ANDANZAS, CHANZAS E DANZAS -I-

.

ANDANZAS, CHANZAS E DANZAS

Fonte dos Namoros, ou dos Pretendentes, na Meda. Estado actual.

Xosé María Gómez Vilabella

As xemelgas da Meda

Dona Soledad e dona Luzdivina eran dúas chispas xemelgas, fillas do Ferreiro da Meda; ou polo menos así consta nas súas partidas de bautismo. Tan idénticas eran, que o pai chamáballes, ás veces, Luz á Sol, e Sol á Luz. ¡A nai nunca ese problema tivo!

O Ferreiro da Meda, que antes o fora de Castroverde, cansado de forxar cadeas no castelo do Osorio, pediulle permiso a don Lope, ¡ou don Lope llo deu sen pedirllo!, para casar cunha filla do Fidalgo de Vilafrío, que a coñecía de tanto que ela visitaba o castelo. Don Lope Osorio de Moscoso concedeulle aquela venia, de contado, e con tantas facilidades, terras na Meda incluídas, que o Ferreiro ben se mosqueou daquel Moscoso, ¡pero non era cousa de poñerse a mal co Señor! E tampouco se puxo seis meses despois, cando a fidalga pariu, ¡dúas xemelgas!, que un tempero así, se cadra, non había ferreiro en Castroverde que o conseguise.

           

Tan xeneroso foi o castelán de Castroverde que incluso lle apadriñou as fillas ao Ferreiro da Meda, dándolles os susoditos de dona Luzdivina e dona Soledad, nomes piadosos pero moi largos para un ferreiro acostumado ao simple pim-pam-pum do seu martelo.

           

Criadas que foron aos peitos da peituda dona Aldora, aquela fidalga do susodito Vilafrío, aquelas cativas aprenderon latín no mosteiriño de Soutomerille, que daquela era a mellor escola, desde o Burón ata Lugo, para fidalgas, bastardas e demais femias ricas.

Faláranlle da fermosura, do latín, e da donosura, daquelas xemelgas, que como eran dúas aínda sumaban máis méritos, ao señor de Mondriz, un nobre descendente dos Luaces, e por tanto, sangue de primeira. Enviuvara por aqueles tempos o Mondriz, casado en primeiras nupcias con dona Leonor de Rois, así que lle fixo caso á esculca, ponderando, xunto coa beleza das xemelgas, a promesa que lle fixera seu amigo e compadre, aquel don Lope de Castroverde, de dotar en ouro, gracialmente, a calquera das xemelgas que co Mondriz casase. E aí me tedes ao Mondriz, tan dubitativo, e tan interesado á vez, que pasou todo un inverno quentando as mans na lareira do convento de Soutomerille, pois aló fóra gran nevarada había.

Pazos de Mondriz

-¡Lémbrolle que xa leva un mes, aquí, no mosteiro, matinando, e a xente vai pensar mal de todos nós! ¿Por cal delas, meu señor, vostede se decidiría?

-Polas dúas, Madre Abadesa, polas dúas; ¡a poder ser, a un tempo!

-O Cabaleiro é tan xentil, que eu sei que de broma o di; outra cousa, se en serio falase, sería vilanía!

           

Non falaba en broma o cabaleiro, non; e así deu en durmir cada noite en cadansúa cela, ¡para mellor coñecelas, para mellor elixir, por suposto! Ata que unha delas, non se sabe se dona Luz ou dona Sol, que tan só súa nai as distinguía, non tivo máis remedio que confesarlle á Abadesa que deixara de cumprir as regras.

           

-Aquí, neste mosteiro, pódese facer de todo, xaxuar e rezar, rezar e xaxuar, rir e chorar, ¡pero, diso de salta-las regras, nin me fales! ¿Que dirá o noso Capelán...?

           

De contado foise a Abadesa en procura do Señor de Mondriz, pero non o atopou, pois, casualmente, saíra de caza. ¿A onde? ¡Váicheme nas lebres!, dixo unha leiga que se chamaba Virtudes.

           

Días despois chegou un arrieiro, coas anguías do Miño, e deu novas de que o Mondriz seguía nas lebres, aló pola Granda da Amurín. Daquela a Madre Abadesa, temerosa de Deus, colleu ás xemelgas e levounas diante do Sagrario, que alí non se pode mentir:

           

-Xa coñecedes abondo ao señor de Mondriz, así que chegou a hora de con el casar. ¿Cal de vosoutras é a virxe?

           

-As dúas, Madre Abadesa, de por metades, pois só coñezo medio home, que o outro medio é de miña irmá, aquí presente.- Contestaron as dúas, ao unísono, ¡e dicían a verdade, toda, enteira, pois as verdades a medias non existen.

           

-¡Deixémonos de lerios, que me vou enfadar! Sodes fidalgas, ámbalas dúas, e por tanto sinceras e verdadeiras tedes que ser. Preguntareino doutro xeito: ¿cal das dúas incumpre as regras?

-As dúas, Madre Abadesa; ¡as dúas!

-¡Ai, logo, estamos ben; Deus nos colla confesadas! ¡Que dirá o Capelán...!

-O Capelán dirá.., ¡que a igrexa non admite bigamia! –Tamén responderon as dúas.

           

A Abadesa toleaba:

           

-¡Se aínda fose ao revés..., como naquel caso do sabio Salomón..., un para dúas!

           

Pero unha das xemelgas xa o tiña pensado, pensado e resolto:

-Non se develutra, Madre Abadesa, que este caso ten arranxo: Que se vaia para Mondriz a que primeiro lle toque parir, que así o Señor terá morgado... A outra quédase aquí, criando, que un neno, con tantas monxas ao redor, pode saír ben educado.

Tiveron que quedarse as dúas en Soutomerille, cada unha co seu neno, que resultaron varóns, para máis complicación; co tempo aqueles rapaces fundaron un convento duplex, un de homes e outro de mulleres, pois o Mondriz desgustouse coa Abadesa..., ¡porque non lle deixou leva-las dúas..., para seguir escollendo!

           

O problema da abundancia sempre foi o mesmo: ¡Ter que escoller! E por non saber escoller, o señorío de Mondriz, ¡con tres pazos!, vendeuse.

-.-

  

A xeración das picardías

Entre as peripecias castroverdenses que me quedan sen contar…, ¡sen contar, non, que eu non son ningún contista, así que direi: sen referir!, están as picardías daquela xeración da posguerra, ou máis exactamente, do segundo terzo do século pasado.

Criámonos nunha “noite de pedra”, como diría Celso Emilio Ferreiro, ou máis ben de toxos: ¡espiñas por todas partes! Na infancia, aquel silencio sepulcral: os perseguidores, pola súa mala conciencia; e os perseguidos, polo medo a que as criaturas comentasen os secretos das súas casas. En canto á moral…; ese concepto quedara estratificado nas follas do catecismo do P. Astete, ou no do P. Ripalda, que era forzoso memorizar, aínda que non se entendese. Tampouco comprendiamos as ladaíñas do Santo Rosario, e menos aínda os latixos da Misa, co señor cura de cu para nós, ¡sempre! De pouco nos servía o seu “Ite, Missa est” pois, á saída, os Pedáneos facíannos cantar o Cara al Sol, chovese ou nevase; ¡outro latín! Na escola, outro tanto. Naquel catecismo dicíase que o quinto era, ¡no matar!, pero, de feito, por máis que o silenciasen nas casas, tódolos cativos sabiamos que houbera, e había, mortes, fusilamentos, ¡e non só na guerra!

Os rapaces, naquel ambiente de forte machismo, competiamos no recreo a ver quen mexaba máis longo e máis alto, pero, ¿como o facían as nenas? A nosa obsesión era vixialas cando ían ao horto, ou detrás dos palleiros, pero sempre quedaba unha de garda, que daba uns alaridos tremendos se se achegaban os trasnos da escola. Outro signo dos tempos era que deixara de haber fillos bravos… ¡Non podía ser doutro xeito, cos mozos na fronte! Ou era por isto, ou por aquela catequese espartana. O que sabiamos de certo era que os nenos non viñan de París, pois, daquela, España, o Imperio español, remataba nos Perineos. E logo que vivíamos rodeados de animais, ¡de animais de todo tipo! De sexoloxía sabiámolo todo; todo, ou case todo, incluso aquilo de que as eguas e mailos burros xeran mulas…, ¡útiles só, daquela, para vendérllelas aos casteláns!

Pero a causa cambiou de repente, nada máis iniciarse o licenciamento das quintas: Aqueles mozos da guerra non só foran valentes, todos, a feito, senón que contaban, ¡aqueles si que contaban!, os seus percances donxoanescos, os namoros das súas “madriñas” de guerra, o das mulleres que se lles entregaran… ¡E eu, inocente, que tiña por certo que os que se entregaban eran os soldadiños do “Ejército rojo”, aquel que fora “…vencido y desarmado…!” Pero había máis, unha parte moura, que tamén nola referían aos rapazolos en secreto: ¡que abundaban as enfermidades venéreas, en particular unha gravísima á que chamaban “o mal francés”! Balbino de Mirón, (q.e.p.d.) foi máis explícito, e díxome que aquilo era…, ¡a sífilis!, contra a que só cabía abstención ou profiláctico. Deus llo pague, pois sabelo era un reforzo moral… Se chegase a sabelo o cura da parroquia, tódolos curas, seguro que nolo dirían no catecismo, en particular cando nos explicaban aquilo de que era un pecado gravísimo desexar a muller do próximo. ¿A muller do próximo? ¡Pero se todas eran feas, a rabiar, cos ollos afundidos de tanto chorar naquela guerra das balas, das ausencias…, e das fames!

Meu avó dixérame que nunca se debían criar xatas de partos múltiples, porque non preñaban. E casualmente eu coñecía unha xemelga…, pero non houbo problema, pois nunca me deixou achegarme, nin ao nó do seu mantelo!

Cos mozos licenciados, víase algunha que outra parella sentados tras do palleiro, cousa sospeitosa, pero sen consecuencias, xa que, entre lusco e fusco, berrábanlles das casas…, ¡aínda que a sella da auga xa estivese no vertedoiro! Por outra banda, as festiñas, ou máis ben as foleadas, e tamén as feiras, remataban con luz, de día, para irse en tempo e forma, que boa ansia tiña a Garda Civil, titores absolutos. Tamén concorría que o cura da miña parroquia manexaba unha lanterna de pilas, ¡de pilas, naqueles tempos!, así que, por tras das paredes, só permitía que se abrazasen as hedras.

¿Logo, non había picardías? ¡Claro que as había, pero os vellos non as deben referir, pois todo o tempo é pouco para corrixir, para dar exemplo aos mozos de hoxe en día, que ben o necesitan!

-.-

A esculca das mozas

¡Iso queda tan lonxe na “Memoria histórica” que necesitaría xuralo para que me creades! ¿Que fórmula queredes? ¿Válevos que o faga por San Baco bendito, patrón dos borrachos, que son os únicos que din a verdade, ademais dos nenos?

Lonxe parece ir, pero eu lembro casos, ¡e non poucos!, nesta bisbarra de Castroverde. Por encima de todo tiñamos a endogamia, que quitou a fame de moitas casas amecendo leiras; iso ademais da cómoda, ou da hucha, das colchas de la, as sabas de liño…, ¡e por veces, unha xata para a cría! Aquela endogamia, sen subirnos á xenética, tiña de bo que os parentes non podían dar testemuño nos preitos veciñais, nos civís, pero non sempre era factible acadar esta lotería, así que…, ¡chufón ao canto!

Non servía calquera para chufón pois tiñan que concorrer varias circunstancias: A fiabilidade do intermediario con respecto ás familias do pauto. Un coñecemento directo e profundo das solvencias respectivas, así como de posibles enfermidades hereditarias e/ou secretas que prexudicasen unha descendencia irrenunciable… ¡Amén dunha besta para os desprazamentos a distancia! Tamén labia, dialéctica, suposto que tiñan que rebater, por vía diplomática, as suspicacias daquel dito, tan acreditado coma o Credo, de que, O que lonxe vai casar, tacha leva ou a vai buscar!

Teñamos presente que aqueles matrimonios eran indisolubles, permanentes, e incluso con proxección eterna pois a ninguén se lle ocorría matinar que puidese haber un distanciamento alén do purgatorio. ¡Era preciso atar ben atado, escoller con tino! (Se abro unha paréntese coido que poderei dicir que nun casoiro destes modernos, tipo aluguer: ¡O que primeiro se aburra, que se vaia, pero que deixe a porta aberta para o subseguinte connubio!, non require tanta premeditación, tanto estudo recíproco coma aqueles dos nosos pais).

Se a moza non era do lugar, entón a dote había que sopesala, moito, pois, a falta de leiras amecidas, mil reás eran mil reás, e non se chegaba a eles tan doado, que daquela non había subvencións, nin pensión dos vellos, nin…, ¡nin eucaliptos para vender! Se o mozo non coñecía á rapaza, forzoso era fabricarse un pretexto de “aproximación ao inimigo”, para espiar, para “explorar”, -como dicían os romanos cando mandaban un “traidor” por diante para que lles cuantificase as forzas do inimigo-, xa estaba o “chufón”, pero había que fabricar a ocasión dun coñecemento persoal previo, que sempre se facía con discreción, tal que valéndose dunha casa amiga a onde ir de invitado pola festa parroquial.

Fáltame mencionar a “comisión”, que xeralmente consistía nuns “calzóns” de baeta colorada, que estiveron de moda ata que, coa escaseza da guerra, pasouse aos "calzoncillos" curtos. ¿Por que roupa interior?, preguntarán os inocentes. ¡Pois, para que non se chegase a saber quen fora o xestor, o intermediario, naquel casoiro!

¿Queda claro que para chufón non servía calquera, que se precisaban dotes de estratego e labia de diplomático? ¡O tempora, o mores!, que dixo Cicerón no seu Catiliu I, 1.

-.-

Antes cae un mentireiro que un coxo.

Agrimensores no antigo Exipto

¡Coñecín o caso paradoxal dun mentirán que, por selo, acabou en coxo! Non lembro a tal momento o seu nome, pero o que importa son os feitos, a ensinanza que deles se poda tirar, e logo que tamén se di que para conta-los pecados non se require amenta-lo pecador, que tampouco lle din os nomes ao confesor, e mais adoita perdoarlles! Era un tío grandón, pero máis que por grande destacaba nas feiras de Castroverde por ser o único mozo que daquela non vestía de pana senón de…, pano inglés!

Seu pai, un coñecido usureiro da bisbarra, mandárao a Salamanca, de onde volveu cun Don comprado a base de din, pois contaban que aló, en vez de medir fincas, dedicouse a medir mozas, pero iso non entra nesta historia: sendo castelás, alá elas, que abondo levan reinado esas da meseta, e sempre cos galegos por debaixo. O pergameo que trouxo, que o tiña enmarcado na súa casa, nada máis entrar, para que llo visen os veciños, tiña unhas letras grandes e coloradas, que rezaban así: TÍTULO DE PERITO AGRIMENSOR.

-¿Iso, que é? –Preguntaban os veciños.

-En Castela din “Perito”, pero se dicides “Périto”, tamén o podo entender. O meu é tirar de cinta para que as lexítimas curtas non abusen dos mellorados…

Aquela proposta gustou na terra da melloras, ¡moitísimo!, así que aos poucos de comezar a medir, non había morgado en toda a bisbarra que non lle bicase os pés. ¡Daquela aínda non coxeaba! O primeiro dos tropezos tívoo nunha casa de Bolaño, cando lle dixo o home da mellorada:

-Seica che encargou meu irmán face-las nosas partillas, pero nin se che ocorra usar a cinta que utilizaches aquí, na casa da miña muller, pois daquela vou a Lugo e traio catro, catro que sexan descoñecidos!

O Perito xuroulle que ía ser neutral, y con esa condición aceptárono. O que propuxera na Casa Grande, seguindo aquela receita que tan bo resultado lle estaba dando, foi que non lle cobraría un real ao morgado do propio peto, que lles ía facer o favor de medir por exceso as parcelas dos herdeiros, e así, deste xeito, o que cobrase sairía exclusivamente do beneficio arrimado ao da casa. ¡Isto non llo ensinaran en Salamanca, que o aprendeu pola súa conta lendo a historia dun italiano, un tal Machiavelli! Pero como Roma nunca pagou aos traidores, o home da morgada foise da lingua, e…, sóubose na contorna! A partires diso, o Perito, que xa mercara unha casa en Lugo, optou por cambiar de clientela, pero…, que se fai en Lugo sen cociñeira?

Tentou unha veciña que tiña sona de atender a cociña das casas ricas nas festas patronais, e propúxolle matrimonio:

-Se casas comigo lévote para Lugo, de raíña e señora, que incluso te chamarán dona en vista de que tamén o teño eu, iso, don e din! Pero hai unha condición previa: na miña categoría só caso contigo se es virxe, e para iso tesmo que demostrar…

-¿Como, pois eu, diso do trapiño das xitanas, non entendo, nin teño quen mo faga?

-¡Fágocho eu, esta noite! O día que estiven na túa casa, facendo as partillas dos teus vellos, observei que dormes no cuarto que dá á eira; e como alí por xunto dos palleiros sempre deixades arrimadas as escadas…

Coa noite pecha, aquel “Romeu” achegou unha escada á ventá da moza, pola que trepou feito un galán; ela nin que dicir ten que lle abriu a ventá tan pronto asomou por tras dos cristais, pero…, ¡houbo outro pero: que a moza tiña tres irmáns, varóns, e un deles, que tamén andaba ás mozas de noite, ao volver á casa viu a besta do Perito atada a unha maceira das da horta! Entrou na casa con sixilo, pola porta do curral, e díxolles aos irmáns:

-Co trelo grande imos atar o primeiro dos chanzos desa escaleira, e cando asome o fulano para baixar de xunto da nosa Xulieta, pero desde que teña os pes ben asentados, nós tiramos do trelo, forte que forte!

-¿Para que? –Dixo o torpe dos irmáns, pois habendo tres é raro que sexan listos os tres.

-¡Pánfilo! A nós, de postos por tras da porta do pendello da herba, non nos verá, así que, como a ese listiño lle falta unha lección, a de medi-lo chan cos propios nafres e non coa cinta, tiramos do trelo, e daquela…!

Moito se fixo esperar a súa evacuación, que niso tamén debía ser algo curto, pero, sobre da mañá, cando se dispuxo a saír do sobrado pola mesma ventá, pola forza daquel trelo, ¡zas! Da caída non só rompeu as nafres, senón que houbo que entaboarlle unha perna, labor que fixeron aqueles ¿cuñados? con todo gusto. A irmá, que oíu os verros do seu Romeu, nin á ventá asomou! Tempo adiante casaron, máis ben por obra e graza dos ¿cuñados?, que ameazaron con medirlle as costelas ao Perito se tal non facía. Despois viviron en Lugo, e seica comían do mellor pois o tal Maquiavelo, incapaz de medir fincas, dedicábase a mercar terras de señoríos e de ausentes, que as medía a ollo, e despois revendíallelas aos labregos, pois eses, preocupados por xunta-los cartiños, o que menos pensaban era na mensura das leiras adquiridas. Esnafrouse para mellor, pois, grazas á cociñeira, viviu definitivamente da súa arte…, da arte de mentir sabendo a quen se pode mentir! ¡Que gran profesor aquel segundo Maquiavelo, máis eficaz cós que tivera el mesmo en Salamanca; de vivir hoxe, daría un bo catedrático de Ciencias Políticas!

-.-

Ingresos, con e sen oposición.

Ante todo non se me diga que isto non é Castroverde, patrimonio de Castroverde, pois neste cárcere, no vello de Lugo, Castroverde tiña, ou aínda ten, unha participación importante. Pero aquí voume lembrar doutros títulos: os ingresos na mesma, con ou sen oposición.

Os tres irmáns Pereira, e seu cuñado Darío, ingresaron, nos 40, como Oficiais, séxase, mediante Oposición. Por aqueles días tamén ingresaron, ¡pero como internos!, o Castedo de Pena e mailas tres inquilinas da señora Vitoria do Cuco.

Haberá que demostralo para que se crea, e vou empezar polo irmán da Neves: Aquel home saíra tan señorito como traballadora súa irmá. ¡Naquelas xestacións algo estivo mal repartido! En certa ocasión, morriñoso do cárcere, onde se comía pouco pero traballábase menos pois o pazo de Tella xa estaba rematado, ocorréuselle ao rapaz roubarlle uns queixos a un veciño e subir a comelos ao faiado do salón. Os da casa, de noite, oíron pateo, arriba, no faio… ¡Era o intruso, contra os leiróns, que lle disputaban o queixo! O dono da casa, lembrando que vira ao veciño atusmando na cerca, discorreu aparta-la mesa-comedor, pola que obviamente tiña subido o merodeador, aquel acaparador dos queixos, que así non podería baixar do faiado, nin de día nin de noite.

Ao amencer colleu a besta e foise a Castroverde polos Gardas. Puxeron unha escada, e o Castedo baixou lentamente.

-¿Por que me fixeches isto; se mos pedises, acabábamos antes?

-Señores Gardas, admítanlle a denuncia, que a merezo, e tamén a necesito: ¡O plan é que me volvan a levar preso, outra tempada, polo menos ata que veña o verán, e me saia un traballo…!

Claro que o ingresaron en Prisións, pero como interno.

O outro caso foi entre Lugo e Montecubeiro: Volvía das segas o fillo da Panceira, e de chegado a Lugo entroulle a curiosidade de coñecer á María dos Quintos, de quen tiña oído falar. María xa se retirara do oficio, pero na súa casa despachaban tres mozas peitudas que, asomadas ás ventás, ofrecían a mercadoría cantando.

O Panceiro, á hora de pagar, díxolles: -En catro semanas é a festa de Montecubeiro, así que, se non me cobrades hei de buscarvos unha casa onde poderedes exercer os dous días da festa. Teño veciños con cartos, e xa vos presentarei!

De volta á parroquia falou coa filla do Cuco, e díxolle: -Van vir tres artistas, amigas miñas, para cantarlle ao Santo, e comprometinme a buscarlles aloxamento. Ti podes durmir abaixo, na cambariña que foi de teus pais, e como estes días, de paso que axudas na reitoral, xa comes na casa do señor Cura… ¡Hanche pagar ben pagado, que respondo por elas!

Nada máis pasar a procesión por diante da casa do Cuco, as rapazas deron en cantar desde as ventás para que correse o son da súa música, e fosen subindo os potenciais clientes. Mais nisto, aquel Párroco, don Benito, tan listo e tan celoso dos seus deberes, decatouse de que aquela música non era sacra, así que mandou aló ao Sancristán, para que vise e informase ipso facto. As rapazas deron en acariñalo, pero Afonso resistiuse. A todo isto quitáronlle o reloxo de ouro, que sempre o levaba no seu chaleco de pana, coa leontina correspondente.

–Devolvémoscho mañá, cando nos marchemos, pero a condición de que non vas denunciarnos.

Ben lle notaron o aprecio en que tiña a xoia susodita, e logo que en vista de que non lles subían admiradores, o que lles conviña a elas era que as detivese a Garda Civil, que así levaríanas ao cárcere, ¡por roubo! ¡A falta de clientes, cadeas, que outro oficio non tiñan!

Se alguén non me cree, nin cos detalles que dou, que pregunte aos vellos do lugar, que aínda queda algún da miña idade, pois isto foi público e notorio.

-.-

Unha de foguetes

As chanzas neste país son, foron, infinitas, o que pasa é que temo cansar ao caro lector, ¡caro, de querido!, de tantos e tan notables episodios que nos ten proporcionado o XX. Pola contra, este XXI naceu, e segue, con un único melodrama: A crise socio económica, que é tan xeral e tan aburrida que só merece un exame de conciencia, iso si, colectivo, cousa lenta, desagradable, e por tanto, inenarrable.

As vodas celebrábanse porque o merecían: ¡eran permanentes, desde as amoestacións ao cemiterio! Pola contra, os xuntoiros xa daquela eran transitorios; facíanse por tras do palleiro, e non no Concello! Neste senso e neste consenso, lóxico era que as celebrasen propios e estraños, particularmente a veciñanza do lugar, ¡dos dous lugares, do que despedía, e tamén do que recibía! Podo relatar un cento de episodios, pero hoxe serei subxectivo, mencionarei un dos anos Corenta no que fun parte activa e pasiva, asemade:

Íasenos unha veciña, por certo ben guapa e ben acaída, o que non deixaba de constituír unha perda local. Eu aínda era adolescente, un “adoecido”, como daquela se dicía, pero os cartiños púxoos miña avoa e madriña: “Tes que aprender a ser mozo cos mozos, así que dilles que tamén vas entrar na cota dos foguetes da Xosefiña… Se che sobra, garda as voltas, pero non o digas, non vaian pensar que te malcrío, co serio que é teu pai”.

Urxía ir a Xerbolés pola pirotecnia, para que dese tempo a face-lo novenario, un cada noite, así que á tardiña, despois das tarefas cotiáns, aló se foron dous rapaces, dos maiores. O fogueteiro díxolles que os vendía por ducias, así que colleron doce cando só ían utilizar os nove do novenario de prenupcias, cada noite seu.

Á volta, con bo criterio pero con pouca reflexión, aqueles mozos dixéronse:

-Sobran tres, e para a festa do Santo aínda falta, así que, como temos que pasar por tres lugares, podemos tirar de un en un se nos ladran os cans ao pasar…

Nos dous primeiros, que eu saiba, ninguén se escandalizou, pero no terceiro e último…, ¡ira de Deus! Coincidiu que uns veciños do mesmo, casualmente os da Casa Grande, estaban arranxando, en secreto e con toda urxencia, a voda da súa criada co rapaz que a pretendía, que lle dera en medrar a tripa por culpa do palleiro, dos palleiros, que tiñan tres ou catro! Entre a sogra e maila súa muller convenceron ao cabeza de familia que tiña que ir a Castroverde, de inmediato, para denuncia-lo feito, pois aquel foguete era unha burla e unha deshonra, tanto para eles como para a súa criada, ¡pobriña ela! ¿Quen lles diría a eses rapaces o que está pasando nesta casa? ¡Merecen un escarmento!

Foi a Garda Civil, de inmediato, coa presteza acostumada, e localizou os oito foguetes restantes encima da herba, na palleira da Nogueira. ¿Que se lles ocorreu aos do tricorne? ¡O máis lóxico, segundo o seu criterio: levarlles aos agraviados, aos da Casa Grande, aqueles oito fogos! ¿En resarcimento? ¡Sería por iso, que outra explicación non tiña! Os rapaces, en xusta vinganza, decidimos boicotearlles a malla daquel ano aos da Casa Grande, pois os de Bergland non lles fomos, ningún, e iso que adoitabamos facelo sen esperar reciprocidade!

Daquilo tiramos unha lección: ¡Que sempre é perigoso soltar fogos, e a destempo, máis!

-.-

A carteira que abría as cartas ao vapor

¿Que foi das cartas de amor, onde está o museo delas? Sen museos, os rapaces de hoxe en día van pensar que iso é un conto dos seus avós, aqueles románticos...! Agora temos os e-mails, pero houbo un tempo no que, aínda vivindo cerca, e véndose a miúdo, os rapaces intercambiábanse cartas, que así dicíanse sen rubor o que lles apetecese. Os amoríos, tras do palleiro, ou por carta!

Rabiaban por aprender a redactar, que era moita vergoña apelar a un amigo para que lles ditase unha declaración amorosa.

¿Como eran aquelas cartas, que se dicían? Aprendín algo diso por un amigo, algo máis vello cá min pero de confianza recíproca, que tivo comigo certas confidencias, e nunha ocasión, que se marchaba para o Servicio, deixoume a copia, ou borrador, da última escrita, xa depositada en Correos, con esta petición:

-Cando, á saída da Misa, lean as cartas recibidas, segundo teñen de costume, ti farasme o favor de recoller as que veñan ao meu nome, e despois, de cando en vez, sen présa, que xa che mandarei o enderezo do cuartel, mételas nun sobre grande e reexpídesmas; se houbese algunha, claro. Podes abrilas e lelas, que así, se esta me contesta, aproveitas para dicirlle, de parte miña, que canto lle levo dito foron bromas, porque sospeito que, por celos, a filla do carteiro abre as miñas ao vapor, e quíxenlle gastar unha chanza...

-Home, non, que a correspondencia é persoal; eu remítochas, dáo por feito, pero de abrilas, nin que mo pidas!

A copia daquela misiva, que acabo de toparme con ela rebuscando nos meus papelorios antigos, di o seguinte, que me permito reproducila xa que se dá o casual de que o trío amoroso faleceron, os tres, sen descendencia, así que o fago unicamente a título museístico, como simple evocación de como eran os filtreos de daquela:

“Criatura anxelical, desexo que ó recibo da presente te atopes gozando de boa saúde; a miña regular pois teño dous desgustos enriba, que son, despedirme para ir ó cuartel, que me tocou África, e igual non volvo de aló, sendo o outro que te teño que deixar, en total liberdade, e non só por irme senón, e tamén, porque de quen estou tolamente namorado é da filla do carteiro, que esa, sen facerte a ti de menos, tenme namoradiño, dos pés á cabeza, e se volvo de África voume a ela, só a ela, se segue sen compromiso, que daquela pedireina para casamento. Non mo tomes a mal, que ti, sen min, quedas mellor, quedas libre, e non che faltarán rapaces que non sexan tan pícaros coma o que subscribe...”

Continuou media folla máis abundando nestes argumentos, ata a despedida. Eu, daquela mesmo, non me contiven e díxenlle:

-Non tes perdón de Deus, facer sufrir á que deixas, simplemente para castigar á que supós que che abre as cartas ao vapor, e as volve a pegar, de celosa que está. Coa primeira, rompes; e á segunda faslle concibir unhas esperanzas que non pensas cumprir. Ti es meirande cá min, pero o meu consello é que fales coas dúas, desfagas este enredo, e marches coa conciencia tranquila; pero el argumentoume:

-Á primeira xa pensaba deixala porque souben que ten outro pretendente, de boa casa, e co servizo cumprido; deste xeito facilítolles o casoiro, e a ela non lle quedarán remorsos porque me terá por un falsario. En canto á filla do carteiro fágolle outro favor, que así escarmentará niso de abrir cartas, decatándose de que o descubrín, e de que redactei así en plan burleiro, sen outra intención.

Colleume tan de sorpresa aquela sentenza salomónica que nada lle rebatín; hoxe, coa copia nas mans, dígome: ¡Que listos e que retorcidos os meus paisanos, polo menos os de daquela!

-.-

O conto das cereixas da Ribeira

No seu tempo, nunca lle faltaban á feira de Castroverde pois as cereixas deles adiantábanse ás nosas. O seu recorrido era subir cos burros ata a Muíña; e da Muíña á Poza do Barro, en Librán; cruzaban a serra para despois, beirando a Chousa do Escribán, baixar a Vilabade.

Os rapaces de Catatrigo, que cataban e recollían trigo en abundancia, que diso lles vén o topónimo, en cuestión de cereixas adoecían cada vez que vían pasar as mozas da Ribeira. Un domingo, instruídos polo Pepín de Domínguez, que era xastre, así que non daba puntada sen fío, os mozos do lugar lastraron de verzas aquel camiño, pero torcendo a ruta da feira: da Poza do Barro, en lugar de subir, baixar, baixar en dirección a Saíme. Os burros, desde que cataron aquel rimeiro interminable de verzas, ¡burros eles!, nin a paus quixeron encarreirarse.

En Saíme un dos mozos, que imitaba aos lobos a perfección, de escondido no canoto dun castiro vello deu eu ouvear. Ao momento presentáronse os outros mozos, tres ou catro, que agarraron os burros con firmeza e dixéronlles ás mozas da Ribeira que as ían acompañar ata o Rego de Vilabade, PERO a condición de que os invitasen a cereixas, tantas como quixesen comer. ¡Que outra lles quedaba, así que, gustosas, aceptaron!

Desde aquel día, co negocio chafado, as da Ribeira optaron por asistir ás feiras de Castroverde, si, pero, nun dos coches de Trigo!

¿Era machismo? ¡Que va; era unha picaresca enxeñosa, un tanto desmedida, pero tiña a súa graza porque sabían facelas sen danos esaxerados, cousa, medida, que non teñen as gamberradas que viñeron despois, e non só en Galicia.

-.-

¿Un Xudas galego? ¡Que mo digan por escrito?

-.-

A NEGRA SOMBRA

Algo pasaba,

algo se movía na escuridade

daquel amencer prematuro…

Entreabrín os ollos, e fixen saliva,

disposto a berrar, a protestar:

¡Aínda non, por favor, non,

que me queda traballo sen facer,

e traballos sen pasar…,

¡sen pasalos a limpo, quero dicir,

que os teño na cabeza,

aló por dentro, debaixo da calva,

nesta calva onde aterran as moscas,

cando veñen de visita…,

para non pagar nas librerías!

A sombra movíase,

avanzaba, achegábase…;

¡viña por min!

Tirando forzas de onde xa poucas tiña,

alcei a man dereita

para pedirlle misericordia:

-¡Non te achegues aos meus cabezais,

nin de min fagas mofa,

Negra Sombra que me asombras!

Pero…, ¡nin caso!

Impávida e silente deulle á pera da luz,

acendendo a lámpada.

Daquela díxenlles aos meus adentros:

Esa luz…,

Esa luz debe ser a claridade que seica nos espera

na entrada do túnel!

A sombra,

¡nin que me oíse!,

detívose,

pero seguía calada, como indecisa, sen falar.

Eu, desconcertado,

de pasada a turbación inicial,

entreabrín os ollos, pouco a pouco,

un case nada,

e,

asombrado do que vin,

véuseme a saliva á boca

para dicir:

-¿Como é que non traes a gadaña,

ou mandáchela cravuñar?

Por fin, ¡por fin!, rompeu a falar,

que era hora diso:

-Non o quería espertar,

pero,

teño que facelo,

que lle chegou o momento…,

de pasalo polas armas!

-Aquí me tes,

de conciencia examinado,

pero dubido da túa personalidade

porque…,

¿onde che vai a gadaña?

-Non creo que teña tanta pelame

como para precisar un gadañado,

así que, ande, faga o favor

de levantar ese culete tan cebado,

que lle vou poñer,

previamente,

unha toalla desinfectada!

Cadora máis asombrado,

moito máis,

agora si,

abrín os meus ollos, outra vez,

e desta, canto deron de si;

craveinos nos dela,

de inmediato,

fermosos, grandes e fondos,

opacos,

impropios dunha morte asasina.

-Sempre desexei que foses doce,

doce e silente,

pero nunca. ¡nunca!, imaxinei tanta discreción…,

nin tanta guapura!

Ela, supuxen que de afagada,

volveu a falar,

pero fíxoo suave, suaviño,

coma se fose un murmurio do vento

nas ventás fronteiras:

-Sento decepcionalo,

amigo Xosé,

pero con estas coitelas

que teño na man

vai quedar máis rasurado

que un ovo de perdiz!

Algo máis tranquilo, obedecín,

levantando o culete

canto me deron de si as miñas bisagras

enferruxadas.

¿O resto?

O resto ben baixado estaba,

que ata foi milagroso que o dese atopado!

Rapoume non tris tras,

e sen gadaña, que nin a botei de falta!

A continuación,

e tamén con melodiosa voz,

que tal era a súa,

tranquilizoume:

-Agora descanse en paz,

e deixe de soñar coa morte,

que está de sorte,

pois precisamente para iso,

para evitala,

virán por vostede, dentro dun pouco,

que o levarán, nesta cama..,

na mesma,

camiño da definitiva, da eléctrica!

-¿Así que para iso fun afeitado?

¡Na miña aldea isto viña detrás,

que llelo facían na cara,

só na cara;

e dicían que o facían para que os barbudos

coubesen no ataúde…,

sen quitarlle a tapa!

-Afeiteino por hixiene desa intervención

que lle van facer…,

se é que se deixa, firmando e rubricando,

por se volve do purgatorio

reclamando!

-Sendo así, grazas, Negra Sombra,

grazas por achegarte aos meus cabezais,

e para iso,

sen firmarche nada!

Mais, agora que reparo:

¡ti vas de branco!

-Claro:

Son normas hixiénicas, mandato do cirurxián;

non se esqueza que estamos nun hospital,

e xa ía de liño branco Sinuhé,

aquel trepanador faraónico,

fai disto…, corenta séculos,

ou máis!

-Agora que o dis,

O que é por min, encantado,

Así que retiro os meus insultos,

deixándoos para a ocasión nefasta,

para cando veña esa vella da gadaña,

esa que acaba  coas persoas,

por mozas que sexan e se vexan!

Desde que acendiches a lámpada,

e vin o brillo dos teus ollos,

volveume a esperanza!

-¡Aínda que así non me chamen,

grazas!

-¿Sabes que che digo; de ti, non, da outra:

Que o malo non é que leve a gadaña ao lombo,

senón que a baixe, que a use!

-As miñas coitelas son pequeneiras e suaves,

que por iso se usan para que as partes pudendas

pasen a selo, a selo realmente!

Eu quedei agradecido,

agradecido pero avergoñado

de que unha rapaza

de tanta beleza

me vise naquel estado de prostración,

física e mental,

tan abatido que ata non sei como foi capaz de atopar

o que no meu corpo buscaba,

pois eu, eu mesmo, desde que saíu,

estirei a man para comprobar os efectos,

e só atopei…,

un pallar segado;

segado, sen un triste medeiro...,

que mo levaran os anos!

Xosé María Gómez Vilabella

-.-

A vontade fabrícase

Nacemos coa facultade de sentir e de pensar, así que é decisión propia, responsabilidade propia, o que fagamos con esas propiedades: a iso chamámoslle vontade. Esta forza vaise fortalecendo, medra, co aprendizaxe e coa práctica, sendo os momentos críticos precisamente os que máis nos maduran, os que máis nos definen. Trátase, pois, dunha virtude cultivable.

Coa vontade, coa súa forza, sometemos os instintos, defendemos a razón, establecemos costumes, creamos hábitos, e aceptamos ou rexeitamos desexos. ¡É algo así coma o temón da nosa vida!

Os instintos son cegos, pero a razón intelectual móstranos o camiño que leva o pensamento, en vista do cal a intelixencia emocional dálle impulso á acción, aceptando ou repudiando. O desexo inflúe sobre a vontade, e cando é moi forte fai pequenos os obstáculos, preséntaos como asumibles.

A vontade é belixerante; está en guerra continua contra forzas contraditorias. A concentración é a vontade aplicada, en loita, e o querer, e maila decisión, a fin da contenda. A concentración ten un punto de partida e outro de chegada; e nese trasfego o importante é ocuparse con oportunidade, non preocuparse; primeiro, relaxarse, arrefriar a cabeza, e despois, loitar; concentrarse para decidir; tirar forzas de fraqueza se fai falta, pero nunca desesperarse pois sempre teremos a intelixencia na nosa retagarda, disposta a sacarnos de apuros mentais. As ideas sempre baixan cando se espreme o cerebro; ¡e daquela, escoller!

Segundo Romo, a forza da vontade, ou palabras como esforzo, disciplina ou sacrificio, están infravaloradas, e incluso penalizadas, na actual cultura da inmediatez, pero as consecuencias son graves para o cerebro xa que a forza da vontade opera como un músculo: fortalécese coa práctica, fatígase co uso excesivo, e atrófiase coa falta do mesmo.

Tamén de Romo (Ranulfo): “Non só somos entes racionais; tamén temos un cerebro emocional. E así como se combina a información sensorial coa memoria e co aparato motor, tamén o fai co aparato emocional. As emocións danlles color ás nosas decisións. Ten que ver cos procesos de tódolos días, nos que obtemos recompensas. Cada vez que tomamos unha decisión correcta, o cerebro danos unha recompensa. E temos circuítos cerebrais que dan valor ás nosas decisións”.

-.-

A Serra da Ferradura

Parque eólico do Pradairo

Non está nada ben falar mal dos veciños, así que, cando non o merecen, o mellor é calar. Mais, neste caso, tratándose de bretóns, cos que compartímo-la Serra da Ferradura, tamén chamada do Pradairo, (que iso de “Punago” é un invento de certa Empresa, confundindo nome e situación pois o Puñago precede á Vacariza, onde hai outro erro pois “Vacariza” ven de “vacar”, séxase, dun posto de relevo de monturas daqueles romanos, na súa Vía Lucus Augusti-Lucus Asturum-Gigia, e non das vaquiñas teixas dos suevos), eles, os  bretóns, polo val de Fonteo, e nós, os de Castroverde,  destoutro lado, o que compre é falar ben xa que ben se portaron, ¡uns veciños excelentes!, que incluso as nosas eguas se pirlaban polos seus cabalos... A eles chamabámoslles, “Os do Val de Fonteo”; e a nós dicíannos, “Os do Val Verde”.

En certa ocasión na que fomos a por augas férreas...; pero non vos podo dicir a onde pois aquela fonte, de presente, xace debaixo do entullo dunha desas pistas da famosa Concentración... O caso é que lle pedín explicacións ó meu padriño e avó, como tiña por costume:

           

-Avoíño, isto da Ferradura..., polo ferro, non si?

           

-Si, e non. Máis ben por aquilo de que foi neste sitio onde perdeu a ferradura un meirego...

           

E contoume o que sigue, máis ou menos con estas verbas, que aínda non se me esqueceron as súas historias:

Os bretóns, -que parte deles quedáronse en Francia, niso que se chama  Bretaña francesa, daquela que fuxiron dos anglos-, traían un bispo de sona, un tal Mailoc, que erixiu unha igrexa en Bretoña, hoxe da Pastoriza, de par de Meira... Cando vaias por aló, pregunta pola Casa da Botica, que  a fixeron no mesmo sitio e coas mesmas pedras desa igrexa...; cousa parecida ao Pazo de Vilabade, que tamén saíu das pedras do convento dos franciscanos...

           

Con Mailoc oficiaba de sancristán seu tío Murdoc, que tiña méritos de sobra para ser coñecido polo propio nome, pero como se daba o casual da importancia daquel sobriño, bispo-príncipe dos Bretóns desde moi novo, e coincidía que o tío tiña menos idade có sobriño, pois que de todo iso cabe supoñer que lle dixesen así, o Tío de Mailoc, que con ese apelativo pasou á historia. Realmente só eran medio tío e medio sobriño pois o avó de Mailoc, ao que outros grafan Mailoce, casara en segundas coa Isolda da Fonte Minia, e daquela conxuga tiveron ese unixénito, Murdoc...

Déboche aclarar que sei isto porque, tomando uns vasetes en Castroverde, na taberna do Escardel, con outros mestres, coma min, de a “ferrado”, demos en falar de que antes, antigamente, escribíase en pergamiño, séxase, nas peles dos cabritos. Nisto que se nos achegou un xateiro, e díxonos:

           

-¿Podo falar, que teño intereses no asunto? ¡Se mas pagan polo seu, véndolles unhas escrituras desas, que as teño, ben conservadas e ben sequiñas, precisamente nun pelello de cabra! Dixéronme que podrecían si se abría o fol a miúdo, e daquela levan cincuenta anos sen saír ao aire, ¡que nunca máis volvín a miralas, que me tolean, que maldito se as entendo, e iso que fun a tres escolas... Foi canto trouxo de capital meu avó, que nacera por aló, neses Currás da Bretoña…

           

Medio se riron de min, pero eu seguín co trato, e fíxenme cos pergameos..., polo prezo dunha cántara de viño, que a pensaba mercar para a festa do Santo...!

           

Pasei máis dunha semana sen ollalos, -confesoume-, xa que, extinta aquela euforia tabernaria, maldito interese tiven naqueles coiros, nin nos coiros nin no seu misterio, e cando o fixen reneguei mil veces da toleada de mercar semellante cousa. Custoume bo traballo desata-lo fol e abrirlle a boca sen racha-lo pelello, así que, cando din extraído aqueles pergamiños, que eran cinco, tan enrolados que logo parecían de madeira, e mesmo crebaban ao intentar estiralos, a miña sorpresa foi maiúscula, pois, ¡estaban escritos cunha tinta entre vermella e moura, nunha caligrafía que se non era sánscrito mesmo o parecía!

Nin o comentei con túa avoa, que aquel farol merecía unha rifa monumental, así que collín unha atume nova, e paseillos a meu tío, ao Cura, para que mos puxese en cristián; quere dicirse, en papel de barba.

A estas alturas do relato nin que dicir ten que eu ardía en curiosidade, así que lle preguntei:

           

-Avó, ¿iso da tinta…?

           

-Segundo me explicou o Cura, só a utilizaron os bretóns. Facíana con sangue, probablemente dos carneiros novos, dos años; e mesturábana con sebo, tamén do carneiro, macerando todo iso con ramallos de sanguiño (Rhamnus frangula). O pigmento negro que lle engadían sacábano do sarrio do fume das chozas... Pero o importante é a súa lectura, así que che darei en herdanza eses papeis, coa tradución do Cura..., ¡se me prometes conservalos en honor meu!

-.-

Vicisitudes do Marquesado de Tarrío

Debuxo de A.Trillo

A traxectoria final do noso Marquesado ten a súa verdura, pero, como estamos en Castroverde, e logo que corren días de Carnaval, se vos fixades tan só no seu aspecto dramático..., ¡igual se pode contar! Un título que empezou na verdura destes prados, coas augas nacentes do Tórdea, en augas tiña que rematar! ¡Son recovaxes da Historia Humana!

           

En Maio do 57 tiven vacacións no Banco; ¡”colonial” lle chamaban naquelas provincias da A.O.E.! Así que viñemos a Castroverde nun De Soto de 20 HP... Mellor dito, no que del quedou pois aló en Safí, que deixara de ser Marrocos Francés meses antes, os guerrilleiros do Istiqlal (unha especie de ETA) atacáronos de fronte cun camión Berliet: tres voltas de campá, feridas, o auto ao chapista, etcétera. Pero iso é outra historia, pois o relato que intento referir consiste en que a miña dona, reposta daquelas feridas, quixo que a levase ao Incio, onde tivera a súa segunda escola, deixando alí uns nenos moi queridos, amén da pousada...

           

Merendando opiparamente naquela casa, entrou unha tal Aelia, cunha sella de auga, que me chamou a atención polos seus aros, brillantes coma os chorros do ouro. A sella relucía, pero o que é a señora tiña un cariz de tristeza crónica que daba mágoa. A miña dona chiscoume un ollo, pero nada dixo..., ¡de momento! Outra vez no coche, xa en dirección a Montecubeiro - Castroverde, o primeiro que fixen foi preguntarlle pola tal Aelia. -Esa señora debe ser unha das poucas viúvas sinceramente tristes que levo coñecido...

           

-¿Viúva? ¡É unha virxe! Eu limiteime a chiscarche o ollo porque esa rapaza, que a teñen de criada nesa casa onde parei, ten unha historia que nin case se pode contar... E se algún día ousas referila, tes que dicir iso de, díxomo un paxariño do papo roibo, deses que pían con sinceridade, e non o cuco, que sempre o buscamos onde non está!

           

Con esta filosofía, ademais da súa man, tapoume a boca, e fun discreto, pero como, de vivir, a tal Aelia hoxe tería máis dun século, coido que non é difamación pasar ao papel semellante..., drama?

           

Fórase para Coruña cunha Marquesa que estivo no Incio, nas augas..., que a contratou como doncela... Aquela Marquesa, en efecto, era da Coruña, ¡que é de onde son a maior parte delas!, e tanto lle preocupaban as engurras, maiormente as do ventre baixo, as de debaixo das enaguas, que deu en tomar tódalas augas de Galicia, ¡a eito!, que lle dixeron que nada coma iso para estira-la pel, ¡tódalas peles! ¡Mellor que facelo co ferro da roupa! Tantas tomou, alcalinas, ferruxinosas, líticas, sulfurosas..., que chegou ao Incio, bebendo os sete beberes. Alí, en Ferreira, parou na casa do Bértalo, que tiña unha filla, a Elia, aquela que se confesaba tódolos domingos... ¡Un sol de criatura, tan fermosa como inxenua, e tan relixiosa que adoraba ao seu cura máis do que aos evanxeos, pois o crego falaba coma Deus, ¡en latín!, e os evanxeos había que lelos para entendelos! ¿Seguídesme? ¡Pois eu non, que teño para min que o Fillo de Deus o que falaba era arameo, que así lle chamaban daquela ao galego da súa Galilea!

           

A todo isto, a miña dona do que tampouco está certa é de se aquela moza do Incio, ¡moza entón!, se chamaba realmente, Aelia, ou a Elia, que a xente dicíalle das dúas maneiras. A miña opinión, nesas trécolas, foi esta:

           

-Se trae ese nome copiado, plaxiado, da muller de Teodosio o Grande, aquela paisana era coñecida como Aelia Flacila Augusta... ¿Oes, agora que me decato, iso de Flacila, non che soa a fláccida, xa que ese era o problema daquela Marquesa? Á Teodosia chamábanlle así os nosos paisanos cando lle ían pedir recomenda para que os seus fillos fosen ao Servizo... ¿Capiscas? ¡Mira que pedir unha recomenda para irlle ás guerras ao seu Emperador, mentres o tal Teodosio facía na media...!

           

¿Sabedes que me contestou, ela, a miña, a miña dona?

           

-Se ti soubeses tanta Historia como presumes, daquela non ignorarías que aos nove meses de cada guerra producíase unha multiplicación partenoxénica do inimigo; quere dicirse, sen pais, de tódalas vencidas, de modo e maneira que cada guerra producía para o inimigo o cento por un: ¡cen nenos, en substitución de cada milite, de cada guerreiro morto! ¿Sabíalo, ou non?

           

O que me estrañou foi que o soubese ela. Aquelas profesoras da súa Normal de Lugo, tan sabidas e tan ensaiadas, ¡tan ensinantes!, pero coa saia longa..., ¡canto padecerían no seu subconsciente! Pero volvendo á historia da boa señora:

           

Foi o caso que a rapaciña, Aelia..., (¡quen diría que aquela pobre muller, corcovada debaixo dunha sella, foi, nos seus días, unha moza garrida, como tódalas do Incio, que de aí lles vén ese cognomen, que valen para inzar!)..., que tan ben coidou na hóspede, naquela Marquesa da Coruña, que a gran señora quedou seducida dunha serva tan servil, unha auténtica doncela, en toda a extensión do termo, e con iso deulle palabra ao Bértalo, ao pai da rapaza, de facela herdeira se lla deixaba levar consigo para ensinarlle maneiras..., e coas maneiras, "la ciudad herculina, con sus Cantones y su Casino".

           

Amañaron a viaxe de volta aos poucos días, que resulta que as augas do Incio tampouco desengurraron á Marquesa, que para iso, e para máis, xa tiña os Baños de Arteijo!

           

A rapaza viaxou todo o tempo no pescante do carromato, co Colás, que era o mozo daquelas mulas, pois aínda que o asento era duro, e con pouco forro, aquel Colás resultaba máis falangueiro e de mellor compañía cá Marquesa, que a boa da señora, se cadra de tantas augas, e coas bochas na estrada, deu en airearse, con estrondo e con cheirume, asemade, ¡coma un volcán, coma unha fervenza de xofre!

           

Parando e bebendo polo camiño, onde fixo falta, fosen termais ou non, amén dos frecuentes chocolates, que xa se sabe que ás marquesas, desde que tal produto se coñece, con iso do chocolate sáenlles patas de galo, ¡pero o que é engurras na barriga, maldito cousa!, foron chegando á Ponte vedraña, esa que din da Pasaxe..., porque cobraban!

           

A vella, xa desde Betanzos, todo se lle volvía preguntar aos do pescante que se vían o mar.

           

-Señora Marquesa, ¿que lle pasa co mar, que tanto lle tarda por velo? ¿Ten algunha débeda con vostede, ou é que lle chama mar ao seu Mar-qués? -A rapaciña do Incio non andaba mal de lóxica, pero ignoraba a viuvez daquela dama dos sete corsés, ¡que por algo os usaba! Aquela inxenuidade custoulle unha reprimenda de órdago:

           

-¡Estúpida! O Mar é unha bañeira..., ¡máis grande cás do Balneario do voso Incio!

           

A rapaza entrou en prudencia, pola conta que lle tiña, así que, oíu e calou, pero cando alcanzaron a ve-la "bañeira", algo máis adiante, desde a Ponte Vella, abriu a boca, canto lle deu de si, deste xeito, "¡Canta augaaa ...!", e non a cerrou ata que entraron nas cocheiras da señora Marquesa, que tiña o pazo na mesmísima Coruña, no Ensanche, por xunto das hortas dos Garaxes, que os vellos ben saben onde é/onde era, iso, así que, preguntádelles!

           

A pobre Aelia non puido descansar, de preocupada que se sentiu, ¡nin co mallada que chegou!, así que aló á media noite espertouse co pesadelo de que se lle baleiraba a bañeira, e daquela a súa señora, a súa protectora, a súa Marquesa, emperrábase en que lla enchese, ¡a baldes!, sacando auga do pozo da horta, nos mesmos Garaxes.

           

Presa daquelas inquietudes, sen conseguir pega-los ollos, decidiuse, e púxose aqueles carpíns de la branca que levara do Incio, ¡por se as friaxes coruñesas...! Coa mesma, foise á casiña terreira do portalón, que era onde vira a cama do cocheiro, aquela que descargaron da equipaxe, pero..., ¡o rapaz non estaba, nin na cama nin nos arredores!

           

Rilando nos dentes, de tanto medo acugulado naquelas experiencias atroces, volveuse ao pazo, ao edificio principal, central, á gran mansión, e daquela decidiuse a esperta-la Marquesa para que a sacase de dúbidas, que se ía ser herdeira súa, iso algún dereito, algunha confianza, lle daba. En calquera dos casos, Aelia non estaba disposta a herda-la bañeira da Coruña, que lle collera un medo infinito, tanto se a tiña que reencher coma se por un descoido afogaba nela, antes da herdanza!

           

Entrou decidida, pero tamén algo temerosa, naquela cámara dos cortinóns cor púrpura que tanto arrepío lle causaran cando lle axudou á Marquesa, que ben sabía daquel sitio posto que a tivo que espir de arriba abaixo, corsé incluído, e a máis diso, darlle fregas, cunha augardente alcanforada que cheiraba peor cás meigas! Iso á parte de lavarlle os pés con auga quente e sal, que todo naquela muller era a base de auga, fose fría ou ardente. ¡Fíxoa boa, que resultou que a Marquesa, a tal hora, tamén debía ter medo, pois estaba, na súa cama, na monumental, ensortellada, abrazada, co Cocheiro, coma dous ourizos; tan apiñados, tan arrecunchados coma as dúas tapas dunha cuncha, que non podía ser máis!

           

Nin que dicir ten que a mucama sobresaltouse, máis do que xa estaba, que nunca tal vira..., salvo nas cadelas!

           

-¡Naiciña do Ceo! ¿Que fai vostede, así, co Colás, tan apertada, feita un novelo? ¿Quere que a estalique para enderezala, para volvela ao seu natural?

           

Pero a vella, tan impasible e tan natural coma sempre!

           

-¿Muller, que lle vou facer? ¡Veuse comigo, á miña cama, para defenderme de cerca...; maiormente por se entran os ladróns, agora de noite, que nas casas ricas, xa se sabe! ¡Este criado éche así, tan fiel coma se poda ser! ¡Nunca outro tiven desta valía!

           

-¿Ai, si? ¡Daquela os meus parabéns, señora Marquesa! Iso está ben, afellas que si..., por se a arrouban, que nese caso a miña herdanza iría a menos!

           

Neste punto do relato eu preguntáralle á miña dona que como explicaba a tal Aelia aquilo de volverse para o Incio..., sendo herdeira dunha Marquesa tan afectuosa, tan afectuosa e tan rica!

           

-Espera, rapaz, ten paciencia, que aínda non pasámo-lo Oural... ¡Precisamente, por non ter paciencia, a pobre Aelia nunca chegou a ser Marquesa!

           

-¡Pouca xente hai de palabra! -Presumín, dándome de iniciado, de home de mundo, máxime co acomplexado que andaba eu coa miña esposa, que por algo era a miña Mestra! Seguín elucubrando: -Iso da nobreza herdada, iso de que os méritos persoais dos próceres pasen aos fillos, e por aí adiante, fai que ás veces saia un herdeiro...; ¡pois iso, que non sexan nobres, que non sexan de palabra! -Atordeime de tal xeito que...; ¡ben, para que explicalo, que xa se sabe que os rapaces poñémonos presumidos e nerviosos cando parrafeamos coas mozas!

           

-Non, non é así, que a Marquesa da Coruña, de palabra, era; ao parecer; pero esta muller do Incio era unha fuguiñas, e non soubo esperar... ¿Entendes?

           

-¡Veña, avanza, que a este paso, cando acabes de contarme esa historia tan curiosa, xa estaremos en Castroverde...; e para daquela ti serás vella, con patas de galo, coma a señora da sella!

A miña rapaza non se enfadou, pero seguiu ao seu ritmo, ou máis ben, ao ralentí, como para intrigarme máis, ou para facerme rabiar:

           

-Foi o caso que cando espertou Elia, pola mañá, oíu uns timbrazos na casoa, no pazo quero dicir, tan alarmantes que mesmo saltou da cama, dun brinco; entón, sen pensalo dúas veces, agarrou coas dúas mans a súa mesiña de noite, un moble de nogueira que pesaba lo menos unha arroba, e aló se foi, ben armada, ao camarín da Marquesa..., disposta a defende-la súa herdanza! Pero alí, naquela peza, o único ladrón visible era o Cocheiro, que seguía na cama coa Marquesa, enroscado e fachendoso coma sempre.

           

-¡A ver, Elia, -dixo entón o Colás, cunha voz autoritaria que a puxo máis nerviosa aínda, e daquela soltóuselle a mesiña, -faille o chocolate á señora Marquesa; e de paso, deixa o meu na cociña, que baixo agora mesmo, para prepara-lo coche, que saímos para Arteixo, todos, aos baños! ¡Veña, espílete, e deixa de mirar para nós, que xa sabes de que vai a cousa, ou queres participar na festa?

           

Cando xa levaban un mes, todo seguido, con aquel trasfego da Marquesa, ben gardada polo seu Cocheiro, que aquilo si que era defendela co seu propio corpo, que outro tanto non fan eses Gardas de Corps, e mais chámanlles así, e polo día, de baño en baño, que cando non tocaba Arteixo íanse ao de Carballo, na mesma tartana, Elia decatouse de que sen durmir polas noites..., ¡nin tódalas augas do mundo lle quitarían as engurras á súa madriña, á súa protectora! Así que, ¡por fin!, atreveuse a dicirllo:

           

-Señora Marquesa, coido que me tería que facer ese testamento, que vostede vai a peor, que con iso de durmir e non durmir, co Colás de xustillo, sempre de garda ao seu redor, o medo aos ladróns quitaráselle, pero o que é as súas olleiras..., ¡xa me preocupan!

           

-Ten paciencia, muller, -contestoulle a señora-, que cando veña o verán, daquela deixo de ir aos balnearios e quedo na Coruña para bañarme no mar, en Riazor. Será entón cando teña tempo para ir ao Notario, a recoñecerte por filla, que se tal non fago non poderás herda-lo meu título de Marquesa! ¿Entendes? ¡Cousas da Lei!

           

O verán en Galicia xa se sabe que tarda en chegar, e de chegado, varía moito, que igual cae en martes, ou en mércores, ou en venres..., pero sempre con r de rápido, así que ao domingo cústalle chegar, e a nosa Elia seguía develutríndose de mala maneira naquela espera.

           

Quen seguía rexo e forte, coma un buxo, cadora máis, era o cocheiro, o Colás, e iso que tamén durmía pouco, case que nada, con aqueles socorros, con aquelas gardas tan íntimas, tan nobres, tan fieis...! Se cadra facíao de día, o gran pillo, nos asentos do coche, mentres a Marquesa trasfegaba nas augas, que nin enaguas se poñía, ¡suponse que para non mollalas!

           

Pasaran dúas ou tres semanas, sempre naqueles trotes, naquelas viaxes, ¡pero, do verán, nin trazas, que xa se sabe que quen espera, desespera! Entón a Elia volveu á carga coa protectora, que aínda non a recoñecera, e por iso só a podía chamar "Madriña".

           

-Señora Marquesa, miña Madriña...; perdoe o atrevemento, pero estiven matinando que se Colás casase comigo, daquela el podía durmir comigo, legalmente, nunha habitación de par da súa, que así tamén lle facía, a vostede, esa garda persoal, desde cerca, pero, iso si, sen quitarlle o sono, que vostede, desa maneira, co Colás tan pegadiño, e con eses sobresaltos, noite tras noite, vai a peor. ¡Pobriña, estase quedando coma un xunco!

           

Contou Elia no seu Incio que a Marquesa non lle aceptou aquela proposta tan razoable, alegando que na outra cama o Colás igual se durmía, pero que na súa tiña ela bo coidado de que tal cousa non pasase. Naquela disxuntiva, Elia desesperouse e..., ¡nada, que tirou de billete de tren, e volveuse para o Incio, disposta a inzar con tal de que os homes a quixesen, e de paso, a pasear naquelas sellas da auga, coma unha veciña calquera! ¡Adeus Coruña, adeus título, adeus ao Marquesado de Tarrío!

           

-¿Non lle preguntaches o por que, o motivo real, que iso que conta non é convincente, pois o verán, tarde ou cedo, pero volve, volve tódolos anos, así que esa Elia non tería tanto que esperar polo recoñecemento prometido, ou sexa, pola adopción ofertada? Con algo máis de paciencia, e co recoñecemento notarial, chegaría a ter un marquesado histórico, ¡que a historia da Grandeza de España non se fixo nun mes!

           

-Ti ben falas, rapaz; pero o que non comprendes é o medo que tiña esa Elia de que a Marquesa se fose ás augas..., do Purgatorio, sen testar, pois cada día, ¡miña pobre!, engurrábase máis e máis, ¡e o verán, aquel ano, estaba de punto, igual que facemos no Maxisterio!

           

Quedei meditando para ver se atopaba unha explicación lóxica, que a poucos vin tira-la casa pola propia ventá:

           

-¿Non sería que esa Aelia, ou Elia, ou como diaño se diga, daquela tivese medo, ela soa, no seu cuarto, coa de cousas que pasarán na Coruña...? ¡Xa sabes, un porto de mar é un festín para esas bruxas da piratería, tan apetecible que ata se deixou seducir da nosa Coruña aquel Sir, o Francis Drake!

           

-Nada me dixo, pero, agora que o mencionas..., puido ser! -Conformou.

           

-Vaslle preguntar á túa patroa, cando volvas a vela, ou telefónaslle ao cocheiro, a ese tal…,  que me gustaría seguirlle a pista!

           

-Ben cho dixen; ¡Colás! E non sexas reiterativo...

           

-¡Os apelidos, muller; os apelidos! -Maticeille.

           

-¿Iso, para que, que agora ese negocio, esa herdanza, non ten remedio? ¿Quéreste ofrecer de Asesor Fiscal dun negocio crebado...?

           

-Muller, non, que para iso será tarde. Trátase de curiosidade intelectual, que teño o presentimento de que un home tan resistente, e tan cuco, aínda estará vivo, así que, cando vaiamos destinados á Coruña, daquela teño que buscalo, para que me conte, ao detalle, como e de que maneira chegou a Marqués, pois en vista da defección da Elia, outra herdeira..., imposible!

           

-¡A Marqués só se chega por herdanza, que as Marcas que ti dominas son..., comerciais!

           

-¡Diso non teñas dúbidas! E non só chegaría a Marqués un cocheiro tan..., tan fiel, senón que incluso casaría, ben casado, e hoxe será o tronco dunha familia moi, pero que moi, aseñorada. ¡Seguro! Igual teño aí unha historia das boas, das verídicas, para ameniza-las miñas Memorias...

           

-¡Estás peor cá Elia! -E fíxome o aceno de barrenar na sen.

           

-Rite canto queiras, pero cando che diga, aló na Coruña, apuntando co dedo, "Mira, ese señor, ese das luvas, é aquel Marqués, o de marras, o de Tarrío, aquel que foi auriga dunha dama engurrada...", daquela vasme dar crédito!

           

Tempo adiante, moito, que xa levabamos media vida na Coruña, lembreime do caso e deume por preguntar no Casino, que é un sitio axeitado: ¿Un Marqués que foi cocheiro dunha Marquesa...? Pero todos se rían de min, a cachón, pois os grandes berces non admiten canetas de trobo, ata que un día topei, no propio vestíbulo, cun rapaz que me dixo:

           

-Temos que falar, vostede e mais eu..., para que deixe en paz aos meus entregos!

           

-Daquela empeza ti, xa que me interpelas!

           

-¡Trátase de evitar unha difamación! Mire, os marqueses, igual có resto da nobreza, vimos de grandes guerreiros, de homes rexos, condutores de pobos, ¡mais, para entender iso, hai que ser nobre!

           

Aquel..., ¿señor?, era elocuente, en efecto; claro que eu tamén lle souben responder:

           

-O Marqués que busco era rexo, por suposto que si; e tan baril..., ¡tanto, que gastou unha Marquesa, enteiriña, en cuestión de meses, e deixouna tan escorrida coma os farrapos dunha gaita! ¡Un tío pistonudo, dos de dez estalos..., seguidos! ¡Vostede recórdamo..., de verdade! ¡Así, no seu porte, na afouteza, nesa seguranza...!

           

O señorón das luvas, e digo "señorón" pola súa categoría, que de idade ben novo era, quedouse mirando ao infinito, con máis asombro pola miña parte que se daquela se baleirase, de súpeto, a badía da Coruña. Levoume a un reservado, deses de xoga-los cartos, no mesmo Casino, para dicirme, con toda sinceridade e con toda nobreza, que tal era a súa!

           

-¡Pobre vella e pobre avó, cantos traballos pasaron, insomnes, acotío, naquelas noites interminables, trémulas: ela, para deixa-lo seu título asegurado, para non decepciona-lo seu Cupido; e meu avó, aquel gardián das febres senís da boa señora, que tivo que ser recoñecido de fillo nos rexistros dunha nobreza pacata, para herdar aqueles brasóns...! ¡Cousas da vida, que sen fatiga, e sen méritos, nada se ten!

           

-¿Logo, vostede...; non me equivoquei? -E coa mesma permitinme unha palmada no seu ombreiro, que xa foi ousadía, ¡un vilán fronte a un Marqués!

           

-¿Para que nega-la evidencia? Xa que vostede é un investigador tan obstinado, terei que dicirllo: eu son fillo daquel Marqués que non era fillo da Marquesa, senón outra cousa, ¿entende?, mais, para herdala, tivo que ser recoñecido por tal, ¡in articulo mortis! Meu pai era tan listo, e tan armante, que despois de despacha-la Marquesa, con todo luxo de satisfaccións iso si, ¡casou coa filla dun armador de barcos!

           

-¡Que armante...!

           

-¿Quererá dicir, que amador; un amador profesional, que iso foi, non si? ¡Érao, en efecto! ¡Un artista! O caso foi que aquel amador, ou armadanzas, ou gardacostas, sempre a velas vir, sempre ad utrúmque paratos, disposto a todo, chegou a armador -consorte, e co seu prestixio, a flota de seu sogro saíu a flote, que meu avó materno era unha potencia en cartos pero algo descoidado niso da administración. Xa sabe, iso do ciclo da fortuna, os ciclos económicos... Dese xeito chegamos a ser Marqueses..., ¡por terra, mar e aire, que eu sonlle piloto, piloto de caza! ¡Cousas da Historia...!

           

Despedinme daquel Marqués tan amarquesado, ¡nada menos que de Tarrío, Marqués de Tarrío!, lembrándome e compadecéndome daquela servente do Incio, ¡unha mucama que cobraba en promesas!

           

Cando lle contei este desenlace á miña dona non mo creu. ¡E así estamos: Eu, que non creo que Elia referise aquela historia con rigor histórico; e a miña muller, que non hai quen a quite de que tódolos títulos teñen unha grandeza orixinal; ou máis exactamente, sen pecado orixinal! ¡A xente arrastra consigo cada historia, que se fosen ben contadas...! ¿Incrible, ou non? ¡Pois, se vos fixades, o difícil non está en cre-las historias senón en lograr un mundo de xente nobre..., con historias limpas! Como di unha Socióloga que coñezo eu: ¡Ben cho digo, pero non entendes!

           

O curioso lector preguntarase que foi dese título, dese marquesado, tan rico en pradería...! Outro drama, outra defunción: ¡por aló, en Terranova, probando as máquinas dun bacallaeiro...! Como dixo meu avó, o outro, aquel da Taberna, que estivera en Madrid, casualmente de sumiller doutro marqués, do de Salamanca, ao quedarse sen clientela por un erro seu, de simple dosificación: “¡A auga deume unha fortuna, pero..., ese Rego dos Corzos está demasiado cerca!”.

-.-

O castro verde de Pondal

               

 ao fútbol!

Co ánimo, ¡coa alma!, aínda impregnada pola efeméride da Irmandade dos Castroverdes da Ibérica, ata non sei se será pecado descender ao lector aos castros simples, por verdes ou verdescentes que sexan, ou parezan, pero, tratándose de Pondal…, ¡igual me indultades!

           

(Eduardo González-Pondal Abente naceu en Ponteceso o 8 de abril do ano 1.835, e foise a do moran as Musas, séxase, ao Olimpo, desde esta Coruña, o 8 de marzo de 1.917).

           

Estase referindo aos seus pinos, que niso gañámoslle pois as árbores do noso Castro Verde son carballos e castiñeiros, amén dalgún que outro bidueiro. O seu labrego, que tratándose da Ponteceso, na mesma desembocadura do río Anllóns, sería máis ben un labrego - mariñeiro, marabillábase:

Pol-o baixo cantando,
o bóo bergantiñan,
co´aguillada o lombo,
e garboso ademán;
q´a Ponte-Ceso leva,
en noite de luar,
grave o carro de táboas,
anteposto quezáis;
por cousas que n´esprica,
d´un fondo e vago afan;
mil escuras suidades,
ceibando ós ecos vai;
e da pátria a pungente servidume,
parece recordar.

Ó pé do castro verde,
ben´os mira ó pasar;
q´en masa escura e informe,
ajuntados están,
e na nativa costa,
os escuita fungar;
parécelle que soan,
intrépido compás,
cuida que do combate,
murmuran o siñal;
en escuadron formados,
cal gente de Breogán,
en falange de ferro ben tecida,
que s´aprest´a luitar.

...

(Fragmento do seu poema Queixumes dos pinos)

               

Se así se emocionaba Pondal contemplando a súa “costa”, a súa chousa, de piñeiros, ¿que faría, que diría, de posto na nosa Lomba, ao contemplar o verde, o verde auténtico, absoluto, saturado de brillos e de matices, do noso Castroverde? Para recoñecer a bondade do que temos, a grandeza natural do noso paraíso, é mester viaxar, viaxar e coñecer…, ¡para despois comparar!

-.-

Das rúas de casamento e das foleadas..., ao fútbol!

O autor entregando un trofeo
nun partido de fútbol, en Sidi Ifni.

¡Que a ninguén se lle ocorra dicir hoxe en día que non lle gusta o fútbol, ou que non o entende, porque o tomarán por..., ¡por iso que estades pensando!

           

Caso distinto eran aqueles costumes, aqueles divertimentos, nosos, enxebres, de propia colleita, ¡tantos e tan diferentes! Ademais de divertidos, tiñan o seu aquel ximnástico; aqueles si, máis, moito máis, que iso de chocar cos autos, sexa ao entrar ou ao saír do estadio, e total para non quedarnos sen un asento incómodo, duro, liso..., de formigón!

           

¿Xogos? ¡Máis que agora, pois, como tiñamos que andar un longo treito, o camiño daba para todo, para todo tipo de inventos, desde a billarda ata o circense de correr por riba das paredes a paso ximnástico; e non iso do “pavillón de deportes”, sempre ocupado, e sempre pendentes de que non nos deixe en terra o “transporte escolar”.

           

Aqueles carriños de madeira, pero tamén se facían en miniatura con dúas corolas de nabo; aquelas “bicis” sen freo; aqueles cirichóns, cun émbolo cabeceado con estopas para irriga-lo compañeiro, maiormente por carnavais; o tira-balas, tamén de estopa, que se apertaban contra o estómago para facer puntería... Con dous botes, taponados cunha vexiga seca, de cocho, e un fío de algodón, inventamos os primeiros teléfonos que funcionaron en Castroverde. De alcacén despuntabamos uns chifres que soaban con música de anxos; as frautas de castiro, que se lles extraía a casca mazándoa con suavidade, e despois axustábaselle un recorte da mesma madeira para que fixese de palleta... ¡Mil cousas, mil inventos, que os da miña xeración non tivemos clases de “manualidades”, nin falta que nos fixeron!

           

O que tiña bo oído e mellor afección, con aquelas frautas de castiro aprendía a escala musical; que diso pasábase á gaita do fol. Igual que batendo nunha lata do pemento aprendíase a toca-la caixa, o bombo, a pandeireta...

Despois da Guerra, segundo ían regresando os mozos, aqueles que lembraban a gaita do fol, ou llela conservaran, volveron a ela..., ¡e deron uns solos impresionantes, aos domingos, que mereceron o nome de “foleadas”. Tamén se volveu ao “permite”..., que moitas leas ten ocasionado. Nesta bisbarra tivemos a grandeza de que volvesen a actuar dúas bandas, Pena e/ou Bolaño, tan pronto como o “cuartel” da Garda Civil tivo permiso para dar permiso para permitir dúas ou tres horiñas de música festeira, pero sempre con clausura antes da posta do sol. ¡Naturalmente: tratábase de situarnos “Cara al sol”!

           

As festas volveron a ser “de merenda”. A xente de lonxe madrugaba para preparar as viandas, metelas na alforxa, ou subir as cestas á cabeza, con aquelas rodeliñas..., ¡con xaxún, ata despois da Misa, pois o Concilio tardou en vir!

Nestes medios, algo que non se perdera, algo que non houbo que resucitar, foi o lume novo, ¡San Xoán!, así como o de enramallar as casas, hortas e alpendres. Tamén seguiron os curandeiros, por falta de médicos e de menciñas: as sangrías, os tirizós, a “espinilla” caída...; o leite callado, con codesos, para as lombrigas...

           

Mais, por riba de todo, neste país rutilaban as rúas de casamento, ¡e iso que se celebraban de noite! ¿Eran vulgares aproveitamentos da veciñanza, ou honores tributados aos noivos? En particular os foguetes, moitos desgustos deixan dados: A mocidade do lugar considerábaos unha honra, ¡especialmente para as veciñas! Pero as nais delas, si se sabía, ou presentía, que a noiva non ía de branco, ¡de branco virxinal!, non perdoaba aquela “ofensa”, téndose dado casos de acudir á Garda Civil para denunciar o “desaforo” e insistir en que fose “comisada” a pólvora do novenario. Como os Curas viñan esixindo tres amoestacións, ¡non eran doados os connubios secretos!

           

Os noivos saían cos padriños, e demais invitados, despois da cea, ao redor da casa da noiva, para dar: O padriño, tabaco e viño; e a madriña, roscas. Como adoitaban ser moitos, e de lonxe, os ruantes tocaban a pouco, así que os máis pícaros acudían con dúas ou tres chaquetas, e outras tantas carautas, para pasar desapercibidos en dúas, tres, catro..., ¡roldas!

           

A rúbrica destas “rúas” non sempre foi afortunada, pois tense dado o caso de que antigos pretendentes da moza, e/ou os seus amigos, fixesen algunha dellada: tirar cancelas, desfacer o palleiro, darlles carne con agullas aos cadelos..., ¡e incluso tiros!

Rematar esta serie “a tiros” non parece boa idea, así que lle prego ao lector que lea, “foguetes”, que con iso concluímos estas festas en paz, ¡en paz, pero cunhas lembranzas un tanto morriñosas! ¿Tería razón Jorge Manrique naquilo seu de que “... cualquier tiempo pasado fue mejor”?

¡Non o creo! ¡Todo é cuestión de quitárlle-lo zume ás flores, incluso ás chorimas dos toxos e das xestas, como fan as abellas, que con iso, a vida, coma o mel, vólvese doce!

-.-

As bruxas da Corte Vella

O conflito coas bruxas da Corte Vella, que ese é o nome dun lugar incrible e inesquecible da parroquia de Martín da Baleira, (que precisamente foi visitado pola nosa Asociación o 17 de Maio último, Día das Letras Galegas), rematou en Castroverde, daquela que San Martiño, o de Dume, o titor de Miro, volveu por Bolaño, que entón chamábase Xivil, ¡Xivil de Bolannio!, pois o nome do lugar cambiouse cando permutaron esa pradaría por un castelo que había en Lugo, alí por xunto da Porta da Feira...

           

Esta historia foi discutida, moito, naquelas ruadas invernías de cando eu era un rapaz. A min chegoume, e copieina, dun manuscrito que me emprestou un vello amigo, un mestre, coma min, daqueles do “ferrado”, ao que llo devolvín a toda presa, despois de transcrito do meu puño e letra, pois aquel señor esixiume esa presteza xa que, segundo as súas verbas, tamén tiña que devolvelo ao anterior posuidor. O miolo do asunto está en que a historia é certa, que iso é o importante, ¡veña de onde veña!

           

Foi o caso que daquela, no tempo dos Concilios de Lugo, as bruxas destes condados andaban anoxadas porque se lles deu en coller zuna, e todos eran a botalas desta bisbarra, desde Penamaior ata Meira, pasando polo Monte Cubeiro e por Arcos dos Frades; ¡quere dicirse, de convento a convento! Os curas, co hisopo da auga bendita; e as mulleres de ben, co rosario, dálle que dálle, conta vai e conta vén! Sempre esconxurando nelas: Que se, “¡Meigas fóra!”, por aquí; que se “¡Meigas fóra!”, por acolá. ¡Todas esas macanas das mulleres que se tiñan por honradas!

           

En vista da situación, aquelas bruxas retiráronse ás montañas, e deron en buscar un campelo para os seus balbordos, que estivese abeirado, onde ninguén as puidese ver nin oír. Primeiro tiveron o seu convento de misas negras aló na Corte Vella, que de aí lles vén tanto o nome como a realeza, pero entre o que pasou no río Eo, e maila praga dos merlos, os frades de Meira víronse negros, ¡por dentro, claro!, para conter a invasión das súas namoradas. Esta foi a causa de que no Eo se teñan visto troitas de pé, ¡ben gordas e lustrosas!, que iso procede de cando aquelas bruxas tiveron a súa capital na precitada Corte Vella.

           

As condenadas, para disimular o seu namoramento, e que os frades non as visen en coiros, collían forma de troita; e así, cando os pescantíns lles ían aos frades coa ganchada diaria, ¡para que almorzasen na Coresma!, que seica era un costume que lles viña de Cîteaux, que era onde San Bernardo citaba aos frades para observalos, ¡ás veces daban en xemer na tixola! Iso pasáballes ás que se collían coa man, que daquela non lles dera tempo para vestirse, pois as do anzol, esas, ¡nin picaban!

           

Niso estaban, que os mesmos pescantíns da Ribeira, cando apertaban coas mans un feixe de oucas para atrapar unha boa troita, igual lle estaban metendo man á Bruxa Maior, ¡e as moi..., pícaras, sen avisalos, que xa o facían adrede!

           

A vinganza das bruxas da Corte Vella, ante o cabreo dos frades, foi disfrazarse de merlos, ¡e paparlles as cereixas que lles tiñan reservadas os seus foreiros de Santalla de Piquín! Con isto, nin que dicir ten que os frades perderon a pouca paciencia que tiñan daquela, ¡tan afeitos que estaban a mandar! Reuníronse, pois, en Cabido, xa que podían pasar sen troitas, pero..., ¿o das cereixas? ¡Sen cereixas, en Meira, liberanos dómine!

           

¿Poñerlles espantallos aos merlos? Non, que iso non servía con aquelas merlas, segundo dixo o Padre Exorcista, que tamén facía de Mestre Filósofo. Entón habería que utilizar o hisopo, xa que era o único remedio coñecido dos frades. En vista do caso, catro freires, dos máis vellos, dos que non caían na tentación da luxuria, presentáronse na Corte Vella, levando, ademais dos hisopos, dous pipotes de auga bendita, cargados nunha mula..., ¡por iso de que as mulas son virxes, que non conciben! Deu resultado, abofé, pois incluso aos merlos lles entrou a colite. Non obstante, cando volveron os frades a polas súas cereixas, ¡alí estaban, en Santalla, de novo, aquelas merlas, máis burleiras que nunca! Nada; estaba visto que os efectos da auga bendita íanse nada máis secarse a última gota, así que, ¡outro Capítulo en Meira!

           

Despois de moito filosofar, tiraron esta experiencia: Que o hisopo era remedio necesario, pero non suficiente. ¡Iso probábase pola maior! Suficiente sería ter en camiño da Corte Vella unha recua de mulas, con pipotes de auga bendita a reo; ¡pero non había mulas suficientes, que as levaban para arar en Castela! Diso non saían, que nin tempo lles quedaba para misar, ata que falou un leigo, daqueles que tiñan voz pero non tiñan voto. Persignouse, e deixárono opinar, de contado, en vista da esterilidade dos frades:

           

-Pois..., e pois..., ¡a min paréceme que sería cousa de que o Eo baixase, sempre, coa auga bendicida!

           

O Abade medio se cabreou:

           

-¡Cala, zopenco, que ti es un leigo; e tamén o es en bruxas! A ti vante namorar...; ¡como hai Deus que si!

           

Pero nisto, que estaba alí o Frade Administrador, que xa volvera de Valladolid de levar os cartos das bulas da última Coresma, e non lle parece de mala administración a proposta do Leigo.

           

-O malo desta receita é que para estar bendicindo na auga, acotío...; quere dicirse, para bendicila in saecula saeculorum, aquí, hoxe en día, somos poucos; e ademais diso, está que a auga só se pode bendicir o Sábado Santo... ¡Iso, iso; xa o teño, irmáns! ¡Santo; ten que ser un Santo!

           

O prior debeu pensar que aquel Comendeiro collera unha insolación aló por Castela:

           

-¿Que dis, irmán? ¿Toleaches?

           

-Padre..., ¡élle moi sinxelo! ¿Quen lle parece á Súa Paternidade que debe ser o avogado das cereixas? Non mo diga vostede, que xa o sei: ¡O Patrón das cereixas é o San Bernabel! ¿Non ve que lle facemos a festa o once de Xuño, e a partires diso maduran as nosas cereixas? Ademais eu seino ben, que aló en Suegos de Pol, onde tamén cobramos rendas en saco, desde que lle fixeron unha capela ao San Bernabel, as meigas de por alí sonlle..., ¡encantadoras!

           

-¿Iso é certo, irmán?

           

-¡Non ve con que cara llo digo! Se lle facemos un santuario ao San Bernabel, cerca do río Eo, ou dalgún dos seus afluentes, poñéndolle de condición ao Santo, no trato, que nos pague en auga bendita, daquela...

           

-¡Xa o teño, irmán! ¡En Fonteo! –Exclamou o Gran Bernardo, que se daba de listo.

           

-Repare a Súa Paternidade que os foros de Fonteo sonlle do convento dos nosos irmáns de Penamaior... ¡Tan arriba non chegamos!

           

-¿E pois logo...?

           

-Aquiétese, de contado, que tamén se me ocorre a solución diso: Coido que o santuario que lle fagamos ao San Benabel non debe estar no mesmo Eo, senón máis ben nun lugar apartado, ¡para que non o saiban os de Valladolid, nin tampouco El Rei, noso señor, que a Súa Paternidade xa coñece que ámbolos dous son raspiñeiros, ¡e veñen deseguida para leva-los quintos!

           

Así foi como se fixo a capela do San Bernabel da Xesteira, medio escondida nunha carballeira, e cunha fonte milagreira que baixa correndo ata o río de Martín, afluente do Eo.

           

Cando empezou a baixar aquela auga bendita, as bruxas da Corte Vella decatáronse de que a persecución dos frades ía en serio, ¡e que tiñan que ir buscando outras augas máis saudables! Anda que te andarás, colleron o Camiño Real de Castilla, ¡ata que deron co río Chamoso! Deuse o casual de que daquela andaba por Bolannio o San Martín de Dume (Dumio), dedicado a corrixir rústicos, quere dicirse, disposto a rematar con aqueles pagáns descendentes dos romanos, pois os suevos foron máis suaves e convertéronse pronto. San Martiño, tan caritativo el, cubríalles as polpas ás bruxas cando saín do Chamoso, cando saían do baño, co seu manto, coa capa..., ¡e con iso quedaban conversas, conversas e decentes! Pero a cousa non era tan doada, pois o demo volvía a tentalas, a conquistalas.

           

É ben sabido que no aquelarre a raíña só ten mando ata que o Cabrón se emparella cunha virxe das recén incorporadas ao rabaño delas, así que, en cuestión de bruxas, a antigüidade perde grados. A raíña que tiñan entón discorreu que a mellor forma de conservar o seu manto vermello, e de paso fuxir do azul de San Martiño, era cambia-lo campamento para un sitio onde non houbese virxes; ¡ou onde todos fosen homes, que tamén servía! Consultouno coa secretaria, e entrambas discorreron que o mellor era propoñerlle ao Castrón do inferno mandarse mudar para o cemiterio do Zarro Novo de Montecubeiro, que daquela estaba dedicado aos suicidas e aos nenos que morrían sen sequera auga de socorro. ¡Así que, alí, de auga bendita, nada! Desta maneira as bruxas da nosa bisbarra, todas en procesión, detrás do seu Cabrón, ¡saíron do lume pero caeron no remol! Non se decataron de que, habitando no Zarro Novo, os frades de Montecubeiro víanas desde o seu campanario, ¡por culpa da lúa! Víanas como bailaban de noite, tódalas noites, ¡sempre en coiros, e peidando, como lles corresponde!, ao redor do cruceiro, ben quentiñas e ben afumadas cunhas fogueiras de toxos que mantiñas acesas, ¡por iso de non coller catarro ao ventre!

           

Así que, ¡outra vez perseguidas! Esconxuros, aspérgeme dómine, rosarios, xaculatorias... Niso estaban cando volveron a pedir socorro, así que o Cabrón decidiu subilas ao Miradoiro do Pradairo, ¡dunha vez para sempre! O que non sei, que nese escrito non estaba, que daquela aínda non existía o Parque Eólico da Serra, é se resistirán as venteadas de aire deses muíños, ¡tan delicadas que son do ventre, miñas pobres, particularmente do ventre baixo!

           

Xa fai tempo que non oio falar das bruxas, en parte algunha, pero, ¡nin falta que fai, que agora vense na tele, a diario, máis núas que vestidas, e iso que son do país! Tan afeitos estamos a elas, que xa ninguén lles tira auga bendita, ¡nin os cregos! Ora ben, no de guapas, ¡quen lles dese parecerse ás bruxas da Corte Vella!

-.-

Pasa a

ANDANZAS, CHANZAS E DANZAS

-II-

Xosé María Gómez Vilabella