor!

-.-

-...

-¡Ai, Herminia, miña Herminia, que cho teño que dicir, e non mo tomes a desagradecemento! Mira, que non atino co labor desta casoa; ¡tan diferente das nosas, do noso traballo, dos nosos costumes…! Pídoche de favor que me busques outra, outra casa, outra xente, aínda que sexa pobre, pero que poida entendelos; que falen en cristián, pois aquí, fóra da nosa Henriqueta...; ¡que ti mesma te pasaches ao seu bando, e xa ladras coma eles!

-¿Que eu ladro...? ¡Pero se che falo sempre na nosa lingua, no noso galego! Cos señores e cos seus amigos teño que facelo en inglés..., ¡que para algo me pagan o ensino! ¡Debes comprendelo!

-Muller, será así, será, pero vólveme tola oílos desa maneira, que ata discuten niso, nese inglés do diaño; ¡e sempre batallando entre eles! ¿Farano para que non lles entenda as súas liortas, tal e como facían aqueles canteiros de Luaces?

-¿A ti, que máis che dá? ¡Mellor aínda, que se aguzas a orella, algo adiantarás, algo aprenderás!

-Herminia, isto tenme atordada, afumada; tanto, que entre isto e mailo de andar todo o día en zapatillas..., ¡tal parece que me tirei ao Azúmara, e que agora vou polo río abaixo, coma un fungueiro caído do carro! Nunca pensei que puidese chegar o día en que botase en falta aquelas zoquiñas que mandei ao caínzo das castañas, ao saír en zapatos, o mesmo día en que me levaron a Lugo na besta da casa...

Súa curmá, Herminia, alarmada por aqueles hábitos extremadamente rústicos da Neves, e para máis complicación, con aquel vozarrón seu, de adaíl rural, fíxolle un aceno discreto levando o índice aos beizos.

-Neves, vai calando, que xa falaremos na miña alcoba..., desde que se deite Agar. Seguiremos conversando..., ¡e mentres, reza!

...

-Neves, curmanciña, iso de antes, iso que me estabas dicindo, o de buscarche unha casa pobre..., ¡bórrao, pásalle un trapo, coma quen borra unha pizarra daquelas de lousa da Mouriña!

-Muller, máis bobada será meterme a mestra cando nin aprendiza son... ¿Non cho parece?

-Calma, Neves, e atende ao que che digo: Nin os pobres precisan criados, nin, de telos, nos tratan mellor; ¡nunca! Lémbrate do que dicía noso avó, que en paz estea, que nunca pidas a quen pediu, nin sirvas a quen serviu. ¿Acórdaste? Pois aquí, aquí en Cuba, en toda a illa, o mesmo deus..., ¡tal cal!

Pero Neves, aparvada, desconcertada, simple, allea ás sutilezas metafóricas, tan montaraz coma o seu propio Montecubeiro:

 

-¿O mesmo Deus; de veras, o mesmo? Oes, pero ti dixéchesme que estes, os Merton, son protestantes... ¡E terás razón, que discuten e protestan acotío, mañá por noite!

-Si, muller; ¡uih, que me estás enredando! Non, muller, que todo é relativo, pois eles cren en Xesús, no mesmo Xesús, ¡así que temos o mesmo Deus! ¿Daquela, cal é o teu problema? ¡Esaxerada!

-¿Problemas? ¡Un cento! Se empezo a largar, non paro...

-Curmanciña, iso, non; non rompas a chorar, que pos cara de meiga. Ti non estás soa, que me tes a min; e tamén á Queta, co divertida que é, a pesares dos seus achaques. Xa quixesen ter outras o apoio que ti tes; e non penses que cho digo por apuntarme aos tantos, pois aquí non xogamos á brisca.

Os medos da Neves alí estaban, en todo lugar, en toda ocasión, de presente, agarrotándoa. A inseguridade, lastre común de todo emigrante, ese medo ao descoñecido, ¡nun país onde todo lles era inédito, confuso, e incluso, en certas cousas, decepcionante, desilusionante! No caso concreto da nova doncela sumábase, agregábase, o seu íntimo afán de face-las cousas con acerto, e incluso con esmero e graza, con toda a posible. É o soño do emigrante, de todo emigrante honrado: ¡incorporarse, merecer a admisión, tanto a do próximo como a xeral do país de acollida!

-¡Xa o sei, muller, xa o sei! Pero tamén teño medo de que te boten; si, a ti, por culpa das miñas cousas, da miña torpeza, do que fago mal, do que rompo...

Herminia, coa veteranía adquirida, co seu ascendente naquela casa, con aquela familia, nin o dubidou:

-¿Botarme, a min? ¡Que disparate; nin a ti, nin a min! Ben sei con que bois aro, e tamén as chaves que teño nesta casa, con esta familia. -Fíxoas ruxir, emblemáticas, no peto do seu manteliño de fío, con aquela manciña súa, estilizada e tan delicada que ninguén xuraría que se trataba da mesma rapaza que arrebolou, naquel horto de Vilar, ata o mesmísimo arró, una picaña, das de dous gallos; ¡lembrábase diso ben a miúdo!, mangada nunha póla de salgueiro sen cepillar. Pero nin con esas, pois o pavor de Neves, da curmá, era grande, difuso pero intenso, cargada, saturada, de atavismos e de complexos.

-Herminia, ti es valente, pero eu...! Mira canto se desgustou Robynia por aquela xerra do cap, ¡de cristal tallado, dixo!, que se me caeu ao xantar, daquela cando puxen a mesa; e para unha vez que comía o señor na súa casa, eu, ¡carrasclás!

A cousa era grave, cunha forte depresión xuntada, engadida, á saudade morriñenta daquela rapaza recentemente chegada, que case é tanto como dicir, recén nada, ¡nada noutro mundo, nas antípodas do seu! Herminia dispúxose a salvala, a face-los arranxos oportunos:

-Neves, senta; séntate aquí, que imos falar, xuntas e con voz baixiña, de seres civilizados, que ti logo parece que estás chamando polas vacas naqueles prados da Ponte... Así, as dúas, sempre xuntas, que agora, soas polo mundo, temos que estar unidas; ben unidas e ben avidas, entendernos coma dúas irmás; ou aínda mellor, se nos é posible. ¡Imos aló, pero por partes! A primeira é que, nin sequera falando comigo, debes chamarlle así, polo seu nome, ao sinxelo, senón, Mrs. Merton, ou tamén, Lady Robynia, que é como máis lle gusta á señora.

-¿Por que dous nomes se o seu home, o propio Merton, só lle di iso de Robynia?

Pero Herminia, naquela especie de titoría de súa curmá, con vocación pedagóxica e cargándose de paciencia:

-A ver, muller, con xeito, empezando desde abaixo para que o entendas, para que non se che borre: Lady é un título de nobreza dos ingleses, que se fose un home, daquela diríamos Lord. ¡É como chamarlle Don Manuel ao señor Pillado, ao Perito! ¿Enténdelo? Ben, pois, daquela, sigamos: A túa limitación, a única restrición túa, debe ser nas falas, pois canto menos lle deas á tarabela, con eles, cos señores, ata que vaias entendendo a cousa, mellor que mellor. Mira, Neves, e non penses mal, que a señora enfadouse niso da xerra máis ben por ti, para que te espilas, para facerche un ben; iso á parte de que era un vidro de artesanía, unha cousa de moito mérito. Tamén o faría unha nai coa filla, pois non se educa con compracencias..., ¡nin aos propios fillos! A quen debes preguntarlle tódalas cousas, tódalas dúbidas, pero con discreción, baixiño, nas ocasións oportunas, é a min, que ademais de ser túa prima, unha prima carnal, curmá, que tamén se di, case que irmá, aquí xa sabes que son a responsable máxima, a responsable do servizo, a Ama das Chaves, que tamén nos chaman así, ou Gobernantas. ¡Non sei o por que, pero tampouco importa, que ninguén o sabe todo!

Novo desconcerto da Neves, abafada con aquelas adaptacións, para ela tan complexas e tan radicais:

-¿E logo, xa que tes o mando, terei que chamarte de vostede? ¡Coido que si, polo menos diante da xente!

Fixo rir á parenta:

-Neves, que tampouco fai falta, pero o que si preciso, polo teu ben pero tamén polo meu, é que me obedezas; en todo, que xa te irei instruíndo. O primeiro que farás é ir collendo serenidade, apromo; serenidade e prudencia. Mais, por encima diso, o único verdadeiramente importante é que lle plantes seriedade ao señor Merton, pois...; ¡non, nada, que de momento chégache con saber que a señora é algo celosa! Disto que che digo, como eu che note algo, a máis mínima provocación con ese home, por moito que me doa..., ¡así sexa arrastrándote polos pelos, que niso non terei paciencia! Os homes de Cuba sonche..., ¡demasiado homes!

-¿Aínda que me fale, non lle contesto? ¡Vaia cousa, que nin que fose un bispo! -Estrañouse Neves.

-¡Claro que lle debes contestar, pero como unha criada decente, dándote a respectar! ¿Enténdelo? ¡E se non o entendes, ou non queres entendelo, daquela dáme igual, pois nisto non terei paciencia, che repito, que me responsabilicei de ti, da túa honra, e vouno cumprir!

-¡Muller, se non é máis cá iso...! -Engurrouse de ombros, xa máis conforme, máis tranquila; ¡algo, que aínda seguía acariciándose unha man coa outra, mesmo como se estivese esperando polo seu sangrador nunha noite de febres!

-¡Iso é, nin máis nin menos, pero todo con sentido! Á máis mínima que che pase co señor, chámasme, aínda que sexa a berros, que nese caso si que debes berrar; ¡coma unha cabrita, e non quedarte de ovella!

-¡Prométocho; por estas! -Neves, que si, meramente por acatala, pero a verdade é que non entendera gran cousa de semellante carda. Ademais de agradecida, que llo estaba, tíñaa por lista, por superior en moitos aspectos, así que se dispuxo, humildemente, para acatarlle aquela sapiencia, aquela veteranía, aquel ascendente que tiña na casoa dos Merton.

Herminia apertoulle unha man para que as tivese quedas; efusivamente, con calor, con afecto, transferíndolle, infundíndolle, toda a confianza que lle fose posible naquelas circunstancias.

-Neviñas, máis vale así, que do resto...; ¡todo se irá arranxando en ben! ¿Tranquila? Non tes por que non estalo, nestas cousas, que outras peores nos poden vir! E agora, se me desculpas, querida curmá, vaite á túa alcoba, que temos que descansar..., que mañá tamén é día de garabullos, como dicíamos no noso Montecubeiro!

 

-.-

 

 

Herminia no Vedado,
no xardín da mansión Merton.

 

Nostalxias

 

Pasaron uns días sen maiores novidades, e aquela fin de semana, que foran xuntas á Misa da catedral, despois de deixa-las enfermas ao coido de Agar, que se ofrecera a tal fin co obxecto de que Herminia mostrase algo da Habana Vieja á súa curmá, paráronse a tomar un chocolate, e de paso para abri-la billa das súas intimidades, que mellor se fala sentados que andando.

Neves referiulle á curmá a crónica, meticulosa, de canto pasara, de canto se fixera, de canto se dixera, nos meses precedentes, naqueles rueiros da súa bisbarra, pero a avidez dun emigrante polos airiños aires da súa terra sempre foi absorbente. Absórbese e reabsórbese, todo: vólvese a respirar o xa respirado; mil veces, coma o sangue circulando polas veas, ida por volta, teimando na mesma teima; sobrevoando coa imaxinación, día a día, desde o horto ao cruceiro, desde a cociña á igrexa, desde a fonte á feira. Pola súa parte, á Neves aínda lle quedaba pelo da devesa, moito, cantidade, asombrada, saturada pola enchente dos seus descubrimentos:

-Herminia, unha curiosidade: ¿como é que o chofer, ese fulano que lle guía o carro ao señor Merton, por veces non durme na súa cama?

-Neves, da vida dese home nin entendo nin quero entender, pero canto menos falemos del, mellor! ¿Víchelo aquel día que o mandei a buscar medicinas para a nosa Queta e riuse de min, á cara e aos ollos? Menos mal que estaba presente un dos morenos do xardín, o Crisanto, e foime el, tan servizal que é, sen máis. O tal Verdini debe ruar abondo, que sempre está pegado ao seu amo.

-¿Daquela, como é que veñen tan tarde, ¡cando veñen!, desde que se apagan os farois? - Neves, con máis preparación, e nada medio século máis tarde, houbese sido periodista, ¡ou acaso, fiscal!

-Muller, que xa pareces un cura no confesionario; ¡mandamento a mandamento! Sonche dous morcegos, escuros e nocturnos, salvo que Merton é roibo, pero da súa vida, da súa e dos seus farois, nada temos que saber; e preguntar, aínda menos, que a ti páganche por traballar na mansión, de doncela, que nin es a súa secretaria, nin estamos para andar a contos!

-¡Aceptado; pecho a gorxa!

-Miña querida Neves, miña querida curmá, non peches, pero cambiemos de pechadura, e volvamos ao rego, ao noso; íasme contar cousas de por aló, agora que non temos présa; cousas da nosa terra, da nosa xente, que aquí estámosche de prestado, facendo certos papeis..., ¡máis ou menos coma nun teatro!

A pícara da Neves, solta e fervella coma un cabezolo, buscoulle as cóxegas:

-¿Non dis que non se pode andar a contos...? ¡Daquela...!

Herminia, máis formal, pero soidosa en extremo, volveuna ao miolo da cuestión:

-Nena, non sexas susceptible. Son cousas...; iso, distintas, que xa irás aprendendo a distinguir! A ver, dime, ¿como foi o casoiro de teu irmán, do noso Ramiro? Cos anos que teño, e aínda non fun a ningunha voda; quere dicirse, por dentro, de invitada, pois ás ruadas si, por fóra, para meter bulla e conseguir roscas...

-Cando saín aínda non casaran. Cásanse un día destes, agora que libraron o meu cuarto, que así os vellos non teñen que baixar á cambariña. Corríalles présa botarme da casa, ¿sabes?, que por iso me animaron para que che escribise pedindo a pasaxe...; ¡todos, menos a miña mamá, que moito chorou, e se por ela fose, eu á cambariña, e eles ao pendello da herba!

-¿Non tiñades outra solución..., niso de agranda-la casa?

-¡Muller, dar receitas desde aquí é doado! ¿E logo, que che parece que podiamos facer: cama redonda, coma en Castela nas segas? Son cousas da nosa miseria, ¡e tanto sitio que lles sobra aquí, nesa mansión, coas camas baleiras, nin sei cantas, que aínda non as contei!

-Miña Neves, fálame da que vai ser túa cuñada, e de paso, para min, unha prima, outra!

-Pois...; esa rapaza ten o seu aquel, que herdou dun tío, un cacique que foi cura de Luaces. Ese cura á súa vez herdara de tres ou catro vellas..., ¡supoño que por satisfeitas que as tiña! Con todo iso, ela traía aos morgados embelecados tras súa, ¡coma abellóns ao mel!

-¿Ao mel, ou aos cartos? ¿E como, como se coñeceron, como entraron en confianza...? ¡Con teu irmán, digo!

-¡O de sempre, por un esculcador! Aos da casa fíxolles un bo negocio, pero el non perdeu o tempo, que o premiaron cunha xatiña para a cría... Algo marxa, pero guapísima. ¡Deus, que vaca vai facer! Mantívena eu, por meses, con ferraña e con verzas; de todo, que me apremaba meu irmán para animar ao esculcador, que lla tiñan prometida. O regalo foi bo, en efecto, pois sen a dádiva a saber para que casa iría esa moza, que tiña outros pretendentes, ¡ben chufados! E se cadra, mellores, para sitios de máis folgar, casarías de mellor servizo, desas da Terra Cha, pois a Montecubeiro as mozas de por aló abaixo soben de malas..., ¡polo carestible que é a parroquia, polas súas encostas!

-¡Ai, Neves, que miserias nos trouxo a nosa miseria! Polo menos, desas humillacións, nós, aquí, librámonos! Pero dime algo desa moza, algo persoal, pois da súa dote ben levará falado o esculcador, así que nós, ao noso!

-Muller, guapa, o que se di guapa, regular, pero ten boa man para os broslados...! E logo que tece os sete teceres, que igual lle dá á la coma ao liño. A verdade é que no liso tece calquera, pero os debuxos das colchas é diferente; ¡fai nelas unhas rosas tan debuxadas que mesmo se apalpan!

-¿E cheiran, Neves, cheiran? ¡Se son tan perfectas...!

-¡Só lles falta iso! Muller, para cheirar, aqueles prados das Cavozas nos que van recoñecer a dote desa moza, que mesmo estou ulindo as súas flores, ¡desde aquí!

-¡Neves, que non che entre a morriña, que iso é unha enfermidade daniña, peor cá febre dos pantanos, pois ataca os nervios! ¿Sabíalo? Debícheste ir para Vilar, coa miña mamá, ata pasa-la voda, que así durmías na que foi miña cama, e viñas despois no barco seguinte, para acompañalos nunha ocasión tan sinalada. A verdade é que nada me dixeras diso, dese problema; tan só que che urxían os cartos da pasaxe, pois de saber o que pasaba houbese demorado aquel xiro, polo teu ben..., ¡para que non perdeses a voda!

-¡Uih, se non fose por deixarlles o cuarto libre...! Antes que Cuba prefería un morgado, pois eu non teño aquí ningunha tía que me faga herdeira, que esa Queta é dos teus. Do demais, xa ves, que para criada doutros tamén o podía ser aló, ¡tal que na casa dunha sogra!

Quedouse calada por un intre, dixerindo aquelas ideas, aqueles trasacordos; en definitiva, aqueles imposibles, pero peor vivían os negros en Cuba, moitos deles, maiormente os que habitaban no interior, nas plantacións, nos bohíos, sempre supeditados ás esixencias daqueles patróns tan avarentos, e por veces, inmisericordes, que moito lles custaba asimilar o feito histórico de que a escravitude levaba medio século abolida, que non extinguida. Polo menos en Galicia, na Galicia interior, miserenta si, aínda moito, pero a liberdade persoal e a dignidade no traballo eran bastante mellores, ou relativamente mellores.

Herminia quixo botarlle un terrón de azucre á bile pola que estaba pasando súa curmá, monicreque involuntario, outro, ¿e quen non?, das circunstancias concorrentes na súa crianza, nas súas raiceiras, que nin puidera esperar, participar, nunha voda, irmá que non fraterna, que ía ser soada polas calidades persoais da noiva, amén do seu capital, ¡mil reás, en propia man, a garantir pola casa das Cavozas; iso si, precisamente no prado da Fouciña, no mellor dese lugar!

-Miña Neves, cando aforres unha prata, daquela mándaslles un xiro; unha letra, que se di, para que che fagan outro, outro cuarto, para ti, para cando vaias, ¡así teñan que levantar o lousado!

 

-¿Para que...?

-¡Muller, para que vai ser, para que dispoñas dunha alcoba, túa, propia, para cando volvas, sexa solteira ou casada!

-¡Ai, si; e daquela, que fan coas pitas, para onde levan o poleiro, que ocupa a mellor parte da casa? ¡Quero dicir, da casa de meu irmán, pois entre o terzo de mellora, o de libre disposición, e tamén entrará na lexítima, amén da garantía da dote de miña cuñada..., o resto, faragullas!

Herminia, filla única, nese aspecto non estaba tan sensibilizada, así que pasou por alto aquel pesimismo de súa curmá:

-Un galiñeiro faise en calquera parte; mesmo fóra, nun alpendre, con tal de ter cartos, que ese costume de arredar as construcións adxectivas aínda non o teñen, pero aquí, en La Habana, si, ¡e ben guapo que fai, no pouco que teño visto polas aforas...!

-Aquí é outro clima. ¡Pobres pitiñas, naqueles invernos de Montecubeiro, lonxe da cociña...! E logo que para iso fan falta pesos, moitos..., ¡e acabo de chegar!

-Neves, atende: en fin de mes, como che teño que pagar, eu, eu mesma, mordoma que son, nun ratiño no que se apañen sen nós tanto Queta como lady Robynia, heite levar á Morgan, ¡para que che fagan a túa cartilla dos aforros!

Pero Neves saltou, coma un resorte, que ata se puxo en pé:

-¡Ai, muller, iso, imposible; de todo punto, que primeiro téñoche que devolver a pasaxe. A primeira, na fronte: ¡A pasaxe! E son cartos, ben ás cheas o capital dunha moza!

Herminia, dándolle outra proba da súa xenerosidade e da súa fraternidade:

-Acouga, e pórtate ben con esta familia; axúdame tamén a coidar de miña tía, de miña madriña, da nosa Henriqueta, que se o fas así, ese papeliño, o daquel xiro, o resgardo da túa pasaxe, heino rachar; ¡diante de ti, para que non che queden dúbidas do meu obsequio!

Metade agradecida e metade ferida na súa dignidade, Neves que non, e que non:

-Nunca cho consentirei, pois mentres teña saúde para gañalo, as miñas débedas págoas eu. Como dicía aquel ladrón, un que era de aló de Pozos, cada vez que o pillaban enchendo no saco, ¡a cada un o seu farraco, que este é meu! Ti non arroubaches, pois a prata veuche da túa bondade, dos teus comportamentos con Queta..., ¡que outra cousa non saberei, pero sei distinguir! En canto á miña axuda, fáltasme se dubidas dela!

Herminia, coma sempre, diplomática, agarimosa, evitando ferir:

-Xa che dixen que non é de balde, que non é un donativo, que terás que cumprir a túa parte neste trato.

-Si, muller, e non hei; así Deus me salve! Pero volvendo ao teu plan de que mande ese diñeiro para que me fagan un cuarto...; ¡iso, non, non pode ser!

-¿E logo, muller, non quedan canteiros; tamén emigraron, todos? ¡Ata o farían, que así medra esta Habana, e iso sen contar os que saen para esa Arxentina, que está aló abaixo, moi abaixo!

-Verás o por que: Precisamente alí onde temos o poleiro, os meus queren amañar un sitiño para que miña cuñada poña o tear...; ¡dous, que seica vai levar dous!

-¿Dous teares; e para que, cantas mans ten...?

-¡Ti es lista pero faste a boba! ¿Para que vai ser senón é para seguir dándolle ganancias ao seu choio? ¡Ai, Herminiña, cómame nunca o diabro, o que acabo de descubrir: que quedei sen casa, de por vida! ¡Emigrar éche morrer, morrer en vida, morrer sen casa, así que, aínda que latexo, xa non son ninguén!

A curmá non a entendeu plenamente, pero sobresaltouse por aquela rotundidade:

-¿Como que ninguén? ¡Explícate!

-¡Ninguén de ningures! ¿De que casa son eu; acaso deses Gómez das Cavozas? ¡Non, xa non, que iso, todo aquilo, de feito xa é do vinculeiro, por días de vida; del, e da súa muller! ¿Son de La Habana? ¡Tampouco, pois aquí estou de prestado, de criada! Tiven que embarcar para decatarme disto, de que quen non ten casa, casa propia, lume propio, aceso, de seu, ese tal non é ninguén; ¡agás para os responsos…, se deixa parné! Se me preguntan, o dito: ¿Esa Neves, de que casa é? Eu tería que contestarlles: ¡De ningunha; menos aínda cós xitanos, pois eses, polo menos eses, dormen no seu carriño, debaixo da lona, que é deles, propio! Estoume lembrando de dúas verbas, de dúas expresións, que ata hoxe nada me dixeran, que non as entendía. ¿Adiviñas, ou aínda non? Unha delas é iso que se di: Fulano, ou fulana, é caso á parte, é de portas a fóra... ¡Claro que o é, porque non ten niño, que o seu berce, de sempre e por sempre, é do vinculeiro, do de portas para dentro..., salvo que os patrucios se volvan atrás do seu testamento! A outra, a outra verba, é iso de apartar aos irmáns... ¡Apartalos! ¿Entendes? Apartar unha cousa é rachala, tirala ao lonxe...; xa antes de que entre a nora, que tal foi o meu caso; destetan a filla..., ¡e mándana ás Canfurnias!

Herminia oía e calaba, asimilando paseniñamente aquelas filosofías de súa prima, tratando de dixerir aquelas soidades. En canto á Neves, que era moi falangueira, non precisaba dos remolques dialécticos de súa curmá, así que redundou no tema, lanzada de propia gravidade, coma unha buxaina, imparable:

 

-Muller, se emigras, a alguén lle tes que devolver a pasaxe, que eses barcos non andan de balde; e por parte, se hai faltas na casa, enseguida: ¡Filla, irmá, cuñada..., mándanos unha letra, axiña; xíranos algún diñeiro, que te queremos moito, que te botamos en falta..., pero que sexa do de cobrar no Banco! Despois, antes ou despois, pero sempre, o cura da parroquia... ¿Que digo? ¡Da parroquia, non, pois parroquianos tamén somos os ausentes; é o cura dos morgados da parroquia! El veña predicar desde o seu púlpito iso de que somos irmáns... ¡Que coño de irmandade, e que Deus me perdoe! Irmandade, confraría, é a dos morgados, esa dos vinculeiros, que por algo lles chaman así, que eses non terán collóns para emigrar pero teñen vínculo, teñen embigo, que lles cortan un cordón pero déixanlles outro, o invisible, e son os que lle beixan a man ao crego, acotío..., ¡para que bendiga as súas partillas, os seus apartamentos miserables! Mira como é a cousa que alí un de Berlán, outro emigrante, ao que non lle recoñecían o seu herdo, ¡nin polo Xulgado!, abaixouse a pedirlle ao párroco que fixese de home bo, que mediase naquela desfeita, ¿e sabes que lle contestou o pastor, ese pastor das almas?

-Neves, non, que non podo sabelo, que xa levo tempo aquí, e logo que se fose adiviña, daquela tentaría saber algo do meu Toño, pero se é verdade iso do cura, dimo, que ti, se non falas do próximo, rebentas!

-¡Se minto, é por boca allea! Seica lle contestou: ¡Háblale tú a tu hermano, y arréglate con el como buenamente puedas, de buenas maneras, porque yo me atengo a lo que está escrito, que entre hermanos no metas las manos! ¿Cal é irmán: ámbolos dous, ou ningún deles? Herminiña, ti, que andas con esa Biblia ás voltas, ¿é verdade que todo está escrito, niso, nos libros da Igrexa? Se é verdade que está escrito o que dixo ese cura, a min que me borren da partida do bautismo, que xa teño adrais...; ¡teño, e tiña, para non caer dese carro de Deus! ¿Que che parece esa forma de facer paces, nun cura..., e encima diso, bótalle a culpa a Deus!

Herminia, pese á súa exquisita sensibilidade, habitual, acreditada, non foi capaz de profundar naquel drama redundante, íntimo, familiar, obsesivo, da Neves, pois ela, ao ser filla única, caso relativamente excepcional naqueles tempos tan prolíficos, os seus únicos problemas, dentro da limitación de medios, eran debidos á existencia daquel padrasto ególatra, gruñón e folgazán. O outro problema era aquel Toño, aquel mozo prometido, prometido pero ausente, salvo no seu pensamento:

-Neves, está ben, e práceme moito que me deas esa confianza, que me fales de ti, das túas cousas, por máis que algunha delas non chas poda remediar, pero tamén teño as miñas coitas, unha espiña grande, propia, intransferible, ¡aquí, no peito! De propósito, ¿que fai o meu mozo, gárdame as ausencias, sábelo certo? Todo o que sei del é que foi á feira e fíxose unha foto, que ma mandou nunha carta, por certo que moi sucinta. As miñas cousas tamén teñen o seu aquel, e non adianto nada con dicirllas, pois, ou non as entenderá, ou pode chapelalas.

-Toño, agora que o nomeas, o que é gardar as ausencias, gárdachas, ¡que xa parece un frade! Na Pascua foi á foleada, que este ano correron o galo en Maxide, no Campo do Val, nese sitio tan bonito, que din que foi daquel Ares de Maxide, tan famoso. Alí bailou comigo, ¡e coido que tódalas pezas!

-¿Non será que o queres para ti? -Sen celos, pero inqueda, querendo saber, ansiando novidades.

-Non, muller, que diso, nada, e ben que o sinto, pois ese rapaz é do mellorciño que queda no país. Do mellor, pois agora, coa moda de virse para América, os máis dispostos emigran, que moitos e deles xa o fan antes da quinta..., ¡para librarse de África, xa que non poden paga-la cota! Pero ti, niso do Toño chegaches a tempo, que ademais criástesvos porta con porta, así que tes os dereitos reservados, todos en por ti!

 

Herminia riuse polo énfase que puxo súa curmá.

-Quedamos, pois, en que Toño é para min, segundo estas partillas da nosa imaxinación, claro, que ti xa atoparás outro, tal vez un habaneiro, destes do puro e maila sortella... Cando botes nel terás que levalo á mansión, para que o examine Queta, se vive para daquela, pois o que é miña madriña, esa, de homes..., ¡coma un albeite coas vacas, con abrirlles a boca…!

Agora quen se riu, a pracer, foi Neves, cargada de picardía mocera:

-O meu xa está escollido, ¡se non se me adianta unha habaneira...! É un tipo alto, corpulento, serio, moreno, e co pelo algo crecho. De ombreiro a ombreiro, ¡una vara! Polo demais, de poucas falas, pero como lle dou á tarabela por tres, daquela, ¡unha tega cun tego fan tres tegos!

-¡Muller...! ¿E cando...? ¡Como non esteas retratando ao chofer do señor Merton, ese italiano... ¡Non, ese non, non o queira Deus!

-Curmá, para ser adiviña non abonda con ser lista. Ti, non, que ti non podes sabelo. Pero voucho dicir: É de Suegos, e mais eu non o coñecía. Andou arreando nos xatos para un tal Antón de Marcos... O caso é que viñemos no mesmo vapor, e nun daqueles abalamentos...

-Neviñas, fala primeiro e rite despois..., para que te entenda!

-É que me río das casualidades da vida. Nun daqueles abalamentos esvaramos, e fomos caer, os dous xuntos, pero eu debaixo, que é o propio, pois el sostívose agarrándose a un daqueles pasamáns... Así que se levantou deseguida, e axudoume a min, tamén ríndose, que lle fixo graza, moita; e con iso, díxome: Ai, Neves, isto de marearnos, así, tan xuntos, que só nos faltou ter unha cama debaixo...; pois non che sei se será un milagre, que ben se di que o casamento e maila mortalla baixan do Ceo..., ¡e aquí estamos, ámbolos dous caídos do Ceo!

Herminia, con todo o asombro do caso, e á vez acudindo á ferida, como fai o sangue, como fan os amigos, antes de chamalos:

-¿Telo escondido, ou que? ¡Aínda non cho vin, e xa levas días...! ¿Que foi dese mozo? ¿Ten traballo? Se non o ten, haberá que preguntar por aí, tal que aos nosos provedores, para que non o leven á cana, que é un mal traballo; ¡bastante penoso, do peor!

-¡Pois mira que casualidade, outra, que a min véuseme a mesma idea: saber del! Daquela, ao..., ao..., ¿como se di?

-Se te refires á cousa do buque, á súa chegada, iso é arribada; arribada ao peirao, ás estachas...

-¡Iso! Que desde o buque, ao ver o grandísima que é esta cousa, esta manta de casas, esta Habana, quedamos en volver a por xunto dos barcos de Galicia, cando chegue outro, que ese sitio non ten perda, e así podemos atoparnos de novo!

 

-¿Non che deu o enderezo que vai ter...? Tamén lle puideches dar o meu, apuntarllo, que o traías sabido, das miñas cartas...

-¡Uih, Herminia, iso de andar con enderezos...; iso aló, na feira! ¡Eu son de Caraño, da Carballamarela! ¡Pois eu, de Luaces, polo camiño de Sarille...! ¿Aquí? ¡Aquí toda a palla vai ao palleiro! ¿Quen coño se atopa aquí, neste formigueiro de La Habana, nesta hucha onde meten o gran que sobra no resto do mundo? Isto lévame a un pensamento no que andei estes días: Na nosa terra, como adoita facer frío, métense debaixo das mantas, sen privarse de nada, pois, se a colleita non chega..., ¡daquela os xatos para Barcelona, e os rapaces para Cuba! ¡Todo o fan para a feira, para facer cartos, coma quen cría e vende ranchos!

-¡Neves, tes cada cousa, cada ocorrencia...!

-¡Éche así! Pero volvendo ao conto do Nicasio: el ía máis aló, para un sitio que está ás aforas; o... , ¡o Mariñao! ¿Pero ti non o viches, daquela que chegou o barco, que lle dixen adeus, pois el seguía arriba, esperando que aparecese seu tío, que seica é un home de palabra, así que, tarde ou cedo, chegaría, e xuntaríanse!

-Neves, a min o que me interesaba naquel intre era levarte á mansión, prontiño, nun taxi, para non descoida-las miñas enfermas, para tardarlles o menos posible. ¿Pero, como dixeches, Mariñao...? ¿Non sería Marianao, que soa parecido?

-¡Pois, ata o será, que cando mo dixo acordeime do señor Mariano do Escouredo! Estouche boa se cansa de vir ao peirao na miña busca...!

-Muller, xa estarei ao tanto dos barcos; mesmo polo periódico, cando anuncien outra chegada de Galicia. En todo caso sempre podemos achegarnos ao Marianao, e preguntar por alí, nas tendas, pois esa vila non é grande, e logo que tamén haberá galegos..., como en todo Cuba!

Calaron e retornaron á mansión, mais polo camiño apenas falaron, que tiveron abondo con rumiar o xa falado.

-.-

 

Nas alpabardas

 

Pouco lle estorbou Queta ao Merton naquela residencia, naquela mansión das vinte estancias, con dez baños, pola que adoitaba circular, deambular, nas escasas horas que permanecía nela, pouco máis que para visitar fugazmente a Robynia, súa muller oficial, de paso que abría, que metía, que sacaba, a grandes mazos, daquela entrañable, idolatrada, sacrosanta, caixa Fortis, gardiana a saber de cantos misterios, ¡ademais daquel diñeiro graxento!, delituosos os máis deles, no seu despacho, sen sequera acordarse de que nunha das súas habitacións, nas de hóspedes, concretamente na esquina do Leste, ¡na que miraba a España!, extinguíase, con grandes molestias, unha muller que formara parte, relativamente importante, daquelas ganancias, precisamente no sector dos ilícitos. Unha galeguiña aínda de bo ver, obreira, escrava, do amor, do amor por doses, taxado, en serie, minutado, naquela industria erótica que tan rendible lle resultou ao gringo, por anos, naquela rede de turismo vicioso, maioritariamente norteño. Ruleta, ron e ruba, ¡para ir rumbando, para quenta-los ánimos, para baleira-los petos!

 

Foran seis meses, escasos, en constante declive. Robynia, pola súa parte, acotío, tutelándoa, infundíndolle esperanzas salvíficas; e Queta, a inefable, a sufrida Queta, arrincándolle follas ao calendario, ansiosa por chegar axiña ao día do seu particular xuízo, para comprobar por si mesma, escalamustrada de tantos fallos, a fiabilidade daqueles vaticinios relixiosos, tan fervorosos como cordiais, daquelas mulleres que a prepararon, que lle axudaron a morrer con fe e con dignidade.

Non é doado atoparse, fóra das tolemias suicidas, con persoas tan novas como era, aínda, Henriqueta, que tivesen tanta présa por facer a súa derradeira migración. Errante por natureza e por vocación; por necesidade, tamén, ¡tamén!, e, non obstante, atadiña e controlada, sempre, po-las trapelas, po-la sedela, daqueles gringos amorais, polifacéticos, auténticos cefalópodos de mil tentáculos, dispostos a vender a súa mercadoría, ¡allea!, ao mellor ofertante, pero nunca a esparexela, maiormente naqueles tugurios portuarios, de ventás acortinadas e de portas batedeiras.

Aquela moza, aquela galeguiña, que nunca chegou a saber se era con hache ou sen el, por moito que Henriqueta lle dixesen, pois ela o que é da Cara de Christus non pasara, mandárase mudar desde o seu Vilar, desde as abas daquel Pradairo, en plena adolescencia; máis nena que moza, máis anxo que diabro, obnubilada, pero máis cá ela seus pais, polas baladronadas e polo soar da prata daquel Capitán, volto de Cuba en mala hora, estrañamente en plena Guerra dos anos 1895-98, nun permiso cuarteleiro obtido a pretexto de arranxar na súa terra..., ¡nin se sabía que!

Queta fórase de neneira con aquel amigo, con aquel veciño, para acabar de moza dos quintos, de neneira dos quintos, de mestra erótica. Ía branca, con brancura de costureira; e acabou negra, poxando, competindo coas negras, coas negras e coas mulatas. ¡Tamén coas mulatas, o mellor invento dos españois, segundo expresión habitual daqueles gringos, daqueles beneficiados do produto ibérico!

Máis alá do barco, Henriqueta só viaxou, en definitiva, nas ilusións daqueles amores fugaces, simples galopadas sen desprazamento, quedándolle por facer aquel retorno ao seu Vilar, indefinidamente posposto, que era o único realmente importante na intimidade máis profunda do seu ánimo, a arela máis fonda desde que se viu do outro lado do Mar dos Sargazos, declarándose, sentíndose, tráxica e indefectiblemente, desterrada a partires do momento en que notou as molestias dos seus praceres, e por iso, incapaz de dar a cara, de dar un limpo ollar, na limpa parroquia do seu bautizo. Ben que llo confesara á súa afillada, doéndose, atafegada e sofrente polas consecuencias da calor sensual, naquela Cuba invadida de miasmas, sobrante de frescuras e carente de frescor; unha Cuba de difícil aclimatación, maiormente para a xente da montaña, para quen se criou con aires puros na frescura dunha serra, pois a Illa Juana de seu só ten unha, unha serra, unha imitación, e con iso e con todo, Maestra lle chaman.

...

-¿Herminia, que fas con esa roupa de color ao lombo, ou non lle vas levar loito, co que cho ten merecido? ¡Anda que se chega a verte algún coñecido, vaia escándalo, que non dirán de ti...!

Pero a curmá, Neves, recibiu cumpridas explicacións:

 

-Non, muller, pois á Queta non lle gustaría...; ¡e logo que, como nos está vendo, desde arriba, co xenio que tiña mellor me será compracela! Tanto que sufriu, miña pobre, tan resignada, mesmo lediña, téñoche por sabido que está no Ceo, así que non hai que sufrir polos que se salvaron..., ¡que ata será pecado!

-Certo é que ao final moitas esperanzas tiña diso, ou tal dicía..., ¡salvo que o finxise por levarlle a corrente á señora!

-Miña Neves, sufriuche o indicible, que ben o sabes; no corpo, pero tamén na alma. Confesouse e comungou semanalmente, que é outra atención que lle debo a Robynia, que tantas facilidades nos deu; e tamén ao curiña, ao mulato ese, don Ismael..., ¡outro santo!

-Mira ti que eu tamén lle daría esas grazas ao Merton, que este demoño non se meteu en nada, ¡cousa que tamén é de agradecer!

-¡Tamén, muller, tamén, pero non ten mérito, que o fixo sen querer, que este diaño non puido co rezo das catro...! Precisamente teño aquí, marcado, nesta Biblia, na que me regalou Robynia, o último salmo que lle lin a Queta, e sempre o deixarei así, marcado cunha estampiña, que che foi un milagre. Este salmo é de Isaías, e mira que lindo, mesmo un seguro da vida eterna:

Douche grazas, Señor, porque estabas anoxado comigo, pero calmouse a túa ira, e daquela consoláchesme. Velaí que Deus é a miña salvación; terei confianza e perderei o medo. O Señor é a miña salvación...

-¡Que oportuna che fun, Neviñas, pois aínda non acabara de lerlle este salmo e xa se lle aquietaron os seus olliños, coa paz dunha morte moi doce!

-¡Terás razón; -Neves, convencida a medias, que en cuestións de fe quedábase detrás das outras, pero recoñecíalles un ascendente, unha preparación, e por ende, unhas dotes de convencemento; -terás, muller, terás, e que Deus te escoite, pero..., iso de que a poñan a ollar as neves do noso Pradairo sen pasala, antes, pola lareira do purgatorio, non me coce no corpo!

Discutir coa Neves non era práctico, así que Herminia aproveitou aquela ocasión para falarlle doutro asunto de especial importancia:

-Neves, xa que falamos de miña tía, teño un recado para ti, que ademais corre présa: Insistiume, ata as últimas, en que rexeitemos do Merton, que o coñecía coma ninguén; que fuxamos del coma do lume, por días de vida, ¡ámbalas dúas!

-¿E logo, témonos que ir desta residencia, desta gran mansión, agora que me afixen á boa vida, e co mal que anda a señora?

-Non, muller, que tampouco é así, e non sexas extremada; o que ela quería, ¡o que quere desde o Ceo!, é que nos velemos do patrón, pero non só no sexual, coma dun castrón que é, senón, e tamén, en cuestión de cartos, que non nos encerelle cos seus chanchullos, pois á Queta ultimamente ben que a tentou para facela socia, non sei en que cousas nin de que maneira; incluso agora, de enferma... ¿Valo entendendo? Este tipo é do que non hai, que trafica en todo: ron, mulleres, xogo, armas... A nosa Henriqueta sabíalle desas cousas, ¡e seguro que ben máis do que a propia lady, con todo ser a súa cónxuxe!

-Muller, se está no Ceo, como dis, desde alí non lle será difícil gardarnos..., ¡a pouco mando que lle desen!

-Neves, que chas tece o demo, pois cando remata coa la, urde con estopas, que arden mellor... O noso diaño, este diaño do Merton, non ten la, nin estopas, que eu saiba, ¡pero o que é labia...!

-¡Aquí non hai ovellas, nin ripan no liño, e para labia, cando rompo a berrar, berro tanto coma calquera, que sempre ufei coma os homes!

Coa Neves non se podía conversar de certas cousas, e menos en metáforas.

-Neviñas, que non é ao pé da letra... ¡Boh, deixémolo! Pero, non, que temos que afondar nesta situación: Mentres viva a lady, e nós con ela, aquí, ao seu redor, ao seu amparo, non teremos perigo, ou relativo, que ela tampouco pode facer demasiado, que só viven xuntos para garda-las formas e para facerse pasar por un señor importante, para alternar cun certo tipo de persoas... Coido que ela sabe, de sobra, o que pasa neses hoteis, pero, paradoxicamente, esta é unha muller fiel, coido que xa con exceso, e con esperanzas de convertelo, ¡que por algo lle aguanta o que lle aguanta!

Neves, categórica, explosiva:

-¿Fiel? ¡Tamén o son os cans, e así lles vai, que algúns viven peor có lobo! Eu, de min para ela, tiráballe un peido, e íame de volta, cos meus!

-Neves, contrólate nos teus falares, que estamos en La Habana, neste mundo civilizado, ¡no Novo!

Aquela rotundidade, tan característica da Neves, non compaxinaba cos panos quentes das outras, das dúas, pois Agar, o que é en liortas domésticas nin entraba nin saía, atenta ás súas potas e á súa mesada, que ben se lembraba de que seus pais foran escravos dos españois, así que, ¡gringos ou españois, pouco máis, pouco menos! Fóra diso, a problemática agarena circunscribíase á súa santería, cos compañeiros de raza, cos amigos de color, na que se sentía evadida daquel mundo alleo, prestado, forzado, ao que os levaran, definitivamente, sen posibilidades nin esperanzas de retorno ás raiceiras, que os brancos, máis ou menos limitadas, pero tíñanas; ela, alí, naquelas barracas, naqueles bohíos da súa santería, acendía vela tras vela, un por un, a tódolos seus orishas, Yemayá, Oshún, Elegguá, Obbatalá..., e de paso canturreaba, cos afíns, nunha liturxia sincrética, evasiva, conformista, que a desconectaba radicalmente das negras filosofías, simplistas, daqueles brancos tan farfalláns, auténticos tragamouros!

Para ela, a pesares daqueles tempos de liberdade, que precisamente se iniciaran coincidentes co seu natalicio, era unha paréntese medio consolidada; medio, tan só, así que aínda non lles chegara o momento de facer as paces cos outros, cos do hemisferio Norte.

 

Agar adoraba na Robynia, e tampouco lle caía mal Herminia, pero facíao coas razóns do gato, en graza dunha convivencia tolerante, e incluso simpática, que xa era moito nun ambiente no que, principalmente para os da súa raza, quedaban, resoaban, os berros, as imprecacións, do negreiro, e mailos relampos das trallas vergalludas.

Neves, despois dunha longa meditación, obsesionada con aquel diaño do patrón, do que tampouco era doado librarse:

-Con todo o que me dixeches, eu volvo ao de antes, que non se me vai da cabeza: ¿Por que non se larga esta muller, xa que é inglesa, e daquela morre na súa casa, coa xente dela, tan de títulos e tan rica que dis que é? ¡O que é, é boba!

-Neves, ti rebrotas polas esporas, coma os fentos... Vouche dicir algo definitivo, que así, de aquí en diante, pensarás tan só no teu traballo, que é a mellor forma, o xeito perfecto de axudarlle a Robynia a estar contenta; ¡se non feliz, polo menos contenta! Para ela, boa comida e pouca conversa, que ti, sen querer, es tan directa que, ao menor descoido, ráscala, ráñeslle na ferida. Pero máis che digo: Que se o Merton ve todo en orde, algo de calor fogareño notará, e menos andará por fóra, ás alpabardas, que así dicía miña nai referíndose ao seu Manuel. Nolas dúas temos que face-las cousas ben feitas, e con graza, con simpatía, superándonos de día en día, a prol dos dous, e non só da señora, que as cousas boas, de ben feitas, trábanse, e con iso fan un tecido amable. Ela vai disimulando canto pode, maiormente diante nosa, pero apesárase cando non lle vén ás horas normais; ¡normais no seu costume, claro!

-Este logo é peor có teu Manuel...!

-Si, Neves, por suposto que si. E mira por onde, para fuxir do remol, caín no lume, pero hai que aturalos, pois o que paga, manda, e por veces, tiraniza, ¡que a vida do emigrante ten as súas cruces! Ti estás advertida, así que vaite superando, incluso nese xenio tan enrabechado, nese pronto que tes. ¡Faino polas ánimas do Purgatorio, que por elas cho pido!

A curmá amoscouse con tanta insistencia, con tantas advertencias:

-Herminia, xa me tes escaldada: ¿Que che fixen para que tanto bourees? Fálasme dunha maneira tan fera que nin que eu tivese parte nesas leas, nas deles, e ben ves que vou facendo as cousas..., ¡polo menos, con ganas!

Deulle unha aperta, afagando nela:

-Fas, muller, fas; ben o sei, que de premio douche esta aperta, pero sempre podemos mellorar, que esa é a miña promesa, a de cada día cando me encomendo a Deus. ¿Enténdelo? ¡Daquela, avante toda, que é como dicía aquel capitán do barco que me trouxo!

Recargadas as pilas, pacificados os ánimos con aquelas reflexións, Neves pasou a outro asunto, un tema anteriormente aparcado:

-Curmanciña, que me ías contar non sei que de non sei que cousa; antes, antes de poñerte enrabechada comigo..., ¡feita unha mestra!

 

-Fareino, si, pero, se te vas da lingua..., ¡córtocha! E non é un dito de mestra senón unha advertencia da madriña, que á forza de chamarlle así, xa estou convencida de que foi ela a que me levou á pía do bautismo..., ¡no seu día!

Neves engurrouse dos ombros ante aquela reiteración, ante a inevitabilidade daquelas cardas de súa curmá.

-Mira, Neves, -continuou Herminia, -o caso é que, fóra deses hoteis, e do diñeiro co que estea operando nos seus contrabandos, seica o teñen camuflado, todo ou a maior parte, a nome da Lady, con capitulacións matrimoniais que se di: casas, accións, contas...; ¡nin che sei, pero moitísimo, unha fortuna! Desta maneira, por esas comenencias, que o fan para que el non teña un embargo, moito non se queren, pero..., ¡aguántanse! ¿Con isto coñecido, enténdelo algo mellor? ¿Decátaste? En calquera caso, xa sabes aquel refrán que di, auga que non vas beber...

Neves, cos ollos coma pratos, non daba creto daquela situación, para ela insólita, inaudita, e impacientouse por preguntarlle a Herminia:

-¿Como é que ese home..., tal cousa fixo? ¡Oh, que burro, e eu que o tiña por un cabronazo...! ¿Pero, todo..., os bens..., na cabeza dunha muller, coa que se leva a matar? ¡Nin aquel Bocamoura de Teixeda...?

Herminia sorriu, e de paso meneou a cabeza, sacudindo aquela melena tan graciosa e tan afeccionada a vírselle para diante dos ollos:

-A que parece da raza de Queta es ti, que te ris de todo, ata do mal, e pégaseme...! Mira, muller, que estes, o que é de liortas, sábenche máis que tódolos picapreitos do noso Castroverde, xuntos, metidos nunha soa confraría: Se trincan ao Merton por calquera das súas falcatruadas, ¡que a saber que rosario delas leva ao lombo!, desta maneira non lle poden trabar os bens; e Robynia tamén gaña, pois, ao ter as propiedades na súa cabeza, polo menos unha gran parte..., iso, que o ten algo controlado; así ela, de paso, vai facendo obras de caridade cos xuros, que niso el non se mete, que lle convén gardar as formas aparentando xenerosidade. Non sei como dicircho: ¡É unha especie de simbiose!

-¡Desa maneira...; nada, que nin así o entendo! -A formación e mailo despexe da Neves non lle daban para máis, así que conformou e calou, co sabido sabido, que tampouco a preocupaban demasiado aqueles teatros financeiros dos seus amos, dos seus señores.

-Mira, muller, para que non che queden dúbidas: O caso práctico é que, agora, como discuten e non paran, ese Barrabás quere que Robynia lle devolva as propiedades, tódalas que escondeu detrás da súa saia, as que puxo ao seu nome, e que llo faga por ante dun Escribán, pero a señora dálle largas, en espera e como presión psicolóxica, que se di, para que se rexenere..., el, o Merton! A nosa Queta sospeitaba que Robynia quere facer con iso, con esas propiedades, ao non ter fillos, algunha obra boa, unha obra pía..., se o Merton non se aparta da mala vida, e por iso xoga así, coas propiedades, coacción coido que se chama, para traelo ao bo camiño... Para que o entendas: ¡usa esa ameaza coma quen emprega unha aguillada para domea-los bois!

 

-¡Oh, que cousa, que disparate; nunca tal oín! O que pasa é que, sen licenza marital, ela no pode dispoñer de nada, nin do seu!

-Non, Neves, aquí non é así, aquí sonche outras leis; ademais, eles son americanos, ou medio ingleses, e teño entendido que non están en réxime de gananciais; teñen feito iso que chaman separación legal de bens, dos respectivos, ¡respectivos ou aparentes, para o caso! ¿Enténdelo agora? Pero coido que falei de máis, e cando así se fai acábase dicindo máis do que se sabe, ¡do que se sabe e do que se entende! En definitiva, o dito: Agora que o sabes todo, lémbrate do noso lema, do credo dos emigrantes: ¡oír, ver..., e calar!

 

Herminia pasou seguidamente, antes de deitarse, ao dormitorio da señora, de Robynia, que, como de costume, estaba soa, pois o seu cuco andaría cucando por aló abaixo, seguramente á luz escintilante, suxestiva, daquelas lámpadas roxas da Habana Vieja.

-Señora, que está forzando a vista..., agora, de noite.

-Muller, non tanto, que isto de calcetar xa case o fago ás apalpadas.

Déralle por facer medias de perlé para os nenos da súa igrexa, contribuíndo así ao roupeiro parroquial. Tamén a distraía acompañar a Herminia nas súas horas de clase, ao serán, que adoitaba sentarse detrás da profesora, e non se privaba, por veces, de facer as súas suxestións, os seus apuntamentos, mostrando aquela cultura enorme, inxente, variada e refinada, recibida no seo dunha familia da máis rancia nobreza inglesa, tan brillante en pergameos como en saberes.

Herminia recolleu aquela Bible de encima da mesiña para facerlle a lectura do día, que a tiñan pendente.

-Non, muller, hoxe non, que tamén precisas un descanso, que boa falta che fai recuperar o sono perdido, serenarte un pouco, pois coa perda de túa madriña véxote atrojada (Atrojada = cansada, atordada, co ánimo axeado). Vaite ao teu cuarto, e se non che vén o sono, rézalle un rosario, unha ladaíña, para comunicarte con ela; seguro que te vai acompañar cos seus Ora pro nobis...

Pero a rapaciña seguiu coa Biblia, buscando e rebuscando algo concreto...

-¿Que buscas, mi vieja?

-Señora, desculpe, pero é que así, de pronto, lembreime dun capítulo do Apocalipse que fala das prostitutas..., e non dou con el!

-¡Ah, ese! Busca polos versículos dezaseis, ou dezasete...

-Si, señora, en efecto; aquí está, no 17: Vén acó que che hei mostrar o xuízo de condenación da gran prostituta, que está sentada onda as augas abundantes... ¡As augas desta maldita Cuba, claro, unha illa rodeada de auga, de auga quente, que tal debe ser a do inferno!

-¡Eh, detente, que xa entendo por onde vas, e non é así! Herminia, iso non é por aí, que non se refire a Cuba, nin ao caso de túa tía, nin ao das súas colegas. Os xudeus ampliaban ese concepto ás cidades idólatras e impías, Babilonia, Tiro, Nínive..., e incluso á mesma Roma. Se realmente lle queres buscar unha aplicación, máis que en Queta debes proxectar esas maldicións, esas predicións, sobre esta Habana tan liviá, tan de..., ¡de dobre moral! A ver, busca máis adiante..., que por aí, nalgún versículo deses, algo debe dicir; algo así como, ¡Pobre gran cidade, coa que se fixeron ricos tódolos que teñen barcos no mar, á costa da súa fartura...!

-Si, aquí está: no 18.20

-Seicho ben, que moito levo matinado niso, e ben que me preocupa non ser capaz de saírnos destes enredos, nosos, domésticos, pero..., ¡máis poderei apagar no lume se estou cerca do chisqueiro, do foco...!

-Señora, non pluralice, que vostede non se queima, que moito apostolado fai, dadas as súas circunstancias..., pero miña madriña era libre; ela puido escapar..., en tantos anos que aquí pasou..., que xa non había cadeas..., nin sequera en Cuba!

-Non, miña nena, non, que tampouco llo ían permitir, que a tiñan escravizada, ¡con, ou sen cadeas!, que esa parece ser unha constante histórica desta illa, polo menos para certas persoas, entre as que tamén estou! ¡Moitos, e de mil maneiras, pero Deus compadeceuse dela, e mandoulle unha enfermidade incurable; por ende, liberadora! Polo que a min respecta, vouche polo mesmo camiño...

A rapaciña insistiulle, buscando un convencemento absoluto, definitivo:

-¿Señora, está certa de que eses versículos ían por Roma, pola Roma do Papa, e non polas mulleres do comercio carnal, polas prostitutas...? ¿Roma, a Roma do Papa, Vicario de Cristo na terra...? ¡Non, non pode ser!

-¡Claro que si! Pero esa profecía referíase á Roma antiga, antes de que houbese Papas; unha Roma pagá, imperial, na que perseguirían aos cristiáns, pois en todo tempo, en todo lugar, Deus axudou tamén aos malos..., de momento, como bo demócrata..., ¡porque son máis! Pero isto non mo tomes ao pé da letra, que son chanzas, das miñas, que por algo son inglesa, de nacemento e de crianza!

-Nunca acabarei de entender esta Bible, pois para iso fai falta cultura, moitísima, e eu, que cadora me parece que sei menos! ¡Menos, para o que me queda por saber...!

-Carísima Herminia, agora vou en serio, máis en serio que nunca: Na Biblia abúsase, algo, ou case diría moito, da imaxe pecadenta da muller, incluso para reflectir cousas e situacións que, de feito, son desviacións tiránicas, machistas, dos homes. Daqueles homes, daqueles tempos! Ten presente, mi niña, que a Biblia non é un libro absolutamente neutro: foi escrito por varóns, precisamente por varóns que viñan duns costumes altamente machistas, que por iso o seu punto de vista é necesariamente, inevitablemente, androcéntrico. Con estes matices..., enténdelo?

-Pero veu Xesús...

-¡E menos mal que veu, neniña, que non se demorou...! El ennobreceu á muller cunha mensaxe liberadora, dignificante, dirixida a tódolos seres humanos, sen distinción, pero aqueles discípulos, que tivo que escoller dos do seu tempo, dos que había dispoñibles, viñan materializados, e por iso tiveron con nosoutras certas e graves vacilacións. O mesmo Paulo, que nos deu unha de cal e outra de area... Pero xa está ben de parola por hoxe, así que agora, con isto sabido, carísima Herminia, vaite, e non matines nesas teimas, puras obsesións oníricas, traizóns da túa imaxinación, pois a nosa Queta estache no Ceo; ¡iso, certísimo! ¿Sabes por que Xesús lle perdoou á pecadora, esa da que fala Lucas? ¡Simplemente porque chorou, de arrepentida! Pois en canto á Queta, nada menos! Se non te lembras dese punto búscao aquí, na Bible, pero mañá, que por hoxe tivemos bastante, todas!

Herminia lembrábase, xaora, pois a súa memoria, pese a que non fora cultivada, pedagoxicamente cultivada, na infancia, estaba sedenta de saberes. Cando se dispoñía a saír, un trasacordo da señora:

-Herminia, mañá tesme que buscar un libro que teño por aí, nalgures, de John Updike. Ese home, ese autor, ten unha conciencia algo contraditoria, pero hai unha frase súa excelente, que a debes ler e reler para memorizala indeleble; é unha na que di, A relixión permítenos desdeñar a nada, o acabouse, o fracaso, e con iso seguir desenrolando nos traballos de cada día...

 

Pois ben, onde pon, "os traballos", que iso xa o fas, debes traducir por, "os afáns, as superacións", que tamén o fas, pero os ánimos, de cando en vez, arrefríanse, e daquela nunca sobra darlles un refrito...

-¿Señora, sabe que lle digo? Que non teño dereito a dubidar de Deus, que me asignou catro nais, e as catro, perfectas: ¡a Virxe, a que me pariu, Queta, e vostede! Se chego a torcerme, tendo, como teño, catro nais, catro esteos, ¡é que non merezo nada, nin o pan de cada día!

De colofón déronse unha aperta entrañable, jipiosa (Jipiar = choromicar, xemer, laiarse), sentimental, reciprocamente comprendidas nos seus íntimos pesares, naquelas fondas preocupacións, establecéndose entre elas, agrandándose, consolidándose, de día en día, unha forte vinculación anímica.

-.-

Chamaríache filla...

 

Aló, acó, en Galicia, tan ao lonxe, pero só fisicamente, nas brétemas do Pradairo, a vida seguía, as estacións seguían, todo, máis ou menos coma sempre, menos nos presentimentos do Manuel, sempre oportunista e disposto a colle-las mazás coa man, coa súa, viñesen da propia árbore ou da mesmísima Eva, que todo lle servía con tal de non agacha-lo espiñazo, que iso prohibíallo a súa dignidade de vello indiano.

Chegaran aquelas novas do pasamento de Henriqueta, invariablemente dirixidas ao Toño, ao fillo de Colás, carteiro fiel e discreto, ¡despois daquel escarmento, daquela emotividade de novato que tanto o descubrira e prexudicara! A nova carta, a pesares da discreción de Herminia, cheiraba, inevitablemente, ao tufo dos pesos cubanos, xa herdados, adidos en vida da propia dadora, da enigmática Queta.

Manuel, boas nafres a pesares do seu alcoholismo, ventou fortuna, así que non receou en dobrarse cando entendeu que lle facía falta facelo, ¡pero por sobre da mesa de levante! Estirou a man e requiriu unha pluma, que precisamente quedara por alí, esquecida, naquela espeteira, de cando Herminia ía á escola do señor Tellado. O movemento seguinte foi extrae-los seus espejuelos daquela funda prateada; estiróulle-las patillas, de arame flexible, e seguidamente centrou aqueles cartóns do cartapacio para non tordear, para aliñar a pauta. Aquel día non foi á taberna do Cuco, que a deixou para despois, ¡para despois do negocio, para cando lle levase aquela carta ao señor Ignacio, carteiro de San Cibrao!

Con estes preparativos tan solemnes, dispúxose a bota-las catro letras, a trazalas, ou máis exactamente, a recuperalas, que as tiña de folgado en espera dunha boa ocasión, ¡tal que esta! Semellante ocasión merecía, en paralelo, de sobremesa, unha calada de mataquintos, pero iso foi o máis molesto porque lle funcionou mal aquel chisqueiro de mecha, acaso húmida, e as brasas, desde que Herminia non fendía estelas debaixo do hórreo, foran a menos pois Silvina, excesivamente atarefada e cansada, só acendía o lume de mañá para o caldo cotián e para face-las papas, amén de coce-los cachelos. Co fume da picadura, de paso, quedoulle incensada aquela plana virxinal coa que se dispoñía a face-lo mellor negocio da súa vida, esperanzado en que a fillastra lle seguise submisa, ou que tal se tornase cos melancólicos esmorecementos dunha ausencia tan prolongada, enfermidade común, comunmente experimentada.

 

Con aqueles preparativos a punto, mollou, e sacudiu, na propia beira da frasca, para que non lle pingase trapos, aquela pluma aceirada, unha Coroa, un tanto enferruxada polo desuso, pero arrincou, véuselle, na primeira metida, aló do fondo do tinteiro, un farrapo sólido, lixoso, dos pousos decantados en tan longa inactividade, así que tivo que desacougarse para ir a por outro, por outra pluma e por outro tinteiro, á casa do Herdeiro, onde o subministraron con mil amores: ¡Para escribirlle a Herminia, para instarlle que non demorase aquel trasfego da herdanza, aquel transvase das letras bancarias...!

-Manuel, por nós, encantados, que precisamente ímosche pagar réditos se nos prestas unhas cantas onzas, que estamos para comprar unha casiña na cidade, para ese fillo que vai para médico...; cousa de nada, tres andares ás dúas mans, e con iso vémonos un pouco alcanzados, de presente..., ata que vendamos unhas travesas!

-Para iso e para algo máis, se se terza, contade comigo, pois de referencias este herdo é do que non hai neste país! En canto aos xuros, ¡cero!, que outras veces fun eu o servido, ¡así que hoxe por ti e mañá por min!

Non era por aí, en absoluto, pois a "casiña" de Lugo, ¡tres andares, dobres!, xa a tiñan amortizada, ¡pero!, secuestrándolle aquela prata á Silvina, aínda que fose pagándolles un tres, ou un catro..., ¡Manuel non lles faría competencia para saír aos bens da Panceira de Sagaruxe, que deixara uns sobriños ansiando facerlle posible ao Herdeiro aquel dito de que, non compres a quen comprou senón a quen herdou! Que os da Casa Grande planeasen irse para Lugo, a imitación dos grandes terratenentes, non era óbice, nin atranco, nin valadar, para que seguisen retendo, cobizando, tódalas fincas alleables do contorno, que ía moita xente nas Américas, e logo empezarían as especulacións, unha riada de xiros..., ¡que nunca foi mal xogo xogar á alza, e máxime nun mercado restrinxido!

Asentado de novo, Manuel nin borrador fixo, que para aquel asunto tiña as ideas enxoitas, ¡máis cá mecha do seu chisqueiro! As ocasións, polos pelos, ¡polos pelos das mulleres!, e o boi, ¡polos cornos! ¿Non se dixo, sempre, con respecto ao feminino, que teñen as ideas curtas e o pelo longo? ¡Pois iso, señor Manuel, pero non, que na realidade non lle é así!

O tinteiro da casa do Herdeiro deixábase usar, pois aquel estaba limpo, e fresco, sen os pousos do desuso, así que tinta fluíulle correctamente, pola mesma regaña daquel aceiro, tamén noviño, dunha Coroa do trinque. Nin se persignou nin lle puxo ao papel a cruz tradicional, que eses requilorios tamén eran cousa de mulleres! A bendición da mesa, acomodado nela, fíxoa cun grolo abondoso, ¡augardente do país!, que lla escondera Silvina, ¡inutilmente! ¿Esconderlle algo ao Manuel, co listo que era? ¡Pero a súa Silvina, o dito, ideas curtas! Corrixida, por suposto, para mellor entendela, esta foi a súa carta:

Querida Herminia, eu chamaríache filla, así, sen receo ningún, suposto que de pai teu fixen desde que casei con túa nai, pero ti, bastante desagradecida, nunca pai me chamaches, que ata non sei a que vén esa xenreira, túa, pois miña nunca o foi. Se algo che teño rifado na túa crianza fíxeno para educarte e para espelirte, así que xa mo podes agradecer. Pola miña parte desexo que ao recibo da presente te atopes ben de saúde; aquí quedamos sen novidade, ámbolos dous.

Moito sentimos a morte de miña cuñada, que nola deches a saber. Tan nova que era, pero, ¡non somos nada! E tamén por ti, que penso que che faría bastante compañía. De propósito, se te sentes desamparada volve para aquí, canto antes, para a túa casa, pois agora, co que temos, vas casar co mellorciño da Parroquia. Falando dela, xa lle fixemos un funeral, con catro curas e mailas fachas da confraría do Carme. A maiores túa nai encargou un novenario de Misas, que llo aconsellei eu mesmo, para que vexas, que por certo témolo sen pagar.

Todo isto por máis que Henriqueta merecido non mo tiña, que daquela cando houbo aquel empeño nesta casa a vosa salvación foi casarme con túa nai, que así levantei as vosas obrigas, cousa que ti non debes ignorar, nin esquecer, nin deixar de recoñecerme. Agora, de presente, con esta herdanza que nos caeu por lei directa, penso que a obriga de túa nai, e a túa tamén, é devolverme aquel capital, cos xuros destes anos, que tanto me custou gaña-los meus cartos, e precisamente aí, en América, nas obras do seu Canal.

Mándanos ese diñeiro canto antes, directamente ao Banco, pero con aviso previo das letras, cunha carta dos xustificantes, para estar apercibidos, e non te fíes dos coñecidos, que estas cousas da familia son máis seguras polo Banco, cos papeis ao meu nome, pois ese Toño ao fin e ao cabo da familia non é, por máis que vos chame primas, pero iso vai lonxe, e logo que hoxe por hoxe, dada a túa categoría e a nosa herdanza, xa non che convén.

Deste xeito, cando volvas por acó tereiche preparada unha boa propiedade, que agora estou retirado da bebida, e con ese herdo igual compro a casa da Panceira, e algunha outra oportunidade que se presente; para aumentarche o capital, digo. Tamén podo facer algunha permuta cos do Herdeiro, que xa as teño matinadas. Díxome un home de Caraño, que seica andou de noivado coa Henriqueta, que a tiña por unha das mulleres máis ricas da Habana, así que razón de máis para que mandes eses xiros por veces, en tres ou en catro cartas, ou mellor aínda en cinco ou en seis, por se houbese algún roubo ou extravío, ou pasa algo co barco, que tamén pode ser.

Como estivo mala, quero dicir que non foi morte repentina, coido que che deixaría un inventario de canto tiña, sen esquecementos, así que nolo mandas todo, xunto co testamento, para lerllo á túa nai, que se aledará moito dos triunfos de súa irmá, e a ver se así saímos desta miseria, que ata nos pon nerviosos, que por iso temos rifado algunha vez, e sen querer facelo, pois a miseria non é boa conselleira.

Xa que non tiven fillos con Silvina, eu, no meu testamento, heicho facer todo para ti, ao completo, os tres terzos, pois dos sobriños de Maxide estou desenganado, que maldito unha rengue me cavan, e teño que pagar as rogas, tódolos anos, co que cobran agora, que moitos dos mozos fóronse. Canto xuntemos entre todos para ti será, e fareino con gusto pois coa experiencia que teño heiche facer medrar, ben medrados, eses diñeiros da Henriqueta.

Agardo pola túa e polos documentos do herdo, que lle corresponden á miña muller, túa nai, en lei dereita, que para algo se quedou na casa, e despois que dela volverán para ti, co capital mellorado, que diso encárgome eu.

Con isto mándoche unha aperta dos dous, e ti ordénalle e mándalle a este que o é,

 

Manuel Piñeira.

 

Aquela carta, aquel anzol, ganchudo e coa punta de aceiro, tal que unha pluma "Corona", pero carnoso, vicioso, viscoso, e incluso velenoso, que as tiña todas, tódolos trucos, tódolos enganos, mais as verdades nadan, ¡por moito de coroa que fosen aquelas plumas!, tardou un mes, ¡pero chegou! ¡Vaia se chegou, que non hai noticia nefasta que se esfume no camiño de ida!

Herminia leuna, releuna e comentouna, coa señora, con Robynia, poñéndoa ao tanto dos antecedentes daquelas liortas familiares, que as tivera caladiña, disimuladas, pero a falta de Queta, súa "madriña" e conselleira pasou a ser Robynia, aquel anxo protestante. Ámbalas dúas, de común, decidiron que o mellor era garda-la misiva, por dereitas que estivesen aquelas liñas, ¡as liñas, que non as intencións!, naquela Biblia, na encadernada en pel de Rusia, na que lle regalara por Nadal, ¡coa esperanza de que unha carta tan nefanda perdese, de seu ou por santificación, por osmose, aquel cheiro bravío e raposeiro!

Se a letra, a caligrafía, xa di moito, esoutra cousa, invisible, etérea, que lles transmite co alento, coa graxa dos dedos, coa saliva e/ou co seu propio espírito, aquel que dobra as misivas e pecha o sobre, que nin se sabe que é, pero está presente, indefectible, nelas, sexa no prego ou no seu envelope, aínda di máis, inspira máis, así que un receptor que teña a sensibilidade e maila intuición daquelas mulleres, algo nota, ou algo percibe, nesas mensaxes de dobre intención.

Neves, pola súa parte, seguía relacionada con Nicasio, que se localizaron, ¡por fin!, no mesmo peirao, pero aínda non llo presentara á curmá, adrede. ¡Non hai présa..., por se non sae de lei! Herminia facilitáralles aquelas entrevistas substituíndoa na mansión, en todo o posible, que tamén o facía como antídoto contra unha tentación daquel chofer, do Verdini, que nin case miraba á Neves de fronte, pero tan pronto se volvía ou ladeaba aló que se lle ían aqueles ollos pitañosos, de proxeneta en exercicio, erotizado por aquel van estreito e por aquel traseiro rítmico, só comparable co da máis tentadora entre un millón de mulatas. Pero a nosa Neves, para quen o soubese apreciar, o mellor tíñao na cara, que ademais do seu frescor de poma, marcadamente rural, que a facía parecer un tanto pícara, estaba aquel lunar azuliño debaixo do esquerdo, melanina pura, concentrada, que lle quedara así desde a infancia, da picadura dun toxo arnal mal curada, que mesmo parecía, pola cor e pola grandor, que o andase repintando de azul. ¡Nin con esas, pois estaba claro que o tal Verdini prefería os glúteos aos lunares, por azuis que fosen!

-.-

...

-Neves, ¿como é que estás aquí, aínda, a estas horas? ¿Rifaches co teu Nicasio?

-Non, Herminia, que non son boba; foi el precisamente quen me dixo que non estaba ben que eu saia tódalas semanas, e que ti non teñas días libres, ¡nin sequera aos domingos! Xa cho pensaba dicir...

-Grazas, muller, aos dous, pero iso non ten nada que ver, que eu teño outras obrigas. -Herminia, responsable e humilde, que xa a coñecemos.

-Tamén podo quedarme, e daquela atendo á Lady; ¡alternamos! Hai xente da nosa terra, que Nicasio xa coñece a moitos por iso de que traballa nunha tenda, que agora veuse para aquí, para La Habana, que lle preguntan por ti, por miña curmá, e incluso se queixan de que non te deixes ver. Alguén pensará que o fas por altiva, ¡agora que herdaches...! -E chiscoulle un ollo, precisamente aquel do lunar.

-¿Iso? ¡Onde vai que herdei, que xa foi en vida da apropia Queta! Pero o chiste está en que á miña riqueza saíulle un pretendente..., ¡de bigotes! -Díxollo con ironía pero con tristura, enigmática, así que Neves non se maliciou.

-¿Si? ¿Con bigote, coma Nicasio? ¡Hai logo será un bo mozo, que son os máis presumidos! Témolos que presentar, que igual cho cambio...

Agora a interpelada riuse con ganas, que ata lle prestou facelo pois levaba tempo sen sorrir, nin sequera para dentro.

-Xa che falarei, Neves..., ¡por máis que neste caso, neste asunto, dáme noxo facelo! Pero antes diso déixame dicirche que lle deas as grazas ao teu Nicasio por aquilo do barco, por aquilo de que Deus vos xuntaba, xa que tan ben vos entendedes, polo que contas, digo, que ese, se realmente é así, parece doutra camada..., ¡salvo que sexa marica!

-¿Marica, o meu Nicasio? ¡Estache boa! Desde que andas nesas escolas que che veñen dar á casa, aquí á mansión, moito te arrevesaches, que xa falas máis escuro có Gordo de Rodinso...

Herminia refregou os ollos. Era un tic que estaba collendo, que lle resultaba práctico, tanto para conxura-las boas lembranzas como para escorrenta-las desagradables. Quixo evadirse daquela cuestión:

 

-¡Non, non ten importancia, nada de particular; é que así, de pronto, acordeime dos lobos...!

-¡Ai, filla, o dito, que de cando en vez tes uns falares rarísimos! Ben torpe debo ser eu, túa curmá, por non albiscarchos... A verdade é que estudas moito, e con iso vas cambiando, de día en día, pero á fin e ao cabo, dunha mesma familia vimos, e xuntas nos criamos!

Herminia colleuna das mans, noutro tic de comunicación, outro mimetismo tirado de Robynia, e díxolle, entenrecida:

-Miña Neves, non é cuestión de torpeza; e tampouco me vén das lecturas, coido que non, pois hai cousas que remanecen, coma illós, das propias aguilloadas que nos dá a vida, das circunstancias de cada quen...

-Se por aguilloadas fose, eu tamén teño as miñas, que ben che contei..., algunhas!

-Si, nena, si, pero hai que estudar nas vidas dos outros, pois sen doerse deles ninguén se decata das complicacións deste mundo, que é tan grande, pero á vez tan curto, que os pecados e mailas penitencias sonche bens comúns, parecidos, en todas partes. Pero deixémonos de tristuras e vai buscar a ese Nicasio, ao traballo ou a onde adoite esperarte, que por aquí, ao de hoxe, gobérnome soa.

-¿E logo, a señora...?

-De animarse, vouna baixar ao xardín, no seu carriño, que teño interese en mostrarlle unhas rosas que acaban de agromar; as negras, as chinas, que plantou ela, ela mesma, as roseiras, o ano pasado, aí ao fondo da finca...

Neves, sempre un resorte, dispúxose a saír, pero naquel intre faloulle súa curmá, a ama das chaves:

-Neves, perdoa, pero ese mutis silencioso que estás facendo chámase..., ¡despedirse á francesa!

-Muller, é que, cando hai confianza..., ¡o que se di, dá noxo!

-Ben, vaite..., ¡xa que me dixeches Deica logo, que agora oínte! Pero..., agarda un momento, tan só un intre, que hoxe estou de trasacordos: ¿Que intención ten ese home, orella cara ao altar? ¡Se mo queres dicir...! Lémbrate que son unha especie de titora túa, unha carabina, como din estes de por aquí!

-¡Muller! -Reprochoulle. -¿Como che parece que íamos saír máis de dúas veces se non me falase de casamento? ¿Tesme por boba?

-¿E ti..., que?

-¿Eu? ¡Xa te podes figurar: que non, que nones; polo menos mentres estea maliña a nosa Lady, que che fago falta nesta casa; e mais agora, de presente, que empezo a entenderme co traballo, co traballo e coa xente! Pero hai máis: que lle pedín que devolva, primeiro, os cartos da súa pasaxe, aos seus, a Suegos, ao vinculeiro..., ¡para que algún día non llo boten en cara!

Herminia entenreceuse, e mesmo se arrepentiu daquelas dúbidas, daquelas precaucións, acaso impertinentes:

-¡Que corazón tedes, ámbolos dous! Sen coñecelo, presíntoo, pero nin así te fíes, que os homes téñenche algo, case diría que moito, diso, de lobos, de carnívoros..., ¡que por algo hai lobishomes!

-¡Eu o que teño é unha boa mestra! ¿Oes, ese reloxo, o da parede, anda ben? ¡Si? ¡Daquela, para onde vou, que aínda é cedo pois ese Nicasio andará cos sacos ao lombo, feito un muiñeiro!

-Muller, para outra vez pódelo esperar paseando polo Malecón, que así recreas os ollos coas batidas desa nata, desa foula do mar... Se soubese facer versos, daquela faría a letra dun mambo, mandándolle apertas ao mar, ese mar que trae bicos, e bicos devolve, dunha terra á outra, da nai á filla e da filla á nai, Galicia e Cuba, unha familia separada sen culpa..., ¡ou por culpa de ámbalas dúas!

Neves riuse:

-¡Cómame o diaño! ¡Vaia pico, que se chegas a probar o ron, daquela cantas Misa! Pois, polo dito, co que me divirto aquí, contigo, e xa que os homes son lobos..., ¡voulle ensinar a ter paciencia, que me desexe, que hoxe, quédome! Decidino por culpa de cheira-las rosas, eu tamén, ¡a ver logo como son esas mouras, que nunca tal vin!

-Muller, o que queiras, pero conste que non te retiven. Se te quedas, oído ao timbre, non vaia ser que chame a señora, e nós, aquí, neste cuarto, dándolle á palleta. Por certo, ¿como lle vai ao Nicasio; con iso, cos sacos...?

-Regular, que acaba breado de repartir abarrotes, sempre ao lombo, de tenda en tenda e de casa en casa, e logo que esta Habana esbarrigouse, medrou para os lados, para arriba e tamén para os lados, coma o pan na artesa! ¡Ou medrou, ou é que a ciscaron estes ventos tan fortes que temos aquí! Pois iso, que o meu mozo vai rematar coma as nosas vellas, que todas están chepudas, dos feixes, e de tanto carreta-la auga nas sellas!

-¿As sellas e mailos feixes...? ¡Non pesan tanto, que eu levábaos coma se nada!

-Nicasio está vendo quen lle ensine a manexar, que se soubese, diso, de goberna-los carros, daquela poñíanlle unha camioneta, que outros andan con dous morenos..., ¡para activa-las entregas, o reparto, ou como diaño se diga!

-Claro, comprendo, que estes americanos mídeno todo polo rendemento... ¡Témoslle que preguntar ao chofer do señor, ao Verdini!

-¡Ai, muller, e tes razón! Mais o caso é que Nicasio non pode parar, que o botan deses almacéns se tal fai... Tiña que ser que lle ensinasen de noite, ou aos domingos, ¡como fan cos adúlteros nas escolas do noso Montecubeiro!

 

-¡Neves, cos adultos...; adúlteros é outra cousa!

-Non tal, que o señor cura chámalles así, adúlteros...

-Mira, muller... ¡Nada, que che vou regalar un libriño que se chama dicionario, pois aprender de oídas é arriscado! Pero volvendo ao caso: Aquí teñen un auto vello, en desuso, con pouco uso, pero que funciona... Tamén llo direi á señora, que igual lle fala diso ao Verdini, e daquela, mesmo por dentro do xardín, para empezar...

-¡Co doado que é guia-los nosos, aqueles das vacas..., pero aquí dálles por facelos de ferro, e despois son tan pesados que precisan motor...!

Herminia, que non había evocación do seu rueiro que lle fixese graza como para rirse, por divertida que fose...

-Neves, da nosa terra fálame sempre, pero que sexa en serio; do que non, nin a menciones, que se me escachiza unha cousa, unha que teño aquí, no peito; unha cousa que me vai do peito á cabeza, e da cabeza ao peito. Desde que morreu a nosa Queta, máis aínda, que teño remorsos de non habela levado para aló, á forza que fose, que igual se curaba con aquelas augas da Serra, coas ferruxinosas...; ¡co que lle gustaría estar soterrada en San Cibrao, ao sopé do noso campanario!

-Agora que o dis, do campanario si que estaba namorada; niso tes razón, que dous días antes de morrer pilleina falando soa, e dicía aqueles versos... ¡Nada, que se me borraron!

-Son dun poema dun veciño noso, aquel Lois do Cando, parente do meu Toño e fillo doutro emigrante. Están referidos ás festas da noite de San Xoán. Se os repites comigo, que os aprendín de memoria, daquela non se che esquecerán:

...
¿I´o campanario d´a igrexa?
Máis alto non se fai conta
qu´o poda haber, a lo menos
en dez leguas á redonda.
...

-¡Herminiña, cala por Deus, non sigas con iso, que esa cousa tamén a teño eu, que non aguanto a morriña! Foise túa tía antes do noso destete, que aínda a precisabamos, polo menos eu, ¡nin sei canto! A min, e iso que miña non era nada, dábacheme forzas con só saber que a tiñamos nese cuarto. Só con oíla, con esas palabras do noso país mesturadas coas de aquí..., ¡era un chiste!

-Dimo a min, que perdín dúas, dúas nais; ¡unha, por lonxe, e a Queta por irse á cova antes do seu tempo! ¿E ti falabas de levarlle loito...? ¡Pois ben mellor nos é facernos á idea de que non se foi!

-¡Que manía a súa de que a enterrásemos fonda...! O que pasa agora é que as flores que lle levamos quédanlle lonxe, moi arriba, e non pode cheiralas!

-¿Tamén cho dixo a ti, iso de "fonda"? Mira, Neves, se tivésemos bastante fe, agora estaríamos moi ledas por tela no Ceo...; ¡unha madriña no Ceo, case nada!

Neves buscou asento e decidiuse pola calzadora isabelina que estaba diante da coqueta; sentouse segundo lle ía dicindo á curmá:

-Voume sentar, que estou cansa de tanta limpeza, e xa que non vou busca-lo Nicasio... Este vento de Cuba é ben furón, que ata nos furaca os pensamentos! Mira, que cho teño que dicir, que eu, sen ti..., ¡a fronza dunha xesta! Ti pareces estar moi segura de que a nosa Queta salvou do lume, pero eu dúrmoche nun formigueiro, matinando sen parar, entre sono e sono; e logo que non lle quero dicir nada ao Nicasio..., destas cousas das mulleres!

-¿Tes insomnio; por que? ¡Veña, muller, fala, desafoga comigo!

-¿Aínda non está claro, e chámasme Clara! Chica, é por iso de que foi...; iso, unha muller da vida, da vida alegre! ¡Coma o diaño a quen tal nome inventou, chamarlle vida alegre, e tódolos homes mazando nesas mulleres; se cadra, sen lavarse as súas partes!

Herminia quedouse calada, buscando e rebuscando argumentos para convencer á súa curmá; cando atopou o que buscaba razooulle así:

-¿Pensas que non morreu arrepentida? ¿Matinas que se chegase, hoxe en día, a esta Habana dos puteiros, noutras circunstancias, neste ambiente máis galeguizado, máis culto, cos galegos asociados, véndose a miúdo, organizando as súas festas, revivíndoas, incluso con esas publicacións tan amenas e tan fraternas que fan, volvería a facer o mesmo, sería capaz diso...?

Convenceuna, que Neves, niso, non dubidou máis, nunca:

-¡Non, muller; a xulgar polo que se explicaba, non! No meu pequeno comprender ben entendo que daquela, aínda no século pasado, co desconcerto da Independencia, que o debeu haber, e grande, coa chegada..., como dixeches o outro día? ¡Ah, si, masiva; dos gringos, digo, xa que tanto lles gusta metela no húmido, no quente...!

-¡Neves, non sexas mal falada, e achántate, que volves ás andadas...! Atende, muller: Deus éche un pai; ¡dos bos, o mellor! E quere que lle volvan os fillos pródigos... Fíxate se foi bo con ela, que ata nos trouxo para Cuba, ás dúas, unha tras da outra, para que a nosa Henriqueta non morrese de soidades, por aí, no curruncho dun hospital, ou no reservado dun bordel, ¡que deben ser os sitios máis cheirentos deste mundo! ¿Que máis che podo dicir, curmanciña? ¡O dito, que nada máis se me ocorre!

Non facía falta máis, que o dixera todo, absolutamente todo, e con tal vehemencia que nin que estivese defendendo á Queta por ante San Pedro, pero Neves algo raro, algo especial, ou contraditorio, lle notaba, así que decidiu franquearse coa curmá:

-Herminia, ti, con esa fe tan rexa, tan convincente, tan clariña, ¡talmente por fanegas!, e non obstante véxote nerviosa. Non sei, pero fuches a peor estes últimos días... ¿Gárdasme algún secreto? Mesmo antes, que case me botas para que fose busca-lo Nicasio; antes tempo, coma..., ¡coma se quixeses librarte de min, para quedar soa, ou chorar, ou non sei que!

-Curmanciña, ti es un sol, un sol penetrante, e chegaches ao fondo da miña alma... Como dicía o noso avó, velas vir, ata por debaixo da auga. Es tan intuitiva e tan perspicaz que mesmo adiviñas, que o notas todo. O que che falta, se acaso, e non mo tomes a mal, é pensar as cousas todo ao redor, como se fai nos arrandeos dos prados, que sempre gadañas polo medio, e con iso desaproveitas a metade do teu talento.

As metáforas eran unha cousa superflua para aquela Neves: falares sutís, demasiado etéreos. Insistiu:

-¿E logo, que pasou, ou que pasa; vasmo dicir, ou non? ¡Moito que che conte eu, ata o fondo do saco; moito que teña confianza en ti, e despois, de ti para min, adeus!

Herminia deixouse caer naquela mexedora na que tanto lle gustaba estalicarse, expandir o seu corpo, tan castigado que o tiña de tanto trasfegar e de tanto afanarse; no manual e no intelectual, ambas cousas asemade.

-Nada, muller. Pero terei que dicircho, e mais é unha cousa fea, escrita con tinta moura..., ¡co que me gusta a tinta azul!

-¿De Vilar...? ¡Claro; de onde, se non! ¿Cásase o Toño? ¡Ah, picarón, que non hai un suave que non sexa pícaro! Pero non me estraña, nadiña, que por aló todo che son mulleres, pois os homes están aquí, os máis deles, desta parte do mar.

-¡Neves, ti, con esas présas por falar, ás veces esvaras! Toño, que eu saiba, nin se casa nin se embarca, que ese é dos de detrás dos tizóns, ¡a velas vir! A carta é do Manuel, que segue vivo, a pesares do seu alcohol...; ¡só que agora arrástrase, coma unha serpe!

-¡Vaia, ho, que sorpresa! Xa o tiña esquecido... ¿Así que pasou de barallar coas cartas do Cuco, ás brancas, ás do Correo, e para iso, con tinta moura? ¿Non che escribiría con augardente...? ¿Déixasma cheirar?

Herminia, sen ganas, pero riuse, que aquela Neves pasábase de maliciosa, bastante a miúdo:

-O asunto é de parto..., ¡de parto e de reparto! Desta vez rompeu augas, pero non foron as da augardente senón as sanguinolentas, que por tras das caricias amosa un machete... ¡Ai se me pilla, con aquel cinto na súa man, por moito que eu medrase...! Pero de lonxe usa outras mañas. Mira, muller, como a cousa é longa de contar, decide se por fin saes ou te quedas, que de saír vaite agora...; ¡non lle deas plantón por culpa miña!

-Non, que o teño decidido, pois aos homes convén facerlles coma ás troitas coa sedela: ¡cansalos un pouquiño antes de tirar deles! Mañá, segundo vou á tenda, aos abarrotes, xa lle digo que tiven ocupacións coa señora...; e para que iso sexa certo, vouna ver, e volvo contigo!

Neves non tardou, pois a señora estaba adurmiñada, e precisamente co rosario nas mans, que aquela protestante pedíralle a Herminia que lle ensinase a rezalo; para entón xa o facía soa, misterios, ladaíña...

-¿Que?

-¡Unha santa, que dá gloria vela así, amorriñada, e co teu rosario na mans! ¡Oes, que me parece que temos os nomes cambiados, que máis protestamos nós, os católicos, cós propios protestantes...; polo menos, algún!

-Neves, colle esta carta, que non che vén nada mal facer exercicios de lectura, que xa sería o colmo que viñeses a La Habana para recuar, para poñerte a barbeito. Ámbalas dúas somos do monte, pero do Montecubeiro, ¡que non é unha cousa calquera!

...

-¡Ai, muller, que razón tiñas, que vaia noxo e vaia sorpresa de carta! Ten, queda con ela, que me dá repelo, ata na punta dos dedos! Eu, de min para ti, non a gardaba nesa Biblia, que logo é como garda-las patacas na igrexa... ¿Sabes que lle pasou ao noso cura...? ¿Non, non cho dixeron? Pois voucho referir, que ata vén ao caso.

-Neves, fas cada mistela...! ¿Que ten que ver esta carta do Manuel coas patacas, co cura, coa igrexa...? ¡Isto que me pasa non se parece a cousa algunha que teñamos visto ou oído!

-Escoita e verás: Resulta que non daba comido canto lle levamos os fregueses..., ¡un milleiro de persoas que ten a parroquia! Coas patacas, coas sobrantes, despois de ceba-los sete cochos, e coa Ama, oito, formaba unha tulla, no soto, alí onde tiñan os nosos frades a súa adega do viño, pero..., ¡a ratume, que sempre hai un rato que coma o queixo do outro...! ¿Que pensas que lle dixo á criada, que de tanto estar xuntos..., Deus sabe de que falarán, noite tras noite!

-¿Pero, non é da familia, unha tía súa...? ¡Sempre a tiven por parenta!

-¡Es unha inocente, tanto ou máis cá Santa Petronila! Ela, esa señora, é viúva dun tío seu, dun tío do cura, así que, de parentela, nadiña! E de moza..., ¡se cadra aínda vale para a cría! Pero volvo ao conto: Meteron as patacas en sacos, e como quedaron libres, dos frades, digo, cinco confesionarios..., que o cura só confesa no de debaixo do púlpito, pois, daquela..., ¡en cada confesionario, catro sacos, cheos ata a mesmísima atume! Pasou o tempo, e patacas sobraban...; ¡na casa do cura, que nas outras, maldito cousa! Así que as deron en cheirar, e reuniuse a mocidade...

-¿Para arroubalas, para comelas...?

-Non, muller, que sería pecado... ¡Fixérono moito mellor! Retiraron aqueles sacos, unha noite escura, e trancáronlle con eles a porta da reitoral, por fóra, así que ao abrila pola mañá, desde dentro..., ¡cataplum! Tódolos sacos, tódalas patacas, esparexidas! Pero nin o cura nin súa ama abriron a boca; o que fixeron foi ir ao soto do campanario polas ferramentas do señor Afonso, do enterrador, e coas mesmas enterraron aquelas patacas na horta do convento!

 

-Muller, graza terá, pero eu non lla vexo, que ao meu entender mellor lles fora entresacar as boas, e dárllelas aos pobres...

-¡Ti es parva! O mellor para os pecados é enterralos. Mira, contáronme os mozos que nunca tanto se divertiron ao ve-lo cura facendo enterros na propia horta..., ¡coa mesmísima pa do enterrador, coa que usa Afonso!

-Neves, moito conto, moito divertimento, pero, desta carta..., que? ¿Enterrámola, nós tamén, ou contéstoa?

-Ese home soñou que herdaran eles..., ¡e ti de criada súa, perpetua, para facérlle-los recados! Está afeito a que traballedes, ámbalas dúas, mentres el goza. O caso é que tes a sorte de estar lonxe, e de que el, coa súa idade, non se anime a repasar o charco, que noutras circunstancias...; ¡noutras circunstancias viña el mesmo, en persoa, e coas alforxas ao lombo para recolle-la prata de túa madriña!

Herminia, moi seria e moi sincera:

-Se trae consigo a miña nai, que veña, ¡canto antes!

-Iso non cho fai, que nin ela se atreve, nin el é home de maletas, de traela, de coidar dela. Sabe perfectamente que non o asiste nin sequera a forza moral, pero, unha carta si..., ¡por se picas!

-Mira, Neves, que ti estás ben informada, incluso pola propia Queta: Eu desta herdanza nada arroubei, nada trasfeguei, nada retorcín, que nin polos réditos fun ao Banco. Esta doazón sempre a considerei un mero depósito de miña tía, do que só saquei para mandarche a pasaxe...; todo enteiramente á súa disposición, que ben o sabes, e chegado o caso terás que ser a miña testemuña, ante os propios e ante os estraños, ¡para que a miña honra quede a salvo!

-¿A honra? ¡A honra non é cousa dun, que só temos a que o mundo queira darnos! Aquí, ao práctico: ¿Que vas facer? ¡Eu, de min para ti, nin palabra, que se queren saber..., a Cuba! Que veña o propio Manuel para facer ese inventario, pois as cartas...; ¡eu ben sei o que pasou con aquela, coa primeira que mandaches, que ben cho teño dito, que só entenden delas o que lles interesa, ou o que lles peta!

-Miña Neves, tamén hai que xogar limpo, que eu prefiro dicirlles a verdade, que nada teño que ocultar, nin quero. A verdade é que fixen un borrador, que o teño precisamente debaixo da miña almofada porque o leo tódalas noites, ao deitarme, de paso que lle pido á Virxe do Cobre que me sopre as emendas que lle deba poñer...

Pero Neves, coma sempre, ao directo, ¡e menos mal que non lle daba por boxear!

-Herminia, daca ese papel, o teu, que che xuro, na túa defensa, xa que ti non o fas, que se andas con branduras..., ¡se andas con branduras heino utilizar eu, eu mesma, nunha parte branda que non cito, que non consinto que abusen de ti, que non naciches para liortas, e non sabes defenderte! ¡Comigo ían de cu tódolos Manueles deste mundo!

-Aquí a tes, que ata non sei se cha debo mostrar, pois, co bruta que ti es, igual me arrastras ao mal camiño. Por de pronto a quen lle escribo é á mamá, ao seu nome, que ben sei que lla lerá Toño, así que nin quero, nin podo, nin debo, ofendela. As distancias da emigración ben ves que nos impiden unha comunicación directa, persoal, o de, eu digo, ti dis, escoito, aclaro, e todo iso, pero..., ¡non podemos baleira-lo mar! Voucha ler, eu mesma, que xa ten algunha emenda, e de tanto corrixir nin a vou entender eu, que a fixen; para pasala a limpo, digo:

+ Querida mamá, vouche escribir coma sempre, mandando o sobre co nome do Toño, que me parece máis seguro, que polo menos así teño a tranquilidade de que chas le, e chas explica, el mesmo, de boa fe, sexa en castelán ou en galego, que non quero, de ningún modo, que nesta ocasión, e nestas circunstancias, vos quede a menor dúbida da miña recta intención, como penso e quero demostrarvos.

O teu Manuel, e fíxate que digo "teu", pois de min, nada, escribiume unha carta bastante rariña, pero a verdade tamén é que non teño fundamentos para saber se é rara vindo del, que nunca antes me escribira, nin sequera unha liña, e iso que ten boa letra, e redacta con máis sutilezas que un escribán. O que si teño del son referencias de que te trata ben, cadora mellor, así que lle debo un favor, ¡pero tan só diso!

Das cousas de madriña, ou sexa, de miña tía Henriqueta, nada de particular vos teño dito pois entendo que nada vos tiña que dicir. Cando se viu soíña, loitando pola vida como Deus lle deu a entender, segundo me ten referido, que eu nada invento, ninguén lle mandou unha aperta, nunca, nin por carta, nin de palabra, por ningún veciño, fóra de meu pai, Amadeo. Isto último ben que llo ten oído miña curmá Neves, que tanto me axudou a coidala nos seus últimos días.

É certo que ti non sabes escribir, pero nin sequera cando quedaches viúva buscaches quen che puxese unhas letras para relacionarte con túa propia irmá. Manuel tampouco lle deu esa satisfacción en vida; ningún dos dous, nin sequera para darlle as grazas pola pasaxe que me mandou, e que vosoutros aforrastes de pagar. ¡O que é a vida, os egoísmos: un home deses feitos, e agora di que lle gustaría que lle chame pai!

Cando a nosa Queta, que así lle chamaban aquí, todos, a feito, se sentiu apesarada, porque á morriña, á saudade, ás soidades do seu corazón xuntáronselle uns padecementos prolongados e incurables, que a fixeron sufrir moito, sabendo ela que xa non tiña remedio, daquela mesmo, por aqueles días, a mesmísima Providencia tróuxome para Cuba, así que procurei animala e coidala; tamén moito, mal que me estea dicilo; o mellor que souben e puiden.

¿Sabedes quen máis se doeu dela, á parte da Neves, por suposto? ¡Pois unha señora, unha protestante, deses que di o noso cura que son o mesmísimo diaño cos pés na terra! Pola miña parte, nas miñas, ben que vos fun dicindo o mal que se atopaba, o agravamento da súa enfermidade, pero iso ao Manuel esvaroulle pola gorxa, supoño que entre copa e copa, que xa digo que nin una letra de ánimo en todo este tempo, ¡e co ben que escribe, repito!

En definitiva, e resumo: Queta quixo pagar o meu cariño, que nolo collemos reciprocamente desde o primeiro día, desde que aquí cheguei, pois eu vía nela á miña propia nai, e como tal a tratei. Este cariño, esta reverencia, cordial e desinteresada, que nada lle pedín nin nada esperaba, que de entradas nin sabía se tiña ou non tiña, pagoumo nunha especie de adopción plena, ou case, que lle herdei todo, todo menos a súa bondade, ¡que iso cópiase, pero non se herda!

O único que non puido poñer ao meu nome foi a súa herdanza paterna, esa de Vilar, por non teres partido. Pero é igual, que de lei, polo seu testamento, é miña, pero nada quero, nin nada retiro, mamaíña, que te fago usufrutuaria, desde hoxe mesmo...; ¡salvo que ese Manuel te volva a maltratar, que daquela xa farei o que deba facer! Do resto, cousa que precises, cousa que me pides, sen demora, por medio de Toño, que terás as letras dos cartos que necesites mesmo á volta do correo, pero só esas, que do resto non hai nada que facer, que todo o puxo na miña cabeza, fai tempo, estando en plenas facultades, e para Manuel nada deixou dito, nin sequera memorias, que tampouco llas tiña merecidas!

Non sei se vos gustará esta carta, así, coa verdade por diante, núa, crúa, ao natural, pero non o fago por cousa de egoísmo, senón porque a vontade dos mortos, con tal de que non sexa torticeira, que neste caso non o foi, ten para min moito respecto, así que, quedándome co que a tía me deu, tan libremente, nas súas facultades, e sen pedirllo, que nunca un níquel lle pedín, salvo aquilo de pagarme a pasaxe, que incluso lla quixen devolver ofrecéndolle a miña paga, penso que cumpro a súa vontade, e que por iso, precisamente por iso, fago estas cousas tal e como mas deixou ditas, ditas e feitas, de obrigado cumprimento.

Doarlle ao Manuel todo ou parte deste capitaliño, sen dereito ningún, para que llelo traspase en bebedelas aos taberneiros de San Cibrao..., ¡antes llo regalo, eu mesma, ao señor da taberna, directamente, se tal cousa precisase!

Apertas para todos, Manuel incluído, xa que na familia está, pero maiormente por causa de que che dea un bo trato, e se algo chegase a precisar, tamén me acordarei del, de inmediato, pero, o que sexa con abuso e por vicio, daquela, ¡nin un peso!

Esta que vos quere,

Herminia

 

-¿Neves, entendíchela ben? ¡Ai, muller, di algo; fala agora..., que aínda estamos a tempo!

-¡É que me quedei dubidando se estaba diante de miña curmá ou dun escribán! Polo meu gusto, nin unha letra máis, que van de sobra...! Herminia, se te volves azucre, ese papón pápate, tal que se foses un carambelo..., ¡ou un grolo de viño!

 

-...

O papón, á distancia, papar non a papou, pero aquela carta produciu os seus efectos, pois de alí en diante, segundo as do Toño, Manuel cadora traballaba máis, e bebía menos, aínda que as remesas de Cuba nunca lle faltaron, pero foron racionais e racionadas, en proporción ás súas necesidades, ¡descartada aquela taberna!

-.-

Pasa a

DE PURA CERNA

-III-

Xosé María Gómez Vilabella