domingo, 3 de enero de 2010

AVANZAMOS -II-


.../...


Aquelas trindades...

¡Iso, trindades, tres xeracións pendentes do mesmo pote; un só fogar! Deus, un e trino; a santidade suma, absoluta! Pois as nosas familias tamén tiñan algo de divino, entrelazados naqueles afectos, xeralmente indisolubles.

Se cadra houbo algunha lareira con catro xeracións, pero eu non a coñecín, ou non lembro ningunha dese número. A culpa era dos médicos, pois, como había poucos, e sabían pouco, estas prórrogas, as actuais, daquela non existían; ¡mellor así, mellor antes, que antes subíamos ao Ceo; claro que, nalgún caso, cunhas dores irresistibles..., ao non haber calmantes!

¡Que gloria na terra, que bendición, aquelas convivencias, sen pais separados, sen fillos separados, e sen netos desertores! ¿Que habería que facer para recuperar a paz familiar? ¿Onde fallamos? Fóronse as lareiras e veu o divorcio... ¿Daquela, houbo algunha relación, causa-efecto?

Os vellos eran amados, respectados, escoitados e atendidos; os fillos compartían con eles a crianza, a educación, da terceira xeración. ¡E pola noite, o rosario! ¿Eran, ou non eran, sacras, aquelas familias?
-.-

            
As vodas


Diante dela estou escribindo, que a teño colgada no despacho.

Para falar das vodas persignareime primeiro porque..., porque eu non as tiven! Caseime, ¡casáronme!, por poderes; martes, e trece, a tres mil quilómetros da noiva. Circunstancias xeográficas, profesionais. Pero cincuenta anos despois viñeron ¡as de Ouro!, e estas si que foron coa familia:


 O costume era celebralas na casa da noiva, con petición de man e amoestacións previas; ¡faltaría máis!

A petición había que facela acompañado do esculcador e/ou dun parente próximo, persoas influentes e/ou relacionadas coa familia da rapaza. Aquela palabra xa era un contrato, un contrato irrevogable..., salvo que as amoestacións relixiosas puxesen en evidencia algún inconveniente obstaculizador: ¡Eran o níhil óbstat matrimonial!

Unha anécdota persoal: Cando fun pedir a miña, antes do meu traslado para África, o meu futuro sogro tardou en contestarme, para finalmente exclamar: “O mollo, pola vía; e ti pídesme a terceira!”. Non quixo dicir que me casase con algunha das outras senón que lle pedía a máis nova cando o lóxico era que se casasen primeiro as dúas máis vellas. “Interésame a máis noviña..., posto e suposto que foi desta da que me namorei!”. Daquela o patrucio, por toda contestación deume unha aperta: ¡O contrato, o consentimento, quedaba firmado, per saecula saeculorum, para esta vida, pero tamén para a definitiva!

As vodas que non tiñan obstáculos, de día! Pero vou contar o caso dunha que foi de noite: Casábase Alfonso da Cordeira, alguacil, enterrador, e sancristán; con tan mala sorte o pobre que xa enterrara dúas, e daquela ía casar coa terceira... Como todo ía ao calado, os rapaces interesados na ¿broma? tivemos que facer a garda tres ou catro noites, seguidas, ata que un día, unha noite, quero dicir, o compañeiro subido ao carballo de diante da súa casa viu que se acendía un candil na habitación do Alfonso, e que aquel noivo retiraba de debaixo dunhas táboas o seu pantalón de pana, ¡que así mantíñao con raia permanente!
Mentres Alfonso foi busca-la noiva ao veciño lugar de Pumarín, nós, os rapaces, entrando polas ruínas do convento pasamos á tribuna do fondo da igrexa, onde estivemos caladiños en espera da..., da comitiva! De chegados os noivos ao altar, e tan pronto como don Benito comezou o seu ritual, nós, desde a tribuna, rompemos a cantar o “Cantemos al amor de los amores...” Pero o Crego non nos fixo caso, non deu mostras de enfado, e seguiu oficiando.

O paso seguinte, ou por mellor dicir, a carreira seguinte, foi baixar a Pumarín e, cunha escada que tiñan arrimada ao palleiro, subimos ao tellado, onde destapamos a lousa da cheminea. Desde as alturas víase o lume aceso, e no lume a pota..., do café, para o xaxún! Un malicioso propuxo subir un caldeiro de auga, e apagarlles o lume, pero os outros opuxémonos, conformando en vixiar desde aquela atalaia. Efectivamente, era a pota do café, pois daquela había que comungar antes! O que non lles vimos foi bicarse; ¡igual o tiñan feito de antemán!

As rúas de casamento. Pola noite, despois da cea, saían á eira os invitados; a madriña, con roscas; e o padriño, con tabaco, que eran cigarros de Cuba cando era rico, ou espléndido. Nalgunha ocasión tamén sacaban a bota do viño. Teño asistido a varias, e cando non me cabían as roscas nos petos do calzón, recollía e escondía..., no horto, nunhas verzas! O truco consistía en levar varias caretas, que así a madriña tomábanos por persoas diferentes. 

As tornavodas. Houbese ou non houbese lúa de mel, despois daquelas noites contemplando a lúa viñan as tornavodas, uns quince días despois da voda; ¡había que dixerir a enchente do casoiro! Sempre na casa do noivo. As tornavodas tiñan dúas finalidades: cumprir cos parentes que non puideran asistir á voda, e de paso intimar entre as familias dos contraentes: ¡De dúas familias, unha! Viña a ser o que hoxe chamaríamos “Fusión de empresas”.
-.-

Cando soan as campás


Cando soan as campás non sempre é festa, que tamén se tanxen se hai defunto na parroquia. As de Montecubeiro teñen un son especial porque, daquela que veu refundilas o campaneiro de Mondoñedo para facelas meirandes e máis sonoras, ¡a parroquia é moi grande, e os frades quixeron que se oísen desde as veciñas!, os dominicos baixaron ao seu soto e subiron doce pelellas que tiñan escondidas, cheas de moedas de prata...; ¡de prata! Con iso, a aliaxe do cobre transformouse, e agora soan mesmo coma as campás dos anxos, esas que teñen no Ceo para tocar maitines! Con esa potencia, e con esa finura, imposible non oílas desde a lareira, por vellos e por xordos que fosen os patrucios.

Polo que respecta aos potes, aquela puntualidade das doce, ¡polo sol!, quere dicirse, cando, de postos nun sitio sollío, non fixésemos sombra, esixía retiralos do lume, e aprontar as cuncas. ¡Xa estaba ben de traballar, e cumpría almorzar! 

Á tardiña o son era lánguido, canso..., porque invitaba a parar..., para rezar! O “toque de oración” era sagrado; non tanto coma o dos mouros, que rezan cinco veces, pero nós estamos máis ao Norte, e con unha xa nos oe Deus. 

Tristeiro, bagoento, o toque de defuntos, a calquera das horas, pois oíase tres veces ao día, para que non pasase desapercibido. ¡Cala, escoita, que tocan a defunto! Non, que debe ser defunta, porque foi algo curto... ¡Rapaz, ponte diante das vacas, frea nelas, que imos rezar!: “Concédelle, Señor, o descanso eterno a ese/a veciño/a que a tal momento estás xulgando, e conta para iso co meu perdón, se en algo me ten ofendido. Que o/a acompañen os anxos eternamente; e Ti, señor, dálle a túa luz, a luz eterna. A nós, que cho pedimos humildemente, danos o consolo preciso para afacernos á súa ausencia. Amén”. Padrenuestro, Ave María e Gloria!

Por contra, cando o son é alegre, como ben dixo Lois do Cando, é que estamos de procesión, e daquela, “as novas e as vellas choran”, pero..., de emoción!
-.-


A prensa diaria

Daquela estaba, tiñámola, nas lareiras, oral e cotiá. Algunha mentira, algún bulo, xa o había, xa estaban inventados, pero avanzaban menos cós de hoxe en día pois á segunda ou terceira persoa que os oía, decatándose do percal, esquecíanse de propalar o infundio!

As principais estaban, celebrábanse, no lar das Casas Grandes, maiormente nos invernos, no tempo das ruadas, pois nas outras, aquelas visitas esporádicas limitábanse ao sabido “Vou dicir ao que veño e voume, que o traballo, o seu e mailo meu, están en sazón!”.

Na nosa, o baruto de meu avó tamén era eficaz, manexando aquel lema seu: “Do oído, nada crido; e do visto, a metade..., por se nos enganan os argueiros do ollo!”. ¿E despois din que o galego é, ou era, desconfiado? ¡O que sempre fomos é analíticos! Ao traveso da Historia lévannos dado tantos paus, por inocentes, que ía sendo hora de escarmentar.

¡Canto aprendemos os nenos, se cadra eu tamén, con aquelas reflexións dos avós, á vez que atizaban o lume para quentarnos, para librarnos dos catarros! ¿Quen che dixo iso? ¡Meu neno, tes que aprender a coñece-la xente, que é a carreira máis útil, pero tamén a máis difícil! Lémbrate que o propio Xesús lles advertiu aos discípulos: “¡Coñecerédelos polos seus froitos!”. Non hai árbore boa se dá malos froitos, pero como as persoas non son árbores, non se poden eliminar...; ou si, refugando no posible toda intimidade cos deshonestos! Avoíño, deshonesta tamén andou a Pacheca, e daquela, con levala ao boi...! Neno, dicimos así do gando pero é un termo mal empregado: A Pacheca quería sucesión, quería proporcionarnos unha cría, para que puidésemos levala á feira, que por iso se expresaba..., á súa maneira! As persoas deshonestas son as que..., as que non merecen ser honradas!
-.-


¡Terra da fraternidade! Si, tamén a nosa, particularmente nas faenas agrícolas de estación, naquelas que requirían suma de brazos, de esforzos e de iniciativas, tal que as mallas, fose cos malles ou coas máquinas.

Nunca se regateou nas reciprocidades, en horas de traballo. De igual xeito nas catástrofes, pragas do gando, incendios de casas, etcétera. Estoume lembrando de cando lle ardeu a casa ao David do Rego que foron meu pai e outros veciños a pedir aportacións en diñeiro para a súa reconstrución; nisto, cando lle falaron do drama ao médico Santiso, en Castroverde, que aínda era un rapaz, sen dubidalo quitouse o abrigo, noviño, do trinque, un “Loden”, e dándollelo aos peticionarios díxolles: “Para ese David, e que non mo devolva, que nestes días compre abrigarse!”. ¿Que vos parece a receita? ¡Casos así, daquela, a diario!

¿Excepcións? ¡As augas, particularmente nos prados de “pilla pillota”! Motivaron os preitos máis sonados, e non só na miña bisbarra. Este problema tocou fin cando, fartos de cavar nos montes para sementa-lo trigo, deixáronos a prado, e os prados naturais, os de regadío..., a eucaliptos!

¿Reverso desta moeda? ¡As Comunidades de veciños, que adoitan regatear polo máis elemental, tal que o cumprimento das normas de accesibilidade e de seguridade dos edificios!
-.-

   
A festa parroquial, como convocatoria familiar e social.


En familia ou en veciñanza, dá igual sendo festa parroquial!

¡Canto se necesitaban aquelas festas, e que útiles eran para os intercambios, para as comunicacións persoais! Ademais da devoción patronal, a enchedela ritual, merenda e gravata! A participación  ía dos nenos aos vellos, e dos vellos aos nenos; ¡nada de “botellón” exclusivo e excluínte!

Chourizos e torresmos, empanadas, e de ter cabritos, asábanse no forno. ¡Ai aqueles fornos, complemento das lareiras, cantos toxos levan consumido; de telos hoxe en día, adeus pirómanos, que non lles quedaba materia ígnea! Agora, entre os toxos e mailos eucaliptos, en vez de festas..., aquelarres!
-.-


¿Homes de palabra?



¡Aqueles, si! ¿En todo? ¡Xa que mo preguntades: a excepción estaba na rapazada, ¿ou de onde viña aquela abundancia de fillos bravos, meus pobres, algún deles parido por rapazas deficientes mentais? Disto pouco se ten falado, ¡co abundantes que eran aquelas traxedias! Pero tamén estaba o caso das mozas... ¿Os paus nas festas...? ¡Claro, pois na súa inmensa maioría debíanse as rapazas de dúas, ou de tres palabras; escarmentadas de que os rapaces fallaban, elas, para as festas e para as feiras, asegurábanse, pretendían asegurarse, a opción daqueles que máis lles apetecesen, e así ocorría que, ao descubrilo, eles botaban man da caiada buscándolles as costelas aos ¿supostos? rivais!

A palabra dese home é unha escritura... Oíno cen veces, cadora que alguén viña a xunto do mestre, que tamén facía de escribán da bisbarra, e falaban dos comportamentos de Fulano, de Mengano, e de Zutano. Meu pai facíalles escrituras, en efecto, pero máis ben para aqueles casos ou transaccións nos que había, ou podía haber, interferencias de terceiros; no resto, ¡palabra de honor! Claro que é unha hipótese miña, pero estou certo de que meu pai, cos seus consellos, cos seus asesoramentos, evitou ducias de preitos no circundo da súa influencia. ¿Tamén sería por iso que o perseguisen daquela maneira os sublevados do 36? ¡Seguro que si!

Un home de palabra era un home. ¿Os outros? ¡Os outros, nin aprendices de home!
-.-


¡Aos nenos, caricias; e aos vellos, albízaras!


¡Este si que é un retrato daquela época: A neta adora no avó, e o patrucio séntese correspondido! A lareira tamén facía de gardería, mentres os fillos/pais acudían á labranza. Respecto e agarimo bilateral. Os netos sentíanse protexidos, e os avós herdados, nas súas crenzas, no seu afecto, nos seus desvelos por encarreira-la sucesión familiar. Imperaba o prestixio da casa, da familia.

¿A casa? A casa, a partires da lareira, o dito: ¡un santuario, o santuario familiar! A Casa de Tal era unha institución sacra, co seu prestixio, coa exemplaridade herdada, ¡e transmitida! Cada casa un estado autonómico dentro da localidade, auténtica Patria dos Pais! Fulano é da casa Tal... ¡Aínda hoxe, neste XXI, moitas necrolóxicas encabézanse co nome da casa; e con tal respecto ao mesmo que, aínda sendo alcume, alcume feo nalgún caso, a familia non dubida en consignalo..., para que saiban de quen se trata; para que non lles falten ás honras fúnebres!

O da “Casa Tal” daba máis notoriedade que os propios apelidos. ¿Os apelidos? A metade deles estaban deformados, castrapados; aínda non hai moito que vin unha necrolóxica onde poñían “A Casa do Urdeiro”. Non, queridos amigos, non era así, pois o voso era, é, “A casa do Herdeiro”, porque foran varios fillos os que casaran no lugar, e o morgado asumiu a casa matriz; ¡iso, o Herdeiro!

O nome da casa conservouse por séculos; varias xeracións despois do fundador, ou do que motivara tal nome, seguía chamándoselle da mesma maneira. “A Casa da Cazurra de Luaces”, séculos despois daquela leonesa que trouxera o Xan á volta dunha roga de segadores por Castela adiante. ¡Iso si que era amor e respecto aos entregos!

Sempre se considerou un sacrilexio, nas festas parroquiais, non invitar á casa paterna, á orixinal, a tódolos parentes de primeiro, segundo e terceiro grado, incluso se estaban as partillas no Xulgado.

Esta devoción á categoría da casa familiar tamén tivo algunha extralimitación; lembro a tal momento que en certa parroquia hai un panteón rotulado “Propiedad de la Casa Grande de...”, cando, de facto, aquela casa era grandeza cos seus fundadores, pero..., foi vendida, e comprada, que non herdada! No polo oposto temos o caso de “Ben-Cho-Shey”, que deixou posto no seu panteón, en Ourense:



“... Quedan suprimidos tódalas homenaxes postmortem porque as cousas ou se fan ó seu tempo ou non se fan”.


¿Que sería da súa sobriña, Carmina Cerrada Algarra, aquela rapaza que tanto frecuentaba o Centro Gallego de Madrid, e que era tan humilde coma seu tío? ¡Namoreime dela, pero, era de Soria, e quedábame lonxe!
-.-

Os cruceiros, con ou sen pousadoiro.


Reposición do cruceiro das Cavozas.
Tres funcións tiñan estes monumentos: a intrínseca, como evocación do Calvario; a conmemorativa, pola intención de quen encargou a súa feitura; e a tradicional porque, cabe dos cruceiros, nestes cruces de camiños, paraban as comitivas fúnebres para responsar polo defunto (que por aquel entón era levado a ombros de parentes e amigos). Nesta devoción ninguén se atrevía a pasar por diante deles sen descubrirse e sen pregar polos defuntos da casa, do lugar e da parroquia. ¡Ademais de símbolo relixioso, un cruceiro é unha bandeira, a bandeira de cada lugar!

“A profusión de cruces que inzan os países fisterráns, (Irlanda, Escocia, Gales, Bretaña e Galiza), siñifican unha transposición do culto das pedras. Menéndez Pelayo afíncase no tratado “De correctione rusticorum” de Sn. Martiño Dumiense para deducir que a Galiza do s. VI aínda persistía no culto céltico das pedras, afirmación que pode comprobarse ollando as pedras de forma natural, cristianizadas, que se ven arreo en moitos lugares da nosa terra”. (Castelao, no seu “As cruces de pedra na Galiza”).
-.-


A función social dos esculcadores, chufóns ou casamenteiros.


Premio en especie

¿Desapareceron? ¡Non, que foron substituídos por Axencias Matrimoniais e por anuncios nos periódicos! Era tan reservada a esculca que nunca unha houbo con nenos presentes, así que souben delas polas confidencias de meu avó.

Cando coñecín en Ifni, cando descubrín persoal e profesionalmente, que aos espías que mandabamos ao Marrocos francés, ¡sen saber francés nin árabe!, lles pagaba España os seus ¿servizos? con vales para retirar do Banco Exterior aqueles bidóns de aceite de oliva, pignorados polo noso Goberno, díxenlle á miña dona:

-Aí te-lo caso! Na nosa terriña pagábanse as esculcas obsequiando ao chufón con calzóns interiores, aqueles de baeta colorada, para que os levase ocultos, para que non se coñecese a súa intervención nos casoiros, e aquí..., vales de aceite, que veñen a ser outros chufóns, pero estes pretenden evitar divorcios, separacións xeográficas!

Os chufóns, nas nosas aldeíñas, adoitaban estar ben informados, coñecían de cerca á candidata, falaran con seu pai, ou cos irmáns, acerca da contía da dote...; en definitiva, eran útiles, construtivos, facedores de unións satisfactorias! ¡Ata levaban sabido se o roupeiro da noiva ía ser con talla ou sen ela, de nogueira ou de castiro!
-.-


Nos fiandóns tirábase ao lume da lareira a lá ou o liño sobrantes..., deixando saliva para a parola moceira.


“Filandón”, na veciña Cangas de Narcea. Do pintor Luis álvarez Catalá.

Os nosos eran parecidos, pero foron peor retratados. Se os rapaces tiñan o sambenito de “servir ao Rei”, as rapazas non se libraban de servir aos señores da Casa Grande; claro que tamén tiñan a contrapartida de ser visitadas, e galanteadas, polos mozos da bisbarra, que adoitaban acudir con un gaiteiro, para poñerlle un remate festivo á fía. ¡Era o momento de queimar o copo..., pero deixando a roca, para a próxima!

Do liño non falarei nesta ocasión porque merece un libro, ¡enteiro!, e como aínda pode volver, con outras técnicas obviamente, déixolles esta labor aos científicos que acometan a súa resurrección. ¡Canto se perdeu por non especializarnos neste producto, co ben que se daba o liño nas nosas terras; mellor cós eucaliptos!
¡Cásate cunha muller fiadora, que todas son de fiar!

Tamén o era a miña, pero tivo un percance coa roca... ¡Voulle preguntar os detalles! Conta que estando de ruada na lareira de don Silvestre (o dono do famoso Café Varela, de Madrid, que o pillou a guerra en Rois), os maiores deron en meterse coa cativa dicíndolle que lle tiña que facer unhas medias a certo veciño, xa que estaba namorado dela, e tiñan que coidar un do outro. O rapaz, que aínda era cativo, seica dixo que pola súa parte casaban “cando ela queira”. A que é hoxe miña dona tomou a mal aquela broma e, sen pensalo, á defensiva, deulle coa roca, no lombo, ao rapazolo, e rompeuna! A tal roca seica era preciosa, de buxo, perfectamente torneada, así que, sen roca..., nunca volveu a fiar, nin a fiar nin a fiarse dos rapaces!
-.-
Pasa a
AVANZAMOS?
-III-
Xosé María Gómez Vilabella

No hay comentarios: