.../...
MISCELÁNEA
-VI-
Outeando o mundo desde o noso
castelo
Xosé María Gómez Vilabella
Fonsa, Fonsa…
O que dirán…
Patrimonio
Ora et labora
Das landras ás castañas
Que traerían
Fuxida, baleirado do campo
A calor das lareiras
A elocuencia da microtoponimia
Matinando na toponimia
Anticipeime
Vasos comunicantes
Eu tamén son portugués
Os mortos errantes
Aqueles zoqueiros,
médicos especialistas
A liberdade de
expresión
Soprándolle ao lume do
patrimonio oral
O segredo do humor
Entre Marzo e Abril
Eu son...
A Pascua da Meda. Ano
1948
As Quintas
Na Cova da Valiña
Desandando o Camiño
Efemérides
Xa fai falta
imaxinación
A peseta
Do Condado de Flammoso
A xeración dos 30
Consulta médica
Felicitación de Nadal
A cambio de
criarvos...
Para que saiban os netos...
Volvendo ao rego
Democracia
Cultura herdada
Emilia de Brañas
Aprendendo a fiar
De Lugh a San Froilán
A gramalleira
Mercedes Cora
No porto da Bonaigua
A matanza do porco
Os avós, pedra
angular.
A vida dá que tecer
Apagar os incendios
Da lareira aos
funerais
De visita en cas
Rosalía
Santiago veu por
Mallorca?
Desertores do arado
Dulcia linquimus arva
Felix...
Labor improbus omnia
vincit
Panem et circenses
-.-
Fonsa, Fonsa…
Século XXI. Os tempos corren que é
unha barbaridade..., nalgunhas cousas! P. e., despois do biberón, que? ¡Que vai
ser, o móbil..., para que chamen á mamá anunciándolle que queren facer pis!
Daquela haber que poñer por escrito
como foi a vida do telefono na miña bisbarra, non sexa que estes rapaces pensen
que o teléfono por cable xa o había cando o home vivía na Cova da Valiña:
...
-Fonsa, Fonsa, que llevo dos horas
esperando por esa línea…
…
-Dona Concha, se vai tardar moito,
vou á feira, e á volta…
…
¿Onde, cando? ¡Onte mesmo, en
Castroverde! Onte para os vellos; e antonte para os agora mozos; o que non sei
dicirvos é por que diabros tiñamos que pedirlle as liñas á Fonsagrada, en lugar
de pedirllas a Lugo; penso que só nos daban o tempo que lle sobraba á
Fonsagrada, xa que a nosa era unha desviación, unha filial, da súa liña
telefónica.
Dixen onte, para nós, para os
vellos, máis daquela, para dona
|
ANUNCIA CASTEDO PILLADO
|
||
|
||
|
Que faleceu o 30/05/2014
aos 104 anos de idade,
|
matriarca á
que dedico, como sentida homenaxe, este relembro, entón moza de vinte, unha
centralita telefónica, no seu Castroverde, era, resultaba..., ¡estratosférico!
Por aquel entón en Cas Carballo había
tres belezas, tres nenas: Lila, Blanca, e maila Centralita, que daba gloria
ollalas. ¡E menos mal que dona Concha era o súmmum da amabilidade, pois, noutro
caso, con aquela espera logo daban ganas de levar o recado en persoa,
prescindindo dos fíos! Este crono tamén pode servinos para facernos unha idea
do importantes que serán as “Memorias” de dona Anuncia, pero, ¿a quen llas
deixou, cando se publicarán? ¡Terei que preguntarlles aos seus sobriños…!
Nesta espera, nós, tamén a cabalo
de dous séculos, e diante dun ordenador, dámoslle fe á xuventude de que o noso
onte é o seu antonte!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
O que dirán das nosas aldeíñas
¿Quen se lembra, ou a quen lle
importa, aquilo do “Que dirán?”, que tanto arraigo tivo na idiosincrasia das
nosas aldeíñas? Foino varrendo, pouco a pouco, o vento imparable da
globalización ¿cultural?
Non foron estas terras de
Castroverde, como lugar ben comunicado, á vez que dotadas de señoríos
culturizantes, un foco desta epidemia, pero algo diso tivo, que aínda a lembro.
Suspiramos por un museo etnográfico, pero hai certos instrumentos do vivir
cotián que mellor están nas tebras do esquecemento. Se os invoco, se os lembro,
é intelectivamente, no senso de establecer diverxencias con un pasado non tan
remoto.
O que dirán tróuxoo o diabro e
levouno a globalización. O que dirán formaba parte do complexo de inferioridade
dos núcleos pechados, incomunicados. ¡E tan incomunicados, que nin a prensa
lles chegaba; ao sumo, misa dominical, feira dominical, algo de emigración, a
retornada, e moito servizo militar!
Aquel “que dirán”, herdado da miña
aldeíña, obrigoume en Madrid a disimular o meu acento galego; e coma min, a
milleiros! Iso, onte mesmo, despois daquela guerra, da incivil.
Hoxe en día, e grazas ao descaro
circundante, xa nada nos avergoña, nin sequera levar aros no nariz, coma…,
direino, coma aqueles que lles poñía meu avó aos porcos da ceba..., para que
non lle fozasen no esterco!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
PATRIMONIO
Patrimonio = Herdanza común dunha
colectividade,
e por ende, sacra, esixente, inalleable.
¿Que xa non hai palla?
¡Pois cóbrese de lousa; todo, menos
derribalo!
En verbas do propio Presidente da
Xunta referíndose á nova Lei do Solo: “Será obligatorio finalizar el exterior
de los inmuebles: fachadas, medianeras y cubiertas deberán estar totalmente
finalizadas”.
Dá igual que se diga en castelán
que en galego ou en sánscrito, o caso é facelo, que non sempre será doado, e
máis agora, neste túnel da crise socio-económica que nos puxo á morte, ¡á morte
socio-económica! Daquela, subvencionar a quen non pode por causa de infortunios
demostrados, falecementos, etcétera, serán medidas sociais a estudar e a
lexislar, pero o caso é que o feo só ten unha cousa de bo, que serve para
resaltar a perfección do bo, do ben feito.
Fágao quen o faga, ía sendo hora de
poñerlle trabas ao feísmo, tanto dano que leva feito nesta Galicia edénica.
Certo é que o herdamos todo, ¡ata nos xenes!, o bo e o malo, pero o feo
debéramos / debemos refusalo ao adir as herdanzas sociais, esas que imos
transmitindo, a fortiori, pois o
único que se nos permite levar son os méritos das boas obras.
Con todo ser irmáns, e por tanto de
igual raza, temos unha notoria diverxencia cos portugueses, pois eles, sempre,
en todo tempo pero tamén en todo lugar, déronlle alta estima, inversión e
dedicación, ao culto patrimonial. Nunca esquecerei que, cando a independencia
do que fora Zona Francesa, en Marruecos, o embaixador de Portugal, referíndose
aos restos do que foi o seu castelo, en Safí, díxolle a Mohamed V, textualmente:
“¡Póñano visitable, e se non teñen dinheiro, pagámolo nós!”.
Deste tema podemos, e debemos,
facer os estudos pertinentes, pero en realidade de verdade xa están feitos: ¡Só
temos que imitar aos portugueses!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
ORA ET LABORA
Interior da igrexa
conventual de Montecubeiro
Daría o que me reste de vida por
vivir un día na sotana dun Dominico, e con eles, coma eles, predicar o seu, Ora et labora, coa falta que temos diso!
¿Que aprendemos dos nosos frades de
Montecubeiro, algún deles tan ilustre coma o que chegou a cardeal, Cardeal Gil?
¡Case nada: erguernos sobre nosoutros mesmos! ¿Como? ¡Orando e laborando, a
imitación súa!
Os pobos incultos non son, nin
poden ser, libres. ¡Que ben o sabían aqueles levantiscos, aqueles “Alzados”, do
36, tan desazonados á vista do nivel cultural que estaba acadando Montecubeiro,
primeiro cos frades, e despois con aqueles “Mestres de a ferrado”, coa
Biblioteca circulante da súa Unión, e uns cantos etcéteras!
Pero só se é culto, e tamén
laborioso, en relación cos veciños, e quen di veciños tamén di países. É
importante, pero non definitivo, proceder de casa rica, de concello rico, de
país rico; precisamente a análise comparativa de persoas e de países dinos que
onde escasean os recursos naturais, Suíza, Finlandia…, a xente esfórzase máis.
Todo na vida, comezando, ou seguindo, polo deporte, ¿que é a vida senón unha
competición indefinida?, require adestramento, adestramento e frugalidade.
¿Que fixeron aqueles frades
asumindo, executando, o seu propio lema? Coa oración alzaban ao pobo, aos seus
fregueses, por riba dos montes máis altivos: Plus ultra, máis aló, máis arriba.
Co traballo, coa laboura, converteron en pataqueiras as abas deles, hoxe tan dexeneradas
que están, a silvas, a toxos, a salgueiros…
¡Que oportuno sería izar, de novo,
aquel lábaro, aquel lema sacro, nestes momentos de crise, unha crise
xeneralizada, na que nin rezamos nin…, nin temos onde laborar…, no que xa
estabamos afeitos! Non rezamos porque, de tantos bens que tivemos a últimos do
XX, a soberbia levounos a crer que, sendo deuses todos e cada un de nós, para
que invocar, para que pedirlle ao Supremo? E non laboramos, ou pouco, porque,
ao vernos con un certo nivel de comodidades, fóronsenos as iniciativas, tanto
as propias coma a de esixir aos nosos mandantes, aos nosos delegados, que…, que
aprendesen a mandar!
César cabalgaba no seu Genitor,
pero seguíao, víase secundado, polo inseparable SPQR, Senatvs Popvlvsqve
Romanvs. ¡Co Senado, si, pero tamén co populus, co pobo! Sendo tan elemental,
¡que pronto o esquecemos! Quen se adocea, quen non se esixe a si mesmo, mal
pode esixir aos seus Delegados: ¡é que nin se nos ocorre!
César, montado no seu Genitor, avanza;
e con el, Roma.
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
Das landras ás castañas, e das
castañas as ostras…
Comezamos coas landras…, pero iso
témolo esquecido! ¡Cousas daqueles castrexos, meus pobres, que ata facían
altares dos seus carballos! Si, si, que non é broma pois escrito quedou, que o
propio Plinio, o Vello, deixou un pergameo coa maneira de facer pan das landras
dos carballos (quercus robur), de convertidas en fariña; dixo
que as secaban e mondaban, tostándoas en cinsa para facelas máis doces. O malo
do caso é que este froito é rico en taninos, e tamén en glucósidos, así que a
saber como as dixerían os nosos entregos.
Din que din que os castiros,
ademais do Dereito, nolos trouxeron os romanos… ¡Algo tiñan que traer, que non
todo ía ser carrexa-lo noso ouro! Pode ser, pero eu inclínome a pensar que a castanea sativa, por tratarse dunha árbore que require, ou prefire, solos
frescos e húmidos, é máis propio que fose á inversa, ¡que tamén a levasen eles!
O caso foi que os castrexos, suponse que paulatinamente, pasáronse ás castañas,
naturalmente asadas. ¡Listos, eh? Dada a súa toxicidade matinaron que o mellor,
a mellor opción, era darlles as landras aos porcos para que as cocesen, para
que as asimilasen eles, devolvéndoas en forma de xamón curado ao fume. ¡Ai,
diantres, pero nisto deu en haber caciques, e os xamóns…, emigraron!
Coa euforia do último terzo do XX,
todo por aquí, nesta Galiza do bo manxar, ¡e grazas a Deus por telas!,
pasámonos ás ostras. Ademais de exquisitas son nutritivas: Axudan ao cerebro
grazas a ese aminoácido chamado tirosina; son boísimas para a saúde
cardiovascular porque diminúen os triglicéridos, e non sei cantas cousas máis.
Ata hai quen di que serven para vacinarse das engurras, de todas, de toda
clase, en tódalas partes, incluídas as pudendas, así que non me explicarei
máis!
Pero a todo isto hai unha
circunstancia: Que é preferible agacharse para apaña-las castañas que tirar de
tarxeta negra…, porque tamén é nociva, polo menos nalgún caso!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
¿Que traerían, e que recibirían do noso,
nas alturas da Idade Media?
Eduardo Carreira, cos seus alumnos, na
Fonte do Peregrino.
Benquerido Carreira, que no Ceo
estás pois non hai Mestre da túa dignidade que non o leve merecido: Conservo,
como ouro en pano, as túas, “Sementeiras”, ¡tanto que sementaches no noso
Castroverde!, e dunha delas, da núm. 17 (1992/93), tiro esta foto na que lles
estás explicando, ensinando, cousas do Camiño aos teus alumnos. Pois ben:
Seguro que lles falaches de cousas
interesantes, pero eu, de ser dos teus, houbéseche preguntado precisamente
isto, o de traer e levar, porque moito falar de Santiago, ¡e teno merecido!,
pero pouco se leva dito das achegas dos / e cos peregrinos. ¡Viñan de terras
tan diferentes, que moi variada debía ser a súa taleiga cultural!
Para entrar en materia: A súa
despensa. A imaxinería evocou aos peregrinos simplemente coa garrocha (báculo
ou bastón) e maila cabaza da auga, defensa e sede, pero fáltanos o
manducatorum! Lebres, coellos, perdices, xabarís, e tamén algún cornúpeta.
Legumes e froitas, alternándose segundo a estación, que a fertilidade do noso
chan sempre as tivo en abundancia; quere dicirse, antes da invasión dos…, dos
eucaliptos, por suposto! As troitas, coas legumes e mailas froitas, ben se
collen á man, pero, a caza? Eu, de rapazolo, participei nunha cacería pedestre,
aí por tras de Paderne, e collemos unha xineta preciosa, que lla regalamos a
unha rapaza para que se fixese unha bufanda; simplemente a golpes de
aguillada…, porque o animaliño, indefenso, empapuzou na neve! Pero non sempre
tiveron neve no Camiño.
Outra pregunta conexa é, ¿como, e
onde, facían o lume, pois os hospitais de peregrinos tardaron en vir! Para
daquela xa se descubriran os chisqueiros de ferro aceirado contra pedernal, e
seixos tiñamos a escoller, igual que pasa coa esca.
Cordeiros, cabritos, leitóns (da
casa e do monte), corzos, etcétera, todo vale, e están riquísimos, á brasa, que
iso de asar nas grellas non é precisamente un invento pampeiro, por máis que o
puxesen de moda os arxentinos. A tal momento estoume lembrando dun saharaui, de
Saguia el Hamra, (árabe: الساقية الحمراء ), que nos invitou a cear
a mellor carne de cantas levo probadas. ¿Como a preparou? Pois, máis ou menos
coma calquera peregrino medieval: Fixo lume nun oasis, que o cordeiro tíñao
sacrificado da véspera, (de cara á Meca, e pronunciando as verbas de ritual,
sen dúbida). Quitáralle a pel, a cabeza, o rabo, e mailas vísceras, así como os
pezuños. Cando tivo brasas abondosas, cavou ao lado, como para enterrar un
caldeiro, pero o que soterrou foi o animalciño envolto coas brasas e coas areas
ardentes daquela pira. Isto xa o fixera de mañá, así que, á tardiña…, veña
chuparnos os dedos! ¡Que si, pois cos dedos é como se come no deserto, que
mellores garfos non hai!
Nas esculturas non quedou sinal das
armas de caza usadas naqueles tempos (arco das frechas, espadas, tirafondas…),
pero algo temos no Códice Calixtino, onde o monxe Aymeric Picaud, do século
XII, deixou constancia das distintas formas de comer, costumes, protocolo de
mesa, etcétera, así que, do país, e dos paisanos, recibían, pero tamén daban,
que non hai interferencia sen interacción.
En definitiva, que o seu paso pola
bisbarra foi positivo: Aproveitáronse do que nos sobraba, pero a cambio
deixáronnos o que non tiñamos. Grazas, Señor Santiago, pola oportunidade daquelas
doazóns!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
Fuxida,
baleirado, do campo.
Fuxida, baleirado, do campo, ou, do sector
primario ao terciario. Demasiada xente no sector terciario, así que, de
folgados, mal aconsellados! No secundario perfeccionamos, e, consecuentemente,
exportamos; no terciario máis ben folgamos, ¡servizos!, así que o primeiro
deles, o que primeiro se nos ocorre é…, ¡vivir sen traballar! ¿Qué é vivir sen
traballar? ¡Facelo coa suor do de enfronte, pois a nosa, a nosa fronte, fai
abondo con discorrer, desde a filosofía ás picardías!
¡Ai ditosas
becas, canto dano fixestes por…, mal dadas! De entrada, a quen a merecese, con
exclusión dos ricos, por suposto, pero tamén daqueles que se finxían pobres.
Consecuentemente favorecer a quen fose capaz de inventar, de producir, de
mellorar a produción.
Sabido é que a
conta “B” inventouse nos cuarteis franquistas, ¡dou fe diso! ¿Por que? ¡Porque estaban
folgados! ¿Por que subsistiu…, na democracia? Pois…, pola dexeneración das
becas, que multiplicaron certas profesións, e cando houbo saturación, ¡como
sabían defenderse…!
¿Pode unha
familia gastar máis do que ingresa? ¡Evidentemente, non! ¡Pois un Estado, que
vén a ser unha suma de familias, tampouco! ¿Receitas? Tres: Curas, para cura-la
alma; Médicos, para curar os corpos; e Economistas, para sanear a Economía.
Daquela, ¿a quén lle incumbe a Produción? ¡Aos mellores, aos Enxeñeiros! Pero o
lamentable do caso é que o inventor das Becas só pensou na…, na demagoxia!
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
A
CALOR DAS LAREIRAS
As lareiras eran moito, pero non o
eran todo pois nelas oíase pero non se vía, a diferenza do que pasa agora con
esa entremetida á que chamamos “tele”, e por veces, “telegaita”. Poño por caso,
para ver un morreo de rapaces tiven que ir á escola; ¡si, si, á escola!
No recreo, en días fríos, cruzabamos
o curral, a cen, para acudir á lareira, na cociña vella de Candal de Maxide,
onde a señora María Manuela, sen omisión algunha, ¡Deus llo pague, que de
seguro xa lle pagou, tan santa que era!, non regateaba estelas para que non se
lle apagase a fogueira dos rapaces. Un daqueles días, despois de quentar as
mans, sentín unha necesidade, outra, así que crucei a eira para ir ao horto,
alí por trás das loureiras. ¡Que espectáculo, miña madriña: o Antonio de
Maceda, un grandallón, que seguía indo á escola por xenerosidade de don Jesús,
que nunca llela negou aos mozos, así estivesen licenciados do Exército, á hora
do recreo escapulíase, a saber por onde e para onde, que nunca o vin quentando
as mans, estaba alí no horto, pegadiño á criada da casa…, dándose un morreo, ao
estilo destes que se ven agora na Tele!
Eu, non sei se pícaro ou discreto,
agacheime detrás dos ramallos dunha loureira, cos ollos tan abertos coma os dun
león; evacuei, abotoei o calzón, pero…, eles seguían! ¡Que boa cousa debía ser
aquilo para que tanto tempo lle botasen, e logo que nin oían ni vían a
intromisión do neno!
Ao día seguinte, coa mala idea de
espreitar desde as ventás do colexio, díxenlle ao Mestre que non ía saír ao recreo para rematar aqueles
problemas que nos puxera no encerado, que se me atravesaran. ¡Mentira; o que se
lle atravesara ao traveso era a malicia de ver un novo capítulo daquela serie!
Os problemas do encerado remateinos, e ían ben, pero o que foi mal era a miña
espreita pois aquel día…, non acudiron ao horto! ¡Igual estaban na palleira,
arrincando feo para dárllelo ás vacas! Cando volveron a entrar, os do recreo
viñan coloradiños, nenos e nenas, pero en particular Antonio, o mocetón;
tampouco souben se aquel día estivera na lareira, cos cativos, ou arrincando
herba; se foi isto último moita deberon arrincar, para que tan colorado viñese!
Aquel ensaio debeu ser frutífero,
que non tardaron en casar, ben namorados, supoño, a xulgar pola cantidade de
fillos, fortes e guapos, que criaron. Pola miña parte tampouco perdín o tempo
pois aprendín fóra da escola o que nela, daquela, non ensinaban: Distinguir a
Química Orgánica da Inorgánica!
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
A ELOCUENCIA DA
MICROTOPONIMIA
Non falan as fincas, pero fala o
seu nome. ¿Falan? ¿Quen, como, con quen, e para que? Hai pouca escritura sobre
a nomenclatura dos lugares e das fincas que nos son propias, pero sobra acerca
de países que nos son alleos, ou que o eran antes da actual globalización.
Tanto a historia local como a familiar foron a menos nos últimos anos: No
rural, cando chega a Concentración Parcelaria a unha parroquia é como se a
levasen ao hospicio. ¡Pérdese a historia familiar, e no seu lugar aparece a
nomenclatura xeométrica: Zona X, Polígono Y, e parcela Z! ¡Adeus referencias
toponímicas!
-¿Isto das “Andoriñas”, a qué vén,
ou de onde vén?
-¿Qué fan as andoriñas cando están
insatisfeitas do ambiente circundante? Emigran; van e volven, pero coa
emigración non perden as querenzas territoriais!
Os curas levan os rexistros
familiares da súa parroquia, ¡eles, si!, e incluso houbo un, aquí ao lado,
Nicanor Rielo Carballo que escribiu un libro amorosiño da súa “Microtoponimia
de Arcos”. Pero no demais nótase unha friaxe parental, e non só con respecto ás
leiras nutricias senón, e tamén, do propio avoengo familiar. ¿Cantos quedan
neste país que coñezan os nomes de seus tíos avós? A maior parte deles non
coñecen nin aos primos terceiros, e menos mal, menos mal, que seguen
celebrándose as festas patronais para invitar a algún que outro parente; iso
si, nas necroloxías adoita poñerse o alcume da casa…, para que recoñezan ao
morto, para que non lles falte ninguén!
Algo queda, algo hai, xa que nas
parroquias deron en competir nos seus mausoleos marmóreos, que así, polas
lápidas, a veces ata é posible reconstruír algunhas nomenclaturas familiares.
En canto ás leiras e aos lugares
tamén observamos unha certa desinformación, seguida ou complementada por unha
deformación. Nos lugares, por castrapeo: Magide por Maxide; Souto de Torres por
Souto das Torres; Nigela, por Nichela (terra propicia para ela), con un longo
etcétera.
¿Das leiras, que? ¡Que tenden a
cero; uns, porque non as precisan, e outros porque prefiren os traballos máis
incómodos, insás e perigosos da cidade a unha colleita farturenta! Téñome
atopado con rapaces que nin saben onde teñen os marcos as leiras de seus avós,
para canto máis os nomes delas, e iso que todas tiveron principio e motivación:
terras decruadas, suadas, labradas á man, coa aixada, co sacho, co arado
romano, vellos e nenos, mulleres encinta, homes que volvían derreados da
emigración, ou das guerras…; regadas, por tanto, coas suores resignadas e
sacrosantas dos nosos entregos, que buscaban, que lle pedían á súa terra non só
o pan de cada día senón, e tamén, o da súa descendencia, así que, como tales, o
menos que podemos facer é telas na estima correspondente, e os seus nomes nun
relicario.
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
Matinando na toponimia
Un bo amigo, Médico xubilado por
máis señas, e ausente de Galicia por décadas (iso de que, Lonxe da vista, do
corazón tamén, non é certo, nunca o foi!), que leu o meu artigo anterior, “A
elocuencia da microtoponimia”, fíxome este comentario: “¡Moi ben..., e que
razón tes! Pero xa non queda, coma nós, quen se acorde dos leiros, das penelas,
das chousas, das agras, das chairas, dos prados da Porta, do horto de Arriba ou
de Abaixo, do Rego das Virtudes..., etc., etc. Saúdos, meu amigo; temos que
“asumir” e non padecer polo de outros que nada fan por conservalo”. (Sic).
Pois, querido amigo, non, e non,
que levo unha vida namorado da toponimia, da súa elocuencia como fonte
histórica, “chapando” a Joseph M. Piel, a Dieter Kremer, e de par deles a uns
cantos estudosos do noso país, como para desprenderme destes amores, cos que me
sinto tan a gusto!
¿É, ou non é un pracer, por máis
que non sexa compartido, ou pouco, analizar os nomes de tantas cousas que nos
foron abrindo os ollos desde a caneta? Un botón de mostra: Subindo de Veiga a
Maxide está a Veiga do Santo Estevo, hoxe medio achaiada e repartida entre
varias fincas privadas, sen o menor letreiro indicativo. Ten un regato que
baixa en dirección ao muíño da Casa do Val. Posto que se actuou daquela
maneira, cabe pensar que os Técnicos da Concentración non foron advertidos. Un
regato, uns valados que evidenciaban paredes antigas, e sobre isto, ese nome!
¿Que outra cousa podía indicar máis que a presenza dun cenobio ou ermida
antigos, considerando que a ninguén se lle ocorre dar o nome dun santo a unha
toxeira illada? Sabido é, tamén, que as igrexas ou santuarios antigos recibiron
o nome de santos antigos na Historia da Igrexa. ¡Perdeuse a ocasión de
investigar un misterio tan elocuentemente expresado pola simple toponimia do
lugar!
Na nosa bisbarra, a xeito de
resume, temos de todo; esta mostra:
Hidrónimos: Riazor, o rego do azor,
que algún habería por alí, e concretamente do señorío.
Orónimos: Monte Cubeiro, Outeiro.
Fitotopónimos: Teixeda, a Pumarega.
Zootopónimos: As Covas (covas do
raposo, abundantes nunha vaganta da Bouza de Veiga).
Antrotopónimos: Recesende,
Vitureiro.
Haxiotopónimos: San Cibrao,
Santadrao.
Etnotopónimos: Toldaos.
Hodónimos: San Miguel do Camiño.
Xenéricos de núcleos: Vilar,
Vilarín.
Límites e outras referencias:
Lence, e Lenza (de Illince).
Pola orixe:
Prelatinos: Azúmara (que por certo
nace na Fonte de igual nome, en Sarceda, por máis que os xeógrafos da Xunta o
quixesen superpoñer nos mapas co seu afluente, Ribón).
Latinos: Río Chamoso (que atravesa
o antigo condado de Flammossos).
Xermánicos: Tantos, que non temos
mellor confirmación de que fomos repoboados polos suevos. Dous rotundos, aquí
ao lado: Suegos e Rois (Rois = Xunqueira, nas linguas xermánicas).
Árabes: Ningún, que non lles deixamos
achegarse.
Orixe franca: A Granxa de Pena (de
Grange)
Construcións: Arcos, Souto das
Torres.
Edificacións relixiosas: Cellán,
Vilabade.
Condicións meteorolóxicas: O
Invernal, Vilafrío.
Institucións: O Marquesado, Os
Coutos.
Áreas da metalurxia: Ferreira, O
Monte de Ferreira, O Escouredo.
Podíamos seguir, pero, como mostra,
xa digo que chega con un botón. ¿Que; hai, ou non hai elocuencia nos topónimos?
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
ANTICIPEIME
(Ver páx. 44 El Progreso 18-11-2014)
De Gómez Vilabella
-.-
Vasos comunicantes
A canteira de Lourixe, lousa “Verde Pol”.
Transferencias,
complementariedades, interaccións, equilibrios entre campo e cidade: simbioses
en definitiva! ¿Quen dá a quen? O que está claro é que o home, a Deus, só lle
pode dar as grazas, pero aquí abaixo demos en deificar a cidade, ¡o ídolo da
Contemporánea!, e vai ser cousa de equilibrar a balanza…, se non queremos comer
tixolos!
¿Quen pode negar que, primeiro
entre a cidade e mailo campo, e despois do campo á cidade, sempre houbo, e
sempre haberá, vasos comunicantes? Os aires puros ían do campo, ¡para comezar,
a clorofila!, mentres a cidade se comprace en remitir as súas toxinas…, para
que llas purifiquen no bosque! Pero a auga de colonia…, non é tóxica! ¡A
colonia, non, os perfumes das damas coido que non, pero, as cloacas, si, tanto
se verten no campo coma se o fan no mar?
¡A pureza, a mellor de todas, estaba na cinsa, precisamente na
cinsa, naquela cinsa das lareiras! A carón do lume, ¡ese lume que o purifica
todo, de feito nas casas, e que o arruína de feito no campo, malditos
pirómanos!, aqueles avós, aqueles pais…, canto non purificaban na prole! Non
houbo, nin haberá, mellor escola, dentro das limitacións da época! Da lareira
saíron virtuosos, pero, emigraron… ¿A onde? ¡Que máis dá Sodoma que Gomorra, se
ámbalas dúas son, ou eran, cidades! ¿Non hai depuración nas cidades? ¡Si que a
temos, pero é de mecanismo lento, pois resulta máis difícil reformar que
formar! A aldea formábanos no natural, pero á cidade fórmanos no artificial,
niso que chaman, de mal nome, ciencia.
Viñeron, xurdiron, os
arquitectos, arc = xefe; e tekton =
construtor, que, de tan listos que eran, ou se crían, entroulles a soberbia, e
dixéronse: Deus creou as árbores; pois nós, que tamén procedemos do Olimpo,
rañaceos! O pero foi que, mentres non se inventaron as grúas, eran os
desertores dos arados os que tiñan que subir as pedras; fuxiron das areas das
súas agras para upar nos bloques das canteiras! Niso tamén lles ganamos aos burros, pois nunca
se viu un burro que viaxase dacabalo doutro. ¡Adiantos da tecnoloxía!
Os rañaceos. Esta pretensión
materialista vennos de lonxe, polo menos desde aquela torre babélica: Arriba,
sempre arriba, usando, e tamén abusando, das leis físicas. Xa de nenos nos
compracemos en achegarnos ás paredes, de cando en vez, para comprobar o
desenrolo, a evolución, da nosa osamenta, que nas rapazas impleméntase con eses
tacóns rañaceos, desequilibradores da columna, envexosas da estatura, física,
dos seus complementarios. ¡Iso, da física!
Pero temos outro tipo de
construción, de máis entidade, que é a construción moral. O neno traballa nela
simplemente asimilando o seu entorno: Se é positivo, os seus materiais, a súa construción, tamén o será;
¡indefectiblemente!
¡Deus, que pracer nese intre do
exame de conciencia que precede, ou debe preceder, á somnolencia, cando
repasamos as magnitudes do noso proceder cotián! ¿Que fixemos; en que circunstancias
o fixemos? Se fomos a mellor, aínda que non o fagamos, é para dar un salto na
cama: ¡upa, que imos ben, ascendín desde onte! De haber algo defectuoso no noso
proceder, tamén é satisfactorio recoñecelo, pois, sen recoñecer as faltas, mal
se pode rectificar, mellorar. Hai ocasións, supostos, nos que ata é
satisfactorio un pequeno tropezo, porque nos servirá, pode servirnos, para
mellorar de técnica, para levantarnos ao día seguinte coa decisión de amañar
canto teña amaño, con novos bríos, con decisión reforzada. Nos dous casos é,
debe ser, motivo para darlle as grazas ao noso anxo: se foi que caemos, tamén,
pois as advertencias sempre son de agradecer!
Nas competicións deportivas, súase;
pero nas individuais máis aínda: ¡súase por dentro! ¡Pero é tan grato ganarnos
a nós mesmos, comprobar que imos ben, que subimos, que melloramos na nosa forma
de ser! En todo caso estes praceres debémosllelos á vida, que nos permite
vivila en constante afán de superación, de auto superación, que é o súmmum dos
praceres íntimos!
Cando toque demoler os rañaceos, ¿a
onde levaremos o entullo, os restos; enterrarémolos nestes ocos de onde saíron
as materias primas? ¡Vedes como é inevitable devolverlle ao campo o que é do
campo!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
¡Eu tamén son portugués!
¡Eu tamén son portugués, gallaécico
en definitiva! Nacín no Portugal do Norte, pero iso non me priva de ser da
mesma familia! Para comezar, alumaron o meu amencer con idéntica lucerna, pois
nos 30 aínda había, no meu Castroverde, alternando coas de petróleo, estas de graxa
ou aceite.
Lámpadas de graxa ou aceite,
que se conservan no Museu da Lucerna,
en Castro Verde.
¿Como non lles vou ter envexa aos
meus irmáns de Portugal se ata teñen un Museo das Lanternas, mentres nosoutros
xa esquecemos, incluso, aquelas fachas de palla de mediados do XX?
Despois veu a cera, e máis tarde, o
petróleo, que conviviu coa cera unha porrada de lustros; o petróleo, cando a
incivil, vendíase de estraperlo, e petróleo houbese, que sempre estaban secos
aqueles depósitos de folla de lata, fosen simples candís ou farois con cristal;
para aforrar, o tizón nunca pasou de moda ata ben avanzado o XX, e tampouco se
esquecera o fachuzo de palla, que, de ben atado, aguantaba todo o recorrido
dunha aldea para a outra.
Non estou falando da prehistoria
senón do XX, onte mesmo, pero, ¡como non temos museo etnográfico, quen me vai
crer? Seguro, seguro que a última xeración, esa que está hoxe nos Grupos
Escolares, está desexando que morra este vello para que deixe de contarlles
trolas indemostrables.
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
Os mortos errantes
Aquí, nesta campa, estivo o cemiterio vello de
San Cibrao.
Que non os confunda a cúpula, que non se trata
do minarete dunha mesquita musulmá; foi idea do Cura don Benito Castro Piñeira,
e feitura de Matías Fórneas López, que substituíron o lousado tomándose dunha
vez por todas as molestias de montar unha estada para reparar o tellado. O que
se lles esqueceu foi repoñer a cruz terminal.
Presididos polas campás, que tan
sentimentalmente repicaban a morto, estivo, nesta campa, o cemiterio parroquial de
Montecubeiro por causa e por culpa dunha Real Cédula de Carlos III (3 de Abril
de 1787) que prohibiu os enterramentos intramuros…, salvo os de certos
personaxes! No interior desta igrexa consérvase o pavimento de chantos, con un
ou dous buratos, que se utilizaban para levantar a pedra naqueles
enterramentos. Abortos, suicidas, e outras ánimas que se supoñían en pena,
levábanse lonxe, concretamente ao Zarro Novo, no que é hoxe unha finca privada
de Dorado; desapareceu a cruz pero alí mesmo, ao lado, temos un repetidor de
telefónica, que non é igual pero..., disimula!
A finca do Freixo, actual
cemiterio, adquiriuse co pánico..., ¡co pánico que tiveron algúns cando, ao
corresponder renovar enterramentos onde estaban aqueles do 37, deron en
recibirse anónimos terroríficos..., se se tocaban aqueles sepulcros dos
fusilados!
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
AQUELES
ZOQUEIROS, MÉDICOS ESPECIALISTAS
Fóronse,
acabáronse, e para iso sen pena nin gloria. Fleming, aquel médico cultivador
dos fungos, ben homenaxeado foi, con rúas dedicadas e todo iso, pero, ¿quen se
acorda dos zoqueiros, eses especialistas que tanto fixeron por erradica-los
fungos dos nosos pés?
En Mondoñedo retratáronos, que xa é
algo, pero, noutros sitios, nin iso!
Un dos defectos da especie humana é
ser desagradecidos; neste caso desagradecidos con aqueles “especialistas” que
tanto fixeron pola saúde do pobo, do rural.
Para mante-la temperatura óptima
dos pés, no exterior, se entende, onde non é factible usar zapatillas á
intemperie, só cabe superpoñer calcetíns ou elixir un bo calzado. ¿Un bo
calzado, no rural? ¡As zocas!
Analicemos, demostremos: No
interior, agora que non hai lareiras, zapatillas, ou poñelos en auga quente. Os
naturistas recomendan cambiar de calcetíns varias veces ao día, utilizando,
preferentemente, materiais absorbentes, como é a lá; a lá mellor có algodón.
Un dos problemas, e non é o máis
comentado, é o dos fumadores, ¡menos mal que xa quedan poucos!, porque a
nicotina produce mala circulación sanguínea, que afecta moito aos pés.
A todo isto, ¡cantas enfermidades
evitaríamos / curaríamos nós, aqueles zoqueiriños de illo tempore! Para iso non hai estatísticas, porque son / foron
infinitas. Estoume referindo, por suposto, as zocas ben feitas, de madeira
axeitada. Un zoqueiro tiña que ser, era indispensable que fose, un bo
anatomista, capaz de baleirar a imaxe exacta de cada pé, medida a medida, e xa
non digamos as das mulleres, pois elas, ¡benditas sexan!, cos seus pés
anxelicais, requirían un esmero, unha atención meirande. Ocasionarlles calos as
rapazas con unhas zocas que non fosen axeitadas, aínda que non adoitásemos
confesalo, era pecado mortal. ¡Por algo se lle chamaba legre ao instrumento do
legrado, do baleirado das zocas, pois con el, de ben ou mal manexado, saían
paraísos ou infernos!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
A liberdade de expresión
Fai disto 67
anos, ¡a
media da vida de daquela!, por estas datas, Carnaval do 1948, na Meda
(Castroverde), ¡precoces eles!, estaban ensaiando as Sentenzas, do galo e da
Pascua, preparadas, redactadas, por meu pai. Sentían, e querían, dicir cousas
que daquela non se podía; por iso acudiron a meu pai, coñecedores, sabedores,
de que en toda a bisbarra non había outro que se atrevese a dicir verdades sen
dicilas, facendo chiste, facendo comedia.
Para comezar, canto lles doía aos
nosos paisanos ter que esconder a lingua materna para falar en público.
Obrigábanos a ter vergoña de si mesmos, do que eran e do que foran os seus
entregos. Meu pai redactoulles aquelas Sentenzas intercalando ambas linguas,
¡un Tribunal, nada menos!, e eles atrevéronse á representación, coa Garda Civil
abaixo, no prado de Boudón, que seguro se dixo: No le demos importancia, que
son cosas de paletos!”.
Así, entre o Xuíz, dándolle ao
castelán, e unha das testemuñas, coa súa dignidade ao lombo:
Xuíz.- ¿Jura usted, señor testigo,
ser verdad lo que declara, y decir todo lo que sepa con relación a esta causa?
Testemuña, todo fachendoso.-
Dici-la verdade hei, e máis aquí nesta Audiencia; vostede sáibame entender, que
vou falar en conciencia!
En relación coas mordazas de entón,
e as liberdades democráticas, hai que recoñecer que aquela xeración gañábanos
en valentía, e tamén en franqueza. ¡Un paisano que se atreve a dicirlle ao,
suposto, Xuíz, en propia lingua, que o saiba entender, non é, non era, pouca
afouteza.
Meu pai e José Manuel Miranda,
ambos comigo..., non, eu con eles, nesta foto, participaron nas arengas, no que
chamaban “sermón”. Eu fixera unha pequena introdución temática, pero a miña
intervención foi covarde, que falei en castelán.
Ao galo atribuíronlle un machismo
condenable, se ben referido ás pitas por prudencia dialéctica. ¡Anticipáronse a
Lei de Violencia de Xénero! Á Pascua atribuíronlle lixeirezas escandalosas,
igualmente punibles, e máxime na moral farisaica de entón. En definitiva, que
aquelas Sentenzas tiñan de suxeito pasivo un galo e unha moneca, pero a
intencionalidade era rotunda: unha crítica social e política. ¿Que intención
teñen os carnavais actuais? ¡Nada de particular, simplemente un cambio de
caretas!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
SOPRÁNDOLLE AO LUME DO PATRIMONIO
ORAL
Isto foi o que dixen o 10-2-2015, na librería Trama, na presentación da
“enciclopedia” GALICIA ENCANTADA:
Traio aquí apuntado que, “Non é necesario ter pasado por escolas selectas
ou por universidades para saber que, en principio, a literatura foi oral, (maiormente
a carón e á calor da lareira, engadiría eu); por iso, máis próxima, máis
persoal, que o foi despois de Gutemberg”. Esta idea elemental é de Jeroni
Salom. Noutras cousas podo estar en desacordo con este xudeu, alcalde de
Binissalem, pero deulle, (e doulle), a importancia correcta, con medidas
históricas, á literatura oral.
A nosa Galicia en concreto fixo cátedra, case diría que absoluta, das súas
lareiras, nas súas lareiras, e iso por unha cuestión castrexa e climática. Non
é igual quentarse as mans nun círculo castrexo que nas tendas indias, xudias ou
indias, poño por caso. Fose o patriarca, ou o druída, escoitábano todos, todos
sen excepción, homes e mulleres, cativos e maiores, así que a súa verba, o seu
relato, os seus consellos ou advertencias, prendían, asemade, en toda a
audiencia. Ao baixarnos dos castros, montamos a lareira da Casa Grande de cada
lugar, e nela continuaron as tradicións e mais as translacións xeracionais.
Nada se perdeu, nada pereceu, porque a Casa Grande substituíu, por séculos, as
funcións castrexas, incrementándoas coas sucesivas experiencias e coñecementos.
Nas lareiras falábase, pero tamén se rexía; eran as Cortes do lugar xa que
nelas, ao seu carón, organizábanse os traballos, as axudas veciñais. Non tiñan campá coma os conventos,
nin a precisaban, pois chegaba con que alguén propuxese unha reunión, e alí ían
tódolos veciños, de contado.
¿Fantasiábase
nas lareiras? A imaxinación, cultivada a veces en defecto doutra potencia,
nunca nos faltou en Galicia, que así elaboramos mitos e crenzas iguais, e se me
apuran superiores, aos argumentos da mellor literatura universal. En paralelo
co imaxinario local tamén houbo, tamén se deu, a crónica dos licenciados, ¡dos
licenciados das quintas!, que relataron como xestas heroicas, ultimamente das
guerras de Filipinas, de Cuba e de Marrocos, o que no fondo, ¡meus pobres!,
acaso non pasara de ser un pánico atroz e xeneralizado.
Hoxe, se nos
queda un ápice de agradecemento e de admiración por aqueles avós, non tan
vellos, que aínda son de onte, rescatando en todo o posible aquel caudal de
ciencia básica, estamos facendo Patria, Patria de maiúsculas, que iso si que é
agradecer o noso herdo cultural, como vén de demostralo aquí o amigo Reigosa
Carreiras.
Xosé María
Gómez Vilabella
-.-
O segredo do humor
Celestino F. de la Vega, con Manuel María e outros
lucidos lucenses.
Tomando café no Pereira, e
rodeado de xente barulleira, descubrino: ¡Xa sei de onde lle veu o “Segredo do
humor” a don Celestino: levouno de aquí seu pai, precisamente desta casa,
destas pedras berroqueñas, castroverdenses!
Celestino naceu en Friol, no ano
1915, ¡estamos no seu Centenario!, pero o zume levouno de aquí, de aquí mesmo,
pois seu pai, veciño que foi noso, naceu e criouse en Castroverde. Nado no
1862, Higinio Fernández de Vega Pasarín, aquí exerceu a avogacía, e tamén foi
xuíz municipal; preparou Notarías, e tocoulle Friol, ¡tiran máis dúas tetas que
dúas carretas!, así que a muller levouno para a terra do Frío. Nada teño contra
os de Friol, que sempre me trataron ben, pero neste caso ¡usurpáronos! ao
Celestino, por unha simple cuestión de Rexistro Civil. Que herdou do pai,
seguramente con xenes de preferencia, témolo demostrado en que don Higinio
deixou publicada unha boa serie de poemas festeiros, en Monteira, baixo o pseudónimo de Pepe das Festas. ¿Caben mellores probas do seu humor familiar, e do
entronque desa idiosincrasia?
Para don Celestino o humor, o
noso, o galaico, máis suevo que romano, defínese perfectamente nestes
parágrafos do seu libro “O segredo do humor”, que lles recomendo aos rapaces do
meu / do noso Castroverde que non deixen de lelo, ¡para que non se perda esa
vea, tan nosa! Di, entre outras mil cousas excelentes e certas: “... está claro
que non queremos dicir que o humorismo sexa unha panacea: é cousa que, como
todo, ten as súas posibilidades e os seus límites. Para non transgredir estes
fai falla que o humorismo sexa comprensivo: o humorista parte do suposto de que
as cousas teñen dúas caras, e que son equívocas e conflitivas; pero hai casos en
que isto non é certo. Hai cousas inequívocas: tales a verdadeira traxedia e a
verdadeira comicidade. Esas
cousas, eses casos límites, o humorista ten que respectalos”.
Isto, de aperitivo, que tomado no
Pereira aínda sabe mellor.
Xosé María
Gómez Vilabella
-.-
Entre Marzo e Abril
O Cuco
Entre marzo e abril sae o cuco do cubil, que coa neve
non quere vir. Mirade se é “cuco” que pon os ovos nos niños alleos…, para que
lles críen as súas crías! ¡O inventor dos paraísos fiscais foi o cuco, non si?
Tanto en Galicia como en Portugal, (¿que é Portugal senón a Galicia do
Sul?), ao cuco sempre se lle deu culto: ¡Anuncia a primavera!
Estava na floresta, um cuco a cantar.
Por trás de uma giesta, nós fomos escutar:
Cú-cú, cú-cú, cú-cú, cú-rú-cú-cú.
Cú-cú, cú-cú, cú-cú, cú-rú-cú-cú.
A propósito:
esquecédevos un pouco dos eucaliptos, que son australianos, que nolos trouxo de
Australia, en mala hora, o Padre Rosendo Salvado, e limpade os castiros, que
deben ser podados no cuarto minguante da lúa de marzo; os carballos, máis
bravos, quérena crecente.
Marzo, ademais do cuco, traía as merendas; o equivalente do tea time
das cinco, dos ingleses; eles, té con pastas; e nós, pan e queixo da vaca
marela. Pero o problema non era merendar senón almorzar: ¡Pobre daquel rapaz /
rapaza que o pillase o cuco co xaxún enriba: capábao, de por vida! De alí en diante xa podía pensar nos
sobriños, porque o que é fillos…!
Agora, que
ata nos cambiaron de día o San Xosé, estamos, vivimos, noutro mundo: ¡Os
“cucos” son outros!
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
Eu son...
¿E logo,
vostede, de que familia vén a ser? Esta enquisa oíase, moito,
polas terras de Castroverde, nas presentacións, pois na miña bisbarra á casa, á
familia, tiña, e dábaselle, personalidade propia. Aínda hoxe vemos algunhas reminiscencias
nas necrolóxicas que poñen o alcume da casa para mellorar a identificación ou
localización das exequias.
Culturalmente,
aquilo era un paso, un brinco, un salto, desde o tribalismo ao individualismo
desgarrado actual. Foi desaparecendo o minifundismo nas fincas grazas ás
compras, permutas e / ou concentracións parcelarias, aínda que logo haberá que
dicir que cada parroquia é una leira, e para iso, a monte, pero no que atinxe
ás persoas tan minifundistas somos, ou nos volvemos, que xa non teño límites,
non confino cos parentes: ¡Eu, eu só! ¿Isto é elevarse? A min paréceme que é
minguar, rever.
Cando había
máis interrelación familiar na personalidade de cada quen sumábase “a casa”, “a
casa Tal”, “a familia Cal”. Hoxe en día tan prepotentes nos cremos que ata
sobran os connubios: “Aquí a miña parella”. ¿Logo é “parella”; xa non son a
mesma cousa, nin sequera aquilo da, “unidade de destino no universal”, do
franquismo? Da unión sempre saíu a forza, pero, da desunión?
E digo eu,
non será que de tanto facernos os sabidos chegásemos ao convencemento,
infundado por suposto, de que somos tanto, estamos tan altos, que nos
endeusamos? ¡Coidado coas unidades de medida, pois para medirnos, para auto
cualificarnos, non hai ningún “metro” estático, que varía segundo tempos e
circunstancias!
¿Signos
externos da nosa valoración? ¡Cantos se queiran, que mirade se nos consideramos
importantes que xa non pedimos de favor que nos digan por onde case a rúa Tal,
ou o monumento Cal! Habería que inventar unha fórmula que demostrase, que
explicase, que o home / muller altivos, soberbios, individualistas, realmente
son máis cativos cós sinxelos, cós humildes!
Sobre isto
de coñecerse (e por tanto, valorarse) a un mesmo vou citar a Alfonso Aguiló,
que di: “O autocoñecemento supón sempre unha labor ardua, e que, en certa
forma, non acaba nunca, (porque), nunca acabaremos de coñecernos de todo: o
home ten algo de misterio, sempre hai algo del que se lle escapa, que vai alén
da súa propia intelixencia. O home, cando dirixe a súa ollada cara a si mesmo,
moitas veces ten que deixarse levar por suposicións. Intúe a dirección por onde
debe dirixirse á meta, pero con frecuencia descoñece a realidade mesma da meta.
Podemos dicir que ten de si mesmo un coñecemento progresivo. Porque tampouco
sería certo falar de descoñecemento. Aquel que se esforza por coñecerse,
lógrao!”. ¿Vale?
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
A pascua da Meda.
Ano 1948
Xa poucos
quedamos dos participantes naquel acto folclórico: Corrida do galo, seguida
doutra Setenza, a da Pascua. Este relembro dedícollelo aos que viñeron despois.
Non, non era un teatro machista, senón todo o contrario: Aspiraba á perfección
da muller, pois a dos homes era / é máis difícil de lograr. Esta foi aquela
“Sentenza”, seguida do “Testamento” que nos fixo a boa da rapaza:
...
Es un caso tan horrible,
que tiemblo al hablar;
pero la Ley es severa
y no se puede vacilar.
Revisado el Atestado,
y comprobados los delitos,
¡mando que sea quemada
en este cruce de caminos!
Es dura, señores míos,
esta pena consabida,
pero es legal, es la Ley,
¡y así tiene que ser cumplida!
Se debe emplear la Ley
para corregir la Humanidad;
para que con estos ejemplos
escarmienten los demás.
En este mismo momento
mando que le planten fuego,
pero le doy tiempo necesario
para que haga testamento!
Adiántase o Escribán co seu recado de escribir antigo, tinteiro, pluma de ave, etcétera.
En nombre de buen cristiano
y de la buena ventura,
aquí estoy para redactar
el Testamento de esta criatura.
Me han nombrado Notario,
¡San Patricio me dé acierto,
que no me salga una copla,
en lugar de un Testamento!
Según manifiesta, Blanca Flor
no tiene ningún pariente,
así que reparte su fortuna
de la manera siguiente:
A las niñas de quince a veinte,
que sean guapas y buenas,
a esas no les deja nada,
que bien se gobiernan ellas.
A las de veinte a veinticinco
les deja un capital,
a ver si así puede ser
que se lleguen a casar.
A las de veinticinco arriba
deja en Sevilla un convento
para que se metan monjas...,
si no logran casamiento!
que tiemblo al hablar;
pero la Ley es severa
y no se puede vacilar.
Revisado el Atestado,
y comprobados los delitos,
¡mando que sea quemada
en este cruce de caminos!
Es dura, señores míos,
esta pena consabida,
pero es legal, es la Ley,
¡y así tiene que ser cumplida!
Se debe emplear la Ley
para corregir la Humanidad;
para que con estos ejemplos
escarmienten los demás.
En este mismo momento
mando que le planten fuego,
pero le doy tiempo necesario
para que haga testamento!
Adiántase o Escribán co seu recado de escribir antigo, tinteiro, pluma de ave, etcétera.
En nombre de buen cristiano
y de la buena ventura,
aquí estoy para redactar
el Testamento de esta criatura.
Me han nombrado Notario,
¡San Patricio me dé acierto,
que no me salga una copla,
en lugar de un Testamento!
Según manifiesta, Blanca Flor
no tiene ningún pariente,
así que reparte su fortuna
de la manera siguiente:
A las niñas de quince a veinte,
que sean guapas y buenas,
a esas no les deja nada,
que bien se gobiernan ellas.
A las de veinte a veinticinco
les deja un capital,
a ver si así puede ser
que se lleguen a casar.
A las de veinticinco arriba
deja en Sevilla un convento
para que se metan monjas...,
si no logran casamiento!
Parece unha referencia á dona Inés do Tenorio.
Deja una pieza de estopa
para que se hagan camisas,
fajas, bragas y pantalones,
las chicas más presumidas.
Bienes no le quedan más,
pero os dá buenos consejos,
que aunque no alimenten
a más de una le serán de provecho:
No seáis mozas presumidas,
y os casareis primero,
que los hombres las quieren monas
nada más que para el juego.
Digo también que por morir pronto
de mi no tengáis ningún pesar,
que en este pícaro mundo
poco bueno se puede esperar.
No sigáis mis costumbres
pues ya veis el resultado:
por ser una lujuriosa
bien caro lo estoy pagando!
Si después de que me quemen
quedase algo sobrante,
se lo dais a este Juez,
¡y que le sirva de purgante!
A mi Defensor le dejo
todo el camino para correr:
¡se llevó mi dinero
sólo por dejarse convencer!
Terminado mi Testamento
pagareis al Escribano
y los derechos a la Hacienda
antes de cumplirse el año!
para que se hagan camisas,
fajas, bragas y pantalones,
las chicas más presumidas.
Bienes no le quedan más,
pero os dá buenos consejos,
que aunque no alimenten
a más de una le serán de provecho:
No seáis mozas presumidas,
y os casareis primero,
que los hombres las quieren monas
nada más que para el juego.
Digo también que por morir pronto
de mi no tengáis ningún pesar,
que en este pícaro mundo
poco bueno se puede esperar.
No sigáis mis costumbres
pues ya veis el resultado:
por ser una lujuriosa
bien caro lo estoy pagando!
Si después de que me quemen
quedase algo sobrante,
se lo dais a este Juez,
¡y que le sirva de purgante!
A mi Defensor le dejo
todo el camino para correr:
¡se llevó mi dinero
sólo por dejarse convencer!
Terminado mi Testamento
pagareis al Escribano
y los derechos a la Hacienda
antes de cumplirse el año!
O Autor, ademais de busca-la asonante, dá unha alerta aos herdeiros para recordarlles a perentoriedade no pago dos Dereitos Sucesorios.
Despois da queima e dos foguetes, interviron os Predicadores, como colofón do espectáculo; seguidamente, baile, PERO con día para chegar ás casas, de escarmentadas as mozas..., ¡e tamén por imperativo dos Gardas!
Xosé María
Gómez Vilabella
-.-
AS
QUINTAS
Quen se acorda delas?
¡Pois hóuboas, aínda onte, e boa / mala repercusión que
tiveron no desenrolo, na cultura e no normal vivir / convivir das nosas
aldeíñas!
Eu, subxectivamente, son un caso
á parte, xa que me incorporei voluntario, con dezaoito e por tres, ao
Ministerio, coa intención de poñerme ao Bacharelato, e prepararme, no Centro de
Estudios Mercantiles y Económicos, para as oposicións do Banco Exterior de
España. Por estas circunstancias xulgo que podo ser obxectivo: non vou falar do
meu caso, pero tampouco estou influído por el.
Se botásemos man das estatísticas
correspondentes, que non as teño, pero tampouco se precisan porque é evidente,
comprobaríamos que Galicia foi a rexión máis sufrida, máis afectada, por
cuestión de quintas. Para comezar de lonxe, a Reconquista fíxose con efectivos
galegos maiormente; a tal punto fomos utilizados que o propio Conde de Lemos
participou nas guerras de Ganada con paisanos seus, que lles pagou con terras
abandonadas, reconquistadas, aló nas Alpujarras. E vindo á Contemporánea,
Franco ben deitou dos seus galeguiños para ter de carne de canón en abundancia,
ademais dos nosos xatiños: ¡aquelas feiras de Castroverde nas que marcaban, a fortiori, para o Exército! Víñase
dando a circunstancia de que, fose por alimentación ou salubridade climática,
as proles galaicas eran particularmente numerosas, así que, salvo aqueles que
foron embarcar á Marola, para fuxir das quintas, todo por aquí poucos estaban
en condicións de pagar cotas (seguros). ¡Todo por la Patria..., a cambio de ben pouco!
Galicia, eminentemente rural, tamén era, penso, a
rexión menos preparada para o ambiente cuarteleiro: Pouca relación social fóra
da parroquia, sen unha disciplina de horarios e de traballo, e por engado, o
castelán imperante nas milicias!
A cousa tiña de positivo que os varóns, coa “espada de
Damocles” dos recrutamentos enriba, medrosos e preocupados polas continxencias
que lles agardaban, esforzáronse en aproveitar aquelas escoliñas de “a
ferrado”. Na muller, nas rapazas, con iso de que todas libraban de servi-lo
Rei...!
¿Que levaban e que traían os nosos soldadiños? En
xeral, medo; como pouco, ese medo natural ao descoñecido, incrementado en quen
vivira illado dos grandes núcleos de poboación. Á volta
fardaban: das súas valentías, dos seus feitos, do moito que os querían e
apreciaban os seus superiores..., pero os paisaniños tiñan que ver para crer.
¿E os que volvían enfermos, particularmente os do “mal africano” que tanto
abundaba alén do Estreito? ¿E os que non volvían? ¡No desastre de Annual, do
ano 1921, calcúlase que máis da metade, entre mortos e desaparecidos, eran
galegos!
Os que contaban a verdade
tinguíana de dramatismo: Cortes de pelo ao cero, aquilo de limpar as botas sen
ter con qué, os malditos xergóns, as madrugas a toque de corneta, fose inverno
ou verán, labazadas e arrestos sen saber ben o motivo, gardas de frío e de
pánico, a miseria da “soldadiña”, unhas ordes que nin o demo entendía... O
medo, ¡os medos!, non só se daban en tempo de guerra, senón, e particularmente,
en África. Non se me borra a imaxe dun soldado desta bisbarra ao que lle
impedín que me pedise de xeonllos que o recomendase para que o mandasen, mesmo
de “lavabragas”, de asistente, porque o tiñan colocando campos de minas e
explotábanlles de cando en vez.
Por medio, algo de positivo
había, tiñan, en particular polo século XX arriba: A academia de analfabetos, a
relación con persoas de distintas procedencias e de niveis sociais variados,
cultivo do compañeirismo, endurecemento para facer fronte a molestias e
calamidades que lles puidesen sobrevivir, etc., non sendo menor a consolidación
do apego familiar, ¡tan botado en falta! Despois de pasada, esa disciplina non
era mala para o licenciado porque tiraba dela un sentido distinto, máis aberto,
da vida social.
Os rapaces nados no 1982 foron os
últimos que se incorporaron, no ano 2001, para finalizar as súas obrigas antes
do 31 de decembro dese ano, data límite do SM, pois en xaneiro do 2002, as
Forzas Armadas (FAS) españolas foron, comezaron a ser, absolutamente
profesionais, integradas por persoal voluntario. ¡Isto foi..., onte!
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
Na Cova da Valiña
Na Cova da Valiña falamos de moitas cousas, evocacións diversas, e
tanto, que incluso Pablo Castedo lles tocou unha muiñeira aos espíritos da
Cova; ¡pero eles non contestaron!
¿Que opinarían de nós aqueles
cavernícolas? Como pouco dirían: ¡Tanto presumir de entregos e resulta que nin
Museo teñen, así que os restos aquí deixados hoxe en día están ciscados, algúns
en Lugo e outros en Vilalba! O primeiro dos desacatos xa foi desfacer a entrada
da nosa cova para extraer pedra marmórea coa que elaboraron cal para cubri-las
casas, mais despois veu a moda de asomar as pedras esgrevias, e o cal..., ao
entullo! Menos mal que aquel señor de Bolaño, don Darío Trashorras, ¡que merece
o don porque se portou con nós mellor cós que viñeron detrás!, mandou parar coa
canteira, e foi a Lugo para mostrar o seu achado. ¡Ben lle pintou, pois cando
subiu pregamos por el, e librouse do purgatorio!
¡Que pena non poder falar con
aqueles entregos, pero día virá, Deus mediante! De momento, evoquémolos.
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
Desandando o Camiño
San Miguel (Castroverde) coa vieira, con radios, do revés, diverxentes.
Moito levo falado do Camiño, que comecei a entendelo cando souben que ese
lugar de paso se chamaba / chámase “San Miguel do Camiño”, pero dos Camiños de
Santiago nunca se dirá abondo mentres queden peregrinos, que por certo están
indo a máis. ¿Aumenta a fe, ou é maiormente turismo, un turismo cargado de alicerces?
¡Aínda que só sexa por “turismo” facelo é san! Para conservar datos:
4-9-829 Alfonso II doa á igrexa de Santiago e ao
seu bispo Teodomiro, “tria millia in gyro tumbe”, e dá noticia de que no seu
tempo descubriuse o corpo do apóstolo, de que foi coa súa corte a adoralo, e de
haber trasladado a sé de Iria ao lugar onde apareceron os restos. Hai unha
copia, do século XVIII, no Tumbo nuevo, de Lugo, folio 322 r. O Rei D. Pedro I,
sobre 1368/9, fundou, neste Camiño, o hospital de Montouto.
Os camiños son igual de vellos cós poboamentos;
cada enxame da tribo era unha andaina, fose para ocupar terras nullius ou para enfrontarse aos veciños. Aquí, na nosa
bisbarra, a chegada dos romanos o que fixo foi melloralos, incluso, en certos
sitios, calzando neles con grandes pedras, pontes e pontellas, protexendo o seu
hínterland, en particular nos eixos ruteiros, nas vías de
certa longura; con iso cumpriron unha finalidade
dual, complementaria: facer sentir a súa presenza, estratexicamente, e impoñer
os tributos, as rapinas, as prospeccións de minerais extraíbles, etc.
Estas vías depredadoras, que non se lles pode
chamar doutro xeito, tales que no noso caso a de Lucus Augusti a Lucus Asturum,
Lugo de Llanera, (e de alí á Gigia, onde tiveron unha cohorte, por certo que
cuns baños magníficos),
Os baños da Gigia
convertéronse en focos de romanización, e por ende de
cultura, orixinando novos asentamentos, poboando, ou permitindo baixar dos
castros aos prerromanos, para aplicar novas técnicas de arada nas terras máis
feraces das contornas castrexas. Isto explica a prosperidade, o impulso, e
incluso a apetencia, que tiveron ao longo de toda a Idade Media os vales do
Castrum Viridis, o Vilariño do Castro Verde, paulatinamente convertido en burgo
extra-muros, e mailos da Valeira; asentamentos do Burón, etc.
Estes camiños non sempre se consolidaron en estradas
modernas pois ben sabido é que estas trazáronse ás veces con pouca lóxica
xeo-económica, máis ben co tiraliñas dos intereses particulares, e incluso
dirixidas por enxeñeiros foráneos que non percibían as potencialidades
económicas do país; porén, a rota ásturica debeu quedar tan trillada, e tiña un
percorrido tan lóxico, (¡tan erótico, din os da Fonsagrada..., polas curvas!),
que deveu no famoso Camiño Primitivo Santiagués, vinculando a realeza ásturica
coa sacralización compostelá, de paso que, coas súas idas e voltas, controlaban
o acatamento condal lucense, que lles ten dado preocupacións a feixe.
Á parte da dereitura deste camiño, considerado en
conxunto, compre ter presente que polo interior non tiñan os problemas
costeiros do anchor dos ríos, e logo que polas montañas gozaban da fartura da
caza, froitas, etc. ¿Os nevaríos? ¡En absoluto, pois daquela non se viaxaba nos
días curtos, nin sequera para sufocar unha rebelión, só perigo de caer en
escuras celadas.
Deste itinerario só hai unha dúbida importante, e para
iso fóra do noso acoutamento xeográfico, como é a de concretar se a vía romana
ía polo Burón ou polos cumes fonsagradinos. O profesor de Oviedo, José Manuel
González, deixou aseverado que o documento “Anónimo de Ravena” (século VII, copia
doutro da época imperial romana) ao menciona-la Fontem Albei está metendo a
fonte sacra no itinerario da rede viaria inter-lucus.
Xosé María
Gómez Vilabella
-.-
Efemérides.
Este domingo de Pascua, en
Castroverde, e cos pendellos baleiros, evocando aqueles feiróns do XX,
(Castroverde, Vilabade e Miranda), acordeime de que conservo un recorte de El
Progreso, que reza:
“La feria de Miranda será
inaugurada el 12 de octubre (12-10-1924).- Comunican de Castroverde que el
próximo 12 de octubre será inaugurada oficialmente la nueva feria quincenal en
el cercano pueblo de Miranda, de
este municipio. A juzgar por la mucha animación que se nota y su buena
situación, promete dar resultado y ser una feria de las más concurridas”.
¡Sic transit gloria mundi!
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
Xa fai falta imaxinación…
Xa fai falta imaxinación para imaxinarse
ao Cardeal Gil
teologando nestas encuastras do convento
de Montecubeiro.
Pois así foi, tal cal, que aquí
estivo, e aquí madurou, gozando da inmensidade e da grandiosidade da natureza
desta parroquia, feita por Deus ad hoc
para a contemplación e para a meditación
teolóxica.
Fr. Manuel García e Gil nacera no
ano 1802 na parroquia de San Salvador de Camba, profesando como relixioso de
Santo Domingo no convento de Lugo, de onde saíu nomeado vicario ecónomo de San
Ciprián de Montecubeiro. Neste cargo
estivo desde 1844 ata o 1846, realizando numerosas e importantes obras,
especialmente educativas para os seus fregueses, que deron en chamarlle o Santo
García, con admiración, agradecemento e incluso devoción. Na parroquia quedou
unha cuarteta que o define: “Dios premiou tantas virtudes, / Qu´o seu premio
sempr´alcanza/ Ós que traballan na viña,
/ E os que sudan para labrala”.
Esta sobresaencia acabou
prexudicado á parroquia pois pronto chegou a súa sona a Lugo, onde o propuxeron
para bispo de Badaxoz, e de alí, no
1859, catapultárono para arcebispo de Zaragoza. Recibiu o cardealado en
1877 e morreu con sona de santo o 28 de abril de 1881.
Os seus escintileos principais
puxéronse de evidencia no Concilio Vaticano I, onde foi considerado como o
principal teólogo do mesmo. Este concilio tomou ese nome porque se celebrou na
Cidade do Vaticano. Fora convocado polo Papa Pío IX, no ano 1869, para
enfrontarse ao racionalismo e ao galicanismo. Tivo catro sesións; na primeira,
co Decreto de apertura; na segunda, de Profesión de Fe; a terceira concluíuse
coa aprobación da Constitución Dogmática Dei Filius, e a última definindo a
infalibilidade do Papa en cuestións de fe.
Da teoloxía pasamos ás plantacións dos eucaliptos,
(eucalyptus), que, aínda que que nolos trouxo, de Australia, un frade, outro,
Fr. Rosendo Salvado, o que é a teoloxía non cheiran.
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
A peseta, ben ganada e mal usada.
Estásenos informando que o capital
español “abeirado” en Suíza anda polos 20.000 millóns de euros, non baixando
dos 4.000, tamén millóns, o “agochado” en Andorra. Este tesouro, que deixa
atrás, no tempo pero tamén no volume, aquelas fabulosas minas do Rei Salomón,
os evasores, entre eles os políticos, están saíndo cotrosos ante a opinión
pública. Pero hai que ir máis alá, á cause
éloignée desta..., ¿moda?
A causa remota témola na
explotación colonial: co ouro e coa prata de América importabamos o que outros
países se esmeraban en producir. Malogrado o colonialismo, naceron as remesas
dos emigrantes, fluxo singularmente galego. E por último, o turismo.
Os nosos emigrantes, criados en
míseras pallotas de par dos suntuosos pazos dos seus foreiros, ademais dos
derrubamentos da guerra incivil pola península abaixo, cobizaban vivendas
dignas, e a elas, á súa especulación, como é ben sabido, pasaron as primeiras
das súas remesas. Ata aquí o necesario, pero coa especulación do necesario veu
o acaparamento, a desviación.
Se os nosos políticos, ao longo do
XX, puxesen acento no ensino científico, se a técnica auspiciase unha vocación
de engadir valores; en definitiva, se exportásemos a partir do noso equilibrio
económico, aquí fumearían as fábricas, os técnicos serían valorados, honrados,
e as economías de escala, en lugar de viaxar, converteríanse en valores
industriais.
¿A onde quero chegar? ¡Xa cheguei:
á inmensa responsabilidade, crime de lesa Patria, a de toda unha xeración de
educadores, desprotexidos, mal informados e mal dirixidos, que ensinaron a
exportar..., diñeiro, en vez de mercancías!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
Do Condado de Flammoso (Chamoso)
Castroverde-Corgo só están divorciados na administración actual, pero o
chan e maila poboación seguen tendo aquelas analoxías descubertas polos suevos
cando dividiron o antigo Lucus en 11 condados. E non diga Corgo que non, pois
ata de Castroverde levan o noso, común, río Chamoso!
Nesta evocación vou reproducir
aquí o que lle dixo á Voz de Galicia, o 7 de Marzo do 1882, o seu Corresponsal,
que pasaron 133 anos, pero non o parece. Lede e xulgade!
“El aumento considerable de los tributos que amenaza
cobrarse muy pronto, es la cuestión del día, y bien se comprende que así sea.
La contribución de Consumo bastante insoportable, ya por onerosa, que antes se
pedía a este municipio, importaba la cantidad de 8.294 pesetas, y hoy, según
reza el reparto del delegado de la provincia, asciende a 20.195, es decir,
doblada, y con exceso. Cien Camachos no serían bastantes a convencer a estes
pobres campesinos de que con aumentar exorbitantemente sueldos y empleados,
subdividir direcciones generales, crear otras nuevas, y aumentar, en fin, el
presupuesto de gastos pueda regirse mejor la Hacienda y estar gobernado el país
como debiera, si fueran otros los hombres y otro el espíritu que los guiara.-
La contribución de los pasados años podían pagarla á costa de privaciones; la
que ahora se pide se les hace imposible que mal pueden dar cuatro quienes no
tienen más que dos.- Si Camacho descendiese algún día de su dorado sillón y
viese como viven nuestros campesinos, penetrase en las miserables barracas en
que se albergan, presenciase el duro trabajo y gustase, si gustarse puede, el
alimento con que débilmente se sustentan, daría al traste con sus planes y
reglamentos que llevan la miseria a donde debieron llevar la ventura. Después
de esto me decía ayer un vecino: Sólo le resta al Gobierno decretar el hambre”.
¿Pasaron 133 anos? ¡Polas trazas, non!
Xosé María
Gómez Vilabella
-.-
A
XERACIÓN DOS 30, SILENTE OU SILENCIADA?
San Pedro é un maleducado, que deixa pasar primeiro aos homes;
¿será por aquilo de que tivo sogra...? Nesta década están chamando,
principalmente, aos da xeración 30 (1930 / 1940), que se están indo tan ao caladiño
como viñeron, ou incluso como viviron, a maioría deles. Algunha necrolóxica,
pero ata poucas pois os fillos teñen abondo con ir quitando da crise aos netos.
¡Nada, que foi, que está sendo, a xeración do silencio!
Un repasiño:
Aquela depresión, coñecida como a Gran Depresión, xestouse nos Estados Unidos
no lonxano 1929. ¿Lonxe? Xeograficamente, si, pero as consecuencias non
tardaron en chegar á miña bisbarra, con unha avalancha de retornados,
decepcionados polas dificultades que tiveran no seu “face-las Américas”. Os
petos baleiros, pero as cabezas espertas, do moito que por aló viran e
observaran. ¡Revolucionaron a bisbarra!
Entre a socioloxía dos retornados
e as repercusións, mundiais, da crise económica, España tremeu, pasando da
Ditadura á Ditabranda, e desta, á República. Concluída a etapa dos foros,
pasárase á dos rendistas, vacas de cabana, etcétera, pero chegaron aqueles
retornados revolucionados e implantaron a Revolución. ¿A do 36? ¡Non, esa foi unha
contrarrevolución, unha sublevación dos caciques! Auténtica
revolución foron as cooperativas, aquelas Sociedades de Agricultores e
Gandeiros, iniciativa, fomento, principalmente, dos emigrantes retornados,
portadores, ansiosos, de progreso e de liberdade. Durou uns cinco anos, que
pronto deron en tremer os caciques, ¡non hai elemento máis covarde có diñeiro!,
e..., subleváronse!
Os nenos que estaban / que
estabamos nacendo polos 30 arriba, xa non tivemos ocasión de protestar, de
vocear, pois a incivil desmangou os brazos e tapou as bocas. ¡E así quedamos:
mudos, definitivamente mudos! Nin aos fillos lles berramos porque, cobizosos de
preparalos para un mundo mellor, para unha etapa máis..., civilizada,
mandámolos ao estudo, coa consecuencia subseguinte de que, aos poucos, eles xa
sabían, ou pensaban saber, máis cos pais, así que, quen se atrevía a corrixir?
Despois, por lei de vida, viñeron os netos, e deron en rompe-los calzóns, que
ata niso nos levaron a contraria, así que, quen se atrevía, quen se atreveu, a
pararlles os pés, nin os pés nin as perneiras?
Se alguén opina que aquela
xeración non foi muda, que mo diga, que mo demostre, que nunca é tarde para
aprender.
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
Consulta
Médica
Dr. Rielo Valcarce (José Antonio), dos Luna da Cernada.
Como o noso mundo vai..., ¡como
vai!, a trancas e barrancas, que din os castizos, ocorréuseme levalo ao Médico,
e a quen mellor que alguén con sangue de Montecubeiro, aínda que exerza en
Alacant, que din que vimos dos frades? (Da cultura dos frades, non se pense
mal!)
- ¿Por qué nos comportamos peor en la ciudad que en la
aldea; será porque allí nos conocen y disimulamos; será por contaminación?
- R.- Creo que depende de cada cual. Las personas normales nos portamos
bien en cualquier sitio o lugar. En las aldeas, solemos portarnos bien pues
todos los aldeanos saben quienes somos y que hacemos y deseamos estar 'bien
vistos'... además, ya, casi, somos 'extraños' en la aldea, como si ya no fuese
'cosa nuestra'. En la ciudad, en general, no tenemos amigos ni conocidos y nos
perdemos y/o diluimos entre la 'muchedumbre... y, como desconocidos, nos
atrevemos a realizar cosas de dudosa ética.
- Intercalados con otras razas, la mera observación nos
dice que no copiamos lo mejor del vecino, sino lo peor.
- R.- Personalmente, cuando me cruzo y/o converso con un 'extraño' de
diferentes 'características' (color, aspecto, vestimenta, barbudo, etc.) que
las nuestras... me siento como 'espiado', desconfío pues no conozco sus hábitos
y costumbres y, pienso, que ellos tampoco conocen los míos... y podemos darnos
'encontronazos' irracionales por 'desconocimiento'... ¡¡ No se puede querer o
amar a lo desconocido !!
- Por qué avanzamos tan lentamente en la culturización,
en la ética, en lo moral...? ¿No será que, por comodidad, actualmente dejamos a
la escuela lo que debiera ser instrucción paterno-filial?
- R.- Amigo mío, creo que, en estos aspectos, avanzamos a 'trompicones', porque nos obligan desde arriba, a golpe de leyes. Las gentes normales suelen dar ejemplos directos a sus descendientes de 'buenos o éticos' comportamientos, en el convivir, día a día. Pero los hijos también son influenciados por los comportamientos de sus compañeros y amigos... Muchas veces, por razones de trabajo, los padres están poco tiempo con los hijos y cuando pueden dar ejemplo de su 'honestidad' es en el trabajo diario, que los hijos no presencian y todo queda a las pocas actividades de convivencia en la casa. ¡Tampoco se puede 'achacar' ello a los padres... Y en las escuelas, sin suficiente personal, los enseñantes tienen que pasar de ello, unas veces por impotencia y/o miedo y otras para no complicarse la vida... ¡ que salga el Sol por Antequera !
- R.- Amigo mío, creo que, en estos aspectos, avanzamos a 'trompicones', porque nos obligan desde arriba, a golpe de leyes. Las gentes normales suelen dar ejemplos directos a sus descendientes de 'buenos o éticos' comportamientos, en el convivir, día a día. Pero los hijos también son influenciados por los comportamientos de sus compañeros y amigos... Muchas veces, por razones de trabajo, los padres están poco tiempo con los hijos y cuando pueden dar ejemplo de su 'honestidad' es en el trabajo diario, que los hijos no presencian y todo queda a las pocas actividades de convivencia en la casa. ¡Tampoco se puede 'achacar' ello a los padres... Y en las escuelas, sin suficiente personal, los enseñantes tienen que pasar de ello, unas veces por impotencia y/o miedo y otras para no complicarse la vida... ¡ que salga el Sol por Antequera !
Creo que estos pensamientos de profundos tienen poco, son cotidianos... y
deberían ser tratados y explicados en los centros de enseñanza, como 'ética
natural y/o general, sin mezclar lo 'moral' de las diversas religiones.
Esto de lo 'moral' se las trae... fíjate que en Islandia acaban de 'quitar'
una ley de hace 400 años que permitía u ordenaba (¿y/o era 'moral'?) matar a
marineros vascos. En la actualidad los islamistas radicales dicen que es
'moral' matar a todos los infieles... así que bien podremos considerar las
'morales religiosas' como 'bien dañinas' para el conjunto de la humanidad.
¡Bueno amigo, si no te gustan mis explicaciones, no importa, tengo otras! (Algo parecido
decía Groucho Marx).
-Doctor, por qué emigraste, con la falta que nos hacías
aquí arriba?
Pero a isto non me contestou; non sei se o faría, se sería, aplicando o
xuramento de Hipócrates!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
Felicitación
Nadal
Señor,
certo é que nos botaches do Paraíso
con causa xustificada,
que os teus motivos
sempre foron e serán
xustos;
con todo iso,
mandaches a Moisés,
de Profeta,
pero rompémoslle aquelas táboas
dunha Lei
doada de cumprir,
mais,
como a túa paciencia é infinita,
á terceira
mandáche-lo Fillo!
Por se isto fose pouco,
permitíchesnos nacer
no Castro Verde da verde Galicia
¡Só nos falta
que nos abras o Ceo,
e nos deixes celebrar un perpetuo
Nadal,
nesas alturas,
con
aqueles que nos deches por amigos,
moitos e bos!
Se cadra é demasiado pedir,
pero Ti é-lo noso Deus,
clemente, misericordioso,
ata o infinito,
que demostrado nolo tés!
¡Amén!
Xosé María e
Xosefina
-.-
A cambio de criarvos...
(¿Válido para
tódolos países en tódalas épocas?)
A cambio de
criarvos a miña dona, vosa nai, aparcou o seu Maxisterio, no que tamén ía unha fonda
vocación de pedagoxía popular como se demostra, entre outras cousas, con aquela
serie de artigos no vello “A.O.E.” (Sidi Ifni) que comezaba así:
“PROBLEMAS FEMENINOS.- No han de hacerlo todo los hombres.
Las mujeres también tenemos nuestros problemas, que a veces son comunes a los
de ellos, y algunas saben decirlo –yo me considero sólo principiante-; tenemos
problemas, se saben estudiar y decir –no discuto si en más o en menos
profundidad que la que emplean los hombres para los suyos propios-, luego no
tiene nada de particular que los exterioricemos. Los hombres opinan que les
corresponden a ellos las funciones intelectuales; yo creo que sería cierto si
la mujer tuviese la formación cultural de la edad media, pero desde entonces se
ha evolucionado, las mujeres fuimos a las aulas –los hombres cometieron una
torpeza muy grande al permitírnoslo porque desde entonces no monopolizan ellos
solos la cultura, y por consiguiente nos situamos ambos sexos en un mismo plano
intelectual. No extrañe, pues, a los hombres que las mujeres tratemos
públicamente de problemas comunes; vuelvo a decir que la culpa ha sido de ellos
por consentir, a través de la historia, la ilustración femenina. Y yo opino que
ganaron con ello porque así la eficiencia de las mujeres se extiende más allá
de las rutinas domésticas, sin menoscabo de estas y con evidente provecho, por
colaboración, en oro orden de actividades, tanto para la familia como para la
sociedad.
A través de las páginas de este Semanario ifneño –que es
señaladamente digno de loa por ver la luz en excelente presentación y saturado
de interesantes divulgaciones, a pesar de lanzarse con deficiencia de medios
por las dificultades comunicativas y pequeñez geográfica de la localidad en que
se edita, (labor que honra y demuestra el celo de su Director) –reflejaré,
mejor dicho, intentaré reflejar, temas femeninos de actualidad constante, sus
causas y sus consecuencias, enfocados desde un punto de vista pedagógico y
moral; también trataré de asuntos mixtos, que por el hecho de serlo
corresponden a los dos sexos, con exclusión de los privativos de los varones
puesto que a ellos incumbe su estudio. Y a propósito de esto diré también que
el problema de sexos es harto simple: para los hombres los problemas varoniles,
para las mujeres los femeninos, y para ser tratados indistintamente por aquél a
quien antes se le ocurran los que sean comunes a ambos géneros.
Como primeras colaboraciones estudiaré, en varios
números, la transcendencia que tiene para la vida hogareña y social la
formación adecuada de la mujer. Toda causa tiene principio; toda causa origina
consecuencias; y las consecuencias serán, por tanto, análogas a los principios
de que proceden: por eso considero que es de interés estudiar los principios
que llevan a la mujer a su acertada o negativa actuación frente a las múltiples
y variadas situaciones que se le presentarán a lo largo de su vida”.- Josefina RIELO DE G. VILABELLA
No comment, Gómez Vilabella
-.-
Para que saiban os netos de onde vimos
¡Iso; para que o saiban, para que
se decaten de como estaba España no ano 40, fai agora tres cuartos de século,
séxase, despois da Guerra de ¿Liberación?! A ver se escarmentando na cabeza de
seus avós evitan volver a ser “liberados”, purgados, esfameados!
Como lle dicían ao César aqueles
romanos: “Cave ne cadas”. ¡Pois iso: coidado con caer, con decaer, con deixarse
avasalar por eses ególatras que do Noso Pai só saben, e só exercen, ese anaco
do, “Venga a nós!”
A crise da Guerra deunos azos para
pasar da fusila á aixada, e volveu a rir a primavera, ¡daquela, si, pero..., a
golpe de aixada! De momento venceron os caciques, pero o pobo estudou,
reflexionou, revestiuse de dignidade..., e chegamos a ter Constitución! En España
as crises son longas, que esa experiencia temos, mais, de presente, co que
sabemos de economía e de técnica, ¿imos decaer, imos retroceder, deixarnos
avasalar, novamente, polos caciques da quenda?
Agora é o momento, non de berrar,
pero si de actuar, de empurrar, ¡Arriba España!, levantándoa entre todos, cada
quen segundo as súas posibilidades e coñecementos, pero, ¡nunca, nunca máis!,
deixarnos engaiolar por eses contistas do, “venga a nós”: ¡que veña, si, pero,
para todos, baixo control, rematando, dunha vez para sempre, cos, “si bwana!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
VOLVENDO AO
REGO, VOLVENDO AO CAMIÑO
Cando nos poñemos a andar, cando
facemos Camiño cara a Compostela, cando pasamos por Castroverde, os ollos, obviamente,
van cara a diante; ¡impórtanos ir, impórtanos chegar! Pero pode ocorrer que nos
esquezamos de que o Camiño que estamos facendo non é precisamente o de ida
senón o de volta.
¿De volta? ¡Si, de volta de
Zaragoza! Lembremos que o señor Santiago, Sancte Jacobe, arraigou na Gallaecia
despois, e grazas, ao seu retorno. De aquí foise decepcionado. Non aguantou
aquilo de “Xa veremos”, “Teño que consultalo coa ama”, “Agarde que o pense”,
“Mañá falaremos!, “¡Vaia un Deus que se deixou crucificar polos romanos;
sequera aquí, no Medullius, envelenámonos antes que entregarnos!”. Aqueles
celtiñas, escarmentados dos romanos, perderan a fe no descoñecido.
O Fillo do Trono non era o axeitado
para Gallaecia: Impulsivo, urxente..., Fillo do Trono! ¿Ou si? ¡Por algo San
Pedro o mandara á Finis Terrae: Facía falta un Jacobe para atreverse co ignoto,
co remoto, tan recentes que estaban aquelas, belicosas, conquistas. Non é
posible que se asustase, pero si que se desanimase á vista do trasacordo
galaico. Un bo día, ¡si, si, un bo día!, pola vía romana do Norte, co seu
cabalo branco, ¿sempre o tivo así?, púxose en ruta para Tarraco; en Tarraco
embarcaría, retornado, para Roma...
¡Ah, pero saíulle ao Camiño de
volta nada menos que María, upada nunha columna daquela Seo en construción, na Caesaraugusta!
-Santiaguiño, parece mentira en ti,
tan bos que son eses galaicos; ¡desanda o Camiño, que vale a pena!
¡E desandouno! Así que agora, cando
imos, cando van, a Santiago, non van, non vamos: Volven, volvemos!
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
DEMOCRACIA
Se eu mandase, ai daquela! Se eu mandase
mandaría que a sesión anual de control ao Goberno a fixesen as mulleres e non
os partidos da oposición. ¡Tódolos Mércores de Cinsa!
Explicareime: ¿Quen administrou, de sempre, as
casiñas dos nosos entregos? ¡As mulleres! Por algo lles dicíamos, “A miña
Ama!”. Non só listas abertas, senón, e tamén, censura, censura anual!
¡Deus, que ben ía funcionar o país con estes
controis! E logo que dá gusto oílas nas tribunas, e non esas voces roufeñas de
nolos homes. ¡Ídeo pensando!
Xosé María Gómez
Vilabella
-.-
CULTURA HERDADA
EVOCACIÓN
DAS ESCOLAS DOS VOSOS AVÓS
Antiga escola de Maxide, (Montecubeiro),
co seu emblema enriba da porta, no alto
das escaleiras.
No concepto “instrución popular”
metíase a lectura, escritura á man, e mailas catro regras aritméticas. ¡Non era
moito, pero era o básico, que menos houbo no XIX, particularmente para as nosas
avoas, aquelas que firmaban co polgar tinguido! ¿Esa bula das nenas? ¡Librábanas daquelas escolas de a ferrado
considerando “que non tiñan que ir polo mundo”, nin servir “ao Rei”, nin
enfrontarse aos documentos habituais: obrigas, permutas, dotes, ventas con ou
sen “pacto de retro”, partillas, etcétera! ¿Favor que lles facían? ¡Miñas
pobres, que nin voto tiveron ata o ano 1931, e para iso, grazas a quen, grazas
ao dúo Campoamor-Cordero Pérez!
Pero tampouco folgaban, uns e
outros, pois o neno rural saturábase, mañá por noite, desde a caneta,
particularmente con seus avó, dos saberes infindos do seu medio. Para empezar,
un vocabulario extensísimo, pragmático, medio recollido, recollido a medias nos
dicionarios actuais, que ía desde a flora á anatomía dos animais sacrificados.
Por exemplo, da “Lección de Anatomía”, de Rembrandt (do Dr. Deyman), aínda que
non ardese parcialmente o cadro, pouca lección podía deducir un rapaz, pero
poñámolo diante de seu avó naquelas meticulosas, comentadas, aperturas en canal
dun porco... ¡Como para aprobar nunha Facultade de Medicina!
A enciclopedia das tradicións
orais, se a houbese, non tería índice, pois, de tantas que tivemos,
resultaríannos de difícil clasificación. Unha aproximación, unha mera
aproximación, podería ser esta:
-Crenzas positivas; chamándolles
“negativas” aos saberes diabólicos, ás supersticións; en definitiva, aos pousos
do noso paganismo, tan presentes, aínda, a mediados do XX. Para evoca-los
principais, só da nosa bisbarra, habería que montar outra enciclopedia.
-A ética, dimanada dos comentarios
moralizadores xurdidos, analíticos de mil casos coñecidos. ¿Que neno de hoxe en
día se forma con mil biografías de tipos populares, uns imitables,
estimulantes, e outros repudiables, todos eles preceptivos en boa pedagoxía?
-Os alcumes, sempre definidores,
que tanto axudaban a coñece-la xente, a fomenta-la observación psicolóxica.
-A toponimia menor, esa historia
permanente, do máis importante para a vida lugareña, verdadeiras decantacións.
-Os refráns, esa experiencia
milenaria, sopesada, contrastada, que tanto nos levaba, ou podía levar, da man
titora que os aportaba, que nolos explicaba.
-As feiras, media carreira de
Economía para quen lles prestase atención.
-Os oficios, mil artes, ou mil
mañas, segundo os contemplásemos ou participásemos activamente neles.
-¿En Arquitectura? Unha casa rural,
das ben feitas, -casa e alpendres-, amén da capela e/ou da igrexa parroquial,
dan para tres anos de carreira especializada a pouco que consideremos a
elementalidade das ferramentas utilizadas.
Un etcétera interminable que, xa
que vai por vía de exemplo, pararémolo aquí.
Hoxe fálase moito de reciclamentos,
de formación permanente... Un labrego – labrego, daqueles, que iso de gandeiro
é unha abreviación nosa, contemporánea, desde o arado (para os días de sol) ao
seu taller artesán (na palleira, para os días malos e/ou de vagar), se hoxe o
convertésemos en carreira universitaria, co preguiceiros que nos volve iso que
chamamos ilustración, sería unha carreira longa, pero deserta, porque ninguén
se atrevería con ela.
Épocas
Cando falemos da Galicia rural,
particularmente dos séculos XIX – XX, hai que esquecerse das calendas xulianas
e traducir por:
Verán. A Sega e mais Agosto
(herbas, segas, mallas, etcétera). Non apetecía o sol da praia xa que se tiña,
abundante, na porta da casa. O que apetecía era a sombra.
Outono. Que finalizaba polo San
Froilán, unha festa máis que patronal, colleiteira. ¡aquí empezaba o inverno
agrícola! Despois do San Froilán pouco se necesitaba dos nenos, eran
prescindibles, así que adoitaban mandalos á escola. O Mestre, fose a ferrados
ou en cartos, xa se contratara, previsoramente, entre a Sega e o Outono, cando
máis tardar, que para despois só quedaban libres os novatos ou segundos.
A primavera proclamábase,
propiamente, o Domingo de Ramos, ¡árbores máis que ramos!, caese cando caese,
que daquela comezaba a labor dos hortos, as patacas, etcétera, así que facían
falta os nenos, a súa colaboración, maiormente se a casa tiña un certo
potencial agrícola; de non telo, os rapaces xa non irían á escola.
¿Local da escola? Nas privadas,
xeralmente o cuarto do “corredor”, cuarto-comedor das festas. As casas pobres
nunca deron local para esas escolas de temporada, e nas ricas sempre houbo un
sobrado axeitado, máis ou menos luminoso, pero relativamente digno.
¿O catecismo? O catecismo
arrimáronllo os curas ás escolas nacionais, maiormente porque as controlaban
eles, incluso en períodos esquerdosos. Lembremos aquí a disputa que se atribúe
a Palmeiro de Luaces co seu cura, ao que lle argumentou que o seu eran as matemáticas,
e que o especialista en relixión era, debía ser, o crego; ¡así foi fusilado,
seica, na horta do Seminario de Lugo, pois o seu cadáver nunca se localizou! Os
pais do rural, en familias dun mínimo cultural, sempre ensinaron o catecismo en
por eles, e máis ben os avós. A Doutrina
era unha disciplina oral, memorística, que xa se practicaba antes de que o neno
/ a coñecese as vogais. ¡A boa hora ían pagar unha escola para recitar, día
tras día, aqueles rezos, aquelas ladaíñas da lareira! Coñecín moitísimos
analfabetos das letras, da lectura e da caligrafía, pero, ¿analfabetos en
relixión...? ¡Nin os máis curtos!
O de contar sempre se ensinou nas
casas, empezando polos dedos das mans. A etapa seguinte, co gando: as vacas,
que eran pouquiñas; e despois, as ovellas; por aí adiante. O debuxo dos números
adoitaba ser, igualmente, caseiro; nas pizarras de lousa, co pizarrín. Sumar e
restar era ben doado cos múltiples exemplos da vida cotiá; algo máis complexas
eran as operacións de multiplicar e dividir, que esas si que se cantaban (a
táboa respectiva) na escola. Os bos mestres esixían un dominio absoluto das
táboas, a tal punto que a “tomaban” do dereito, do revés, e salteada. Coñecín
infinidade de labregos que, p. e. nas feiras, efectuaban operacións complexas,
mentalmente e con abraiante exactitude, dándolles que facer aos tratantes.
Para falar de difusión no ensino
hai que comezar polos conventuais, e non só en Montecubeiro; tamén algo, pero
pouco, moito menos, polo clero parroquial. Os mestres foron máis ben
transmisores, difusores, engadindo algo por si mesmos, de xeración en xeración,
pero tampouco un milagre; considerados en bloque, quere dicirse, como clase.
En canto á circulación fiduciaria,
moi escasa aínda que relativamente pois os vinculeiros sempre tiveron algún
diñeiro; o que pasaba era que llelo facilitaba o patrucio subrepticiamente, e
atesorábano para merca-las lexítimas aos irmáns, ou para proporcionarlles a
dote ás mozas casadeiras. Nunca houbo segredo mellor gardado, obviamente para
iso, e para pintarlles a miseria aos minorazos, para que devolvesen a “pasaxe”
desde América, para que axudasen ás casas.
No século XIX, para non remontarnos
máis atrás, as feiras inxectaron moito diñeiro neste país: vendíase pouco, é
certo, pero mercábase aínda menos, que todo era da casa, da casa ou do país,
fosen mobles, ferramentas, alimentos, calzados e vestidos. Ese conto de
“paga-los foros” tivo algo de conto,
pois en xeral eran baratos, e logo que se pagaron máis ben coas aportacións dos
emigrantes, coas “letras” dos emigrantes. Iso dos foros foi, en parte, un
instrumento político, unha falacia tardía, dos demagogos do 30. O caso é que no
ano 1926, Lei de Redención de Foros de Primo de Rivera, segundo os
Rexistradores da Propiedade na provincia de Lugo só quedaban unhas rendas
censadas por debaixo dos dous millóns de pesetas; das de daquela, por suposto,
pero aínda así representa pouco endebedamento para unha provincia eminentemente
rural.
O fondo da cuestión era que o
Mestre non procedía de casa rica, que nese suposto bo coidado tería de non
ilustrar aos seus veciños; nin precisaba paga de ningún tipo, que o cacicato habitual, tradicional, das
familias fidalgas proporcionaríalles mellores rendementos. Sempre eran de casa
media tirando a pobre: non lles sobraba o froito, e logo que, ao facerse medio
señoritos, non adoitaban facer grandes cavadas. Por outra banda, pagar en
especie, aínda que logo a revendesen, era o máis normal, incluso nas obras dos
rendistas, pazos, mosteiros, etcétera. Os señores podían taxar en moedas, pero
á hora de pagar, facíase o troco a cereal, madeiras, gando, etcétera.
Non eran os mestres trapeiros de
polas portas. Non é así; non había tal oferta, como podía ser o das cuadrillas
de segadores: O mestre pescudábase, inveteradamente, de cerca ou de lonxe,
despois dunhas concienciudas referencias. De ser escola colectiva, ían para
falar con el, a tempo, unha comisión, dous ou tres pais de familia encabezados
por aquel ou aqueles que puxesen os locais.
Aquí ao lado, en Asturias,
circulaba máis diñeiro debido, principalmente, á súa emigración global,
xeneralizada, anterior a Galicia, destacando tamén en artesanado. Aí as
melloras aos vinculeiros nunca foron tan absolutas como en Galicia.
Deixando de lado as comparacións de
zona: Aquí o mestre era moi solicitado, totalmente rifado, pois os de prestixio
escaseaban; e logo que as escolas públicas eran sostidas polos municipios, e
máis tarde, polo Estado. Os veciños que construíron locais ad hoc para escolas,
certo é que lle cobraban unha miseria de aluguer ao concello respectivo, pero
fixéronas no seu papel de elite socio-económica, ¡para beneficiar aos seus
fillos, por suposto!
Falouse de mestres clandestinos,
pero non había tal. Iso, en todo caso, dicíano os Nacionais, amolados por unha
competencia que os desprestixiaba, culpa principalmente do seu absentismo:
¡Mañá é feira; tedes punto! E por aí
adiante. Os Inspectores, se cumprisen coa súa obriga, se non encubrisen aos
Nacionais, decataríanse do problema e deixaríanse de elucubracións torpes e
insidiosas. ¿Uns inspectores que avisaban aos mestres con quince días de
anticipación? ¡Pois vaia inspección!
A escola oficial, “Nacional”, foi
concibida desde a Capital, con programas totalmente en castelán, adaptados máis
ben para formar, para darlles base aos potenciais alumnos dos ciclos
superiores; en definitiva, para señoritos da capital. Os nenos da aldea
precisaban doutro pan, cousa que nunca se preveu desde arriba. Por outra parte,
a escola particular, rural, era unha auténtica formación profesional, cousa,
distinción, que veu precisamente, oficialmente, desde que a aldea desaparecera
como tal, desde que se globalizou coa capital. Considero digna dun profundo
estudio esa pugna, esa competencia, entre os mestres nacionais e mailos particulares.
Para os que tiñan por ensino
rutineiro aquelas escoliñas do ferrado, direilles, coa miña experiencia de
ambas, que rutina era mete-los nenos da aldea nunha burbulla oficial para así
inxectarlles uns coñecementos traducidos, que en xeral non lles eran útiles,
nin doadamente asimilables.
Contexto oficial:
1753. O Concordato, xestado con
toda clase de intrigas por ambas partes, significou a submisión do Episcopado á
Coroa, por se xa o estivese pouco en Galicia con respecto ás institucións castelás.
Neste punto de inflexión, o rural, que viña sendo promocionado pola Igrexa
local, séntese desprotexido e inicia a súa autosuficiencia laical. De aquí
arrincan os mestres rurais, que o serán todo para os seus conveciños menos
catequistas, función caseira en primeira instancia, e parroquial por elevación.
En certo sentido, o mestre rural
foi a antítese da clerecía. Certo é que procedía dela, dos seus saberes, da súa
ilustración, pero cultivaron a rebeldía dos seus coñecementos, dos propios, dos
impartidos, fronte á oposición caciquil, piramidal, da xerarquía eclesiástica
conivente cos mandos gobernativos. Aquí empezou, ou máis exactamente agravouse
a situación, tendo o seu ápice no 1936, particularmente naquelas instrucións do
arcebispo de Santiago ordenando aos párrocos que se abstivesen de estender
certificados de boa conducta aos fregueses que estivesen afiliados ou
simpatizasen con sociedades marxistas ou similares. Pero a cousa non se quedou
niso dos certificados senón que a clerecía rural, mangoneouna de seu,
procedente moita e dela da pequena burguesía, que os fidalgos xa ían
extinguidos, e que viña sendo freada pola culturización progresiva dos mestres,
lanzouse ás denuncias, ás delacións xeneralizadas, unha verdadeira cruzada
inquisitorial, ou peor aínda, xa que nin simulacro de xuízo se lles facía aos
acusados. ¿Marxistas? ¿Marxista un galego daqueles do rural, idólatra da súa
vaquiña e da súa leira? Á parte de que no 36 tanto os marxistas coma os
falangistas eran tan escasos coma os trigos de dúas espigas.
A “Pepa”, Constitución do ano 1812,
preconizaba no seu artigo 366: “En todos los pueblos de la Monarquía se
establecerán escuelas de primeras letras...” ¡Xa! Nesa Constitución tamén se
estableceron as gradacións de primaria, secundaria e superior, pero todo iso
foi utopía ata o ano 1857 no que a Lei Moyano retomou o tema..., ¡para Castela!
En Galicia non tiñamos apenas núcleos de máis de 500 habitantes, ¡que eran os
dotables con aquelas escolas chamadas “completas”!
No 1860 as Juntas Locales de
Galicia, ben seguro que por iniciativa das sociedades económicas, fixeron un
censo ilustrativo, resultando que para 3.289 parroquias, coas cidades
incluídas, só funcionaban 1.457 escolas, ¡e para iso a maior parte delas
rurais, privadas, temporais!
Gracias, fundamentalmente, ás
Escolas de Ferrado, que seguían chamándose así aínda que xa se pagasen en
cartos, no Mapa do Alfabetismo de España do ano 1920 saímos do mellor, ¡para a
época! Algo por detrás de León, que roldaba o 30 % de analfabetos; Asturias
outro 30 %; ¡pero Ourense e Coruña ían despois de Lugo, con máis do 50 %!
Cando se fale de “analfabetos” en
Galicia non hai que tomalo literalmente, definíndose como tales aqueles que
“non sabían ler nin escribir”. Un analfabeto dos de principios do XX aquí en
Galicia adoitaba ter unha cultura de transmisión oral fantástica; persoas
coñecín nesta bisbarra, nados a comezos do século, de tan amena e variada
conversación, particularmente mulleres, que eran precisamente as menos
escolarizadas, que, de telas gravadas, hoxe asombraríannos.
No 1931 creáronse por Decreto as
Misións Pedagóxicas, que foi un fito para o medio rural.
Naqueles anos da Guerra un dos
nosos Mestres viña percibindo de 2.000/3.000 pesetas anuais, fronte a un Garda,
Civil ou de Asalto, que andaban entre 3.000/4.000. Con estes estímulos
negativos, a escola pública..., ¡para as Mestras! E se pillaba lonxe, ou de mal
servizo..., ¡para os substitutos/as!
Material escolar.- Compre subliñar
a carencia de medios, ben máis grave do que fosen as limitación culturais do
ensinante. Deste xeito o ensino foi memorístico, de repetición oral, pero tivo
a vantaxe de que o ensinado cultivou de tal xeito e a tal nivel a súa retentiva
que aínda hoxe nos asombran as lembranzas e mailos coñecementos dos nosos avós,
que incluso lembraban os nomes dos comercios das vilas e cidades nas que
fixeran o seu servizo militar, por máis que nada ou pouco comprasen neles. Hoxe
en día, polo XXI arriba, coa disciplina memorística un tanto relaxada, é
practicamente inútil preguntarlle a un rapaz, da idade e do nivel escolar que sexa, por unha
determinada tenda, ou por un centro oficial sito na rúa paralela da súa
vivenda, e xa non digamos do seu descoñecemento nominal das rúas circundantes.
Agora sabemos moito, ¡saben!, é
verdade, pero dun xeito lineal, estritamente da materia ou da ferramenta que
nos toque manexar, ¡e para iso non sempre, que enseguida imos consultar, sexa
aos papeis ou ao ordenador! A cultura de tradición oral dos nosos campesiños da
primeira metade do XX era circular, ou ata habería que dicir, esférica, global.
De postos nunha balanza, máis peso específico en saberes concretos, acogulados?
Ponderando os medios dispoñibles en cada caso, por suposto. Non é que todo
tempo pasado fose mellor, que tampouco é iso, senón que a densidade foise
gasificando, perdeu coa difusión. En definitiva, que a especialización é un
xeito acomodaticio de incultura.
Coido que tamén importa subliñar,
recordar, que a emigración triunfante, ¡a triunfante!, a que retornou polos
anos 1925 / 35, pois a fracasada xa non volveu, que daquela non había
repatriación avalada, nin por conta do Estado, acadou, en xeral, ideas, e algún
diñeiro; acaso máis ideas que diñeiro, porque xa saíra de aquí, do seu rueiro,
licenciada, formada, relativamente ben formada, quere dicirse, educada e
madura, do ambiente familiar, e moi especialmente daquelas deostadas escolas do
ferrado.
Aqueles emigrantes, concretamente e
con preferencia na provincia de Lugo, fixeron milagres en proporción aos medios
entón dispoñibles: déronlle un tirón socio-económico, estimulante, contaxioso,
que fixo historia, por máis que pouco se lles teña recoñecido e agradecido. A
provincia de Lugo nunca foi mitineira, non é, ou non era, o seu, en parte acaso
pola nosa saiba acomodaticia, suevo-bretona en definitiva, pero tamén pola súa
conformación, que seguiu sendo castrexa, quere dicirse, lugareña, focalizada na
dispersión e na gravitación parroquial, pero non fixeron falta grandes
conmocións espectaculares para que xerminase o ideario progresista, incubado,
requentado, fornecido, polos nosos emigrantes, pola súa exemplaridade. Coruña,
provincia de pazos e de caseiros, tiña os portos de mar de man; por contraste,
os lugueses tardaban unha semana en acadar os peiraos, pero aínda así
pasáronlles diante, xa nas primeiras emigracións. Os caseiros da provincia da
Coruña, en xeral, agardaron á corrente venezolana, xa na posguerra. Para probar
todo isto, a falta de estatísticas concretas, específicas, abonda con apelar ás
lembranzas dos nosos vellos, e de xeito ben elocuente á circunstancia de que a
maior parte dos lugueses perseguidos nos anos 36/37 pasaran por Buenos Aires.
A cultura, vítima, no 36. ¿Quen
lles estorbaba ás forzas reaccionarias, caciquís, do chamado Movimiento
Nacional? ¿Quen nutriu a proliferación partidaria, política, innovadora,
progresista, do decenio 1925 / 35? Está doado de probar: Os mestres e mailos
emigrantes, ou máis exactamente, os mestres emigrantes, particularmente os
porteños, que se prata non trouxeron, si que fundaron unha pléiade de escolas e
de agrupacións ou sociedades, incluso cooperativas de consumo. De Cuba veu
moito diñeiro, moitísimo, pero pouco ideario, que iso cultivábase máis en Bos
Aires; o seu ambiente, nas Antillas, o xeneralizado, era máis materialista que
intelectual, ¡cuestión de clima!, con honrosas excepcións, por suposto.
Sería unha redución imperdoable
constrinxir, reducir, o noso mestre rural ao ensino das catro regras. ¿Quen
foi, quen fixo de “home bo” na nosa bisbarra? ¡O mestre, e só o mestre, que
arranxou litixios enconados, frustracións xudiciais; e fixo partillas, que por
algo e para algo sabía descompoñe-las figuras irregulares en triangulacións aproximadas;
redactou escrituras de todo tipo, formulou instancias...
O espelido de cada rueiro fixera a
“mili”, ben na escola de analfabetos do Rexemento, ou nas oficinas de Maioría,
ou na botica de primeiros auxilios do cuartel. De volta, constituíanse en factotums do lugar: facían curas de
urxencia, inoculaban aquelas vacinas da varíola, inxectaron todo tipo de
inxectables, con ou sen receita, etcétera., á vez que convencían aos seus
veciños de que o arado de ferro era máis útil có de madeira, particularmente
nos terreos costudos, erosionables. Predicaron a oposición ao reparto inicuo do
imposto de Consumos, a insubmisión ao Secretario e demais caciques do
Municipio...
Lémbrese que o Perito Agrícola, o
Médico e mailo Escribán, fóra de Lugo-capital eran raras avis, unha especie
de bispos que só baixaban ao rural nas concentracións electorais, ou nas festas
parroquiais, ou nas vodas dos seus parroquianos.
Como dicía a nosa paisana, a nosa
¡Mestra!, Enriqueta Otero, “É moito o que temos herdado, así que compre
agradecelo, melloralo e..., transmitilo!”. ¡Amén!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
En lembranza da señora Emilia de
Brañas
Señor,
certo é que nos botaches do teu
Paraíso
con causa xustificada
pois os teus motivos sempre foron,
e serán, xustos;
con todo mandaches a Moisés,
de Profeta,
pero rompémoslle aquelas táboas
dunha Lei
doada de cumprir,
mais,
como a túa paciencia é infinita,
á terceira mandáche-lo Fillo!
Por se isto fose pouco,
mandáchesnos á túa Santa Emilia
para que nos mostrase, para que nos
lembrase,
o teu Nacemento.
¿En Belén?
Si, pero reproducido en Millares,
no Millares da Valeira.
¡Tan só falta que nos abras o Ceo,
e nos deixes celebrar un perpetuo
Nadal
nesas Alturas,
da man de tan ilustre veciña,
e con ela,
todos aqueles que nos deches por
veciños
e por amigos,
que foron exemplares,
moitos e bos,
¡como que eran de Millares!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
Aprendendo
a fiar
A foto é de onte, pero o oficio é
de antonte. ¿Que foron primeiro, as fías ou as lareiras? Meu avó, quero dicir,
o meu mestre, pois se tal non fose o avó mal podería chegar a ter meu pai
aquela mestría herdada, (¡que pouco agradecemos as herdanzas; meu pai, si; eu
tamén, pero…, outros?!), sostiña que o invento das lareiras foi inmediato ao do
fogo…, para illarse do lume, para que non lles ardesen as peles das camas
contiguas! Nestas, alguén se decatou do quentiña que resultaba a lá das peles
das ovellas, e matinou coller unha sílex para cortárllelas, para librarse
daquelas táboas das peles resecas, pero nisto, a muller do patriarca, alí
presente, colleu un garabullo e deu en estirar a lá, intuíndo que sería máis
flexible que aqueles cordóns da propia pel cos que as ataban aos pés. ¡Tate: do
garabullo pasouse á roca, pero iso foi máis tarde, moito despois, que primeiro
tiveron que inventar o torno, o torno de tornear a madeira!
¿Onde fiaron? ¿Onde ía ser: Cabe da
lareira, coa luz da leña, pois de día había que cazar, e subirse ás árbores
para coller a froita, pero tamén atusmar na porta da caverna agardando pola
aproximación dos rapaces, ou o retorno dos maridos, sucesivamente! ¡Benditas
lareiras, e para iso poucos museos as conservan!
A muller máis fiadora de cantas
coñecín foi a señora Xosefa de Brais, que, desde que lle morreu o fillo, aquel
Roxelio, do que dicía que lle puxera así para acollelo á protección divina
daquel famoso Roxerio, que fora abade de Meira, con festa os oito de cada
Agosto, precisamente o día natal do seu fillo, entretíñase fiando para os
sobriños, tantos que tiña, e tantas medias que gastaban! Tanto se preocupou del
o beato Roxerio que intercedeu para que o levase Deus antes de chegar á idade
dos pecados, en plena puberdade, que así o entendeu ela, outra santa!
Esta historia de lareira, aínda que
a conte como conto, conto non foi, que dela dou fe, posto que a cometín eu! Era
tan cariñosa a señora Josefa que case me criei tanto con ela, ao redor da súa
lareira, como na da miña casa. ¡A culpa era súa, pola cantidade de lambetadas
que, como casa rica, almacenaba naquela artesa do pan! Primeiro mandábame
atizar, para quitar o frío, e a continuación, como pouco, unha onza de
chocolate! Pero, un día…
O día estaba frío, e fora chovía
coma quen a tira con un caldeiro; leña xa quedaba pouca; así que, para non saír
a buscala, nin ela nin eu, no intre en que rematara de fiar unha rocada, ¡a
enésima!, alargoume a roca e díxome:
-Para que non se apague o lume,
achega eses tizóns; e para non queimarte, faino coa miña roca.
Facer, fíxeno, pero con tanta
torpeza que lle queimei a roca. Por suposto que din en chorar, pero ela
perdooume, consolándome no seu regazo, que ata me dixo, na súa excelsa bondade:
-Alédome ben de que che pasase iso,
pois esa roca facíaseme curta, e así o meu Manuel mercarame outra na feira. ¡Se
merca a roca, menos diñeiro lle queda para viño, así que hoxe fixemos unha obra
de caridade!
Hoxe, lembrándome do feito, á vez
que dela, teño que recoñecer que non só hai santas nos altares, que tamén as
tiñamos xunto das lareiras!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
De
Lugh
a
San
Froilán,
pasando
por Prisciliano,
tres
historias de moito calado.
Pero, ¿por onde comezo, xa que son
de Lugo, e tamén adoro ao Lugo de Llanera, onde bebín unha sidra exquisita…,
que seica a elaboraran mesturando as mazás ástures coas lucenses! En todo caso,
grazas Lugh, e non só polas mazás, xa que teño, e debo, tamén, agradecer a miña
nacenza cabe do camiño que une aos dous Lugos.
Sempre distinguín entre os da
muralla (lucenses) e os da provincia, séxase, os meus, os lugueses. Os romanos,
de pechados na súa caixa forte, desentendéronse de Lugh, pero non así os seus
provedores, os circundantes. O noso tráfico era, ¡é!, centrípeta, que non
centrífugo. Mentres nós apañabamos as castañas que nos ía concedendo Lugh,
varexadas con pancas a falta de lanzas, os lucences, os da gladius…, papábanas! ¿Está clara a diferenza? Froilán era máis da
horta, pero de “hortera” nada, xa que foi o precedente de que os curas de Lugo
merezan o báculo antes có bonete presbiteral. ¿Onde tal se viu? ¡En Galicia,
claro! ¡Anda que non sachou hortos súa nai, dona Froila, que aínda se conservan
así, esponxosos, no seu Rego! Téñolle unha especial simpatía, seguramente
porque eu tamén levo sachado catro hortos, ou máis, pero iso non é óbice,
cortapisa ou valadar para que lle dea preferencia ao meu amigo, e case colega,
San Ciprián,
xa que temos en común o noso paso
polo Magreb; a diferenza pode estar en que el saíu santo, e eu…, quen sabe se
non estou un pouco asirocado xa que presto atención a estes temas, a estes
paralelos…, tan diverxentes!
No medio, co que comparto a miña
devoción polos carballos, ¡por algo titulei “Cerna pura” a vida dunha das
mulleres que máis admirei!, teño a Prisciliano. Coñecín unha Priscila, pero só
unha, pois facía falta apelidarse Gómez para tal nome darlle; ao Cura da
parroquia debeu pasarlle desapercibido o étimo!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
¿En que se parece o pote colgado dunha
gramalleira
á España da primeira década do XXI?
Lección de Economía apocalíptica para
alumnos intelixentes.
Hai moito tempo que o escudo de
España deixou de ter xugos e frechas? ¡As frechas desapareceron no século
pasado, pois os rapaces de hoxe en día nin frechan nin son frechados; o de
agora son atumes, unhas atumes liviáns, uns papeliños engomados, que por iso se
di, ligar! En canto ao xugo, ás cangas, renóvanse cada catro anos, mais, para
disimular, no dicionario da Constitución lese, puxeron, listas cerradas!
As aguias, aquelas aguias imperiais
fóronse, e como a natureza ten horror ao baleiro, esa fauna foi substituída por
falcóns. ¿Quen, como, e cando? En tempos había, houbo, esculcadores, para
amaña-los casoiros. Pois ben, se cadra inspirados niso, agora temos
propagandistas da fe, que utilizan os subornos monetarios como carnada para
mante-los seus falcóns. En definitiva, que fan os falcóns? Voan, voan alto, de
casa en casa, e descenden ata a mesmísima lareira polas mesmísimas antenas,
sexan da radio ou da tele. ¡Ao menor descoido, atrápante, e de paso póñenche
cadeas, unhas cadeas peores cás letras de cambio, pois átante a catro anos
vista, séxase, longo prazo!
A todo isto, o pote, que? Os potes
de agora serven para cocer, para abrandar, esa pel de touro á que chamaban
España. ¡Iso, España, que deixou de chamarse Hesperie, (cuniculosa), pero só
foi de nome pois seguimos sendo “terra de coellos”, que así nos denominaron os
fenicios, séxase os traficantes, agora chamados financeiros! O pote ponse a
ferver, atizado polos políticos, de xeito tal que, cando máis ferve, canto máis
se lle activa a circulación, a ebulición, máis vapor, máis subirse ás nubes. E, ¿que son as nubes? Para
que o entendas: Agora chámanlles “paraísos fiscais”. En definitiva, que o
contido do pote evapórase, e, salvo que lle vaiamos engadindo algo, tal como
produtos exportables, pois aquel ouro da Torre de Sevilla esgotouse, e o
depositado en Rusia, tamén, chegará un día no que o pote se baleirará
definitivamente. ¿Daquela, que? ¡Vouvos suspender, por torpes! Daquela só queda
vender o pote ás potencias estranxeiras, como chatarra, que para outra cousa
non servirá.
Das gramalleiras, que, que aínda
non falamos diso? ¡Ao non haber potes, nada mellor que colgar eses falcóns das
propias gramalleiras, e asalos vivos, tal e como facía a Santa Inquisición para
espanta-los diabros, que por algo lle chamaban así, Santa!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
MERCEDES CORA,
unha vida acelerada,
anticipada aos seus tempos.
Hoxe, medio século, largo, despois
da súa mocidade, sumida a nosa xuventude nunha crise socio económica que tanto
lembra aquela da súa época, aquelas miserias da posguerra, podemos considerala
todo un símbolo de constancia e de superación, a seguir, a imitar.
Para máis galeguidade, para máis
afinidade, ata naceu na emigración! Unha vida acelerada, exemplar, de vangarda:
Aulas, T.E.U., cine, idiomas, funcionaria...; tan anticipada aos tempos, que
ata a venceu un cancro de peito antes de que os tales tivesen cura.
Criouse nas miserias da guerra,
concretamente en Madrid, así que o seu fado, aguerrido e valente tiña que ser.
Con brillantes notas en Bacharelato, lanzouse en dereito a Dereito, que
tampouco era usual naqueles tempos para unha muller. Como a súa capacidade daba
para moito, simultaneamente iniciouse no T.E.U. (Teatro Español Universitario)
despois de face-los cursos do Instituto de Investigaciones y Experiencias
Cinematográficas.
¿Que, ou quen, a levou ao T.E.U.?
Por suposto que a súa capacidade intelectual polifacética, pero o sopro veulle
dun primo carnal de súa nai, tamén descendente dos Lombardero, de Librán,
Manuel Lombardero de Paz.
Teatro. Destaca en
“La larga noche de Medea”, de Corrado Álvaro, en el Instituto Italiano, da que
o crítico “J.G.”, conclúe: “El montaje, realizado con prisas. Una decoración
sencilla y esquemática. Una dirección acompasada, pero, por las prisas, (Ahora
diríamos: ¡Y con los medio de entonces!), sin matizar. La interpretación, por
las prisas también, insegura: Diana Salcedo, opaca de voz y excesiva de gesto,
con momentos justos; José Vivó, excesivamente despreocupado; Dafauce, bien,
pero frío; María Rivas y Mercedes Cora,
una delicia; los demás bien”.
Películas nas que participou: Horas
inciertas, La Hermana San Sulpicio, Gloria Mairena, La moza del cántaro, La
ciudad de los sueños, Sangre y Luces, Señora Ama, El Pórtico de la Gloria,
etcétera.
MERCEDES CORA
VISTA POLOS CRÍTICOS DA ÉPOCA. ENTRE OUTROS:
De Cambronero, en “La nueva
productora “Eos Films”.
Ilustra o artigo con unha foto da
artista, á que lle dá este pé: “He aquí un rostro nuevo, el de Mercedes Cora,
que se ha revelado como una actriz de temperamento. De su belleza
no tenemos que añadir, contemplando esta foto, ni tanto así...”
Referíndose á película “Horas inciertas”, o entrevistado
concreta: “... Al frente del reparto figura una estrella muy conocida ya del público
español por los éxitos logrados en anteriores producciones. Me refiero a Trini
Montero. Además, Juan Manuel San Juan, Fernando Simó, Pedro Tena y Mercedes
Cora, una joven actriz de extraordinaria belleza y posibilidades
temperamentales”.
En “La línea Bracho”.
“Cinco kilos de Merche Cora. Merche Cora, la elegante
actriz de cine y teatro, a quien recuerdo en su excelente interpretación de
“Verano y humo”, en Teatro de Cámara, va a hacer un papel en “El ama”. Merche
es, y esto lo saben todos los que la conocen, un prodigio de estilización de
figura. Con sus cincuenta y cuatro kilos actuales y su estatura de 1,62, aún
Julio Bracho le ha dado la consigna de adelgazar cinco kilos. El papel asignado
a Merche es el de “Dalmacia”, una mujer consumida por el amor. Sin embargo, la
actriz, que sigue al pie de la letra las instrucciones de su director, está a
punto de verse consumida por el hambre.
-Me he impuesto un régimen muy riguroso. Y cando salgo a
tomar algo con los amigos, siempre procuro pedir berenjenas o esos otros aperitivos
que no engordan –dice la actriz.
De “J.”, que ilustra unha
entrevista con dúas fotos de Mercedes, unha delas epigrafiada “Gloria Mairena,
tercera película de Mercedes Cora. En esa escena, con Ricardo Acero”. A artista
confésase, a corazón aberto:
“En el Instituto, Mercedes debería haber perdido el miedo
a la cámara. Y, efectivamente, lo ha perdido. Pero no así el miedo a su propia
responsabilidad. Ese se presenta puntualmente cada día de rodaje en el plató. Y
hasta comprobar, en proyección, los resultados de la escena no desaparece el
muy esaborío…
-Mi primer papelito –habla ya Mercedes, con una voz
estupenda, de primera calidad- fue en “Aquel hombre de Tánger”, con Nils Aster;
una coproducción que me parece que no llegó a estrenarse. Lugo tuve otro,
importante, en “Horas inciertas”, que me lo recortaron y me dieron un disgusto
horrible, porque creo que estaba bien… Esos dos papeles fueron “de mujer
fatal”, por eso que decías antes de mis ojos verdes, seguramente. Luego, Luis
Lucía me buscó para “Gloria Mairena”. No era muy mala; pero si una “vedette”
con mucho genio. Esta sí que la visteis entera… -Y la gente se fijó en ti…
-Puede, porque enseguida tuve el contrato para “El pórtico de la Gloria”, que
acabo de terminar. Y aquí, por fin, hago un papel de “buena”, de chica sencilla
y normal, como a mí me gustan… -Pero no sé quién me ha dicho que eres bastante
presumida, Mercedes. Y presumir, puedes presumir mejor dándotelas de mujer
funesta que con una batita de percal…
-El que te haya dicho que soy vanidosa, te ha engañado.
Yo de lo único que presumo es de conseguir lo que me propongo. Pero es que
pongo los medios y mucha fe…, y por eso. ¿No sabes que hace poco he ganado unas
oposiciones al Ministerio de Justicia? ¡Si! Por si esto del cine no cuaja, ya
tengo un puestecito del Estado. Soy una chica previsora. Hija única, figúrate…
¡Y con lo achuchadilla que está la vida!
Ríe sinceramente. Y sus dientes tienen, ¡también!, luz
interior. Lo que hace de Mercedes Cora la muchacha ideal en época de
restricciones.
-¿Qué piensas del cine, así, en conjunto, Mercedes?
-Yo lo tomo muy en serio. Estudio mucho, me preparo. Me
preocupan mis papeles. Y… tiemblo cuando empiezo a rodar. Sobre todo, temblaba
cuando me dirigió Lucía en “Gloria Mairena”. Me asustaba su “estilo” y me
espantaban sus voces. Luego é sabido que es una gran persona, y que en cuanto
se le pasa el primer “pronto” resulta encantador. Pero, ¡tuve un miedo!
-¿Qué es lo que más te preocupa cuando estás ante la
cámara?
-Quedar bien. Por encima de todas las cosas. Y luego que
me “comprenda” el fotógrafo.
-¿Cómo no va a
comprenderte, si se lo das todo hecho?
-¡Tengo una nariz tan chiquitita y tan desvergonzada!
-A los hombres nos encantan las naricitas desvergonzadas.
¿Qué vas a hacer ahora?
-Creo que tengo un papel en “La moza del cántaro”. Pero
estoy muy preocupada porque no sé si seré “mala” o “buena”.
(Mercedes Cora, una flor exótica –con perdón- en nuestro
cine, no debe preocuparse. Mala o buena –aguarden a verla- estará de primera.
Ella ha logrado siempre lo que se propuso. Y diez años atrás, cuando era una
tobillerita de trece abriles –ya está la edad- soñaba con ser una Myrna Loy,
una Kay Francis… Que es lo que podría ser ahora: una Kay Francis jovencita…)”
Outra entrevista, “de corpo
enteiro”, esta do crítico “Juanón”, que nos mostra e define con precisión e por
extenso á rapaciña que había en “Mercedes Cora”:
“MERCEDES CORA. Todavía está reciente el estreno de la
película “Gloria Mairena” donde esta nueva actriz del cine nacional realiza el
primer papel de su carrera artística que llega al público. Y el periodista,
siempre alerta a las novedades, se apresura a interrogar a la futura “estrella”
en el momento inicial de su vida artística.
Mercedes Cora es joven, de estatura media, más bien alta,
pero oscuro y ojos azules muy claros. Y como ninguno de estos datos lo aclaran,
diremos que Mercedes Cora es muy guapa.
-¿Dónde has nacido?
-En La Habana.
-¡¡¡!!!
-Sí, sí. En La Habana. Pero mis padres son españoles.
-¿Cómo ha surgido en ti la idea de hacer cine?
-Y ahora te pregunto yo: ¿a qué mujer joven no le atrae
el cine?
Y como uno ha citado a Merche para interrogar y escribir,
no contesta.
-¿Desde cuándo?
-¡Ah! Por esto que te voy a contar. Durante la guerra
(tendría yo entonces unos siete u ocho años) se reveló mi afición artística
organizando “funciones” teatrales, en las cuales yo era empresaria, directora,
actriz y autora, todo a la vez.
(Uno debe poner cara de sorpresa, porque Merche aclaraJ
-Claro, hombre. También era empresaria porque yo cobraba
las entradas a los chicos que venían a ver mi “espectáculo”. El lugar elegido
era la trastienda de un comercio que hay cerca de mi casa.
-¿Y al terminar la guerra?
-Mis padres decidieron que debía estudiar una carrera y
así lo hice. Estudié el Bachillerato y, más tarde, la carrera de Derecho.
-¡Atiza! ¡Una doctora!
-Desde luego. Pero yo seguía en mis deseos de ser actriz.
-¿Tu primera oportunidad?
-Me la facilitó mi tío, en Maestro Lombardero (Manuel
Lombardero de Paz). Su gestión dio por resultado un papelito de cigarrera en
“Aquel hombre de Tánger”.
-Primer director.
-Míster Alwin.
-Continúa, doctora.
-Ingresé luego en el Instituto de Investigaciones y
Experiencias Cinematográficas.
-¿Buena experiencia?
-Bastante afortunada.
-Bien; adelante.
-También hice un curso en la Escuela de Cinematografía,
que dirigió José María Elorrieta. Allí me probaron para un papel en la película
“Horas inciertas”, y, como di bien, lo hice.
-¿Qué papel?
-Me llamaba “Luana” y era una chica vampiresa, escritora
y…, algo loca.
-¿Cómo te viste?
-Pues muy bien. Me encontré mucho más guapa de lo que soy
e realidad.
-Una protesta legal.
-Hice unas obras en el Teatro Español Universitario y
ahora pertenezco al Teatro de Cámara.
-¿Y en el cine?
-Bueno, ya lo sabes: Una corta salida en “La hermana San
Sulpicio” y este papel que conoces en “Gloria Mairena”.
-¿Has luchado para llegar?
-Aún no he llegado, pero lo que llevo hecho me ha costado
bastante. Sobre todo, disgustos de tipo familiar. (Clara alusión a su frustrado
matrimonio con Manuel Fernández, Ingeniero y propietario de minas, de Turón
(Asturias), muy del agrado de sus padres).
-¿Cuál crees que debe ser la primera cualidad de una
actriz?
-El saber sentir.
-Otra.
-Conocimiento y amor a la profesión.
-¿Afición?
-Máxima, de todo tipo, constante y creo que para siempre.
Esto llena ni vida.
-¿Actores mundiales predilectos?
-Bette Davis: es extraordinaria; Spencer Tracy y Sir
Laurence Olivier.
-Muy bien, Merche. Aquí termina el informe. Visto para
sentencia.
Outra, do mesmo.
“Mercedes Cora.
Surgió
–una más- del Instituto de Experiencias Cinematográficas. Intervino en “Horas
inciertas” y luego se fijó en ella Lucia. La vimos “mambeando” en “Gloria
Mairena”. ¿Puedo decirlo? Una vampiresa de bolsillo. Ya está dicho. Luego la
encontró Salvia y le dio un papel en “El Pórtico de la Gloria”
En Santiago, co Cardeal.
-¿Qué personaje, Merche?
-Soy una galleguiña que roba para operar a su madre.
-¿A qué actriz no te gustaría parecerte?
-Hay muchas, pero no las cito. Es indiscreto.
-¿A cuál si?
-A ninguna. Quiero tener una personalidad propia, a
prueba de petardo.
-¿La tienes?
-Lo intento al menos.
-¿Eres actriz?
-Yo creo que sí. Pero en potencia.
-Explícate.
-La cosa está clara. Me hace falta la oportunidad.
(Lo que está claro es que se refería a su intención de
dominar el inglés para dar el salto a Hollyvood; con esa intención se fue para
Inglaterra, pero…, se presentó Cupido, esta vez decisivo!).
Una mendiga, en este punto, tiende la mano. Mercedes se
apresura a escarbar en el monedero. La limosna es fabulosa.
-¿Rica?
-Nada de eso. Arruinada. Egoísta. Di más bien, precavida.
Luego lo comprendemos.
-Tome usted, buena mujer. Dentro de poco estaré lo mismo
que usted…
JUANON
No Diario PUEBLO. Martes 3 de
Febrero de 1953:
“En el cine español ha surgido una “estrella”: Mercedes
Cora. ¿Recuerdan ustedes aquella jovencita estupenda que cruza las calles
madrileñas, hasta la parada del autobús, en la película “La hermana San
Sulpicio”? Estamos seguros de que sí. Pues esa joven es Mercedes Cora. Después
de este “debut” en la pantalla la hemos visto en un papel de vocalista en
“Gloria Mairena”, donde ser revela como una actriz de temperamento, segura y
natural.
Recientemente, Mercedes Cora ha firmado con Suevia
Films-Cesáreo González un contrato por el que hará un papel destacado en la
película “Pórtico de la Gloria”, que dirige Rafael J. Salvia.
Y nosotros nos acercamos hasta Mercedes Cora para que nos
diga algunas de sus opiniones.
Mercedes Cora es morena, de estatura normal, de tez clara
y los ojos de un color azul-gris que dan a sus facciones una acusada
personalidad. Más bien chatilla y de sugestivo conjunto facial.
-¿Quieres decir algo para la página de cine del diario
PUEBLO, Mercedes?
-Desde luego. Ya sabes que salir en los periódicos es una
de nuestras debilidades. Lo haré muy gustosa.
-¿Llegas al cine de un modo directo o has pasado antes
por alguna disciplina artística, tal como el Conservatorio, etc.?
--¡Uy! No, no. He estudiado en el Conservatorio, he
pertenecido como alumna al Instituto de Investigaciones y Experiencias
Cinematográficas y a la Escuela de Cinematografía, que dirigió José María
Elorrieta.
-¿Alguna otra preparación?
-Sí, sí. He estudiado el Bachillerato y la carrera de
Derecho; estudio idiomas y doy clase diaria de baile en una academia
especializada.
-¡Caramba!
-Yo estoy convencida de que para llegar a triunfar de
verdad es necesaria esta disciplina, aun a costa de los mayores sacrificios. No
cabe vacilar.
-¿”La hermana San Sulpicio” ha sido tu primera salida?
-No, y sí.
-¿…?
-Claro. Porque intervine en “Aquel hombre de Tánger” y en
“Horas inciertas”, pero no he quedado en ninguna por esas cosas raras y
sorprendentes que ocurren en el mundo del cine de vez en cuando.
-Di algo para nuestros lectores de cómo eres.
-¡Uy! ¡Eso sí que es meterme en un lío!
-Vamos, tu carácter, tu afición al arte, tus
aspiraciones.
-¿Mi carácter? Pues como actriz, creo que debo ser
dúctil, adaptarme a todos los papeles. Y como persona, creo que soy muy normal,
sencilla y con cierta inclinación a lo sentimental; verás: es que, como mis padres son gallegos, creo que me viene por esa línea
algo de lo que ellos llaman “morriña”.
-¿Afición?
-Eso llena mi vida. Pon que mi afición al arte
interpretativo es máxima, extraordinaria, capaz de constituir por si sola la
meta de mis aspiraciones.
-¿Admiras a alguna actriz extranjera? ¿Te gustaría seguir
su “línea”?
-Si admiro, claro. A Bette Davis sobre todas. Pero a mí me gusta ser yo misma y no
parecerme a nadie más que a Mercedes Cora. En esto estoy muy segura de lo
que quiero: ser “tan buena” sí. Pero “tan ella”, no.
-¿Proyectos?
-Hacer un papel, y
de gallega precisamente, en “El pórtico de la Gloria”.
-¿No es curioso que “Gloria” sea una palabra que está en
el título de tus dos películas seguidas?
-¡Ah! ¡Pues es verdad! ¡No me había fijado! (Y Merceditas
ríe)
-Debe ser…, bueno; aquí me viene como anillo al dedo un
piropo hecho.
-Pues si está ya hecho, no lo hagas tú. (A súa
orixinalidade, en todo).
-Petición concedida, pero me quedo con las ganas.
-¿Quieres preguntar algo más?
-Quisiera preguntar mucho más, pero no dispongo de
espacio. ¿Quieres tu decir algo más?
-Sí; que muchas gracias, y que PUEBLO es un diario
fenómeno.
-No me extraña que en tus películas figure la palabra
“gloria” trabajando tú. ¡Y ya lo he dicho, hala! (Mercedes vuelve a reír).
Y nos despedimos de esta maravilla de criatura que se llama Mercedes Cora y
que estamos seguros de que muy pronto será una de nuestras más solicitadas
“estrellas”, por guapa y por artista de temperamento.
PELICULAS CON PAPEIS IMPORTANTES
NELAS
Horas inciertas (José María
Elorrieta, 1952)
La hermana San Sulpicio 8luís
Lucía, 1952)
Gloria Mairena (Luis Lucía, 1952)
El Pórtico de la Gloria (Rafael J.
Salvia, 1953)
La moza del cántaro (Florián Rey,
1953)
Sangre y Luces (George Rouquier,
1953)
La ciudad de los sueños (Enrique
Gómez, 1954)
Señora ama (Julio Bracho, 1954)
-.-
Se así comezou, a onde chegaría se a saúde llo
permitise? Galeguiña de raíces, en frase súa reiterativa, “Reverdecía cada vez
que veraneaba en Castroverde”. Un portento de muller, intelixente e traballadora; unha
flor que se murchou e marchou antes tempo.
De canto
antecede da fe seu primo,
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
No Porto da Bonaigua
Vaia por
diante o recoñecemento de que nas lareiras non todo era sinceridade ou
verdade pois cohibidos sempre houbo, e haberá, en todo tempo e lugar, que nada
coma os complexos para desatar a imaxinación, e con iso alardear, presumir,
precisamente do que se carece. O vello aforismo: Dime de que presumes e
direiche de que careces, tamén se daba cabe das lareiras, e por veces a gran
escala, cando non había, ou se pensaba que non había, forma de contrastar
aqueles asertos; claro que o mundo é máis cativo do que por veces pensamos.
Aquí e agora voume referir ao
Lisardo do Pacio, que o escollo non tanto pola magnitude da súa imaxinación
como polo feito de que xa morreu, e para iso sen descendencia, así que, co meu
relato, non deshonro a ninguén:
-Ai Lisardo, Lisardo, canto te
votamos en falta, estes anos, pois, desde que marchaches, ninguén volveu a
tocar a gaita do fol neste lugar; ¡nin ben nin mal! Por certo, ¿non cha
quitarían aqueles do maquis, contra os que se dixo que loitaches bravamente?
¿Amansácheos coa música?
-Algo diso houbo, señor Xosé, pero
contaréillelo aos poucos, en varias ruadas, que a miña historia élle longa, e
menos mal que xa pasou!
Houbo aplausos e todo, que non
sempre se acollía un heroe cabe da lareira, un mozo valente, e por engado,
músico.
A narración, efectivamente, foi
prolongada, que así tivemos oito ou dez días consecutivos de épica, máis que
admirable vindo daquel rapaciño que sempre o tiveran por mimado: ¡Da casa do
Pacio, nada menos, e encima fillo de viúva, consolo de súa nai, que se non
seguía levándoo no colo era máis ben polo que medrara, un con oitenta, que
naqueles anos era moita crianza de Deus!
¡Pobre Lisardo, tanto que nos doía
imaxinalo naquel témpano do Puerto de la Bonaigua, cargando con unha
metralladora, bombas de piña, a mochila do rancho…, tanto peso, tanto frío, e,
sobre todo, tantos perigos! Só con oírlle relatar que cando conviña facer unha
descuberta, ou pasarse á retagarda do maquis para comprobar os seus efectivos,
os seus preparativos, volvendo polo monte aos nosos acuartelamentos para
informar canto antes, naquelas montañas, despois de terse criado a 500 metros
sobre o nivel do mar, confortablemente arroupado por súa nai, pois o pai
volvera de Cuba todo derreado, que así se esfarelou, precisamente dous días
antes de licenciarse o seu morgado, que apenas deu chegado ao seu enterro, eu
poñíame a tremer: ¡Anda que se tamén me destinan, que son do mesmo lugar que
este Lisardo, para ese 5º Batallón de Cazadores de Montaña, que será de min, co
dado que son aos catarros, que xa salvei de milagre cando tiven aquela
bronquite…?
-¿Lisardo, -preguntoulle un día
miña avoa, doéndose de tan tráxicas peripecias-, como foi que despois te
mandaron para Madrid, que dixeches que te licenciaron no Cuartel de Atocha, ou
entendín mal?
-Si, señora, pero non lle foi
cuestión de sorte, senón de méritos, pois o Coronel, que ben me coñecía,
recoñecendo o meu valor, chamoume un día ao seu despacho e díxome: -Don
Lisardo, pois aínda que non tes Bacharel mereces ese título, en premio aos teus
servizos, voute mandar para Madrid, que así envalentoarás aqueles enchufados de
Atocha contándolles as túas heroicidades. ¡Dito e feito, pois á semana seguinte
xa estaba eu paseando polo Retiro, que ata me rifaban as mozas!
A avoa, insistindo:
-Non me estraña, rapaz, un mozo tan
guapo e valente, nese Madrid dos señoritos finos e baleiros…
Anos despois, xa na década
seguinte, ¡o que son as coincidencias!, en certa ocasión, visitando ao daquela
Comandante Luís Lombardero Fórneas, coñecín á súa criada, que era de Córneas da
Valeira. Serviunos o café precisamente nun intre no que aquel parente me
preguntaba que tal por Montecubeiro, onde estivera pasando uns días de permiso:
-¡Pois, ben; e mándanche moitos abrazos, que ben sabes o moito que che
agradecen canto por min tes feito!
A criada, confianzuda ela:
-¿Así que de Montecubeiro? ¡Pois de
alí tiven un rapaz…! ¿Don Luís, podo interrompelos para contarlle aquí ao seu
parente o favor que lles debo aos de Montecubeiro?
-Muller, podes, pero non
pluralices, que o teu foi singular, pois nun rabaño, en calquera, pode haber
unha ovella moura.
A rapaza, que xa empezaba a
madurar, de invitada a sentarse connosco, co Comandante e coa dona, dona
Carmen, Carmen Vega Val, abriu o seu libro dos agravios:
Que aquel Lisardo baixou dos
Perineos precisamente por unha recomendación do Lombardero, que se trataba con
un Capitán daqueles Cazadores de Montaña, pois, por mediación de non souben
quen, chegáronlle cartas da nai do Lisardo, que estaba hospitalizado aló no
Valle de Arán, á morte, ou pouco menos, aterecido do frío. Luís, neste punto,
puntualizou que, máis que do frío, o rapaz enfermara co medo, que segundo lle
dixera o seu colega, era un auténtico covarde. Xa en Madrid, comezou a saír de
paseo polo Retiro coa criada do Lombardero, que lle levaba acotío grandes
bocadillos, a ver se así o ía quitando daquela anemia, que o roía. O rapaz
propúxolle matrimonio á criada, xurándolle que ía vivir en Montecubeiro ao
grande, que tiñan caseiros, e non necesitaría facer outra cousa máis que
criarlle dous ou tres fillos; ¡iso, de gran señora, señora dun pazo!
-¡Mala centella o coma, -concluíu a
rapaza-, pois tan pronto se licenciou, del, nin unha carta, sabendo como sabía
que eu tivera aquí outro rapaz, ben empregado por certo, e que o deixei por
facerlle caso, ademais de que era guapo, da nosa terra, do noso Luguiño!
Remato: O irmán do Lisardo, xa
antes de morrer súa nai foise para Cuba, seguindo o exemplo paterno, e aló
seica lle pegaron unha sífilis que o levou ao cemiterio de Colón, na Habana.
Lisardo, señorito el, deixoulles o casarío aos caseiros, e el, sempre tan
covarde, non fixo por traballar, en nada, así que as rendas fóronlle a menos, e
a saúde tampouco lle foi a máis, así que, ¡ás Areeiras, en plena mocidade, en
plena solteiría!
A miña conclusión é que de pouco
vale presumir, de pouco vale chufar, que todo se descubre, e as glorias
inventadas foxen tanto ou máis que as follas secas no outono!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
A matanza do porco na bisbarra de
Castroverde
Tan
importante que foi na nosa bisbarra. ¡Isto, a temporada das matanzas, tamén pasou, ou está pasando,
á nosa Historia patrimonial!
Saíu hoxe, 10 de Novembro do 2014,
na páx. 61 de El Progreso.
Xosé María
-.-
Os avós, pedra angular.
A primeira dos avós, xunto, a
carón, reclinados por riba do neto/da neta, tamén é oral, mental, e só a
entenderá quen saiba ler nos beizos:
Como dixo aquel vello, aquel
Simeón, no templo de Xerusalén, daquela da Presentación, que vale para min,
salvando as distancias, aínda que non tanto, pois este neno, eu mesmo, tamén
procede do Ceo, e se trae pecado orixinal, co bautizo, arranxado! Simeón, se
non te ofendes, déixame parodiarte, que esta cousa, esta ocasión, aínda que
menos, tamén é importante, e mellores verbas cás túas, as miñas, non: Agora
podes, Señor, despedir en paz ao teu servo, porque os meus ollos xa viron o teu
neno/a túa nena, o teu enviado, esta cara de anxo, tan anxelical que mesmo se
parece ao Neno Xesús! ¿Será que vén de parte súa? ¡Que así sexa, pois, polas
trazas, tal parece…!
No bautizo póñenlles sal aos nenos…
¡E fan ben, ademais de ser un símbolo, pois neste mundo insulso todo o saleiro
é pouco! Entre o que traen, e mailo que lles poñen…, os nenos son o sal da
vida! ¡Deus, que responsabilidade contraemos cando os desalgamos cando os
amargamos, cando os desviamos da súa traxectoria celestial! Ben o dixo o
Mesías, cando lle apartaban os nenos para que non estorbasen ás persoas
maiores. ¿Maiores? ¡De tamaño físico, só diso! Deixade que os nenos se acheguen
a min, non llelo privedes, porque deles á o Reino do Ceo! ¿Oiríalle ben o
evanxelista Mateo? ¡Claro que si, que estaba ao seu lado! Se traemos connosco
un pan para a terra, e un alma para o Ceo, por que nos expoñemos a perdelo? Os
saltimbanquis do circo xóganse a vida, pero os pecadores aínda arriscamos máis,
que nos xogamos a alma; daquela cómpre non descoidarse, pois as caídas poden
ser fatais, irreparables, e as recaídas peor aínda!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
A vida dá que tecer
Unha Penépole moderna
A vida dá que tecer, tanto aquí
coma en Ítaca, non si miña Penépole? Ti esperabas por Ulises; pero todos
agardamos un porvir, ese porvir que non acaba de vir!
No entrementres, non nos cansamos
de tecer e de desfacer: Propósitos, promesas, ilusións…, seguidos de
frustracións! Temos pretendentes a barullo: luxos, vicios, tentacións, que non
se cansan de chamar á porta, ¡á porta inferi! ¿E nós, mentres, que? Pois…, de
continua convalecencia: Tratámonos, medicámonos, facemos propósito da emenda,
pero…, vivimos no mundo, e o mundo dá que facer, dá que loitar!
Nacemos como nacemos, uns máis
limpos cá outros, a uns bautízannos e a outros, non, pero aínda así, dun xeito
ou do outro, nome temos, que xa é moda poñérnolo antes de nacer, agora que se
coñece de antemán o sexo da criatura. Lávannos a todos, sexa coa auga bendita
ou coa outra, pero a mesma auga adoita traer impurezas; e logo que as toallas
tamén conservan reminiscencias, por de estrea que sexan. Só se librou a
Inmaculada…, soamente ela, e para iso por obra e graza do Gran Xefe! Os
outros…, os outros somos, vimos, sucios, fillos daquela Eva, de Eva e daquel
Adán, que moi adán debeu ser para que así o nomeasen!
Nada máis nacer comezamos a
respirar, e, ¿que respiramos? ¡Contaminación; nuns lugares máis, e noutros
menos, pero algo diso en todo tempo, en todo lugar, en tódalas familias!
Ademais das tendencias, que nos veñan nos xenes, que algo diso hai, antes de
falar xa oímos, xa sabemos que nos din guapos aínda que non o sexamos: ¡Aí
comeza a hipocrisía, e nós sen vacinarnos dela!
Tempo adiante vacinarannos doutras
cousas, pero da hipocrisía, pouco, pois é unha epidemia universal: ¡teremos que
auto vacinarnos segundo vaiamos aprendendo a discernir, a distinguir, o ben do
mal, sinatura terrible, cadora máis! Así, pouco a pouco, iremos lavándonos da
costra, da propia, destas e doutras desviacións, dos cheiros, dos malos
exemplos, das tentacións da propia carne, pero…, o pero está en que, aínda que
nos lavemos de mañá, a carraña, tanto a externa coma a interna, agarda por nós,
solicítanos en todo tempo, en todo lugar; solicítanos dun xeito parecido a como
lle facían a Penélope aqueles sucios pretendentes emperrados en facela infiel
ao seu Ulises. Ela tiña a desculpa de facelos esperar a que rematase coa tea, que
así foi librando!
Nós, a imitación daquela Penépole,
de tódalas Penépoles habidas e por haber, tamén lles podemos argüír ás
tentacións que o estamos matinando, que a ver se mañá…, e así, nestas
dilacións, algún día chegará a morte: se nos pilla inocentes, os pretendentes,
as tentacións, xa non poderán con nós, definitivamente, non deformarán a nosa
vontade salvífica!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
Apagar os
incendios
Apagar o lume, apaga-los incendios, é máis difícil que acendelos. Vén isto
a conto, meus rapaces, da contemplación, que pronto vos resultará sensible, de
que vivimos nun mundo globalizado, competitivo, que xa comeza a evidenciarse no
colexio, nese concurso cotián de notas e de cualificacións. O xoio do global,
que polo demais ata sería bo, estimulante, é a calumnia, que sempre a houbo,
que por algo dicían na Idade Media, Calumnia, que algo queda! Pero hoxe en día
resulta estimulada ao darlle a volta ao vello aforismo dos gregos, aquilo de
que, O fin non xustifica os medios. ¿Démoslle a volta? ¡Polas trazas, si;
lamentablemente; e precisaremos adoutrinar moito, amansar moito, para que estes
bois volva ao frego!
Falando de estoicos, falando de gregos, tamén vos recomendo a Epicteto de
Frigia, que dicía, e se o dicía é que o pensaba pois os estoicos se non eran
virtuosos a iso tendían: A verdade trunfa por si mesma, pero a mentira precisa
de complicidade. A análise é doada, doada e actual: Non chega con non mentir,
temos que refugar toda complicidade co mentireiro, co calumniador. Isto non
quere dicir que os abandonemos, senón que lles axudemos a retractarse. Ben o
entendía André Malraux ao dicir que o difícil non é estar cos amigos cando
teñen razón, senón cando se equivocan, pois é daquela cando máis útiles lles
son os nosos servizos, para axudarlles a corrixir, a levantarse!
Rubén Darío, outro sensible, expresouno así:
Puede una gota de lodo
sobre un diamante caer;
puede también de este modo
su fulgor oscurecer;
pero aunque el diamante todo
se encuentre de fango lleno,
el valor que lo hace bueno
no perderá ni un instante,
y ha de ser siempre diamante
por más que lo manche el cieno.
sobre un diamante caer;
puede también de este modo
su fulgor oscurecer;
pero aunque el diamante todo
se encuentre de fango lleno,
el valor que lo hace bueno
no perderá ni un instante,
y ha de ser siempre diamante
por más que lo manche el cieno.
¿Vedes que hai moito que, e de quen, aprender, con tal de que esteamos
dispostos á reflexión? A reflexión, o reflexo …,¡que xa volo teño dito!,
consiste en mirarse, en remirarse, por dentro; iso si, despois de lava-la
conciencia, que non todas, nin sempre, o están, pois enxúrranse doadamente coa
contaminación ambiental!
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
Da lareira aos funerais
¡Todo iso
en 50 anos! Dous mundos separados só por medio século. As lareiras aguantaron,
como pouco desde os castros ata mediados do século XX, mais con iso e con todo,
exhaustivas de méritos, ¡desagradecidos que somos!, pouca literatura levan
recibido. As brasas do asado, o pote do caldo, a quentura, a tradición oral…
¿Que máis se lles pode pedir? Pero veu a cociña bilbaína, achantada en mesas de
mármore, e…, fixémonos señoritos, pasando do fogar ao hotel, nun sopro!
Claro que
non se pode honrar a lareira nun simple artigo, pero si invitarvos a unha
lembranza. Neste propósito, aínda que deixemos de lado, ¡que é moito deixar!,
as relacións de convivencia familiar, as sociais darían para unha enciclopedia:
Aquelas congregacións veciñais…, maiormente nas noites de vagar, que, por
climatoloxía, copaban medio ano. Sempre, ou case sempre, na Casa Grande do
lugar, e iso por razóns de espazo e de…, leña! As mellores chousas, as mellores
carballeiras, obviamente, eran propiedade dos grandes señores, tan ilustrados
eles que, cando se estableceu o Rexistro da Propiedade, foron os primeiros en
sabelo, e tan ben o souberon que se apresuraron a rexistrar ao seu nome as
mellores cavadas dos montes veciñais; seguidamente serían os propios
desposuídos os que lles arrincarían a pedra, os que paredarían, os que
repoboarían, maiormente con castiros e carballos, aínda que algún houbo que o
fixo con pinos, aos que dedicou, agradecido, fermosos poemas que chegaron a ser
himnos.
Certo é que
a maioría daqueles ricos restituíron, ¡parcialmente, claro!, cos seus acolledores
braseiros, á plebe friorenta e aburrida. Houbo unha certa simbiose pois
naquelas ruadas das lareiras igual se xogaba a partida que se contaban contos,
ou transmitían episodios locais; cantábanse coplas…, e incluso actuaban os
muñidores, ofrecendo, nalgún caso, “botar unha man”, no reparto daquel imposto
dos “Consumos”, que o pagaban os que menos consumían! ¡Todo un mundo, en tres
partes, en tres escenarios: a igrexa, a feira, e maila lareira!
Ao longo do
XX apagáronse as lareiras, fosen plebeas ou señoriais, e as feiras, salvo as
especializadas, trasladáronse ao súper. A súa parte social saíu ao exterior,
concretamente aos adros parroquiais: ¡Enterros, funerais, etcétera! Teñen
vésperas e todo, pois ata onde chegan as ondas e mailos periódicos, quen máis
quen menos pon atención: ¿A que hora dixeron…?
Despois das
vodas, son os únicos acontecementos nos que o rural se reviste de gravata; e as
donas, como xa non se requiren velos, nin toucas, tiran de blusa escotada,
salvo que sexa inverno, que nese caso…, abrigos de luxo, maiormente astracán ou
visón! Da leña para a lareira pasouse á bencina para o coche; e como non quedan
parroquias sen pistas, ¡esa imitación das estradas, estreitas, curvilíneas, sen
letreiros e con catro gotas de alcatrán!, daquela, ¡a cen! A cen para chegar
cunha hora de antelación, que é o momento de firmar e de saudar. Despois dos
ritos, outra horiña de parlamento, no adro, ou na taberna do lugar, que non
todo vai ser tragar tele!
Seguro que
os funerados, desde Arriba, estana gozando ao ver canto proveito se tira do seu
transo: ¡Ademais das honras e das preces, son causa de que non se extingan
aqueles parladoiros veciñais!
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
De visita en Cas Rosalía (Padrón)
Con Gala, a filla de Rosalía.
Rosalía de
Castro. A filla do Cura, que así saíu de lista! Tantos séculos de frades en
Montecubeiro, case tantos frades como veciños, milagre sería que algún de nós
non descenda deles. ¡A min non me desgustaría se con iso me parecese a Rosalía!
Un día
díxenlle a meu pai que me resultaba simpática a señora Rosalía de Vilar, nai do
meu compañeiro de escola José Reigosa Calderón. -¡Claro, ten a quen parecerse!
–Ela veu de Santadrao, non si? – Veu, pero a Rosalía importante, a máis
simpática de todas, unha auténtica rosa, que se cadra por iso lle puxeron ese
nome, foi a filla dun certo Cura de Santiago… -¿Filla dun Cura? Vostede díxome
que non me deixa ir ao Seminario de Padrón, ou de Herbón, precisamente por iso,
porque non os deixan casar…! –Andas cerca, meu fillo, pois aquela Rosalía casa
ten, ou tiña, en Padrón; o Cura, naquel caso, roubou as peras!
Deixoume tan
aparvado, que naquela ocasión nin azos tiven para seguir afondando no misterio.
Tempo adiante insistín:
-Sigo
matinando niso das Rosalías… Por certo, e para comezar, ¿de onde lles vén o
nome, que mira ti que é fermoso? –Rosalía, -respondeume ao instante pois meu
pai sabía tanto, e tal memoria tiña, que poucas veces acudía aos libros para
aclararme conceptos-, Rosalía vén do xermano, concretamente do suevo, Ruozelín,
composto de broth, “fama, sona”, e como segundo elemento, o hipocorístico
“-lîn”. -¿De onde tira vostede todo iso? –Teño lido, -engadiume-, a Tagliavini,
que apoia a orixe xermánica deste nome no feito de que Santa Rosalía, patroa de
Palermo desde o século XII, era de familia xermánica. O resto entenderalo cando
leas os versos da nosa… -¿E vostede non os ten, iso, os libros deses versos?
–Meniño, cando me perseguiu a Falanxe, precisamente por divulgar saberes, uns
cantos libros queimeinos, e outros, entre eles os de Curros e mailos de
Rosalía, por se non os entendían naqueles rexistros que nos fixeron, subinos ao
faiado do cuarto novo, pero… -Papá, non me deixe con peros, que ben sabe que
non os aguanto; danme repelos! –Meu fillo, o pero estivo nos leiróns, que lles
deberon gustar tanto aquelas poesías, que ata devoraron o papel! –¿E non sería
mellor iso a que nos comesen o trigo de face-las empanadas? O meu proxenitor
calou, pois, ¿quen é capaz de contestar axeitadamente semellante reflexión dun
cativo?
Por estas
circunstancias tardei bastante en lerte, querida e admirada Rosalía. Despois de
lida, en canto tiven familia, paseime por Padrón para pedirche que foses a
madriña, senón de pías si de cultura, de cultura e de sentimentos, da miña
descendencia. Cando me manden subir, que xa faltará pouco, o que che pido, cara
Rosalía, é que teñas a ben falar comigo, en galego, por suposto, pois, se
agradables son os teus versos, a conversación ten que ser…, como de Monxa a
Cura! ¿Acéptasme por alumno; si, de veras? ¡Daquela que Deus cho pague, pois
eu, Aquí Abaixo, no teño con que, e cantar non sei!
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
Santiago veu por Mallorca?
Calzada romana en Mallorca
Se eu fose o meu neto, igual razoaba
así; non mo dixo pero noteillo:
Debe ser porque lle chorei a última
vez que me sacou, que Shakina estes días non se ofreceu para levarme á rúa, así
que agora que volveron os avós da súa querida Mallorca, seguro que o farán
eles, e o avó volverá a saturarme de consellos. ¡Estes vellos, que teñen a
hucha chea de recomendacións…, máis que de diñeiro!
-¡Vimos de facer o Camiño de
Santiago! –Exclamou o avó, por todo saúdo, eufórico, segundo me daba un bico,
pero a avoa tivo que meter o zoco:
-Non enganes ao neno, pois, aínda
que non o entenda, non se lle deben dicir trolas.
-¿Trolas, eu? ¿E quen che dixo que
non entende? ¡Entende máis que moitos dos grandes, deses que coidan ser maiores
en idade, dignidade e goberno! Neniño, é verdade que vimos de facer o Camiño de
Santiago, ou por onde coidas que trouxeron o seu cadáver para enterralo nas
terras da raíña Lupa? ¡Fixeron escala nas Baleares, para coller auga, amorear
alimentos, estira-las pernas, e todo iso! O Camiño Primitivo, así como os non
tan primitivos, fixéronos, e fanos, os peregrinos de Santiago, que non o propio
Santiago, así que, ¿cal é o Camiño, o verdadeiro, tanto cando veu predicar como
algo despois, cando regresou para ir ás reunións, ao Concilio, de Xerusalén,
que foi cando o mataron? ¡Veu de vivo, pero tornou de morto, así que, dobre Camiño
o seu, o santiagués!
A avoíña:
-Este home ten argumentos para
todo, ou case, ¡e iso que non é político! ¿Á que non te presentas nas próximas,
en lista única, que che aseguro un voto, o meu?
Non houbo contestación pois nisto
apareceron meus pais, así que deron en falar das illas e da cultura talaiótica.
Tamén se achegou Shakina, á que lle trouxeron un regalo, dicíndolle a avoa:
-Shakina, fixéchesnos o regalo dos
teus informes turísticos, e nós traémosche…, ¡este chal, a ver se así,
realzando a túa natural beleza, che sae un musulmán que te leve de lúa de mel
a…, a Mallorca, pois á Meca, segundo nos tes dito, xa fuches!
Eu, como o “tema” se complicaba,
fixen o que teño de costume: durmir, mentres os grandes se ensarillan nas súas
grandezas!
Xosé María Gómez Vilabella
-.-
Desertores
do arado
Mulleres arando. E logo, os homes?
¡Na guerra, ou na emigración!
Como, cando, onde, por que? ¿Non
será que queremos deixar as leiras a monte, para despois cercalas, como fixeron
en Toledo, onde a súa Deputación acaba de gastarse 500.000 euros en cercar unha
finca de 3.000 metros, para albergar nela catro lobos e unha loba…; unha loba
para catro, que se aínda fose ao revés! ¡Hai ocasións nas que apetece cambiar
de nacionalidade, pero, que país está limpo? ¡Agora, de vello para máis inri,
resignación!
¿Como foi…, aquí, no noso país,
semellante deserción? Os vellos sabémolo, todos, pero esta xeración do XXI, tan
afeccionada á Internet, igual se pregunta polo “tema”! Rapaces, a cousa vén de
vello: Cando aló en América se quedaron sen escravos, deixaron de interesarse
polos negros, ¡a fortiori!, e daquela substituíronos por..., galegos, séxase,
escravos voluntarios!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
Dulcia
linquimus arva
“Abandonamos as doces campiñas, os
verdes campos…”; expresión que puxo Virxilio en boca do pastor Melibeo cando
deplorou o desterro ao que estaba condenado. (Véxanse Bucólicas, I, 3).
Con estas verbas, ou parecidas, ¡cantos
castroverdenses non terán evocado a súa terra natal, pois, se verde era a de
Melibeo, a nosa, que? Verde, si, pero o de acolledora, comme ci, comme ça, que din os franceses; se tal fose, se houbese
evolucionado no pasado, e máis concretamente no XX, na mesma proporción dos
seus natalicios, en tódolos sectores, asemade, que materia prima houbo, menor
sería a súa poboación irredenta, desterrada.
Deixaron de ser veciños milleiros e
milleiros, particularmente os desterrados en América, pois da Europa puxante, nas
últimas décadas, foron volvendo, retornando, na súa inmensa maioría. ¿Deixaron
de ser veciños? ¡No senso censal, oficial, físico, si, pero no espiritual, non,
nunca! Máis é: a querenza pola terra nai fortalécese en proporción directa coa
distancia, coa separación. Isto é indiscutible. De feito, dous veciños-veciños
poden levarse mal, poden vivir en permanente ausencia un do outro, pero, na
emigración…? Por algo e de algo naceron, xurdiron, as asociacións de, “Veciños
de Tal Lugar”.
Hai unha sinatura que teñen
pendente todos aqueles que non precisaron fuxir, fuxir da miseria! E, con que
facilidade esquecen os afincados aos seus ausentes! Non é censurable, non son
eu quen para facelo, pois está inserido na condición humana, no egoísmo humano,
na desconsideración humana. Xa non oio citar aquel refrán, tan certeiro como
adoitan ser tódalas filosofías experimentais, que dicía, “Lonxe da vista, do
corazón tamén”. Pero só é aplicable univocamente, só o cultivan os asentados,
pois nos ausentes o sentimento é inverso, e habería que darlle a volta: “Lonxe
da vista, o corazón treme, salouca!”.
¿A que vén esta filípica?
¡Simplemente quero maldicir aos malos administradores, a todos aqueles que se
soben á ponte de mando cando nin remar saben, causando a emigración, os
desterros! Non hai país pobre de ben administrado, con xenerosidade e con
iniciativa, pois ata se dá o caso de que os mellores pozos petrolíferos están
nos grandes desertos. Certo é que hai riquezas naturais doadas de explotar,
unhas máis que outras, pero de todas partes se pode sacar algo, con preparación
e laboriosidade, por suposto. Dicía meu avó, que ademais de menciñeiro foi un gran
pensador, -eu téñoo por tal-, que, “Comparados los bienes con los males, todos
los pueblos son iguales!”. De ser así, ¿de quen é a culpa? Non fai falta dicilo
pois o lector ben o sabe, e non obstante, aplaudimos!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
Félix qui potuit rérum
cognóscere causas.
(Publius
Vergilius Maro (Geórgicas, II, 480).
¡É feliz o que puido coñecer as
causas das cousas!, ou algo así! ¿E cantos hai deses? ¡Non deben ser moitos a
xulgar como xulgamos, como diriximos, como nos portamos! Puxéronse de moda as
présas, e para máis adiantar, todo se nos volve nadar en superficie. ¡Deus nos
guíe, que falta nos fai!
¿Que médico pode receitar remedios
se ignora de onde vén o mal? ¿Tes catarro? ¡Pois toma un expectorante! Non, non
señor, que iso é insuficiente se o marulo segue durmindo sen calcetíns!
Que non afondamos nas causas das
cousas vese acotío, incluso en faladoiros de periodistas, de políticos e de
economistas acreditados. ¡Hai que afondar, meus amigos, indagar, sopesar,
pararse a pensar, porque sen erradicar as raíces está visto que as malas
árbores agroman de novo, particularmente os toxos e mailas silvas. Xa sei que
non son árbores…, pero son maleza!
Por exemplo: ¿Daría tanto que facer
ETA se a Francia de De Gaulle non se levase a matar con don Hermenegildo por
culpa daquelas putadas que lles fixemos aos franceses nos Protectorados
magrebíes? ¡Hai causas que veñen de lonxe, tanto coma isto, ou máis, e despois
pásannos desapercibidas, incluso aos periodistas máis ilustrados! ¡Cuestión de
memoria, de memoria histórica; e paro, porque escribir destes asuntos é perde-lo
tempo, que non me lerán, nin sequera os tolleitos!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
Labor improbus omnia vincit
O traballo obstinado vence tódalas
dificultades ( Virxilio, nas Geórgicas, I, 144). E digo eu que, no Paraíso, sen
tendas de roupa, e con froitas a escoller, moi aburrido debía ser aquilo de
vivir de man branca, sen darlle ao dáctil, nin ao sacho; así caeron cando aquel
político da oposición, o tal Lucifer, os invitou a subir ao poder con só
subirse á maceira. ¡A cabra, co vicio, dá coas cornas no cu, que daquilo debe
vir este refrán!
Pero, de presente? ¡Analicemos! A
incivil, non só matou persoas senón ocupacións: As materias primas utilizáranse
en fabricar material de guerra; as divisas, en ídem de ídem; as mulas de
Castela, despois de arrastrar canóns, pasaron aos matadoiros de Intendencia; os
técnicos de certa altura escalaron grados nas fábricas de armas; etcétera,
etcétera. Cando en España “empieza a amanecer” a despensa estaba baleira, e os
cerebros idos, uns ao Camposanto, e a México os restantes. Por engado, os
veciños non nos fiaban… ¿Que nos quedaba? ¡Fiar, darlle ao fuso!
Naquel abismo, con un case nada de
cultura ascendíase coma en globo; un pisco de calor, e, ¡ala!, para arriba. Os
primeiros deixaron ocos para os segundos; os segundos para os terceiros; e así
sucesivamente, de xeito tal que o arado quedou…, para os nenos e para as
mulleres! Daquela, en vista do fácil que era ascender de categoría social, para
que estudiar alén das catro regras? Así foi subindo a ola das incompetencias, a
tal punto que, de emigrantes pasamos a inmigrantes: Encheuse o país de
analfabetos; en letras, non, en artes laborais!
Con estes antecedentes, de presente
que? ¡Que non hai traballo do que queremos facer, do que pensamos que sabemos
facer! ¿Solución? ¡Apearnos deste cabalo do orgullo e poñernos á faena, rozar,
sachar, sector primario…, previa tala dos eucaliptos, por suposto! ¡Volveremos
a cabalgar cando teñamos desandado o mal andado!
Xosé
María Gómez Vilabella
-.-
Panem et circenses (de Juvenal);
pan e touros (antes da guerra
civil);
pan e fútbol (na ditadura);
periódicos, radio, tele…, ¡listas
pechadas!,
(na ditablanda)
¿Cambiou a xente?
¡Non; foron as técnicas,
o marketing!
“Los tiempos avanzan que es una
barbaridad…”,
exclamou don Tomás Bretón
(¡eu, non!),
pero sen dá-la cara, que o fixo por
boca
de Don Hilarión,
na súa
Verbena de la Paloma.
Algo parecido sentiu
Don Gaspar Melchor de Jove y Llanos
cando saíu da escuridade e da
tranquilidade
daquel soto
do castelo mallorquino,
do de Bellver,
e dixo,
¡para os que estaban fóra!
“La velocidad de las carrozas
impide
apreciar el paisaje”.
Hoxe diríamos:
¡Somos tan “carrozas” que nin nos
decatamos
de que nos están levando ao
barranco!
Xosé María Gómez Vilabella
-oOo-
Estes artigos saíron publicados no blog
"amigosdopaterimoniodecastroverde"
No hay comentarios:
Publicar un comentario